DIANADARKE

Wiedza i Zycie

Tytul oryginalu: Tunisia

© 2002 Thomas Cook Publishing.Maps © Thomas Cook Publishing 1996Reprinted in 1998, 1999

© Copyright for Polish edition byHachette Livre Polska sp. z 0.0., 1997,2003,2005

ZdjeciaSteve Day, Marta Sapala (okladka)

Projekt okladki"' Studio 4

TlumaczenieZbigniew Bochenek

RedaktorAnna Morawska

Niniejsza publikacja zawiera informacje uaktualniane do chwilioddania jej do druku. Wydawca nie moze jednak ponosicodpowiedzialnosci za bledy, opuszczenia czy drobne rózniceszczególów zawarte w tym przewodniku ani za jakiekolwiekkonsekwencje wynikle z wykorzystania podanych tu informacji.Oceny jakosci hoteli, restauracji, stopnia atrakcyjnosci zabytkówitp. wynikaja z doswiadczen autora i dlatego z oczywistychwzgledów zawieraja element subiektywnych opinii, któreniekoniecznie sa zgodne ze zdaniem wydawcy i nie musza byczgodne z doswiadczeniami czytelnika. Dolozylismy wielu staran,by wszystkie zawarte w przewodniku informacje byly rzetelne,ale poniewaz wiele rzeczy ulega ciaglym zmianom, bedziemy bardzowdzieczni za wykazanie nam wszelkich zauwazonych niedokladnosci.

WydawcaHachette Livre Polska sp. z 0.0.,ul. Dzielna 60, 01-029 Warszawa

www.wiz.com.ple-mail: wiz@wiz.com.pl

ISBN 83-7184-054-3

Druk: Rzeszowskie Zaklady Graficzne S.A.

Okladka: Beduin w oazie na Saharze (glówne zdjecie)Strona tytulowa: Dziedziniec Muzeum Narodowego Bardo w TunisiePowyzej: Skrzynka pocztowa w medynie Hammametu

Spis tresci

Warto wiedziecDydona i Eneasz 38Korale i ryby 50Zycie ptaków 58Muzulmanska architektura 70

Islam w Tunezji 86Rzymska Mryka 92Berberowie 120

52

55626678

67

26-27

3442

44-45

Mapy i planyPolozenie TunezjiTunezjaTunisSpacer po sukachKartaginaPólnoc

Park NarodowyDzabal khkeul

Przyladek Bon i równinaprzybrzezna

HammametKairuanSusaHammamet- Thuburbo

Majus 80Kairuan-Maktar 82Al-Mahdija 84W glebi kraju 89Kasba w Al-Kaf 114

Dzarba i poludnie 117Trasa z Matmaty na wybrzeze 132

Spacery i wycieczkiSpacer po sukach 34Kartagina 42Park Narodowy

Dzabal Ichkeul 52Hammamet- Thuburbo

Majus 80Kairuan-Maktar 82

Al-Mahdija 84Góra stolowa

Jugurta 110Trasa Tamerza-Mides 112Kasba w Al-Kaf 114

Trasa z Matmatyna wybrzeze 132

54

-C]]6810

12

1416

---Gl]-G§]

26

36

44

88116

-<J]]J----(ill

148

154

156158

160164

174

178

180

------<TIQ]

WIADOMOSCI OG6LNE

WprowadzenieHistoria

GeografiaKultura

Ustrój politycznyHabib Burgiba

PIERWSZE KROKI

Co WARTO ZORArzvCTunisOkolice TunisuPólnoc

Przyladek Boni równina przybrzezna

W glebi krajuDzarba i poludnie

WSKAZ6WKI

ZakupyRozrywkiSwietaDzieci

SportJedzenie i picieHotele i zakwaterowaniePodróze sluzbowe

Rady praktyczne

Z DALA OD CENTRUM

INDEKS

Jak korzystac z przewodnikaWIADOMOSCIOG6LNE

PIERWSZE KROKI

co WARTOZOBACZYC

Z DALA ODCENTRUM

WSKAZÓWKI

Ksiazka jest podzielona na piecczesci oznaczonych kolorowymkodem przedstawionym powyzej.

W gwarnejSusiesa tez spokojniejszemiejsca

Wiadomosci ogólne - wprowadzeniedo historii, geografii, zyciapolitycznego i kultury Tunezji.Pierwsze kroki to rady praktycznedotyczace przyjazdu i wstepnej orientacji.Co warto zobaczyc to opisy miejscwartych obejrzenia uzupelnionepropozycjami spacerów i wycieczek.Z dala od centrum ukazuje miejscapoza utartymi szlakami, gdzie moznaodpoczac w ciszy.We Wskazówkach znajduja sierady praktyczne - od zakupóworaz rozrywki po sport i restauracje,z informacjami takzedla przyjezdzajacych w interesach.Szczególnie bogato ilustrowaneWarto wiedziec to rózne informacjepojawiajace sie w calej ksiazce.

WIADOMOSCIOGÓLNE

Na terytorium Berberów przyladek

wcina sie gleboko w morze;zamieszkuja ten obszar Zjadacze

Lotosu - plemiona, których podstawa

pozywienia jest owoc lotosu.HERODOT

/

GWprowadzenie

Tunezja, znana glównie jako miejsce spedzania slonecznych wakacji,ma w rzeczywistosci do zaoferowania znacznie wiecej. Sa tu nie tylkowspaniale plaze, ale na pólnocy takze góry z licznymi lasami, rzekamii jeziorami, na poludniu zas wydmy Sahary, których monotonie prze­rywaja sporadyczne oazy. W glebi kraju znajduja sa jaskinie, wawozy,wodospady i slone jeziora. W Tunezji jest wyjatkowo duzo miejsc histo­rycznych, co najmniej 250, coraz lepiej poznawanych, w miare jak tu­rysci odkrywaja uroki kraju poza jego morskim wybrzezem.

widoczne w dzisiejszej Tunezji.W XX wieku narodowa tozsamosc

zostala w glównej mierze stworzonaprzez Habiba Burgibe, którywprowadzil wiele reform spolecznych,a miastom umozliwil rozwójw zachodnim stylu. Mieszanka wplywóweuropejskich, pólnocnoamerykanskich,

sródziemnomorskich

i saharyjskich, jakrówniez cech swieckichi religijnych sprawia,iz Tunezja jest dzis dlaturystów fascynujacymkrajem.

MAPY

Na mapach w tej ksiazcezastosowano

miedzynarodowe symbolekrajów: LAR - Libia i OZ-Algieria.

Tunezja, wcisnieta pomiedzy Libiei Algierie - dwa panstwa o najbardziejskomplikowanej sytuacji wewnetrznejw swiecie arabskim, stara sie zachowacdobre stosunki z krajami Maghrebu.Centralne polozenie tego kraju w srodkubasenu Morza Sródziemnego naprzeciwCiesniny Sycylijskiej przez wiekiwystawialo go na lupróznych armii:Fenicjan, Rzymian,Wandalów,Bizantyjczyków, Turkówi Francuzów. Wszyscyzostawiali swe slady

POLOZENIE TUNEZJI

-----------WPROWADZENIE --------

TUNEZJA

ocJLa Galite

G

Wielki Erg Wschodlli

@

50J

100 1GOkm

.Ksar Ghilan

'\\

\,\

,

\

\

8 >

Historia1100-600 p.n.e.Fenicjanie zakladaja Kartagine, Bizerte,Utyke i Suse - kolonie na swychszlakach handlowych do Hiszpanii.Kartagina staje sie centrum królestwaFenicjan, osiagajac szczyt rozwojuw V-IV wieku p.n.e.600-300 p.n.e.Grecy i Kartaginczycy walczao dominacje nad zachodnia czesciabasenu Morza Sródziemnego.264-241 p.n.e., 218-201 p.n.e.,149-146 p.n.e.Trzy wojny punickie miedzy Kartaginaa nowo powstala wladza w Rzymie.Podczas drugiej wojny punickiej wódzkartaginski Hannibal na czele swejarmii odbyl slynny marsz z 300 sloniamiprzez Pireneje i Alpy, aby zaatakowacRzym od pólnocy. Kartagina zostalaostatecznie pokonana i doszczetniezniszczona przez Rzymian w 146 r. p.n.e.46 r. p.n.e.Odbudowa Kartaginy przez JuliuszaCezara po pokonaniu Pompejusza(w poblizu Al-Mahdii) podczasrzymskiej wojny domowej.30 p.n.e.-250 n.e.Olbrzymi rozwóji ekspansja w Mrycecesarstwa rzymskiego,siegajaca do Szattal-Dzarid na poludniui do Marokana zachodzie.200-312Rozpowszechnienie siechrzescij anstwaw Afryce za panowaniacesarza KonstantynaWielkiego,popierajacego wiarechrzescij anska.312-533Rozpad cesarstwarzymskiego. W 439 roku

germanskie plemie Wandalówz Hiszpanii dokonuje inwazji na MrykePólnocna i podbija Kartagine, kladackres panowaniu Rzymian w Mryce.533-646Cesarz Justynian, wladca cesarstwawschodniorzymskiego, czyli Bizan­cjum, rzadzi Afryka. Buduje poteznetwierdze w Subajtili i Hajdrze, abyzapewnic kontrole nad buntownicza,tubylcza ludnoscia - Berberami.647-800Arabowie wkraczaja ze wschodu podsztandarami nowej religii - islamu.Trzecia fala najezdzców zakladaw 670 roku Kairuan i wlaczadzisiejsza Tunezje (jako prowincjeIfrikija) do imperium Omajjadów,rzadzonego przez kalifów z Damaszku.800-909Ibrahim Ibn Aghlab oglasza siegubernatorem Ifrikii. Rozpoczyna sie"zloty wiek" Aghlabidów, wyrózniajacysie osiagnieciami budowlanymi:otoczonymi murami medynami oraz

ribatami (warownymiklasztorami) w Su­

sie i Monastirze909-1229

Rzadzakolejnemuzul­manskiedynastie:Fatymidzi,Ziridzi,

Almorawidzii Almohadzi.

Na zniszczo­nych terenach

ludnosc zyjew izolowanych

skupiskach.

Cesarz Trajan, muzeum w Susie

------------HISTORIA---------

~#~[±Chrzcielnica z pierwszych wieków chrzescijanstwa w Muzeum Narodowym Bardo w Tunisie

Q

1207-1534

Tunis zostaje stolica królestwadynastii Hafsydów. Kraj odzyskujeznaczenie handlowe i ponownienawiazuje kontakty z Europa.Kwitnie zycie kulturalne,buduje sie meczety w styluandaluzyjskim, który zdominowalarchitekture tunezyjska.1534-1574

Walki hiszpansko-tureckie o przejeciekontroli nad Tunezja. Tunisprzechodzi z rak do rak - cesarzhabsburski Karol V przy pomocyoddzialów hiszpanskich osadza natronie ksiecia z dynastii Hafsydów.1574-1881

W imieniu sultana osmanskiegoTunezja rzadza namiestnicy wojskowi- bejowie, którzy sprawuja faktycznakontrole nad miastami na wybrzezui w glebi kraju wokól Al-Kaf. Plemionana poludniu i równinie centralnejpozostaja niezalezne.1881-1956

Francja okupuje Tunezje jakoswój protektorat; bej pozostajenominalnym wladca, lecz sprzyja

importowi francuskich towarówi imigracji francuskiej. Szkolnictwopodstawowe obejmuje nie cale 10%ludnosci i wiekszosc Tunezyjczykówpracuje jako robotnicy lub sluzacy.Habib Burgiba zaklada w 1934 rokupartie narodowa Neo-Dustur; jestwielokrotnie aresztowany orazwygnany z kraju.1956-1987

Tunezja zdobywa niepodleglosci pod rzadami prezydenta Burgibystaje sie krajem o lagodnejdyktaturze, wprowadzajacymszerokie reformy spoleczne.Przyjmuje europejski styl zycia.1987

Burgiba jest zmuszony do ustapienia.General Ben Ali przejmuje wladzepo bezkrwawym przewrocie rzadowymi wprowadza liberalna polityke.1991Zmiana polityki wobec krajówarabskich po konflikcie w ZatocePerskiej.1995

Podpisanie umowy o stowarzyszeniuz Unia Europejska.

