Przykłady dobrej praktyki w zakładowych programach

antytytoniowychEliza Iwanowicz

Krajowe Centrum Promocji Zdrowia w Miejscu PracyInstytutu Medycyny Pracy w Łodzi

Konferencja szkoleniowa WSSE w Olsztynie, 14.05.2009r.

METODY/ SPOSOBY MOTYWOWANIA PRACOWNIKÓW DO UCZESTNICTWA

W ZAKŁADOWYM PROGRAMIE ANTYTYTONIOWYM

Jakie główne przeszkody napotyka Państwa przedsiębiorstwo w realizacji ponadobligatoryjnych działań na rzecz zdrowia personelu?

Proszę wskazać trzy najważniejsze. N=432

Brak w przedsiębiorstwie środków finansowych na tego typu cele 54%

Niedostatek systemowych rozwiązań prawnych i fiskalnych, które by zachęcały firmy do większej troski o zdrowie personelu

38%

Małe zainteresowanie pracowników takimi działaniami 33%

Zaabsorbowanie kadry zarządzającej realizacją innych ważnych celów 23%

Brak dobrej oferty na przeprowadzenie tego typu usług ze strony zewnętrznych firm i specjalistów

20%

Niedostatek informacji i materiałów na temat znaczenia takich działań dla funkcjonowania firmy

15%

Brak w przedsiębiorstwie osób, które dobrze zorganizują takie działania i programy

11%

Inne przeszkody 2%

Przedsiębiorstwo nie napotyka żadnych przeszkód -

Badanie KCPZwMP zrealizowane w 2006r. metodą wywiadu kwestionariuszowego wśród firm z terenu całej Polski zatrudniających pow. 50 pracowników. Na powyższe pytanie udzielali odpowiedzi pracodawcy/ menadżerowie tych zakładów pracy, które podejmowały

ponadobligatoryjne działania na rzecz zdrowia personelu w ciągu 2 lat przed badaniem. [1]

Dlaczego motywowanie do uczestnictwa w programie antytytoniowym jest istotne?

Sukces programu = jego jakość x akceptacja [2]

Jak zadbać o akceptację programu wśród pracowników firmy? [3, 4]

PRZYKŁADOWO:• Dostosowując formułę programu do specyfiki przedsiębiorstwa• Umożliwiając uczestnictwo w programie możliwie całej załodze• Dobierając w programie takie metody oddziaływania na

pracowników, które respektują ich godność i prawo wyboru• Dobierając takie cele programu, które służą rozwiązywaniu

problemów istotnych w oczach załogi/ zaspakajaniu rzeczywistych potrzeb pracowników

• Dobierając takie metody, które są atrakcyjne w oczach pracowników

Dlaczego nie możemy zmuszać pracowników do uczestnictwa w programie?

• Wszelkie formy ograniczania swobody wyboru rodzą opór (reaktancję), co w konsekwencji oznacza przerwanie zachowania, jeśli tylko nadarzy się po temu okazja (Brehm, 1966) [5]

Przykładowe czynniki mogące przyczyniać się do zwiększonej partycypacji w zakładowym programie

antytytoniowym(na podstawie przeglądu literatury)

• możliwość darmowego uczestnictwa [6, 7, 8], • jego otwartość dla współmałżonków i/lub dzieci pracowników [8],• możliwość partycypacji w godzinach pracy [8, 9], • jednoczesna implementacja programu antytytoniowego oraz

ograniczenia możliwości palenia na terenie firmy [8], • jego formuła atrakcyjna z punktu widzenia pracowników (np.

możliwość skorzystania z niekonwencjonalnych metod terapii antytytoniowej takich jak np. hipnoza [8], czy wzięcia udziału w całościowym programie wykorzystującym jednocześnie interwencję psychologiczną, farmakologiczną oraz edukację zdrowotną) [6, 7],

• odpowiednie jego nagłośnienie wśród załogi [8], • zachęty finansowe [10, 11, 12].

