Artykuł oryginalny/Original research article

Przyczyny ekstrakcji zębów mlecznychu dzieci – retrospektywne badanie kohortowe

Reasons for dental extractions of deciduous teeth inchildren – retrospective cohort study

Magdalena Łabędzka 1, Katarzyna Łukasiewicz 1, Sabina Pełka 1,Artur Wierciński 1, Anna Turska-Szybka 2,*, Dorota Olczak-Kowalczyk 2

1Studenckie Koło Naukowe przy Zakładzie Stomatologii Dziecięcej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego,Warszawa, Polska2Zakład Stomatologii Dziecięcej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, Warszawa, Polska

p e d i a t r i a p o l s k a 8 9 ( 2 0 1 4 ) 1 0 0 – 1 0 5

i n f o r m a c j e o a r t y k u l e

Historia artykułu:Otrzymano: 07.12.2013

Zaakceptowano: 28.01.2014

Dostępne online: 11.02.2014

Słowa kluczowe:� powikłania próchnicy� lekarze pediatrzy� przedwczesna utrata zębów

mlecznych

Keywords:� Complications of dental caries� Paediatricians� Early primary tooth loss

a b s t r a c t

Introduction: The main purpose of this paper was to determine the reasons for dental

extractions of deciduous teeth in children, including those made in the period before the

physiological replacement of teeth. Material and methods: In 1,000 patients of the

Department of Pediatric Dentistry, Medical University of Warsaw at the age of 1–17 years

with at least one deciduous tooth removed, group of extracted tooth, extraction cause

and the child's age at the time of performed surgery was rated. Results: The reason of

more than 76% extractions of deciduous teeth was caries and its complications. The

other reasons were eruption disorders, orthodontic indications, and mechanical injuries.

1.5% was a supernumerary teeth prematurely erupted, idiopathic resorption, periodontal

diseases. 47.5% of extractions were performed in the age between 6 and 9 years, 32.3%

before physiological teeth replacement (85.0% due to caries). Extractions of molars

(60.5%) and upper incisors (26.8%) were the most frequent. Conclusions: The caries and

its complications are still the most frequent causes of deciduous teeth extractions, espe-

cially molars and incisors, often performed before the physiological teeth replacement.

© 2014 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All

rights reserved.

* Adres do korespondencji: Zakład Stomatologii Dziecięcej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, ul. Miodowa 18, 00-246Warszawa, Polska. Tel.: +48 22 502 20 31.

Adres email: aturskaszybka@orange.pl (A. Turska-Szybka).

Dostępne online www.sciencedirect.com

ScienceDirect

journal homepage: www.elsevier.com/locate/pepo

http://dx.doi.org/10.1016/j.pepo.2014.01.0060031-3939/© 2014 Polish Pediatric Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.

p e d i a t r i a p o l s k a 8 9 ( 2 0 1 4 ) 1 0 0 – 1 0 5 101

Wstęp

Warunkiem prawidłowego rozwoju jamy ustnej dziecka jestzachowanie uzębienia mlecznego aż do jego fizjologicznejwymiany na uzębienie stałe. Przedwczesna utrata zębówmlecznych, zwłaszcza spowodowana bólem zęba, jest przy-krym doświadczeniem dla dzieci oraz ich rodziców i możebyć przyczyną późniejszych obaw, lęku oraz niepokoju przedpodejmowaniem leczenia stomatologicznego [1–3]. Ekstrak-cje przedwczesne (EPTL; early primary tooth loss and/orextraction) definiowane jako usunięcie zęba przed okresemjego fizjologicznej wymiany, związane są z niedostatecznymzresorbowaniem korzeni zęba mlecznego i zbyt małymstopniem zmineralizowania zawiązka zęba stałego oraz jegogłębokim położeniem [4–10]. Sytuacja odwrotna, kiedy zębynie ulegają fizjologicznej wymianie, wymaga interwencjichirurgicznej, ponieważ utrudniają one lub uniemożliwiająwyrznięcie zęba stałego w prawidłowym miejscu albo powo-dują jego zatrzymanie [4].