10

GeografiaTunezja jest najmniejszym z kilku krajów, okreslanych tradycyjniejako kraje Maghrebu (maghreb w jezyku arabskim oznacza miejsce za­chodu slonca). Nazwe te nadano panstwom arabskim w Afryce Pólnoc­nej: Maroku, Algierii, Tunezji i, zaleznie od sytuacji politycznej, Libiilub Mauretanii, lezacym na zachód od kolebki Arabów - Pólwyspu Arab­skiego. Powierzchnia kraju wynosi 163 610 km2• W odleglosci 160 km napólnocny wschód znajduje sie Sycylia.

KrajobrazWiekszosc terenu jest nizinna;na pólnocy i wschodzie wystepujarówniny przybrzezne. Pólnocnewybrzeze jest skaliste, wschodnie zas(Sahel) piaszczyste - tu koncentrujasie glówne osrodki wypoczynkowe.Na pólnocy ciagna sie wschodniepasma gór Atlasu, zwane AtlasemTellskim Pólnocnym i Wysokim,rozdzielone dolina rzeki Madzardy.Jest to jedyna stala wieksza rzekaTunezji. Atlas Tellski Pólnocny jestprzedluzeniem algierskiego AtlasuTellskiego; tworza go wzgórzaz piaskowca nie przekraczajace 600 m.Atlas Tellski Wysoki, z poszarpanymipasmami wapiennymii piaskowcowymi, jest kontynuacja

Grobla przez slone jezioro Szat! al·Dzarid

Atlasu Saharyjskiego. Najwyzszyszczyt, Dzabal Szambi (Dzabalasz-Szanabi - 1554 m), znajduje siew poblizu granicy algierskiej.

Krajobraz pólnocy kraju jestzaskakujaco zielony i zyzny;na poludnie od Atlasu Tellskiegoprzechodzi w krajobraz pólpustynny,z rzadka urozmaicony oazami(np. Nefta i Tauzar).

Na poludniu znajduja sie dwaduze okresowe slone jeziora (szatty);Szatt al-Dzarid, czyli Wielki Szott(16 m n.p.m.), i Szatt al-Gharsa(21 m n.p.m.). Ponizej tych jeziorjest kawalek Sahary - piaszczystapustynia zwana Wielkim ErgiemWschodnim, podzielonaplaskimi Górami Ksarów,gdzie mieszkaja plemionaBerberów.

Atlas Tellski Pólnocny jest górzystym regionem z zyznymi, zielonymi dolinami

Flora i faunaW poludniowych oazach dobrze rosnapalmy daktylowe, drzewa cytrusowe,figowce, banany, tyton i warzywa.Na równinie przybrzeznej spotyka sieolbrzymie plantacje oliwek,poprzedzielane sadami brzoskwin,moreli, migdalowców i granatowców.Na pólnocy i na poludniu wystepujaw obfitosci rosliny subtropikalne:barwne pnacza, oleandry i hibiskusy.Wsród duzych zwierzat zyjacych naobszarze Tunezji wymieniano niegdyslwy, strusie i antylopy; obecniespotyka sie tu jedynie dromadery.Mozna jednak zobaczyc wielegatunków mniejszych zwierzat,a zycie ptaków na przyladku Boni wokól Zatoki Tuniskiej jestwyjatkowo bogate(patrz s. 58-59).

KlimatPólnocna Tunezja ma klimatsródziemnomorski, z chlodna, wilgotnazima i suchym, goracym latem.Rejony górskie charakteryzuja sie

duzymi opadami, co umozliwiarozwój lasów debowych i uprawrolniczych na nizinach, bez potrzebynawadniania.

N a poludnie od Atlasu Tellskiego,na równinach rosna jedynie kepyostnicy esparto, trawy dostarczajacejwlókna wykorzystywanegodo produkcji papieru. Osadysa polozone jedynie w oazach,gdzie wody podziemne umozliwiajauprawy, zwlaszcza uprawe palmdaktylowych w znanych oazachNefta, Tauzar i Kafsa. W glebikraju wystepuja duze róznicetemperatury miedzy dniem a noca,silne wiatry i znikome opady.Na przyklad w Tauzar w lipcutemperatura przekracza 40°C,a w nocy spada ponizej zera.

Na wyspie Dzarba stale swiecislonce, i dlatego jest ulubionymmiejscem zimowych wakacji.Latem bryza morska lagodzi tuupal. Niektórzy twierdza, iz naDzarbie mozna plywac w morzunawet w grudniu.

12

KulturaPoczatkiKiedy 30 000 lat p.n.e. poziom wódMorza Sródziemnego podniósl sie,oddzielajac Europe od MrykiPólnocnej, podzielil takze tubylczekultury wystepujace na obszarzeTunezji. Najbardziej rozwinieta bylatu kultura zwana kapska - od oazyKafsa (dawna Kapsa), gdzieznaleziono obrobione narzedziakamienne, a takze noze i igly z koscioraz naszyjniki z jaj strusia.Wiek tychznalezisk szacuje sie na 7000-4500 latp.n.e. Tubylczy Kapsyjczycy zmieszalisie przez wieki z Berberami,

Mieszkaniec miasta i rolnik wracaja do domu,

przyladek Bon

Fenicjanami, Rzymianami,Bizantyjczykami i Arabami. Kulturaarabska zaszczepiona w Tunezjiw VII wieku dominuje po dziendzisiejszy; wspólczesni Tunezyjczycyuwazaja sie za Arabów MrykiPólnocnej. Niewielkie spolecznosciBerberów przetrwaly jedyniew pojedynczych osadach na poludniukraju. Arabska dynastia Hafsydówstworzyla podwaliny wspólczesnejTunezji; rzadzila ona przez prawie300 lat (od 1230 do 1500 r.),ustanawiajac po raz pierwszy stolicekraju w Tunisie.

CharakterDuzy wplyw na charakterwspólczesnych Tunezyjczyków mialo

-----------KULTURA ---------

75 lat protektoratu francuskiego(od 1881 do 1956 r.). Reformydotyczace opieki zdrowotnejwprowadzone przez Francuzówbyly tak efektywne, ze pozwolilyna wzrost liczby ludnosci'I. 1 do 4 milionów. Obecnie Tunezjajest krajem ludzi mlodych, w którymponad polowa mieszkanców nieprzekroczyla 20 lat. Francuzi zalozyliszkoly z europejskim programemnauczania i przedsiebiorstwahandlowe, co wplynelo na wzrostpoziomu cywilizacji oraz pozytywnystosunek do cudzoziemców.

Srodki utrzymaniaPomimo egzotycznego, wypalonegosloncem krajobrazu ponad 60% ziemiw Tunezji nadaje sie do uprawy.W zyznych dolinach na pólnocy krajuuprawia sie zboza, na przyladku Bonsa dobre warunki glebowe do uprawydr;oew cytrusowych, drzewa oliwnerosna na obszarze Sahelu, w glebikraju zas znajduja sie pastwiskai oazy slynne z palm daktylowych.Rolnictwo jest zatem glóyvnymzródlem utrzymania ludnoscimieszkajacej poza miastami;na wybrzezu dochód przynoszatakze rybolówstwo i turystyka.

Wspólczesne spoleczenstwoW przeszlosci podstawa spoleczenstwabyla wspierajaca sie nawzajemszeroko pojeta rodzina, obejmujacaczlonków tego samego rodu, wsi lubplemienia i posiadajaca wspólnepoczucie honoru i odpowiedzialnosciza reputacje.

Jednakze w miare przemieszczaniasie mieszkanców wsi do miast tazlozona siec powiazan tradycyjnegospoleczenstwa podlega licznym

i" &'.

I"":"-...{" l,W" ;\>"••••• ~~

~:-v;('_~~?~~..' -,Przywitanie turystów w budce z napojami

w poblizu Tamerzy

napieciom i zalamaniom, Róznicaw poziomie zarobków miedzy wsiaa miastem sprawia, ze zobowiazaniaw stosunku do czlonków rodu staja siemniej wazne. Zanikaja tradycyjnezwyczaje i obrzedy, takie jak weselez muzyka i spiewem czy ziara- coroczna pielgrzymka do grobumiejscowego mistyka i ascety(marabuta), która gromadzilacala lokalna spolecznosc. W czasietych zgromadzen aranzowanomalzenstwa, odnawiano i umacnianowiezy rodzinne.

N a tle tych przemian,o charakterze glównie ekonomicznym,mozna obserwowac zmieniajaca siesytuacje oraz potrzeby tunezyjskichkobiet, które majac mozliwoscedukacji i kontroli urodzinkwestionuja swa tradycyjna rolew spoleczenstwie.

14

U strój politycznyTunezja jest republika od 1956 roku, gdy uzyskala niepodleglosc odFrancuzów i przywódca Habib Burgiba zaczal tworzyc nowoczesnepanstwo. Zgromadzenie Narodowe jest wybierane co 5 lat w glosowaniupowszechnym, w którym biora udzial obywatele powyzej 20 roku zycia.Prezydent jest glowa panstwa i szefem rzadu. Jest wybierany równiezna 5 lat w glosowaniu powszechnym. Kraj jest podzielony na 23 guber­natorstwa (wilaje) z gubernatorami podlegajacymi prezydentowi.

Plakat z podobizna prezydenta Ben

Alego, przywódcy Tunezji od 1987 roku

Reformy polityczneChociaz prezydentBurgiba wprowadzilwiele reform, laczniez zakazem poligamiii przyznaniemrównych praw kobietom,to liberalizacjaokazala sie pustymslowem. Wprawdziew 1981 roku opróczglównej partiipolitycznej, PartiiKonstytucyjno­-Socjalistycznej(dawniej Neo-Dustur),zalegalizowanotakze inne partie,w praktyce jednakrzad stale ograniczalformy dzialaniaopozycji twierdzac,ze musi ona odrzucic fanatyzm,przemoc i zaleznosc od zagranicznychmocodawców. Dlatego tez, gdyw polowie lat osiemdziesiatychzwiazek zawodowy PowszechnaTunezyjska Unia Pracy, bedacy od1970 roku w koalicji 7. PKS, wystapilz niej i sprzeciwil sie polityce rzadu,jego przywódców na podstawiefikcyjnych oskarzen uwieziono.W 1987 roku wiekowy prezydentBurgiba zostal odsuniety od wladzyw wyniku bezkrwawego przewroturzadowego.