METODY/ NARZĘDZIA SŁUŻĄCE MOTYWACJI DO RZUCENIA PALENIA

Wybrane metody motywujące do rzucenia palenia możliwe do zastosowania

w zakładowym programie antytytoniowym• kampania informacyjna promująca niepalenie i zachęcająca do zerwania z

nałogiem dostosowana do sytuacji zdrowotnej, finansowej i warunków pracy w firmie

• konsultacje medyczne dla palaczy pozwalające określić typ uzależnienia i ryzyko wystąpienia chorób związanych z paleniem tytoniu oraz zaordynować środki farmakologiczne stymulujące proces rzucania palenia

• wprowadzenie do zakresu obowiązkowych badań pracowniczych „minimalnej interwencji antytytoniowej” zawierającej sugestie lekarza dotyczące potrzeby i terminu rezygnacji z palenia

• stosowanie nagród/ premii • różnorodne metody wsparcia społecznego w rzucaniu palenia:

– wsparcie terapeuty/ psychologa w rzucaniu palenia/ pozostawaniu w abstynencji nikotynowej, np. warsztaty grupowe, indywidualne konsultacje telefoniczne

– cykliczne spotkania pracowników rzucających palenie w ramach grup wsparcia społecznego

– kreowanie wsparcia dla niepalenia w rodzinach pracowników

Kampania informacyjna promująca niepalenie i zachęcająca do zerwania z nałogiem

• Jej celem jest wytworzenie lub umocnienie negatywnej postawy wobec palenia tytoniu

• Kampania ta może również służyć marketingowi zakładowego programu antytytoniowego

• Jeśli idzie o przekazywane treści, to powinna skupiać się na prezentowaniu korzyści (z niepalenia/ rzucenia palenia)

Operowanie strachem - Dlaczego należy unikać komunikatów opartych na strachu? [13]

• motywacja „do” a motywacja „od”• strach wywołuje niepokój i związany z tym

dyskomfort psychiczny, co ostatecznie może prowadzić do oporu wobec sugestii zmiany zachowania antyzdrowotnego (palenia tytoniu)

• ograniczona skuteczność interwencji opartych wyłącznie na straszeniu

• jeżeli stosujesz komunikaty oparte na strachu, to koniecznie zapewnij informacje o sposobach jego unikania

Konsultacje medyczne dla palaczy dot. nałogu

• Przykładowe narzędzia oddziaływania na palacza w gabinecie lekarskim:– edukacja zdrowotna,– „minimalna interwencja antytytoniowa”,– konsultacje medyczne pozwalające określić typ uzależnienia i ryzyko

wystąpienia chorób związanych z paleniem tytoniu,– farmakoterapia uzależniania od nikotyny

• Wykorzystuje się tu autorytet/ wiarygodność lekarza • Jest to przykładowa metoda indywidualizacji oddziaływania na

palaczy• Badania pokazują, że może być to skuteczna metoda wspierania

pracowników w rzucaniu palenia przy stosunkowo niewielkich kosztach

„Minimalna interwencja antytytoniowa”

• Interesującą propozycję dotyczącą minimalnej interwencji medycznej cytują Cummings i Mahoney [16].

• Etapy tej interwencji zostały nazwane 5A (od pierwszych liter angielskich słów określających nazwy poszczególnych etapów). W polskiej wersji jest to 5P.

5 razy P

• Pytaj• Poradź

• Pamiętaj• Pomagaj• Planuj

Działanie Opis

Pytaj

Pacjent przy każdej wizycie powinien być pytany o to, czy pali. Dodatkowo pytania powinny dotyczyć nasilenia uzależnienia. Można tutaj używać gotowych skal np. Testu Fagerstroma lub ograniczyć się do wywiadu, w którym najbardziej istotne pytania dotyczą ilości papierosów wypalanych dziennie i czasu upływającego typowo do zapalenia pierwszego papierosa po przebudzeniu. Informacje o paleniu powinny znaleźć się w dokumentacji medycznej pacjenta.

Poradź Personel medyczny powinien zachęcać do rzucenia palenia, nawiązując tam gdzie istnieją związki do aktualnej sytuacji zdrowotnej pacjenta.

Pamiętaj

Powinno się pytać pacjenta, czy chce rzucić (np – stosując skalę 1-10). Jeżeli pacjent wykazuje znaczną gotowość (7pkt. i więcej) należy go poprosić, aby na podobnej skali dokonał oceny swojej zdolności do rzucenia palenia. Jeśli ta ocenia jest niska (6 pkt. i mniej) należy przejść do interwencji motywacyjnej złożonej z następujących etapów:*Nadanie znaczenia – należy dokonać skojarzenia problemu rzucenia palenia z indywidualną sytuacją pacjenta (np. jego stanem zdrowia, czy sytuacją rodzinną)*Ryzyko – należy omówić potencjalne krótko – długoterminowe negatywne efekty rzucenia palenia.*Nagrody – należy omówić korzyści z rzucenia palenia – zdrowotne, estetyczne, ekonomiczne itd.*Trudności – omawia się tutaj bariery związane z rzuceniem (symptomy zespołu abstynencyjnego, przybieranie na wadze itp.*Powtarzanie – należy powtarzać interwencję zaprezentowana w czterech punktach wyżej.