Przyczyną ekstrakcji zębów mlecznych może być próch-nica i choroby miazgi, uszkodzenia urazowe zębów orazwskazania ortodontyczne. Przedwcześnie wykonane mogąniekorzystnie wpływać na rozwój układu stomatognatycz-nego, w tym zaburzać wyrzynanie zębów stałych i powodo-wać wady zgryzu, a także pogarszać estetykę twarzy, utrud-niać żucie, co prowadzi do nieprawidłowego odżywiania,i sprzyjać powstawaniu wad wymowy lub pogłębiać jużistniejące [4–10]. Wszystkie te następstwa wymagają dal-szego leczenia i zaangażowania lekarzy różnych specjal-ności, między innymi pediatrów, a także logopedów, fonia-trów, psychologów i pedagogów. W piśmiennictwie obokdoniesień dotyczących częstości i intensywności próchnicyzębów mlecznych coraz częściej pojawiają się publikacjeoceniające konsekwencje kliniczne choroby próchnicowejzębów mlecznych [7–13]. Zwraca się także uwagę na ko-nieczność zaangażowania w profilaktykę próchnicy, a nawetw proces jej leczenia także personelu medycznego niesto-matologicznego [14–23]. Pediatra oraz lekarz rodzinny częstojako pierwsi udzielają rodzicom informacji o koniecznościi sposobach utrzymania higieny jamy ustnej dziecka, właści-wym odżywianiu w aspekcie zapobiegania chorobie próchni-cowej oraz rodzaju środków profilaktycznych [24, 25]. Panelekspertów polskich z dziedziny stomatologii dziecięceji pediatrii opracował zalecenia dotyczące indywidualnejprofilaktyki fluorkowej dla dzieci w Polsce skierowane dolekarzy dentystów i lekarzy medycyny, sprawujących opiekęnad dziećmi [26]. Amerykańska Akademia Pediatrii (AAP;American Academy of Pediatrics) zaleca nawet podejmowanieprzez pediatrów działań terapeutycznych (np. pokrywaniezębów lakierem fluorkowym) [18–20].

Badania ankietowe przeprowadzone wśród polskich pedia-trów i lekarzy rodzinnych wskazują na konieczność uzupeł-niania wiedzy dotyczącej różnych aspektów stomatologiidziecięcej [21–23]. Jednocześnie ujawniają duże zainteresowa-nie pediatrów stanem zdrowia jamy ustnej dzieci i konsek-wencjami klinicznymi chorób zębów oraz ich zaangażowaniew profilaktykę choroby próchnicowej i uszkodzeń urazowych.Większość pediatrów bada jamę ustną swoich pacjentów.W Stanach Zjednoczonych, 98,9% spośród nich często lub

chociażby sporadycznie ogląda zęby dziecka pod kątemwystępowania próchnicy [17], a 47% zaobserwowało chorobęw swojej praktyce co najmniej raz w miesiącu [15]. Intere-sujący jest także stan wiedzy dotyczący sposobu udzielaniapomocy małemu pacjentowi z bólem zęba. W Stanach Zjed-noczonych 41% lekarzy rozważałoby ekstrakcję zęba,w Wielkiej Brytanii odsetek ten jest niższy i wynosi 21% [27].Jednocześnie tylko 37% lekarzy amerykańskich i 4% brytyj-skich czuje potrzebę zastosowania utrzymywacza przestrzenipo przedwczesnej utracie zęba.

Ważne jest więc zobrazowanie przyczyn ekstrakcji zębówmlecznych i jednocześnie najczęstszych problemów w zakre-sie zdrowia jamy ustnej u dzieci, a także podkreśleniekonieczności leczenia stomatologicznego nawet najmłod-szych pacjentów, zwłaszcza że przedwczesna utrata zębówmlecznych jest wciąż często spotykana u dzieci w Polsce.W piśmiennictwie dostępnych jest wiele prac poświęconychprzyczynom ekstrakcji zębów stałych i niewiele dotyczącychzębów mlecznych. Według Olczak-Kowalczyk [28] braki ilo-ściowe zębów mlecznych występują u 17,35% dzieci dosiódmego roku życia, a częstość ich występowania wzrastawraz z wiekiem – od 5,08% u dzieci poniżej trzeciego rokużycia do 36,17% u siedmiolatków.

Cel pracy

Celem pracy było określenie przyczyn usuwania zębówmlecznych u dzieci z uwzględnieniem ekstrakcji wykona-nych w okresie przed fizjologiczną wymianą uzębieniamlecznego na stałe.