StosunkimiedzynarodoweOd 1987 roku, gdygeneral Ben Ali przejalwladze, poprawily sieznacznie stosunkiz Libia, z któraTunezja bylaw1985 roku na krawe­dzi wojny. Obywatele

,obu panstw moga. mieszkac i pracowac

w obydwu krajach;duza liczba Tunezyj­czyków pracujeobecnie w przemyslenaftowym w Libii.W 1989 roku zostala

utworzona UniaArabskiego Maghrebu(WspólnotaMaghrebu),

skladajaca sie z Tunezji, Algierii,Maroka, Libii i Mauretanii. Unia mana celu uaktywnienie wzajemnegohandlu i zmniejszenie barier celnych.Poza swiatem arabskim Tunezja manajlepsze stosunki z Francja i USA.General Ben Ali byl szkolonyw Stanach Zjednoczonychi Amerykanie dostarczaja Tunezjidoradców wojskowych i pomocytechnicznej. Odbywaly sie nawetwspólne manewry armii tunezyjskieji amerykanskiej. Dla AmerykanówTunezja jest cennym sojusznikiem

---------USTRÓJ POLITYCZNy------- 15

graniczacym z Libia i Algieria, zewspaniala baza morska w Bizercie.W swiecie arabskim znaczenie Tunezjizmniejszylo sie po przeniesieniuz Tunisu siedziby Ligi PanstwArabskich w 1991 roku z powrotem doKairu oraz po przeprowadzce dowódz­twa OWP (Organizacji WyzwoleniaPalestyny) w 1994 roku do Gazy.

Fundamentalizm muzulmanskiTunezja, jak kazdy kraj arabski,obawiala sie rewolucji w stylu iranskim;juz od 1979 roku ugrupowania funda­mentalistów zostaly zdelegalizowane.Tuz przed wyborami w 1981 rokuutworzono ruch islamskiMTI, lecz jego przy­wódcy zostali wkrótceuwiezieni. Celempolityki generala BenAlego bylo wprowa­dzenie swobód politycz­nych; zaczeto wiectolerowac dzialalnoscruchu MTI (nazwanegoAn-Nahda, czyliOdrodzenie), a nawetmówic o jego legalizacjijako partii. Jednakze,gdy w 1990 roku funda­mentalisci muzulmanscyodniesli przytlaczajacezwyciestwo w wyborachdo wladz miejskichw Algierii, odzyly obawyi rozpoczely sie represjewobec czlonkówAn-Nahdy, laczniez aresztowaniami i egze­kucjami. Nowa falarepresji doprowadzilado protestów miedzyna­rodowych organizacjizajmujacych sieprawami czlowieka;w szczególnosci Francjawyrazila swój protestprzeci wko cenzurowaniuniektórych francuskich

gazet i wydaleniu dziennikarzy francus­kich. Prezydent Ben Ali zabronilfrancuskim dziennikarzom i organiza­cjom praw czlowieka mieszania siew wewnetrzne sprawy Tunezji;jednoczesnie zadbal o to, aby wizerunekTunezji jako liberalnego i postepowegopanstwa nie doznal uszczerbku.Od 1989 roku do chwili obecnejnajwieksza partia jest rzadzaca RDC(Zgromadzenie Demokratyczno­-Konstytucyjne) .

Demonstracje polityczne pod pomnikiem Ibn

Chalduna na jednym z glównych placów Tunisu

TE>

Habib BurgibaW calej Afryce Pólnocnej HabibBurgiba byl symbolem nowoczesnejTunezji. Ten charyzmatycznyprzywódca rzadzil krajem od momentuuzyskania niepodleglosci w 1956 rokuaz do 1987 roku.

Urodzony w 1903 roku w niezbytzamoznej rodzinie w Monastirzeotrzymal stypendium, aby uczyc siew Tunisie, a potem w Paryzu.We Francji ukonczyl studia prawnicze;do Tunezji powrócil w 1927 roku.W ciagu nastepnych 5 latpolityczne ambicje Burgibywzrastaly; wydawal nacjonalis­tyczne pismo, krytyczne wobecadministracji francuskiej.W 1934, w wyniku rozlamuw partii Dustur, zalozylwraz z kolegami partieNeo-Dustur.

Wykorzystujacumiejetnie cechyswego charakterui zalety pochodzeniaBurgiba potrafiluzyskac szerokieuznanie w spole­czenstwie, jakiegonie osiagnal zadenz tunezyjskichprzywódców politycznych.Francuzi w obawie przedjego rosnacymi wplywamiw ciagu 6 miesiecyzdelegalizowali partie,a Burgibe aresztowali.

Podczas burzliwych lattrzydziestych i czterdzies­tych Burgiba kontynuowalpolityczna walke o niepodle-glosc Tunezji i byl wielokrotniearesztowany. Wobec jegoniezlomnej postawy,towarzyszacego muspolecznegopoparcia,

a takze wobec grozby zamieszekFrancuzi uznali Burgibe za przywódce,który bylby zdolny doprowadzicTunezje do pelnej niepodleglosci.

Po ogloszeniu republiki w 1956 rokuBurgiba rozpisal wybory do Zgroma­dzenia Narodowego, które z koleiprzyznalo mu duza wladze. W 1957roku zostal oficjalnie mianowanyprezydentem, a w 1974 rokuprezydentem dozywotnim. Wprowadzil

szerokie reformy spoleczne,przyznajac kobietom wiecej praw,zachecajac do powszechnejedukacji, dbajac o opieke zdrowot­na i zmniejszajac wladze religijna.

Ta lagodna dyktaturaustabilizowala sytuacje kraju,lecz nie przyniosla wiekszosciTunezyjczyków dobrobytu.Gdy rozpoczely sie niepokojespoleczne, Burgiba stlumilje brutalnie; cenzura opo­zycji zwiekszyla krytykejego dzialan w kraju i zagranica, w pózniejszychlatach zas zalamala siejego polityka ekono­miczna. Stan psychicznyprezydenta Burgiby

pogorszyl sie, miewalokresy depresji maniakalnejprzeplatane gwaltownymiwybuchami. Rzad zostalsparalizowany brakiemefektywnego dzialaniaprezydenta; w 1987 rokudokonano zamachu stanui usunieto 84-letniego

Burgibe ze stanowiskaprezydenta.

Zmarl 6 kwietnia2000 roku.

Pomnik mlodego

Burgiby w Monaslirze.

jego miescie rodzinnym

PIERWSZE KROKI

Ten pieprz! Dorosly Arabmoze zjesc dziennie

2 funty tej przyprawy.

Widzialem kobiete, którapochlaniala na przemianpieprz i daktyle przez pól

godziny.NORMAN DOUGLAS

(Fontanny na piasku, 1912)

!E)

Pierwsze krokiJezyk ciala i ubiórW kraju muzulmanskim, takim jakTunezja, nalezy akceptowac odmiennezachowanie i ubiór mieszkanców.Muzulmanie uwazaja za niestosowneodkrywanie znacznych czesci ciala.Tunezyjczycy nigdy nie odslonia wiecejniz przedramie lub nogi do kolan.Szorty, koszulki z krótkim rekawem,wydekoltowane sukienki saw miastach nie odpowiednim ubiorem,nie mozna w nich wejsc do meczetu.Taki strój kojarzy sie z rozluznieniemobyczajowym i swoboda seksualna.Zbyt bliski kontakt wzrokowy i silnyuscisk dloni moga byc równiez mylnie

WWielkimMeczeciewKairuaniemozna

wypozyczycstosowneokrycieciala

interpretowane. Strój typu topless jestoficjalnie zabroniony, lecz w praktycedopuszcza sie go na prywatnychplazach hotelowych. Obejmowanie siekobiety i mezczyzny w miejscachpublicznych jest niedozwolone, chocakceptuje sie witajacych w ten sposóbmezczyzn. Kichanie w miejscachpublicznych takze uwaza sie za

niestosowne. Nigdy nie nalezyfotografowac Tunczyj czyków,zwlaszcza kobiet, bez uzyskaniaich zgody.

MeczetyDo sali modlitw w tunezyjskich mecze­tach maja wstep jedynie muzulmanie,lecz w wypadku 3 meczetów na ichdziedziniec moga wejsc takze wyznawcyinnych religii. Sa to: meczet Az-Zajtunaw Tunisie, Wielki Meczet w Kairuaniei Wielki Meczet w Susie.

Podrózujace kobietyKobieta powinna podrózowac po Tunezjiw towarzystwie mezczyzny. Gdybrakuje takiego towarzystwa, powinnatrzymac sie blisko tunezyjskich kobiet- zajmowac miejsca obok nichw pociagach, autobusach, restauracjachlub na plazach. Nalezy ograniczyckontakt wzrokowy z mezczyznamii ubierac sie skromnie. Napady nakobiety zdarzaja sie w Tunezji rzadko(podobnie jak w innych krajach

MUZEA I ZABYTKI

Muzea i zabytki sa zwyklezamkniete w poniedzialki;zazwyczaj otwarte sa od wtorku doniedzieli 9.00--12.00 i 14.00--17.30

(zima) oraz 15.00--18.30 (latem).Na ogól placi sie dodatkowo zauzycie aparatu fotograficznego.

Najbardziej znanymi ciekawym muzeum w Tunezji jestzespól palacowy Bardo - MuzeumNarodowe w Tunisie. Poza nim

najbardziej interesujace sa muzeaw odrestaurowanych domach,takich jak XVII-wieczny Dar Jallouliw Safakisie i XVIII-wieczny DarBen Abd Allah w Tunisie.

Miejsce kobiety jest zawsze kilka kroków za mezczyzna, nawet w czasie robienia zakupów

muzulmanskich), lecz turystka mozebyc narazona na nieprzyjemnespojrzenia i slowne zaczepki.

Szok kulturowyCzlowiek Zachodu, rózniac sieznacznie od miejscowych wygladem(rysami twarzy, kolorem skóry,wlosów) oraz ubiorem bedzie tuzawsze wzbudzal ciekawosci.Najwlasciwsza reakcja na to zjawisko,zwane przez niektórych"efektem zoologicznym",jest ignorowanie spojrzeni nie zwracanie uwagi.

Odmiennosc jezyka arabskiegoz jego gardlowymi dzwiekamii odrebnym alfabetem jest kolejnymczynnikiem wywolujacym poczucieobcosci. Nalezy jednak pamietac,ze wielu Tunezyjczyków w wiekszymlub w mniejszym stopniu zna jezykfrancuski lub angielski.

Palenie nalezy do stylu zyciamezczyzn. Apele o ograniczeniepalenia w miejscach publicznych nieodniosa skutku. Na szczescie klimatzezwala przez wiekszosc rokuna korzystanie z miejsc siedzacychna zewnatrz lokalu!