Pomagaj

W tym punkcie powinno się ustalić z pacjentem plan rzucania palenia uwzględniający datę zerwania z nałogiem, preferowane środki farmakologiczne wspierające proces odzwyczajania od nikotyny, identyfikację czynników wspierających, doradzenie pacjentowi rezygnacji z picia alkoholu podczas procesu odzwyczajania, wypracować metody radzenia sobie z objawami zespołu abstynencyjnego. Pacjent powinien także otrzymać materiały informacyjne – w formie papierowej lub internetowej.

Planuj

Lekarz powinien skontaktować się z pacjentem rzucającym palenie zaraz po wyznaczonej dacie zerwania z nałogiem (osobiście lub telefonicznie). Bardzo istotne jest spotkanie dwa tygodnie po rzuceniu na którym dyskutowane powinny być sukcesy, problemy i sposoby ich rozwiązywania oraz doświadczenia związane z farmakoterapią.

Badanie skuteczności interwencji antytytoniowych wykorzystujących oddziaływanie na palacza lekarza

zakładowego [14]

• Strategia A: edukacja zdrowotna• Strategia B: edukacja zdrowotna + ustalenie daty rzucenia palenia + bieżące wsparcie

telefoniczne• Efekty – zmniejszenie rozpowszechnienia palenia wśród pracowników po 12 m-cach od

implementacji interwencji:– Strategia A – 13%– Strategia B – 18%

• Efekt interwencji podjętej w grupie B był większy wśród pracowników uzależnionych od nikotyny:

- wypalających mniej niż 10 papierosów na dobę w porównaniu z osobami konsumującymi ich większą ilość,

- w wieku 40 lat i więcej w porównaniu do młodszych palaczy,- mających małe poczucie kontroli nad własnym zdrowiem w porównaniu do

tych o poczuciu dużej kontroli.

Wsparcie farmakologiczne rzucania palenia

• Na rynku dostępne są środki farmakologiczne stosowane w procesie wchodzenia z uzależniania nikotynowego, w tym niwelujące obawy zespołu abstynencyjnego.

• Są to np.:– nikotynowa terapia zastępcza – Bupropion (sprzedawany w leku o nazwie

handlowej Zyban) – Champix

Nikotynowa terapia zastępcza (NTZ)• NTZ polega na podawaniu osobom palącym rzucającym palenie

nikotyny w formie innej niż palenie papierosów. W grę wchodzą plastry nikotynowe, gumy do żucia, tabletki, inhalatory, spraye do nosa, itp. Ma to za zadanie zmniejszanie niekorzystnych następstw głodu nikotynowego. Inny jest czas dotarcia nikotyny do mózgu.

• Warto zauważyć, że osoba korzystająca z NTZ nie wprowadza do swojego organizmu innych substancji zawartych w dymie tytoniowym.

• Badania potwierdzają, iż tego typu terapia zwiększa skuteczność rzucania palenia od 1,5 do 2 razy.

• Najnowsze badania wskazują, że istnieje zróżnicowana efektywność NTZ uzależniona od wyposażenia genetycznego osoby rzucającej palenie (idzie tutaj o odpowiedni awersję genu receptora dopaminy) [16].

• Korzystanie z NTZ powinno maksymalnie trwać 6-12 tygodni od rzucenia palenia [16].

• Warto zwrócić uwagę, iż NTZ nie zastępuje indywidualnej motywacji do rzucenia palenia.

• Nikotynowa terapia zastępcza najlepiej sprawdza się u osób silnie uzależnionych.

Nikotynowa terapia zastępcza (NTZ)

Bupropion

• Bupropion (sprzedawany w leku o nazwie handlowej Zyban) działa głównie poprzez blokowanie lub zastępowane nikotyny w receptorach mózgu. Jego kliniczna skuteczność jako leku wspierającego rzucenie palenia została potwierdzona.

Champix

• Jest to lek nowej generacji (wprowadzony w Polsce w roku 2007), który został opracowany specjalnie po to, aby wspomóc proces odzwyczajania się od nikotyny. Otóż, preparat działa na ten sam receptor w mózgu, co zawarta w tytoniu nikotyna.