Materiał i metody

Retrospektywne badanie kohortowe zrealizowano w oparciuo analizę kart pacjentów Zakładu Stomatologii DziecięcejWarszawskiego Uniwersytetu Medycznego. U 1000 pacjen-tów w wieku od 1 roku do 17 lat, u których usuniętoprzynajmniej jeden ząb mleczny, oceniono rodzaj usunię-tego zęba, przyczynę ekstrakcji oraz wiek, w którym wyko-nano zabieg. Za ekstrakcje przedwczesne uznawano usunię-cia zębów trzonowych i kłów poniżej szóstego roku życiaoraz zębów siecznych poniżej 4,5 roku [4, 7–9, 27–29].Kryterium wyłączenia był wiek dziecka w dniu wykonaniazabiegu powyżej 17 lat.

Wyniki badań

U 1000 pacjentów w wieku od 1 roku do 17 lat usuniętoblisko 2000 zębów mlecznych. Najczęstszą przyczyną eks-trakcji była choroba próchnicowa – zwykle jej powikłaniao charakterze pulpopatii (71,7%), rzadziej rozległe zniszcze-nie korony zęba uniemożliwiające jego zachowawczą odbu-dowę (4,5%). Zęby usuwano także z powodu zaburzeńwyrzynania zębów stałych (9,2%) i innych wskazań ortodon-tycznych (2,7%) w przypadku rozchwiania fizjologicznegoutrudniającego wykonywanie zabiegów higienicznych, spo-żywanie posiłków lub powodującego urazy błony śluzowej

0,6%

7.2%6.7%

9.1% 8.7%

11.7%

12.9%

11.0%11.9%

9.2%

5.4%

3.1%

0.6% 1.0% 0.5% 0.3% 0.1%

1716151413121110987654321

Wiek (w latach)

Ryc. 3 – Udział grup wiekowych w ekstrakcjach zębówmlecznychFig. 3 – The share of age groups in extractions of deciduousteeth

76,2%

11,9%

4,6%7,3%

próchnica zębów i jejpowikłania

zaburzenia wyrzynaniazębów sta łych i innewskazania ortodontyczne

uraz mechaniczny

inne

Ryc. 1 – Główne przyczyny ekstrakcji zębów mlecznychFig. 1 – The main reasons for dental extractions of deciduousteeth

p e d i a t r i a p o l s k a 8 9 ( 2 0 1 4 ) 1 0 0 – 1 0 5102

jamy ustnej (6,0%) oraz urazu mechanicznego zęba (4,6%).Znacznie rzadziej ekstrakcje wykonywano z powodu resorp-cji idiopatycznej (0,9%), przedwczesnego wyrzynania zębów(zęby wrodzone i noworodkowe – 0,2%) i chorób przyzębia(0,05%). Niewielki odsetek stanowiły zęby nadliczbowe(0,15%) (Ryc. 1).

Analizując konsekwencje kliniczne pulpopatii widocznew jamie ustnej, tylko w 13,7% przypadkach stwierdzonoobjawy świadczące o zajęciu procesem chorobowym tkanekokołokorzeniowych (zwiększona ruchomość zęba, poczucie,,wysadzenia’’ zęba z zębodołu, bolesność opukowa i pod-czas nagryzania) oraz przetok ropnych lub ropni spowodo-wanych rozprzestrzenianiem się stanu zapalnego do kości.Aż 86,3% ekstrakcji wykonano z powodu bezobjawowejmartwicy miazgi (Ryc. 2).

Ekstrakcje zębów spowodowane zniszczeniem próchnico-wym koron zębów lub chorobami miazgi wykonywanonajczęściej między szóstym a dziewiątym rokiem życia(47,5% wszystkich ekstrakcji spowodowanych próchnicąi chorobami miazgi). U dzieci przed ukończeniem 6 lat, czyliprzed okresem fizjologicznej wymiany uzębienia mlecznegona stałe, dokonano ekstrakcji 32,3% zębów mlecznych,w tym 85,0% z powodu powikłań próchnicy i zaledwie 9,2%z powodu uszkodzeń urazowych (Ryc. 3).