Napis arabski w medynie Hammametu

20

RegionyTUNIS I PÓLNOC KRAJUTunis, stolica Tunezji, jest polozonynad oslonieta mala zatoka w pólnocnejczesci wybrzeza, które kryje w sobiewiele niespodzianek dla odwiedzaja­cych je po raz pierwszy. Na tymglównie skalistym wybrzezu znajdujasie piekne zatoczki z piaszczystymiplazami; mozna do nich dotrzecz Tabarki, kurortu lezacego w poblizugranicy z Algieria, lub z Bizerty,interesujacego starego miasta.Sam Tunis jest jedna z naj ciekawszychstolic arabskich; widac tu francuskiewplywy w postaci szerokich bulwarówi centrów handlowych. Turysciodwiedzaja Tunis glównie ze wzgleduna stara medyne, XVIII-wieczneotoczone murem miasto z orientalnymbazarem - sukami w waskichuliczkach wokól meczetu Az-Zajtuna.Najwieksza atrakcja miasta jestMuzeum Narodowe Bardo, mieszczacesie na przedmiesciu Tunisuw XIX-wiecznym palacu beja. Slynieono z kolekcji rzymskich mozaik.

Nieco dalej, wsród hogatych willina przedmiesciach, znajduja siepozostalosci Kartaginy - historycznego

punickiego miasta, obok zas lezy SidiBu Said, miasteczko uwazane zanaj piekniejsze w Tunezji. W glebiladu, w zyznej dolinie rzeki Madzardymozna napotkac intrygujace ruinyz czasów rzymskich, zwlaszczapodziemne wille w Bulla Regia.

PRZYLADEK BONI RÓWNINA PR2YBRZEZNAPrzyladek Bon wienczy pólwysepwychodzacy w Morze Sródziemnez pólnocno-wschodnego wybrzezaTunezji. Nie rózni sie on wiele odpoludniowej Sycylii; jest pokrytyplantacjami drzew cytrusowychi winnicami. Równina przybrzezna,rozciagajaca sie od Nabului Hammametu na pólnocy do Kabisuna poludniu, jest nazywana Sahelem(arabska nazwa wybrzeza). Znajdujasie tu naj piekniejsze plaze i kurortyoraz 4 stare, ufortyfikowane miasta:Susa, Al-Mahdija, Safakis i Kairuanze wspanialymi zabytkamiarchitektury islamu. W glebi ladu

Skaliste wybrzeze na cyplu przyladka Bon,

w poblizu AI-Hauarji

Ja/owegórywokólberberyjskichwiosek- twierdz(powyzej); zyznaoaza (ponizej)

krajobraz jest plaski i monotonny,usiany gajami oliwnymi i kolczastymiopuncjami. Ten teren jest nazywanyOliwkowym Wybrzezem. Kontrastpomiedzy gwarem wielkichnadmorskich kurortów a sielanko­wym, wiejskim krajobrazem kilkakilometrów w glab ladu jestuderzajacy.

W GLEBI KRAJUDalej w glebi ladu krajobrazstopniowo zmienia sie w surowy,górzysty noszacy nazwe Tell (poarabsku wzgórze). W pieknej sceneriiznajduja sie najciekawsze rzymskieruiny w Tunezji: Dugga, Subajtila,Maktar, Medeina i Hajdra.Glównym miastem krainy Telljest Al-Kaf, interesujace miejsceo charakterze odmiennymod miast nadmorskich.W poludniowej czesci wnetrzakraju sa tez wspaniale widoki:oazy Tamerza, Nefta i Tauzar,wawóz Selja oraz slone jezioro Szattal-Dzarid (Wielki Szott)- niesamowite pustkowieprzeciete jedynie grobla.

DZARBA I POLUDNIE KRAJUW poludniowej czesci Tunezji, blizszejkrajobrazom Sahary niz MorzaSródziemnego, lezy wyspa Dzarbaz kurortami pelnymi turystówspragnionych slonca i owoców lotosu.Jesli ma sie dosc plazy, moznapojechac do fascynujacychberberyjskich wiosek-twierdzw Chenini i Guermessa lub do regionuMatmata, by podziwiac niesamowiteksiezycowe krajobrazyi zamieszkane jaskinie.Odwazni moga wybrac sie wielblademlub samochodem terenowymna pustynne safari, aby docierajacdo Wielkiego Ergu Wschodniegoznalezc sie na obrzezu Sahary.

~

Komunikacj a wewnetrznaWypozyczenie samochoduChcac zwiedzic jak najwiecej przyograniczonym czasie pobytu, najlepiejwypozyczyc samochód. W Tunezji jestto jednak przedsiewziecie kosztowne.Nalezy wystrzegac sie atrakcyjnychcen oferowanych przez male lokalnefirmy, gdyz standard ich samochodówi jakosc obslugi w razie wypadkusa niezadowalajace.

LouageLouages sa to duze taksówki, zwyklemarki Peugeot 504, kursujace

na ustalonych trasach pomiedzymiastami. Wyruszaja one w momencie,gdy zbierze sie 5 pasazerów lub gdykierowca uzna, ze powinien wyruszyc.Najtrudniej jest znalezc miejscepostoju tych taksówek, zwlaszczaw duzych miastach, gdyz w zaleznosciod celu podrózy sa to rózne punkty.Gdy ta przeszkoda zostanie pokonana(nalezy "zasiegnac jezyka"), pozostalaczesc podrózy jest wzglednie latwa.Ceny sa stale i niskie, lecz czasamitrzeba walczyc o miejsce. Taksówkite rozwijaja duza predkosc, dlategocel osiaga sie znacznie szybciej nizpodrózujac wynajetym samochodem.

PociagKoleje tunezyjskie charakteryzuja siepunktualnoscia, wygodaw klimatyzowanych wagonach I klasyi smacznym jedzeniem w wagonachrestauracyjnych. Stacje sa dobrzeutrzymane, bilety zas tanie. Jedyna

Taksówkilouages w medynieSusyi kolorowyautobusmiejskiwTunisie

Poza miastem drogi sa dobrej jakosci i na ogól puste

niedogodnosc stanowi rzadka siec liniikolejowych - sa tylko 4 glówne trasy;w wielu mniejszych miejscowosci niema stacji kolejowej. Glówne trasyz Tunisu to: trasa na pólnoc do Bizerty(1 godz. 50 min), trasa na zachóddo granicy algierskiej w Ghardimaoprzez Badze i Dzundube (Jendoube- ok. 6 godz.), trasa na poludniowyzachód do regionu Tell przez Al-Fahsi Dahmani z odgalezieniem do Al-Kaf(ok. 6 godz.) oraz trasa na poludniedo Kabisu przez Hammamet, Suse,Al-Dzem i Safakis, z odgalezieniamido Kafsy, Monastiru i Al-Mahdii(do Kabisu podróz trwa okolo 9 godz.z dwiema przesiadkami).

AutobusAutobus jest w Tunezji naj tanszymsrodkiem komunikacji, lecz rozkladyjazdy i siec polaczen sa tak zlozone,ze niestety trzeba sie troche natrudzicpodczas ich studiowania.

TaksówkiW miastach najlepiej skorzystacz zóltej taksówki. Kazda taksówka

ma licznik i zawsze warto sprawdzic,czy kierowca go uruchomil.W godzinach szczytu (12-15 i 17-19)taksówek brakuje, zwlaszczaw Tunisie, gdyz jest zarówno duzezapotrzebowanie, jak i pora posilkukierowców.

WYCIECZKI Z POLSKI

"Majlen"Warszawa, ul. Graniczna 4,tel.: 652 35 11, 652 01 56,

6821181,faks: 624 15 18,

organizuje wyjazdy do Tunezjiprzez caly rok i zapewnia

wysoki standard uslug.Turystyka do Tunezji zajmuje

sie wiele biur podrózy w Polsce,m.in. Aladin, Invitatio, Kopernik,Neckermann, Orbis, Selectollrs.

D -------PIERWSZE KROKI

SLOWNICZEK

W tej ksiazce uzywane sam.in. nastepujace terminy:

Aghlabidzi - wladcy Tunezjiod 800 do 910 roku.

Andaluzja - region w poludniowejHiszpanii pod rzadamimuzulmanów od 714 do 1493 roku.

Bej - turecki urzednik wojskowyodpowiedzialny za przestrzeganieprawa i podatki; takze wladcaTunezji w XVIII i XIX wieku.

Dar - duzy dom lub maly palac.Erg - pustynia piaszczysta z wydmami.Ghorfa - komora w ksarze w ksztalcie

beczki, wykorzystywanado przechowywania ziarna.

Hammam - publiczna laznia.Kasba - ufortyfikowana czesc miasta.Ksar - ufortyfikowana wies lub zespól

spichlerzy.Madrasa - szkola teologiczna do

studiowania Koranu i prawaislamu.

Maghreb - doslownie "miejscezachodu slonca". Zwykle terminemtym obejmuje sie Tunezje,Algierie i Maroko, czasami Libiei Mauretanie.

Marabut - swiatobliwy muzulmanin,zwlaszcza mistyk i asceta, któregogrobowiec czci sie; takze nazwa tegogrobowca.

Medyna - otoczone murem miastolub dzielnica miasta.

Mihrab - nisza w meczeciewskazujaca kierunek na Mekke.

Minbar - kazalnica w meczeciedo wyglaszania piatkowychnauk.

Ribat - warowny klasztormuzulmanskich bractwrycerzy-zakonników, budowanyod VII do X wieku w celuochrony wybrzeza przed atakamiwikingów i chrzescijan.

Sufi - zwolennik sufizmu, mistycznejdoktryny islamu, której celem jestosiagniecie zjednoczenia z Bogiem,m.in. poprzez recytacje modlitewnei ekstatyczny taniec.

Suk - targ, kryty bazar.Wadi (oued, fr.) - koryto okresowej

rzeki lub dolina.Zawija - rodzaj klasztoru; siedziba

muzulmanskiego bractwareligijnego (zwykle sufickiego)z grobem mistyka-zalozycieladanego bractwa.

Grób marabuta w wiejskim krajobrazie doliny Madzardy

Co WARTOZOBACZYC

Za zatoka Tunisu znajduje sie pólwysepDachla, którego majestatyczne góry swymiksztaltami, cisza i pustkowiem przywodza

na mysl porównanie z "ObnazonymiAlpami".

R. BOSWORTH SMITH(Kartagina i Kartaginczycy, 1878)

26

TunisTunis, stolica Tunezji majaca3000lat historii, pomimo bezspor­nego arabskiego dziedzictwa, jestnowoczesna stolica kraju. Staro­zytna osada fenicka Tunes byla odokolo VII wieku p.n.e. zalezna odKartaginy. Podbój arabski w VIIwieku n.e. zmienil to male, lezacenad brzegiem jeziora miasto w bo­gaty osrodek handlu. Kiedy egips­cy robotnicy wykopali lO-kilome­trowy kanal laczacy Tunis z mo­rzem (La Goulette-Halk al-Wadi),miasto zaczelo stopniowo prze­ksztalcac sie w glówny port hand­lowylaczacy Europe z Afryka.Najwiekszego rozwoju miasto za­znalo za panowania dynastii Haf­sydów (1230-1574);wówczas licz­ba ludnosci wzrosla do 100 000,a otoczony madrasami meczetAz-Zajtuna stal sie jedna z naj­wazniejszych uczelni muzulman­skich Afryki Pólnocnej.