Champix• Substancją czynną tego preparatu jest wareniklina. Jest

ona tzw. częściowym agonistą i antagonistą receptora nikotynowego α4β2, który jest odpowiedzialny za uzależnienie od nikotyny. Wareniklina wiąże się z receptorami nikotynowymi w mózgu pacjenta. Częściowo pobudza ona receptory nikotynowe do uwalniania dopaminy („hormonu szczęścia”) w mózgu, przez co przyczynia się do zmniejszenia głodu nikotynowego oraz nieprzyjemnych objawów odstawienia związanych z zaprzestaniem palenia oraz blokuje wiązanie nikotyny z receptorami (działanie antagonistyczne), przez co w przypadku zapalenia papierosa przez pacjenta zmniejsza uczucie przyjemności związanej z paleniem.

Bupropion & Champix

• Oba leki dostępne są wyłącznie w oparciu o receptę lekarską.

• Ich skuteczność jest zbliżona [16]. • Warto tu zaznaczyć, że znacznie podwyższa

skuteczność połączenie farmakoterapii z terapią psychologiczną (indywidualną lub grupową).

Przyszłość: Szczepionka przeciwko paleniu tytoniu?

• Aktualnie prowadzone są intensywne prace nad szczepionką, pobudzającą układ immunologiczny tak, by produkował przeciwciała dla cząsteczek nikotyny.

• Wstępne wyniki okazują się być obiecujące.

Farmakologia może być skuteczna, ale…

• nie jest wystarczającą metodą rzucania palenia choćby ze względu na to, że nie wpływa ona na psychologiczny i behawioralny aspekt palenia (związany choćby z nawykami ruchowymi) [16].

Stosowanie nagród/ premii

• Przed wprowadzeniem możliwości otrzymywania nagrody należy ustalić szczegółowe zasady ich otrzymywania.

• Należy rozstrzygnąć m.in. następujące kwestie:– za co przyznawana będzie nagroda: za samo uczestnictwo w

programie, czy też rzucenie palenia, a może za niepalenie– jeśli za rzucenie palenia, to po jakim okresie abstynencji

nikotynowej jest ona przyznawana,– jeśli za niepalenie, to czy tylko na terenie zakładu pracy, czy

także poza nim,– w jaki sposób będzie weryfikowane niepalenie – jaka to będzie nagroda (finansowa/ rzeczowa, o jakiej

wartości materialnej)

Stosowanie nagród/ premii• Badania pokazują, że o ile stosowanie nagród może przyczynić się do

zwiększonej partycypacji w zakładowym programie antytytoniowym, o tyle nie zawsze przekłada się na wzrost odsetka pracowników rzucających palenie [np. 15]

• Wynikać to może z faktu, iż gratyfikacje finansowe mogą mieć głównie wpływ na kształtowanie motywacji zewnętrznej do rzucenia palenia oraz przyciągać osoby słabo zmotywowane wewnętrznie:– o motywacji zewnętrznej mówimy wówczas, gdy zachowanie- tu:

niepalenie- realizowane jest ze względu na zewnętrzny wobec niego czynnik- tu: gratyfikację pieniężną- mający być konsekwencją jego wykonywania [5],

– przez motywację wewnętrzną rozumie się tendencję podmiotu do podejmowania i kontynuowania działania ze względu na samą treść tej aktywności- tu: niepalenia [5].

• W programach, w których zastosowanie zachęt finansowych przełożyło się na wzrost odsetka pracowników ex-palaczy, zastosowano także metody sprzyjające rozwojowi motywacji wewnętrznej [np. 11]. Celem ich było budowanie w pracownikach poczucia, że sukces w rzuceniu palenia zależy od ich silnej woli oraz na rozwijaniu w nich wiary we własne możliwości po to, by nie utożsamiali oni faktu zaprzestania palenia z zewnętrznym, niezależnym od siebie czynnikiem, jakim jest gratyfikacja.