86,3%

4,6%

4,4%3,2%

1,5% martwica bezobjawowamiazgi

inne

przetoka

ropień

zapalenie tkanekokołokorzeniowych

Ryc. 2 – Udział powikłań wśród ekstrakcji spowodowanychchorobami miazgiFig. 2 – The share of complications among extractions causedby the pulp diseases

Najczęściej usuwane były zęby trzonowe w szczęce(31,7%) i żuchwie (28,8%) oraz zęby sieczne górne (26,8%).Zdecydowanie rzadziej usuwano kły (6,9%) oraz zęby siecznedolne (5,8%). Aż 40,7% ekstrakcji zębów trzonowych wyko-nano przed ukończeniem szóstego roku życia. Zęby trzo-nowe usunięte przedwcześnie stanowiły 25,2% wszystkichzębów trzonowych usuniętych w badanej grupie. Zębysieczne usunięte przed ukończeniem 4,5 roku stanowiły48,0% wszystkich ekstrakcji zębów siecznych (wśród wszyst-kich ekstrakcji wykonanych przed 4,5 rokiem życia 66,2%stanowiły właśnie zęby sieczne).

Przyczyny usuwania zębów z poszczególnych grup zębo-wych przedstawia rycina 4. Zwraca uwagę, że zęby trzonoweusuwano głównie z powodu powikłań próchnicowych. Odse-tek zębów trzonowych, usuniętych z tego powodu, wynosiłpowyżej 80%. Zęby sieczne szczęki usuwano także z powoduuszkodzeń urazowych. Wśród wszystkich zębów usuniętychna skutek urazu blisko 88% to zęby sieczne górne. Równieczęstymi przyczynami ekstrakcji kłów były powikłaniapróchnicy oraz zaburzenia wyrzynania zębów stałych i innewskazania ortodontyczne. Ekstrakcje zębów siecznychdolnych wykonywano przede wszystkim z powodu brakuresorpcji korzeni i związanymi z tym zaburzeniami wyrzy-nania odpowiedników stałych i innych wskazań ortodon-tycznych (Ryc. 4).

Wśród pacjentów poniżej szóstego roku życia u 9,7%wykonano przedwczesne ekstrakcje, w tym u 6,7% dziecibyły to ekstrakcje zębów trzonowych i u 2,9% dzieci – kłówmlecznych.

W okresie przed fizjologiczną wymianą uzębienia mlecz-nego na stałe zęby usuwano z powodu: chorób miazgi jakopowikłań próchnicy (78,7%), rozległych ubytków próchnico-wych (6,3%), fizjologicznej wymiany (2,4%), zaburzeń wyrzy-nania (1,6%), urazów (9,2%), zębów nadliczbowych (0,1%),zębów wrodzonych (0,6%), z przyczyn periodontologicznych(0,1%), resorpcji idiopatycznej (1,0%).

Omówienie

W wielu badaniach stwierdza się, że pomimo poprawy stanuzdrowia jamy ustnej u dzieci w ciągu ostatnich dziesięcioleci,

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

siecznegórne

siecznedolne

kły trzonowegórne

trzonow edolne

uraz

zaburzenia wyrzynaniazębów stałych i innewskazania ortodontyczne

fizjologiczna wymianauzębienia

próchnica

choroby miazgi

Ryc. 4 – Przyczyny ekstrakcji zębów z poszczególnych grup zębowychFig. 4 – The reasons for dental extractions of different groups of teeth

p e d i a t r i a p o l s k a 8 9 ( 2 0 1 4 ) 1 0 0 – 1 0 5 103

powikłania próchnicy są najczęstszą przyczyną ekstrakcjizębów mlecznych [5, 7–13, 29–38]. W przeprowadzonej przeznas analizie choroba próchnicowa doprowadziła do usunięciaaż 71,7% zębów. Podobne wyniki uzyskali inni badacze,zarówno w Polsce, jak i za granicą. Według Beldiman i wsp.[8], odsetek ten wynosi aż 80%, Szostak i wsp. [31] wskazują65,7%, Mansour Ockell i Bågesund [32] – 60,5%, a Denloyei wsp. [38] – 51,52%. Zwraca uwagę odnotowana przez nasczęstość ekstrakcji zębów mlecznych z powodu powikłańpróchnicy wykonywanych przed okresem fizjologicznejwymiany uzębienia, co jest zgodne z badaniami Olczak--Kowalczyk [5] dzieci do siódmego roku życia, u którychpróchnica była przyczyną aż 96,6% przypadków przedwczes-nej utraty uzębienia.