Upadek miasta rozpoczal siew XVI wieku, gdy w wojniehabsbursko-osmanskiej Tunis zostalzdobyty na krótko przez hiszpanskichHabsburgów. Meczet Az-Zajtuna

8izerla

zamieniono na stajnie. Bibliotekei grobowce sprofanowano i zniszczono.Przez nastepne wieki zaniedbanostara medyne Tunisu budujac NoweMiasto na gruncie odzyskanymz osuszonego jeziora i stwarzajacwidoczny do dzis podzial. Liczba

" AI·Ariana

'*"

)_NóTRE DAM E)

- -Co WARTOZOBACZYC-------

TUNIS-s::::-

ludnosci przekracza obecnie póltoramiliona, stanowiac 1/5 ludnosci calegokraju. Tunis z siedziba rzadui licznymi zakladami przemyslowymi(z wyjatkiem górnictwa) jest glównymmiastem Tunezji. Dla wiekszosciturystów spedzajacych urlop

w nadmorskich kurortach, Tunis jestjedynie miejscem zakupów na sukachi szybkich wizyt w Bardo oraz w SidiBu Said. Jednakze ci, którzy poswiecamu nieco wiecej czasu, moga odkrycciekawe miejsce, zwlaszczana obszarze starej medyny.

28

BardoBardo byl jednym z ,,nowych" palaców, zbudowanych w XVIII wiekuprzez bejów z dynastii Husajnidów, którzy preferowali sytuowanie swychbudowli poza medyna na otaczajacych miasto wzgórzach, z wyjatkiemmiejsca ostatniego spoczynku w Turbet al-Bej. Tunezyjskie Muzeum Naro­dowe Bardo jest miejscem, gdzie zgromadzono wszystkie skarby archeo­logiczne kraju. Turysci odwiedzaja je glównie ze wzgledu na jedna z najpie­kniejszych na swiecie kolekcji rzymskich mozaik.

---------CO WARTO ZOBACZYC ---- - ---

Sale na parterzeW salach na parterze prezentowanyjest zbiór sarkofagów, stelli i posagówz czasów Kartaginy i Rzymu.W sali A znajduje sie wspanialy posagz terakoty Baala Hammona (I wiek),glównego boga Kartaginy, siedzacegona tronie w niezwyklym nakryciuz piór na glowie. Nalezy takzezobaczyc naprzeciwko (w sali V)piekne sarkofagi muz. W sali VIII sadwie gigantyczne rece nalezace doposagu boga Jowisza (znalezionew Thuburbo Majus). Stopy tegoposagu sa wystawione na pietrzew czesci muzeum poswieconejeksponatom z Susy. Inna wyjatkowaekspozycja na parterze (sala VI) jestmozaika z II wieku z wyobrazeniemPerseusza i Andromedy orazmorskiego potwora. Mozaika zostalaprzeniesiona z podziemnej williodkrytej w Bulla Regia.

Sale na pietrachGlówna klatka schodowa prowadzi doMuzeum Arabskiego, ciekawej czesciMuzeum Bardo, gdzie zostaly wyeks­ponowane przyklady kaligrafii arabs­kiej i miecze. Naj ciekawszy jest jednaksam budynek z wylozonym plytkamiz terakoty dziedzincem, szklanymdachem, wspanialymi rzezbamii sztukateriami. Schody prowadzado glównej ekspozycji mozaik, któreznajduja sie na posadzce i scianacholbrzymich sal reprezentacyjnych,wciaz wyposazonych w rózowezyrandole. Wiele mozaik przedstawiatypowe dla Rzymian motywy, takie jakmorze, bogowie i sceny z polowan.Wyrózniajace sie tematyka mozaikimozna zobaczyc w Sali Hadrumetum;ukazuja one rezydencje rzymskichposiadaczy ziemskich w ich

Mozaikii posagiw imponujacejSaliKartaginy(sala IX) w MuzeumBardo

Detalezdobienstropuw saliDugga(sala XI)

majatkach, dajac rzadka okazjepoznania miejscowej architekturyz IV wieku. Jedna ze scen przedstawiapare siedzaca przed rezydencja;wyglada ona zaskakujaco wspólczesnie.

Na scianie sali XV znajduje siemozaika z wyobrazeniem poetyWergiliusza z muza historii Klio.To najslynniejsza tunezyjska mozaika;niewielkich rozmiarów, lecz znakomiciezachowana, w zywych jaskrawychkolorach. Znaleziono ja w willi w Susie.

Schody prowadza do najwyzejpolozonej galerii ze zbiorami ceramikioraz wyrobów ze szkla i brazu;wiekszosc zmeczonych turystówopuszcza te czesc ekspozycji. Palacotaczaja rozlegle ogrody, gdzie moznaodpoczac, gdy kawiarnia w Bardojest zamknieta (co zdarza siedosc czesto).

6 km od centrum Tunisu przy drodzedo Bizerty, w poblizu stacji Boulevarddu 20 Mars 1956. Otwarte:wtorek-niedziela 9.30-16.30 (zima)i 9-17 (latem). Wstep platny- dodatkowa oplata za aparatfotograficzny; uzycie lampy blydwweji statywu zabronione.

Uwaga: liczne schody, takze pomiedzyposzczególnymi dzialami na tymsamym pietrze, utrudniaja zwiedzanieosobom starszym, niepelnosprawnymoraz matkom z malymi dziecmi.

~

MedynaNajstarsza czescia Tunisu jest pochodzaca z IX wieku medyna z me­czetem Az-Zajtuna. Byla ona centrum handlowo-rzemieslniczym az doXVIII-XIX wieku, do czasu, gdy na przedmiesciach zbudowano europej­skie fabryki, które zaczely dawac zatrudni·;)nie poza tradycyjnymtargiem. W 1861 roku ówczesny bej kazal zburzyc sredniowiecznemury; juz na poczatku XXwieku medyna z 300 000 mieszkanców stalasie przeludnionym obszarem slumsów. W tym czasie 150 000 Europej­czykówmieszkalow przestronnym Nowym Miescie z nowymi szpitalami,bankami i szkolami. W 1956 roku po odzyskaniu niepodleglosci, gdyFrancuzi i Wlosi opuscili Tunezje, wielu kupców przenioslo sie doopuszczonych willi i mieszkan, zwalniajac miejsce w medynie dlaimigrantów ze wsi.

Dzis medyna jest juz zabytkiem, zeswymi sredniowiecznymi uliczkamiw centrum nowoczesnego Tunisu.Z tego tez powodu stanowi glównaatrakcje turystyczna. Znajduja sie tunajwazniejsze zabytki, chociaz tylkotrzy z nich: meczet Az-Zajtuna,muzeum Dar Ben Abd Allah i DarOsman, moga byc odwiedzane przez

cudzoziemców. Czynne meczety,madrasy i zawije pozostaja zamknietedla turystów. Po medynie nalezyw zasadzie poruszac sie pieszo,choc kilka pojazdów przeciska siezwykle w waskich uliczkach.W miejscu dawnych murówotaczaja obwodnica.

DARBENABDALLAH(Muzeum Sztuki i Tradycji)Wizyta w tym usytuowanymw XVIII-wiecznych palacowychwnetrzach muzeum bedzie jednaz wiekszych przyjemnosci podczaspobytu w Tunisie, zarówno ze wzgleduna piekno samego budynku, jaki panujacy wewnatrz spokój,kontrastujacy z gwarem ulicznymmiasta. Konstrukcja dziedzincazapewnia dobra wentylacje, istotnaszczególnie w miesiacach letnich.Ciemny wejsciowy korytarz z lawkamibyl miejscem, gdzie petenci moglioczekiwac na audiencje u wlascicielapalacu. W salach wokól dziedzinca

Bogato rzezbione ornamenty na dziedzincu

muzeum Dar Ben Abd Allah (po lewej);

tradycyjne stroje w jednej z sal muzeum

(po prawej)

stworzono interesujaca ekspozycjemodeli prezentujacych tradycyjnestroje, charakterystyczne dla zebranmezczyzn, przygotowan narzeczonejdo slubu, ceremonii obrzezania,jak równiez ubiory malych dzieci.Szczególnie piekne sa malowanedrewniane stropy i fajansowe plytkina scianach oraz liczne studnieobudowane barwnym marmurem.

Pomiedzy muzeum Dar Ben AbdAllah i meczetem Az-Zajtuna znajdujasie dwie eleganckie ulice: Rue duRiche i Rue des Andalous. Mozna tuzobaczyc najbardziej wyrafinowaneprzyklady archtektury medynyTunisu, z rzezbionymi kamiennymikolumnami, ozdobnymi drzwiami,krytymi pasazami i bramamizwienczonymi lukami. Mijanedrzwi i bramy kryja bogactwoXVIII-wiecznych palacówi ogrodów medyny.Rue Sidi Kassem. Otwarte:poniedzialek-sobota 9.30-16.30.Wstep platny.

DAROSMANPochodzacy z XVII wieku palacDar Osman rózni sie stylemod palacu Dar Bel1 Abd Allah;jest mniejszy i ma ladny dziedziniec,

Bujna roslinnosc na dziedzincu muzeumDarOsman

z bujna roslinnoscia. Palac ten jestw trakcie renowacji; do zwiedzenia goupowaznia bilet do Muzeum Dar BenAbd Allah (w tych samych godzinach).Rue El-Mekhtar.

32 ----------TUNIS ------------

MECZETY I MADRASYOprócz meczetu Az-Zajtuna wszystkieinne wymienione tu meczety sazamkniete dla niemuzulmanów;mozna jedynie zajrzec do wnetrzameczetu Sidi Jusuf z tarasuznajdujacego sie na dachu Museedes Turcs - sklepu z antykamina suku at-Turk. Osmiobocznyminaret meC7.etu z 1616 roku jestnaj starszym tureckim minaretemw miescie, oddzielonym od salimodlitw. Na Rue des Librairies,niedaleko na poludnie od koncameczetu Az-Zajtuna znajduja sietrzy XVIII-wieczne madrasy- An-Nachla, Baszija i Slimania.Jednakze mozna tylko rzucic okiemna dziedzince tych madras, jesliktos uchyli brame. Innym waznymmeczetem w medynie jest meczetKasba. Zostal zbudowany w polowieXIII wieku przez dynastie Hafsydówi ma najwyzszy w miescie minaret.

SUKITradycyjnie najlepsze i naj czystszestoiska handlowe znajdowaly siewokól meczetu; stad tez meczetAz-Zajtuna jest otoczony sukiemAl-Attarin (z perfumami, bedacyminajbardziej wyszukanym przedmiotemhandlu) oraz sukiem tkanin z belamimaterialów. W poblizu znajduje siesuk al-Blaghia, czyli targ rannychpantofli oraz suk at-Turk (sukTurków, którzy szyja i sprzedajatu kaftany). Suk z wyrobami ze zlota,czyli targ zlotników, jest wciazcentrum sprzedazy bizuterii; moznatu zobaczyc wiele pieknych stoisk.Na suku Sekkajine znajduja siesklepy z dywanami, np. slynnyPalais d'Orient, zwany takze Maisond'Orient, z tarasem widokowymna dachu. Ten suk szczyci siepieknymi haftami. Dywany-kilimymozna znalezc na suku al-Leffa,naj piekniejsze wyroby ze skóry zasna suku ad-Dzira. Suki z nizej

cenionymi zawodami, jak garbarstwo,farbiarstwo i kowalstwo, sa polozonew wiekszej odleglosci od meczetuAz-Zajtuna.Wszystkie suki znajduja sie w starejmedynie; sa czynne codzienniez wyjatkiem niedziel od 8.30 do 18.