Wsparcie terapeuty/ psychologa w rzucaniu palenia/ pozostawaniu w abstynencji nikotynowej,

np. warsztaty grupowe, indywidualne konsultacje telefoniczne

• Przykładowe role psychoterapeuty:– pomaga w uzmysłowieniu sobie indywidualnych

korzyści z rzucenia palenia (motywacja „do”)– pomaga zrozumieć mechanizm uzależnienia

nikotynowego (i w rezultacie m.in. uzyskać kontrolę nad nawykiem)

– przekazuje informacje zwrotną o postępach w procesie wychodzenia z uzależnienia (co jest istotna przesłanką podtrzymania motywacji)

– przeciwdziała atrybucji osiągnięć do przyczyn zewnętrznych (np. w programie z nagrodami)

Grupa wsparcia

• Jej przykładowe role:– pokazuje, że inni przeżywają podobne problemy (a więc

informację w rodzaju „nie jesteś sam”)– stanowi forum wymiany informacji/ doświadczeń

związanych z nałogiem– jest źródłem wsparcia społecznego (co jest szczególnie

istotne w momentach załamania motywacji)– poprzez wykorzystanie reguły konsekwencji

przeciwdziała poddawaniu się w wychodzeniu z nałogu

Kreowanie wsparcia dla niepalenia wśród rodzin pracowników

Literatura1. Raport z realizacji projektu 41/MP/2006/312/3734 (umowa z 14. 09. 2006), finansowanego przez

Ministerstwo Zdrowia pt. „Utworzenie Ogólnopolskiej sieci zakładów pracy uwalniających się od dymu tytoniowego”, kierownik dr E. Korzeniowska, grudzień 2006 [raport niepublikowany].

2. Grossmann R., Scala K.: Promocja zdrowia a rozwój organizacyjny, Wiedeń 1993.3. Korzeniowska E.: Organizacja i realizacja programów promocji zdrowia w miejscu pracy. W:

Gniazdowski A. [red.] Promocja zdrowia w miejscu pracy. Wybrane programy. IMP, Łodź 1998.4. Iwanowicz E.: Jakość i skuteczność działań antytytoniowych. Med. Pr. 2008;59(3):263-2695. Łukaszewski W., Doliński D.: Mechanizmy leżące u podstaw motywacji. W: Strelau J. [red].

Psychologia, podręcznik akademicki, tom 2. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004, 441-68.

6. Ryan P.J., Forster N.J.D., Holder D.: Evaluation of a Worksite Smoking - Cessation Program. Journal of Environmental Medicine 2002; 44: 703- 704.

7. Cruse S.M., Forster N.J.D., Thurgood G., Sys L.: Smoking cessation in the workplace: results of an intervention programme using nicotine patches. Occup. Med. 2001; 51: 501- 506.

8. Sorensen G., Beder B., Prible C.R., Pinney J.: Reducing Smoking at the Workplace: Implementing a Smoking Ban and Hypnotherapy. Journal of Environmental Medicine 1995; 37: 453- 460.

9. Hunt M.K., Fagan P., Lederman R., Stoddard A., Frazier L., Girod K., Sorensen G.: Feasibility of implementing intervention methods in an adolescent worksite tobacco control study. Tobacco Control 2003;12 (Suppl IV): iv40-iv45.

10. Henricus D.J., Jeffrey R.W., Lando H.A., Murray D.M., Brelje K, Davidann B I wsp.: The Effect of Program Format and Incentives on Participation and Cessation in Worksite Smoking Cessation Programs. Am. J. Public Health 2002; 92: 274- 283.

11. Koffman D.M., Jerry W.L., Joyce W.H., Emont S.L. The Impact of Including Incentives and Competition in a Workplace Smoking Cessation Program on Quit Rates. Am. J. Health Promot. 1998; 13: 105-11.

12. Hey K., Perera R.: Competitions and incentives for smoking cessation. Cochrane Database Syst. Rev. 2005, 2.

13. Gniazdowski A.: Działania edukacyjno-promocyjne w zdrowiu publicznym. W; Indulski J.A., Jethon Z., Dawydzik L.T. [red.]: Zdrowie publiczne. Wybrane zagadnienia. IMP Łodź 2000.

14. Lang T., Nicaud V., Slama K., Hirsch A., Imbernon E., Goldberg M. i wsp.: Smoking cessation at the workplace. Results of a randomised controlled intervention study. JECH 2000; 54: 349- 354.

15. Henricus D.J., Jeffrey R.W., Lando H.A., Murray D.M., Brelje K, Davidann B I wsp.: The Effect of Program Format and Incentives on Participation and Cessation in Worksite Smoking Cessation Programs. Am. J. Public Health 2002; 92: 274- 283.

16. Cummings K. M., Mahoney M. (2006) Current and Emerging Treatment Approaches for Tobacco Dependence, “Current Oncology Reports”, 8, 475-483.

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