Powikłania próchnicy zębów są często powodem dolegli-wości bólowych oraz zmian infekcyjnych okołozębowych,które mogą doprowadzić do powikłań ogólnych. Podawanyw piśmiennictwie odsetek zębów mlecznych usuniętychz powodu bólu lub posocznicy waha się na poziomie 11,7–18,8% [10, 11, 33, 35, 36, 39]. Dwa retrospektywne badaniakohortowe w Wielkiej Brytanii wykazały, że u 48% dzieciz chorobą próchnicową wystąpił przynajmniej jeden epizodbólu, a u 43,3% wykonano co najmniej jedną ekstrakcję zębamlecznego ze względu na ból lub posocznicę [33, 34].

Niepokoi fakt niepodejmowania leczenia zęba mlecznegomimo obecności rozległego ubytku próchnicowego. Chorobapróchnicowa jest przyczyną licznych implikacji miejscowychzarówno w jamie ustnej, jak i ogólnoustrojowych. Obecnośćzębów zniszczonych przez proces próchnicowy i dolegli-wości bólowe w przypadku pulpopatii utrudniają żucie.Uważa się, że u małych dzieci próchnica może mieć związekz niedowagą i zaburzeniami prawidłowego rozwoju [40].Według Janusa i wsp. [14], ból zęba, dyskomfort, a częstoi gorączka mogą powodować zaburzenia snu i odżywiania,co skutkuje utratą masy ciała, zahamowaniem wzrostu,zaburzeniami mowy. Monse i wsp. [40] wysnuli wniosek, żeu dzieci z niedowagą po wykonanych zabiegach ekstrakcjizębów mlecznych z powikłaną próchnicą nastąpiło znaczne

zwiększenie masy ciała. Choroba próchnicowa i jej powikła-nia stają się jeszcze poważniejszym problemem zdro-wotnym w przypadku dzieci z grupy wysokiego ryzykainfekcyjnego zapalenia wsierdzia, z niedoborami odpo-rności lub zachorowania dziecka na chorobę nowotworowąi koniecznością zastosowania cytostatyków lub radioterapii[14].

Nieco rzadziej spotykaną przyczyną utraty zęba mlecznegojest uraz mechaniczny, powodujący zwykle zwichnięcie częś-ciowe lub całkowite zęba. Do urazu zębów mlecznych docho-dzi najczęściej między 1. a 2. rokiem życia (w okresieintensywnego rozwoju ruchowego dziecka) oraz między 4. a 6.rokiem życia, który jest czasem intensywnych gier i zabaw.Według Mansour Ockell i Bågesund [32] oraz Beldiman i wsp.[8], uraz zęba mlecznego jest przyczyną 10,4–15% ekstrakcjiwykonywanych u dzieci, co stanowi wyższy odsetek w po-równaniu z odnotowanym w prezentowanym przez nasbadaniu. Urazy mechaniczne zębów były przyczyną koniecz-ności ekstrakcji przede wszystkim zębów siecznych szczęki,co stanowiło 94,3% usuniętych z tego powodu zębów u dziecido 4,5 roku życia. Z powodu urazów usunięto 17,1% zębówsiecznych szczęki w tej grupie wiekowej. W badaniachOlczak-Kowalczyk [5] urazy były przyczyną 1,12% przypadkówutraty zębów poniżej siódmego roku życia. Autorka nieodnotowała natomiast ekstrakcji z tego powodu u dzieciponiżej piątego roku życia.

Według Folayan i wsp. [41], większość zębów przednichzostaje usunięta ze wskazań ortodontycznych. MansourOckell i Bågesund [32] ocenili, że 11,3% wszystkich ekst-rakcji zębów mlecznych jest wykonywanych z takiegopowodu. Odsetek ten jest zbliżony do odnotowanegow prezentowanej analizie (2,7% ekstrakcji na prośbę leka-rza ortodonty i 9,2% z powodu zaburzeń wyrzynania zębówstałych). Zdecydowanie rzadziej przyczyną usuwaniazębów mlecznych były choroby przyzębia, co jest zgodnez wynikami uzyskanymi przez Denloye i wsp. [38].W zbliżonej grupie wiekowej częstość ekstrakcji z tegopowodu badacze ocenili na 0,45% badanych.