MECZET AZ-ZAJTUNAMeczet Az-Zajtuna jest duchowymcentrum miasta i zarazem jedynymmeczetem w Tunisie otwartym dlaniemuzulmanów. Jednakze nawettutaj mozna ogladac tylkodziedziniec, nie wchodzac do salimodlitw.

Meczet zostal zbudowanyw IX wieku. Nazwa A7.-r-ajtuna(oznaczajaca drzewo oliwne) pochodziod rosnacego tu niegdys drzewa, podktórym zwykl modlic sie zalozycielmeczetu. Najstarsze kamienie tejbudowli znajduja sie w murachzewnetrznych; zostaly oneprzywiezione z Kartaginy po jejzniszczeniu przez Rzymian. Salamodlitw i dziedziniec z podcieniamipochodza z IX wieku, podczas gdymasywny minaret zbudowanodopiero w 1894 roku. W czasachrozkwitu pod rzadami Hafsydów(XIII-XV wiek) wokól meczetupowstaly madrasy, a reputacjaAz-Zajtuna jako uczelnimuzulmanskiej dorównywalaw tamtym czasie slynnemuuniwersytetowi Al-Azhar w Kairze.

Sala modlitw bylawykorzystywana jako salawykladowa; az do lat piecdziesiatychXX wieku miescilo sie tu10000 studentów. Rola uniwersytetuskonczyla sie w 1960 roku, gdystudiowanie prawa muzulmanskiegozostalo przeniesione do nowegoNarodowego Uniwersytetuw Tunisie.

W meczecie panuje niezmiennieatmosfera ciszy i spokoju,kontrastujaca ze zgielkiem suków

za jego murami. Wynagradzato rozczarowanie zwiazanez niemoznoscia wejscia do salimodlitw.

Rue Jemaa az-Zitouna.Otwarty: sobota--czwartek 8-12.Wstep platny. Fotografowaniemozliwe z balustrady.

34

,),/(

SPACER -----------

Spacer po sukachJest to ciekawy spacer z Nowego Miasta dosredniowiecznego swiata medyny. Nalezy tetrase przejsc rano, kiedy otwarty jest meczet,suki zas sa najbardziej ozywione.Czas przejscia - 1godzina plus dodatkowyczas na penetrowanie suk ów.

Poczatek na Place de l'Independance.

1KATEDRA ST VINCENT DE PAULTa wspaniala neogotycka katedre pod wezwaniemsw. Wincentego aPaolo zbudowali Francuzi w 1882 roku;zdobi ja olbrzymia rzezba Boga, wienczaca dach.

------------ SPACER ---------

Naprzeciwko znajduje sie ambasadaFrancji, zbudowana w czasachkolonialnych jako siedzibafrancuskiego gubernatora.Idac w kierunku zachodnimwY'iadzana drzewami Avenuede France, mozna obejrzec ukrytepod arkadami najelegantszesklepy Tunisu.

2 PLACE DE LA VICTOIREAvenue de France konczy sie malymplacem, Place de la Victoire,charakterystycznym ze wzgleduna stojaca posrodku Brame Morska- Bab al-Bahr. Byla ona niegdysbrama w starych murach miasta.W pólnocnej czesci placuznajduje sie ambasadaWielkiejBrytanii z ladna, bialo-zielonafasada oraz z bibliotekaBritish Council na parterzebudynku.Od bramy Bab al-Bahr nalezyprzejsc glówna ulica zatloczonejmedyny - Rue Jemaa az-Zitouna.

3 RUE JEMAA AZ-ZITOUNAWejscie na te rojna i gwarna ulice tojakby wkroczenie do sredniowiecznegoTunisu. Oszalamiaja halas, barwyi zapachy, a przekrzykujacy siesprzedawcy nagabuja ze wszystkichstron, wabiac do swoich sklepówi zachecajac do kupowaniawystawionych towarów.Zlapac oddech mozna dopieroprzed Wielkim MeczetemAz-Zajtuna.

4 MECZET AZ-ZAJTUNA(JEMAA AZ-ZITOUNA)Do meczetu wchodzi sie schodami polewej stronie. Cisza i spokój dziedzincadaja wytchnienie od zgielku medyny,sklaniajac do dluzszej chwili zadumy(patrz s. 82).

Mozliwosci niekonczacego sie ogladania towarów

i targowania sie na Rue Jemaa az-Zitouna

Meczet Az-Zajtuna otaczaja z czterechstron suki. Schodzac po schodachz meczetu nalezy skrecic w lewo,cofajac sie nieco wzdluz Rue Jemaaaz-Zitouna, nastepnie jeszcze razw lewo za rogiem sciany meczetu,aby znalezc sie na suk u Al-Attarin.

5 SUK AL-ATTARINJest to XIII-wieczny TargPerfumiarzy ze stoiskami pelnymimalych buteleczek ze znakomitymiperfumami i innych wonnosci.Skrecajac w lewo na nastepnymskrzyzowaniu, wychodzi sie na sukz tkaninami.

6 SUK TKANINTo targ blawatny, charakterystycznydzieki czerwonym i zielonymkolumnom. Nieco powyzej, na TarguTurków (suk at-Turk) moznawypoczac i napic sie kawy lub herbatyw autentycznej tunezyjskiej kawiarniM'rabet Cafe.Schodzac na suk tkanini kontynuujac spacer po sukachwokól meczetu, mozna powrócicRue Jemaa az-Zitouna do punktuwyjscia.

36

Okolice TunisuKARTAGINAKartagina, jedno z naj slynniejszych,najbardziej romantycznych miejscstarozytnosci, jest obecnie spokojnymprzedmiesciem Tunisu. SlawaKartaginy dawno przeminela; jejswietnosc jako osrodka wladzyafrykanskiego panstwa Fenicjanoraz cesarstwa rzymskiego w MrycePólnocnej przypominaja jedynierozrzucone ruiny.

Kartagina wedlug tradycji zostalazalozona w 814 roku p.n.e. jako koloniaFenicjan z Tym pod wodza królowejDydony (patrz s. 38). Do IV wieku p.n.e.stala sie duzym centrum handlowymmorskiego imperium Fenicjan, bedacnajwazniejszym miastem w basenieMorza Sródziemnego (byc moze takzena swiecie). Jej dominacja nie trwalabardzo dlugo, a konflikty z Rzymemdoprowadzily do wybuchu trzechwojen punickich: 264-241 roku p.n.e.,218-201 roku p.n.e. oraz 149-146 rokup.n.e. zakonczonych kleska Kartaginy.Slowa Katona St. "Kartagine nalezyzniszczyc", spelnily sie w 146 roku p.n.e.Kartagina zostala pokonana,

jej budowle zrównano z ziemia,ziemie zas zaorano i zasolono,aby uczynic ja jalowa·

Jak na ironie juz 25 lat pózniejRzymianie zdecydowali sie zbudowacna tym samym miejscu nowe miasto.Wkrótce stalo sie stolica rzymskiejprowincji Afryki oraz duzymosrodkiem handlu i nauki. Dzismozna w Kartaginie ogladac ruinyrzymskiego miasta, zniszczonegow wyniku podboju przez Arabóww 697 roku; jego kamienie zostalyuzyte do budowy medyny Tunisu.

Zespól archeologicznyNa zwiedzanie Kartaginy nalezyposwiecic caly dzien; niewieluturystów ma tyle czasu i kondycji,aby zobaczyc wszystkie rozproszonefragmenty tego starozytnego miasta.Najlepiej dotrzec do Kartaginypociagiem i zwiedzic ja dorozka(patrz s. 42-43).

KartaginczycyZaskakujaco niewiele wiemy o styluzycia Kartaginczyków, glówniedlatego, iz nie zachowaly sie zadnepisemne zródla. Byli oni bezwatpienia bardzo dobrymi kupcami,tak j ak ich feniccy protoplasci,nie odznaczajacy sie zamilowaniemdo estetyki i kultury. Na podstawiewykopalisk wydaje sie, ze ich

religijne rytualy obejmowalytakze ofiary z ludzi (na BliskimWschodzie czesto bylapraktykowana ofiaraz naj starszego syna).Ceremonie odbywaly siew czasie pelni ksiezyca;

Mozaika z III wieku n.e. przedstawiajaca

satyra, Narodowe Muzeum Archeologiczne

Kartaginy

---------CO WARTO ZOBACZYC------

Kartaginska bogini Tanit (powyzej);

tofet - punickie sanktuarium (ponizej)

chlopców od 2 do 12 lat poswiecanobogowi slonca Baalowi Hammonowii bogini ksiezyca Tanit. Muzycyi tancerze uczestniczacy w cereUloniiprzywdziewali groteskowe Ulaski,które mozna ogladac w MuzeumArcheologicznym Kartaginyna wzgórzu Byrsa. Kaplani przynosiliciala ofiar przed posagi bogów, gdziedokonywano ich kremacji, a popiolyumieszczano w urnach, których wielezachowalo sie do dzis na tereniewykopalisk. Sanktuarium, gdziedokonywano ofiar, nazywalo sie tofet;znajduje sie ono na poludniu obokstacji Kartagina-Salammbo,w poblizu portów punickich. Nielicznepozostalosci z czasów punickich,takie jak ceramika i bizuteria,nosza slady wplywów syryjskich,egipskich i greckich.17 km na wschód od Tunisu. Otwarte:wtorek-niedziela 8-19 aatem)i 8.30-17.30 (zima). Wstepplatny,kasy biletowe w 3 miejscach:MuzeumNarodowym, termach Antoninusa Piusai Villa de Voheres(patrz s. 42-43).

DVDONA I ENEASZKartagina byla miejscem, gdzierozgrywala sie akcja jednej

z najstarszych klasycznych tragedii

milosnych - opowiesc o konflikcie

pomiedzy odpowiedzialnoscia

osobista i publiczna.

W ksiegach I i IV Eneidy Wergiliusza

zawarta jest opowiesc o ksiezniczce

Dydonie, która przybyla z poteznego

fenickiego Tyru (obecnie w Libanie) po

tym, jak jej brat, król Pigmalion, zabil jej

meza. W towarzystwie oddanych sobie

zwolenników ruszyla statkiem na Morze

Sródziemne i wyladowala na pólnocnym

wybrzezu Afryki, gdzie poprosila

··1·..··•.-

miejscowego wladce Numidii

o taki obszar ziemi, jaki mozna opasac

skóra wolu. Wladca zgodzil sie spelnic te

prosbe. Wówczas ksiezniczka z fenicka

przebiegloscia pociela skóre na bardzo

waskie paski, polaczyla je ze sobai otoczyla obszar ziemi, który wystarczyl na

zbudowanie miasta Kart Hadaszt (obecne

polozenie Kartaginy). W czasie budowymiasta w poblizu zostal wyrzucony przez

morze Eneasz ze swymi towarzyszami

ocalalymi z pogromu Troi. Dydona

zaprosila do siebie Eneasza i rozwinal sie

miedzy nimi burzliwy romans przy

akompaniamencie grzmotów i blyskawic

oraz przy wtórze placzacych nimf. Wdajac

sie w romans Dydona nie tylko odmówila

poslubienia miejscowego króla Numidii,

lecz takze zasluzyla na potepienie

w oczach swych Fenicjan nie dotrzymujac

wiernosci zmarlemu mezowi. Gdy Eneasz

postanowil opuscic Kartagine, by poplynac

do Italii i zalozyc tam nowa Troje (Rzym),

co nakazala mu wyrocznia Apollina,

Dydona odebrala to jako odrzucenie jej

uczuc. Zrozpaczona postanowila

przestraszyc Eneasza "plomieniami czarnej

smoly", zapowiadajac - "gdziekolwiek

pojedziesz, spotkasz tam moje widmo".

Po wyjezdzie Eneasza Dydona

splonela na stosie pogrzebowym

- byl to symboliczny akt przepowiadajacy

zniszczenie Kartaginy przez

Rzymian.

Dydona bada postep prac przy budowie

Kartaginy (po lewej); burza - wstep do romansu

(po prawej)

!D -------OKOLlCE TUNISU

Flamingi zerujace w slonawych wodach

jeziora Tunis

GAMMARTHModny kurort Gammarth, znanyze swych swietnych rybnychrestauracji i przyjemnych hoteli, lezyna przyladku Carthage, gdzie konczysie droga zbudowana w ramachturystycznego projektu Cap CarthageMediteranee. Znajdujacy sietu 4-gwiazdkowy hotel Abu Nawasjest jednym z naj piekniejszychnadmorskich hoteli Tunezji. Ponadplaza na plaskowyzu Gammarthpolozony jest francuski cmentarzwojskowy, gdzie w pólkolistychgrobach pochowano 4000 Francuzów,którzy zgineli tu w czasie II wojnyswiatowej.24 km na pólnocny wschód od Tunisu.

LA GOULETTE (HaIk al-Wadi)Stare obronne miasto, niegdys portpiracki z duza spolecznosciazydowska, stracilo dzis wiele naznaczeniu i swietnosci. Jednakze jegopolozenie jako zewnetrznego portuTunisu, przez który kanal uchodzido morza, sprawia, iz przyplywatu wiekszosc statków towarowych,jak równiez promy pasazerskiez Francji i Wloch (glównie z Sycylii).15 km na pólnocny wschód od Tunisu.

JEZIORO TUNISJezioro Tunis powstalo z pierwotnejsieci plytkieh strumieni i zostaloutworzone w IX wieku przez Arabów,którzy wykopali ID-kilometrowykanal z Tunisu w kierunku morzai poszerzyli jego ujscie. Pozwolilo tona budowe dwóch portów, po kazdejstronie kanalu. Jezioro jest jedynieslonawa laguna, lecz przyciagaflamingi i inne ptaki brodzace,które pozywiaja sie na mieliznachlawicami kielbi.

LA MARSAJest to najlepszy kurort w ZatoceTuniskiej; konczy tu trase liniakolejowa TGM. Warto przejsc sie pojego uliczkach, podziwiajac wspanialewille i palace; naj piekniejsze wsródnich sa rezydencje ambasadorówFrancji i Wielkiej Brytanii. W XIXwieku ambasador brytyjski zasugero­wal ówczesnemu bejowi, aby wybu­dowal groble dla linii kolejowej TGM;ulatwilo to podróz do centrum miasta.22 km na pólnocny wschód od Tunisu.

SIDIBUSAIDJest to bez watpienia najladniejs7.3miejscowosc w Tunezji, ze swyminieskazitelnie bialymi domamiozdobionymi jasnoniebieskimidrzwiami i okiennicami oraz kratamiz kutego zelaza. Jej slawa zostalaugruntowana, gdy w 1914 rokuprzebywalo tu 3 mlodych malarzy:Paul Klee, August Macke i LouisMoillet, którzy namalowali serieobrazów przedstawiajacych scenyz miasteczka. Juz wczesniej miejsceto bylo znane w Tunezji jako wioskaarty::;tów, gdy bejowie z dynastiiHusajnidów przybywali tuw XVIII wieku ze swym dworem. Dzismiasteczko ma specjalny status, któryzabezpiecza je przed rodJUdowa; takwiec pomimo duzej liczby turystówprzybywajacych kazdego lata,

------- ..- --Co WARTO ZOBACZYC· -----

Sidi Bu Said zachowuje atmosferespokoju i elegancji. Niemalzeobowiazkiem turystów jest usiascw slawnej Cafe des Nattes i popijajacmietowa herbate obserwowacspacerowiczów. Hotel Dar Said,usytuowany w dawnym palacuz pieknym ogrodem, jest dobra bazawypadowa do zwiedzenia pólnocykraju. Nazwa miasteczka wywodzi sieod imienia Abu Saida, XIII-wiecznego

sufi - mistyka, który mial tu swojapustelnie po pielgrzymce do Mekki.Meczet i zawija z grobem marabutaznajduja sie w centrum miasteczka,lecz wejsc moga tylko muzulmanie.20 km na pólnocny wschód odTunisu.

Najslynniejsza kawiarnia w Sidi Bu Said- Cale des Naltes

42 WYCIECZKA ----

KartaginaTa wycieczka sklada sie z przyjemnej, pól­godzinnej podrózy przez Jezioro Tuniskie naprzedmiescie Tunisu - Kartagine, a nastepnieprzejazdzki dorozka wokól glównych stanowiskarcheologicznych. Wupalne lato przejazdzkapowozem jest korzystna ze wzgledu na osloneprzed sloncem. Trasa na pól dnia.

Poczatek trasy przy stacji kolejowej TGM w Tunisie.

1TUNIS

Stacja lezy na samym koncu Avenue Habiba Burgiby.Trzeba kupic bilet er klasa jest tylko nieco drozsza,lecz zapewnia miekkie siedzenia) i wsiasc do dowolnegopociagu (wszystkie kursuja na tej samej trasie). Liniakolejowa biegnie grobla przecinajaca Jezioro Tuniskie.Po prawej stronie znajduje sie zanieczyszczony,przemyslowy port Tunisu. Nalezy wysiasc na szóstejstacji, Carthage-Hannibal, aby rozpoczac zwiedzanienajwazniejszych stanowisk archeologicznych.

3 TERMY ANTONINUSA PIUSATe ruiny, usytuowane w oddzielnymparku archeologicznym, wywierajaw Kartaginie najsilniejsze wrazenie.Niegdys byly najwiekszym obiektemtego typu w calym cesarstwie pozaRzymem; dzis pozostaly z nich jedyniepiwnice, lecz wyobrazenie o olbrzymiejskali obiektu daje pojedynczawspaniala kolumna wysokosci 15 m,która wspierala w dawnych czasachdach lazni.

ZatokaTuniska

2 CARTHAGE-HANNIBALTu w miesiacach letnich (czerwiec-wrzesien) poruszac sie

mozna dorozkami, zwanymi tutajcaleches. Nalezy ustalic cene wycieczki(2-godzinny przejazd powinienkosztowac okolo 8 dinarów) i pojechacprzez zadrzewione przedmiesciew kierunku term Antoninusa Piusa,gdzie mozna kupic bilet wstepu dowszystkich obiektów archeologicznych.

W lazniach znajdowal sie olbrzymiLaras do kapieli slonecznychi odkryty basen plywacki; byly oneporównywane z kompleksamiwypoczynkowymi, gdzie uwielbiajacyprzyjemnosci Rzymianie spotykali sietowarzysko, cwiczyli i oddawaliróznym uciechom cielesnym.Drogi do zespolu term pokrywaja siez ulicami starego rzymskiego miasta;sa ozdobione punickimi stellamii innymi detalami architektonicznymi.W poblizu wykopalisk znajduje siejeden z palaców bylego prezydentaHabiba Burgiby.

4 WZGÓRZE BYRSAW tym miejscu bylo niegdys centrumpunickiego miasta; obecnie znajdujesie tu Narodowe MuzeumArcheologiczne i DzielnicaKartaginczyków, przedstawiajacauklad wczesnych domostw punickich(z IV wieku p.n.e.) z ich podziemnymicysternami. Tuz obok zostalazbudowana w 1890 roku poteznapseudobizantyjska katedra podwezwaniem sw. Ludwika. Nie jestobecnie czynnym kosciolem i dlategomozna ja zwiedzac. Z tarasu katedryroztacza sie wspanialy widokna wspólczesna KaTtagine, punickiport, La Goulette i Tunis.Ze wzgórza Byrsa dorozka mozna siedostac do Parku Rzymskich Willi,przylegajacego do teatru i odeonu.

Potezne termy Antoninusa Piusa

5 PARK RZYMSKICH WILLINajciekawsza jest tu Villa desVolieres, odrestaurowany domz III wieku, w którym zachowaly siemozaikowe posadzki; daje dobrewyobrazenie o rozrzutnym styluzycia bogatych Rzymian.Powrót do stacji Carthage-Hannibal.

Katolicka katedra sw. Ludwika dominuje

w panoramie Kartaginy

44

PólnocKrajobrazy pólnocnej Tunezji róznia sie znacznie od wyobrazeno Afryce Pólnocnej; sa blizsze poludniowej Europie. Zielone wzgórza do­liny Madzardy byly niegdys wielkim spichlerzem Rzymu. Przypominajao tym wykopaliska w Bulla Regia, Chemtou i Utyce. Kolonisci francuscytakze poznali sie na urodzajnosci tej ziemi i wykorzystywali ja do inte­sywnej produkcji rolnej. Po odzyskaniu niepodleglosci Tunezyjczycy za­lozyli tu swoje wsie z domami o czerwonych dachach i bialych scianach,które lacznie z drewnianymi stodolami i stadami bydla pasacego sie nazielonych zboczach doliny Madzardy tworza niemal alpejski krajobraz.Obfite opady w dolinie i okolicznych górach wystepuja glównie od paz­dziernika do marca; zima szczyty gór sa pokryte sniegiem.

Skaliste pólnocne wybrzeze w poblizu TabarkiNa pólnoc od rzeki Madzardy,równolegle do wybrzeza, biegnielancuch wapiennych gór pokrytychczesciowo gestym lasem debowym.W srodku takiego lasu, na poludnieod Tabarki, lezy miasto Ajn Draham,znane z organizowanych tu polowanna dziki. Widoczny jest kontrastpomiedzy zamieszkujaca górskieobszary tubylcza ludnosciaberberyjska z jej tradycyjnymstylem zycia a zamozniejszymimieszkancami miast doliny.

Wybrzeze morskie jest glównieskaliste, lecz sa tu równiez wspanialepiaszczyste plaze Sidi Ali al-Mekkii Raf Raf w poblizu Char al-Melh,plaza Zouiraa kolo Tabarki orazRas Engelah niedaleko Bizerty.

Dwa glówne kurorty na pólnocnymwybrzezu to Bizerta i Tabarka,wykorzystywane w XVI-XVIII wiekujako porty handlowe przez Wlochów,Hiszpanów i Francuzów. Ichfortyfikacje sa swiadectwem bitew,które toczono regularnie w celuutrzymania kontroli nad tymiportami. Obecnie ów fragmentwybrzeza jest znany jako KoraloweWybrzeze, gdyz cieple wody MorzaSródziemnego pozwalaja na rozwójkorali, zwlaszcza w rejonie Tabarki.