p e d i a t r i a p o l s k a 8 9 ( 2 0 1 4 ) 1 0 0 – 1 0 5104

Największy odsetek ekstrakcji zębów mlecznych w popu-lacji badanych przez nas dzieci stanowiły zęby trzonoweszczęki. Podobne obserwacje poczynili inni autorzy [5, 30–32,37, 38]. Według Heilborn i wsp. [7] oraz Beldiman i wsp. [8],dzieci częściej mają usuwane zęby trzonowe w żuchwie. Jakpodają Alsheneifi i Hughes [30], pierwsze zęby trzonowemleczne stanowią 30% usuniętych zębów, a sieczne cen-tralne – 25%. Podkreślone są także istotne różnicew zależności od wieku badanych dzieci. Zęby trzonowemleczne są najczęściej usuwane u pacjentów w wieku 10–13 lat. U dzieci w wieku 3–5 lat prawie połowę usuniętychzębów stanowią zęby sieczne, a w wieku 6–9 lat pierwszezęby trzonowe [30]. Według naszych badań, najczęściejusuwano zęby trzonowe szczęki i żuchwy oraz zęby sieczneszczęki. Zdecydowanie rzadziej ekstrakcje dotyczyły kłówi zębów siecznych żuchwy.

Przedwczesna utrata zębów siecznych i kłów mlecznychjest przyczyną zahamowania rozwoju odcinka przedniegoszczęki lub żuchwy, utrudnionego wyrzynania lub zatrzyma-nia zębów siecznych i kłów stałych [4, 7, 8, 42]. Może byćprzyczyną wad wymowy i problemów psychospołecznych.Utrata zęba trzonowego, zwłaszcza drugiego, przed ukończe-niem szóstego roku życia stanowi szczególnie poważnyproblem ortodontyczny. Wyrzynający się pierwszy trzonowyząb stały może zająć miejsce brakującego zęba mlecznego,co doprowadza do skrócenia łuku zębowego i w przyszłości– do stłoczeń zębów przedtrzonowych, a nawet zatrzymaniaich wyrzynania [4, 9, 10, 42]. Niestety, nadal zbyt częstozachodzi konieczność ekstrakcji zębów trzonowych mlecz-nych. W badaniach Matthews-Brzozowskiej [27] przeprowa-dzonych u dzieci w wieku przedszkolnym, odsetek dzieciz usuniętymi mlecznymi zębami trzonowymi wzrastał od0,4% u 3-latków do 5,4% u 7-latków.

Znaczenie pełnego uzębienia mlecznego dla prawidło-wego rozwoju dziecka oraz ekstrakcje zębów spowodowanegłównie chorobą próchnicową, często wykonywane przed-wcześnie, podkreślają, jak ważna jest profilaktyka i leczeniepróchnicy, mimo nadal spotykanego poglądu, że ,,zębówmlecznych się nie leczy’’.

Wnioski

1. Choroba próchnicowa i jej powikłania są najczęstsząprzyczyną ekstrakcji zębów mlecznych, często przed-wczesnych. Rzadziej utrata zęba mlecznego jest spowodo-wana urazem lub wynika ze wskazań ortodontycznych.

2. Najliczniejszą grupę usuwanych zębów mlecznych stano-wią zęby trzonowe zarówno w szczęce, jak i żuchwie orazsieczne szczęki.

Wkład autorów/Authors' contributions

AT-S – koncepcja pracy, akceptacja ostatecznej wersji,przygotowanie literatury. MŁ – koncepcja pracy, zebraniei interpretacja danych, analiza statystyczna, przygotowanieliteratury. AW – koncepcja pracy, zebranie danych, przygo-towanie literatury. KŁ, SP – zebranie danych, przygotowanieliteratury. DO-K – akceptacja ostatecznej wersji.

Konflikt interesu/Conflict of interest

Nie występuje.

Finansowanie/Financial support

Nie występuje.

Etyka/Ethics

Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadamiDeklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymiwymaganiami dla czasopism biomedycznych.

p i �s m i e n n i c t w o / r e f e r e n c e s

[1] Bridgman CM, Ashby D, Holloway PJ. An investigation of theeffects on children of tooth extraction under generalanaesthesia in general dental practice. Br Dent J 1999;186(5):245–247.

[2] Amin MS, Harrison RL, Weinstein P. A qualitative look atparents' experience of their child's dental generalanaesthesia. Int J Paediatr Dent 2006;16(5):309–319.

[3] Milsom KM, Tickle M, Humphris GM, Blinkhorn AS. Therelationship between anxiety and dental treatmentexperience in 5-year-old children. Br Dent J 2003;194(9):503–506.

[4] Śmiech-Słomkowska G. Znaczenie przedwczesnej utratyzębów mlecznych dla rozwoju zgryzu. Mag Stomatol1995;5:26–27.

[5] Olczak-Kowalczyk D. Braki ilościowe uzębienia mlecznegou dzieci w wieku 3–7 lat zamieszkałych w Warszawie. NowaStomatologia 2002;1:8–13.

[6] Dobies K, Tracz-Annusewicz A, Olczak-Kowalczyk D.Kompleksowe leczenie pedodontyczne-protetycznenajmłodszych pacjentów – doświadczenie własne. MagStomatol 1998;7:23–29.

[7] Heilborn JCA, Kuchler EC, Fidalgo TKS, Antunes LAA, CostaMC. Early primary tooth loss: prevalence, consequence andtreatment. Int J Dent 2011;10(3):126–130.

[8] Beldiman MA, Maxim A, Bălan A. On the etiology andtipology of premature losses of temporary teeth in pre-school children. Biomaterials 2012;4:260–264.

[9] Mehdi H, Lakhani MJ, Hasan SMU, Griffin M, Faizan SM,Thobani A, et al. Pattern of early loss of deciduous molars &across sectional study. Pakistan Oral & Dental Journal2013;33:502–504.

[10] Gülsüm Ak, Elif Sepet, Arzu P, Gamze Aren, Nurten Turan.Reasons for early loss of primary molars. Oral Health PrevDent 2005;3:113–117.

[11] Leal SC, Bronkhorst EM, Fan M, Frencken JE. Untreatedcavitated dentine lesions: impact on children's quality oflife. Caries Res 2012;46(2):102–106.

[12] Monse B, Heinrich-Weltzien R, Benzian H, Holmgren C, vanPalenstein Helderman W. PUFA-an index of clinicalconsequences of untreated dental caries. Community DentOral Epidemiol 2010;38(1):77–82.

[13] Baginska J, Stokowska W. Pulpal involvement-roots-sepsisindex: a new method for describing the clinicalconsequences of untreated dental caries. Med Princ Pract2013;22:555–560.

p e d i a t r i a p o l s k a 8 9 ( 2 0 1 4 ) 1 0 0 – 1 0 5 105

[14] Janus S, Olczak-Kowalczyk D, Wysocka M. Rola lekarzyniestomatologów w zapobieganiu próchnicy wczesnegodzieciństwa. Nowa Pediatria 2011;1:6–14.

[15] Lewis CW, Grossman DC, Domoto PK, Deyo RA. The role ofthe pediatricians in the oral health of children: a nationalsurvey. Pediatrics 2000;106:1–7.

[16] Di Giuseppe G, Nobile CGA, Marinelli A, Angelillo IF.Knowledge, attitude and practices of paediatriciansregarding the prevention of oral diseases in Italy. BMCPublic Health 2006;6:176.

[17] Dela Cruz GG, Rozier RG, Slade G. Dental screening andreferral of young children by pediatric primary careproviders. Pediatrics 2004;114:642–652.

[18] American Academy of Pediatrics. Policy statement: Oralhealth risk assessment timing and establishment of thedental home. Pediatrics 2003;111:1113–1116.

[19] American Academy of Pediatrics. Policy statement:Preventive Oral Health Intervention for Pediatricians.Pediatrics 2008;122:1387–1394.

[20] American Academy of Pediatrics. Guideline on infant oralhealth care. Pediatr Dent 2008–2009;30(7 Suppl):90–93.

[21] Kaczmarek U, Iwańczak B, Pytrus T, Grzesiak-Gasek I.Ocena wyników ankiet wypełnionych przez pediatrów ilekarzy rodzinnych dotyczących zdrowia jamy ustnej. CzasStomatol 2010;63(1):693–702.

[22] Jadach R, Siwek-Jadach K, Migas-Mastalerz A. Rola lekarzarodzinnego w prewencji próchnicy zębów u dzieci imłodzieży. Family Medicine and Primary Care Review2007;9(3):442–444.

[23] Emerich K, Wyszkowski J. Profilaktyka chorób jamy ustnejw świadomości polskich pediatrów. Dent Med Probl 2009;46(2):157–161.

[24] Kressin NR, Nunn ME, Singh H, Orner MB, Pbert L, Hayes C,et al. Pediatric clinicians can help reduce rates of earlychildhood caries: effects of a practice based intervention.Med Care 2009;47:1121–1128.

[25] Caspary G, Krol DM, Boulter S, Keels MA, Romano-Clarke G.Perceptions of Oral Health Training and Attitudes TowardPerforming Oral Health Screenings Among GraduatingPediatric Residents. Pediatrics 2008;122. e 465-71.

[26] Adamowicz-Klepalska B, Borysewicz-Lewicka M,Dobrzańska A, Jackowska T, Kaczmarek U, Olczak-Kowalczyk D. Current knowledge of individual fluorideprevention of dental caries in children and young adults.Panel of Independent Experts. J Stoma 2013;66(4):428–453.

[27] Matthews-Brzozowska T, Nęcka A, Babijczuk T. Stanmlecznych zębów trzonowych i ocena następstw ichprzedwczesnej utraty u dzieci w wieku przedszkolnym.Dent Med Probl 2003;40(2):313–317.

[28] Ogłodek E, Moś D. Przedwczesna utrata zębów mlecznychu dzieci przedszkolnych. Problemy Medycyny Rodzinnej,www.lekarzrodzinny.org/pmr/0211.

[29] Alsheneifi T, Hughes CV. Reasons for dental extractions inchildren. Pediatr Dent 2001;23(2):109–112.

[30] Szostak D. Przyczyny usuwania zębów mlecznych i stałychu dzieci do lat 12. Nowa Stomatologia 1998;1-2:44–46.

[31] Mansour Ockell N, Bågesund M. Reasons for extractions,and treatment preceding caries-related extractions in 3-8year-old children. Eur Arch Paediatr Dent 2010;11(3):122–130.

[32] Levine RS, Pitts NB, Nugent ZJ. The fate of 1,587 unrestoredcarious deciduous teeth: a retrospective general dentalpractice based study from northern England. Br Dent J2002;193(2):99–103.

[33] Tickle M, Milsom K, King D, Kearney-Mitchell P, BlinkhornA. The fate of the carious primary teeth of children whoregularly attend the general dental service. Br Dent J2002;192(4):219–223.

[34] King D, Milsom KM, Tickle M, Blinkhorn AS. Is it a good ideato fill deciduous teeth? Community Dent Health2000;17:199.

[35] Milsom KM, Tickle M, King D, Kearney-Mitchell P, BlinkhornAS. Outcomes associated with restored and unrestoreddeciduous molar teeth. Prim Dent Care 2002;9(1):16–19.

[36] Anyanechi C, Chukwuneke F. Survey of the reasons fordental extraction in eastern Nigeria. Ann Med Health SciRes 2012;2(2):129–133.

[37] Denloye OO, Dosumu OO, Arotiba JT. Causes and pattern oftooth extraction in children treated at the UniversityCollege Hospital, Ibadan. West Afr J Med 1999;18(4):261–264.

[38] Tickle M, Blinkhorn AS, Milsom KM. The occurrence ofdental pain and extractions over a 3-year period in a cohortof children aged 3-6 years. J Public Health Dent 2008;68(2):63–69.

[39] Monse B, Duijster D, Sheiham A, Grijalva-Eternod CS, vanPalenstein Helderman W, Hobdell MH. The effects ofextraction of pulpally involved primary teeth on weight,height and BMI in underweight Filipino children. A clusterrandomized clinical trial. BMC Public Health 2012;12(725):1–7.

[40] Folayan MO, Otuyemi OD, Esan TA, Adeleke AA, AdedigbaMA. Pattern of dental extraction in children in a Nigeriantertiary hospital. J Contemp Dent Pract 2005;6(2):80–90.

[41] Olczak-Kowalczyk D. Zapotrzebowanie na zapobiegawczeleczenie protetyczne u dzieci warszawskich w wieku 3–7lat. Protet Stomatol 2001;6:348–354.

[42] Gajda Z. Wpływ ustawienia pierwszych trzonowcówstałych na pozycje żuchwy. Ortopedia Szczękowa iOrtodoncja 2001;1:5–10.