10l 20I 30 kmJ

Pl7.yL NCgl1

(Czarny)

PÓLNOC

ZatokaTuniska

46 -----P6LNOC -----------

AJN DRAHAM (Ajn ad-Darahim)To male tunezyjskie miasteczko, chociazlezace w Afryce Pólnocnej, wyglada,jakby bylo przeniesione z podnózy Alp.Otaczajace góry sa pokryte lasamiz paprociami i omszalymi debamikorkowymi; obfituja w zwierzyne lesna.Niestety, obszar ten nie jest chronionyi wskutek polowan zwierzeta stopniowogina. Zajace, szakale, lisy, zbiki i dzikiwciaz wystepuja w tym rejonie, leczostatnie lwy i pantery zostaly zabitew latach dwudziestych i trzydziestych.W miasteczku sa dwu-

i trzygwiazdkowe kwatery dlanielicznych turystów, którzy tu siezapuszczaja; wielu z nich traktujeto miejsce jako baze wypadowana szlaki w okolicznych górach.25 km na poludnie od Tabarki,przy drodze Dzunduby (Jendouby).

BADZA (Beja)Badza byla w ciagu swej historiiglównym miastem zyznej równiny

Malowniczy stary port Bizerty byl niegdys

glównym osrodkiem piratów

Madzardy oraz spichlerzem Rzymian,dzis zas jest centrum bogatego rynkukukurydzy. Turystów przyciagatu stara medyna, wcisnieta w srodeknowego miasta. Bizantyjska twierdzamiesd koszary garnizonowe(zamknieta dla zwiedzajacych).109 km na zachód od Tunisu.

BIZERTA (Banzart)Bizerta, najwieksze obok Tunisumiasto na pólnocnym wybrzezu,rozwinela sie w atrakcyjny kurortz hotelami otaczajacymi drogenadmorska i górujacymi nad wydmamioraz zatloczonymi piaszczystymiplazami. Byl to glówny port od czasówfenickich; Fenicjanie wykopali tukanal laczacy jezioro Bizerta z morzem.Pod rzadami Turków w XVI wiekuBizerta byla znana kryjówka piratów,w XIX wieku Francuzi zbudowali tubaze morska, która opuscili dopierow 1963 roku. Zajela ja wówczas armiatunezyjska, jako jedna z glównychwojskowych baz Tunezji.

Obecnie najwieksza atrakcja miastajest stary port (Vieux Port) otoczonywaskimi uliczkami starej arabskiej me­dyny, z krytym targiem i sredniowiecz­nymi umocnieniami, wciaz przypomina­jacymi czasy piratów. Fort Sidi al-Hanimiesci male Muzem Oceanograficzne.Z tarasu jego kawiarni roztacza sieladny widok na stara czesc miasta.65 km na pólnocny zachód od Tunisu.

BULLAREGlABulla Regia, jedno znajbogatszychmiast rzymskiej Mryki, nalezy donaj cenniejszych wykopalisk rzymskichna swiecie (patrz s. 142). Polozonew ladnym, wiejskim krajobrazie nalagodnym zboczu wzgórza nad dolinarzeki Madzardy, slynie ze swychpodziemnych willi z pieknymimozaikami na posadzkach. Sa tu takzepozostalosci lazni, swiatyn, bazylik,teatru i forum.

Czesc zespolu lazni w Bulla Regia

Miejscowi kupcy, którzy bogacili siena handlu kukurydza i oliwkami,budowali wystawne wille pod ziemia,aby schronic sie przed upalem latai chlodem zimy. Wiele tych willi macentralny dziedziniec z kolumnamii kamienna klatka schodowa oraz licznesale wokól dziedzinca z mozaikamiz III i IV wieku. Wiekszosc mozaikzostalo stad przeniesionych do MuzeumBardo w Tunisie (patrz s. 28-29),lecz kilka pozostalo na miejscu, przedewszystkim w Domu Amfitryty(Maison d'Amphitrite) z mozaikaWenus, Mariny i Neptunadosiadajacych morskiego konia.Inne ciekawe wille to Dom Polowan(Maison de la Chasse) i Dom Ryb(Maison de la Peche), którego mozaikiprzedstawiaja morze pelne ryb orazpolujace na nie kupidyny i kaczki.6 km na pólnoc od Dzunduby, 60 kmna poludnie od Tabarki. Otwarte:latem wtorek-niedziela 8-19,zima 8.30-19.30. Wstep platny.

48 > PÓLNOC

CHEMTOU (Thuburnica)Usytuowane w pieknym wiejskimkrajobrazie wsród zielonych wzgórz,Chemtou (rzymskie Simitthus) byloniegdys slynne ze wzgledu na najwiekszew Afryce Póhl0cnej kamieniolomymarmuru. Wydobywano tu ciemnozóltygatunek marmuru z grubymi zylkami,znany jako antico giallo. Byl on notowanyw cesarstwie rzymskim na trzecimmiejscu wsród najbardziej cenionychkamieni swiata po egipskimczerwonym porfirze i spartanskimzielonym serpentynie. Obecnie nastokach wzgórz poza kamieniolomamimozna zobaczyc pozostalosci obozowiskaniewolników, lazni i teatru (patrz s. 142).28 km na pólnocny zachód odDzunduby, od drogi do Tabarki.

Piekna piaszczysta plaza w Raf Raf

GHAR AL-MELHLaguna Ghar al-Melh (arabska nazwaSolnej Jaskini) byla niegdys jednaz glównych kr.Y.jówekpiratów na wybrzezuBerberii. Obecnie ta plytka lagunazostala odcieta od morza w wynikuzamulania ujscia rzeki Madzardy. W tejzatoce Karol I Habsburg, król Hiszpaniiprzygotowywal swa wielka armie dooblezenia Tunisu. We wsi nad zatokazachowaly sie trzy potezne forty,wykorzystywane dzis jako wars7.taty,m.in. do budowy lodzi, oraz jakopomieszczenia Strazy Narodowej.35 km na wschód od Bizerty.

ICHKEUL, JEZIORO I GÓRYPatrz strony 52-53.22 km na poludnie od Bizerty.

RAF RAFRaf Raf jest znane ze swej wspanialejpiaszczystej plazy z ksztalciepólksiezyca. W miescie kobiety wciaznosza tradycyjne stroje; dobrze znanesa miejscowe hafty. Naprzeciw plazyznajduje sie bezludna wyspa Pilau.Wyglada z daleka atrakcyjnie, jestjednak zanieczyszczona glonamii odpadkami.38 km na wschód od Bizerty.

RASENGELAHRas Engelah jest wspaniala, dluga,piaszczysta plaza na cyplu na zachódod Bizerty, w poblizu wsi Bechateur.16 km na zachód od Bizerty.

RAS SlD! ALI AL-MEKKIJest to chyba najbardziej urocza plazaw Tunezji. Ze wzgledu na swaniedostepnosc, pomimo bliskosciBizerty, nawet w szczycie sezonuletniego znajduje sie tu tylko kilkakrytych strzecha domków i kawiarni.Nazwa plazy pochod7.i od grobowcaSidi Ali al-Mekki, budowliprzypominajacej fortece, usytuowanejna cyplu wybrzeza.6 km na wschód od Ghar al-Melh.

TABARKALezaca niedaleko granicy algierskiejTabarka przypomina otoczonewzgórzami francuskie miasta MorzaSródziemnego, ze schludnymidomkami o czerwonych dachach,stojacych wzdluz alei wysadzanychdrzewami. Piaszczystc plaze ciagna siena wschód od miasta, a na zachodzieznajduja sie male, skaliste zatoczki.W Tabarce jest tylko kilka hotelii restauracji; stwarza to idealnewarunki do wypoczynku wakacyjnego.Glównym zabytkiem miastajest piekna twierdza genuenska

~k~LGenuenskatwierdzawTabarcedominujenaddawnymportempirackim,obecniewykorzystywanymprzezrybaków

na wzgórzu, polaczona obecnie groblaz ladem.W starej bazylice, pierwotnie rzymskiejcysternie, miescilo sie muzeumz ciekawymi mO:6aikarni:6IV-V wieku,które ostatnio przeniesiono dopomieszczen twierdzy. Na koncu aleiHabiba Burgiby znajduje sie czestofotografowana formacja skalna zwanaLes Aignilles - skalne igly, którewznosza sie stromo nad wybrzezemmorskim.

Na wschód od Tabarki, od szosydo Nefzy przez sosnowy las prowadziutwardzona droga (13 km) do pieknej,piaszczystej plazy Zouiraa, otoczonejwydmami.136 km na poludniowy zachód odBizerty, 175 km na zachód od Tunisu.

UTYKAStarozytna osada fenicka Utyka stalasie waznym portem rzymskim. Zostalaona jedynie czesciowo odslonieta, gdyzbyla pokryta 5-metrowa warstwa

Posadzkamozaikowawrzymskiejwilliw Utyce

mulu z rzeki Madzardy. Obecnie lezy15 km od morza. Wsród odkopanychpozostalosci miasta najlepiejzachowane sa rzymskie laznieoraz willa z pieknymi mozaikami,zwana Maison de la Cascade(Dom Wodospadu). Uwage przyciagatakze nie zwykly cmentarz punickiz VI wieku p.n.e.35 km na poludniowy wschód odBizerty, 37 km na pólnoc od Tunisu.

KORALE

Pólnocne, skaliste wybrzeze Tunezji jestnazywane Koralowym Wybrzezem,

choc raty koralowe znajduja sie jedynie

w poblizu Bizerty i Tabarki.

Tabarka jest stolica korali; przy glównej

ulicy znajduje sie wiele sklepów z koralowa

bizuteria. Juz w starozytnosci koral byl

wykorzystywany do wyrobu luksusowej

bizuterii i sprzedawany do Europy.

Obecnie jest pod ochrona; nurkowanie

w celu wydobycia go wymaga specjalnego

rzadowego zezwolenia.

Tabarka jest najlepszym w Tunezji

miejscem do penetracji przybrzeznych rat

koralowych, zwlaszcza w Narodowym

Parku Morskim wysp 7.embra. Klubjachtowy jest osrodkiem organizujacym

glebokie nurkowanie z polowaniami

i podwodna totografia oraz wycieczki

lodziami. Odbywaja sie tu regularnie

krajowe i miedzynarodowe

zawody sportowe w glebokimnurkowaniu.

Naszyjniki z korali

iwycieczki z chetnymido nurkowania

w Tabarce

Obok: Rybackie

sieci i dzbany naosmiornice w Susie

I RYBY

Z Tabarki wyruszaja

wycieczki na skaliste wyspy

La Galite, polozone 35 km

od przyladka Serrat. Tylko jedna

z wysp jest zamieszkana;

tubylcy utrzymuja sie z polowu

langust i wyrobu wina. Pobliska

wyspa Galitou jest kolonia

zagrozonego gatunku fok,

zyjacego jedynie w Morzu

Sródziemnym glównie na wybrzezach

greckim i tureckim. Wokól wysp istniejawspaniale warunki do nurkowania

i lowienia ryb; obszar ten jest znany

z duzej ilosci homarów.

Rybolówstwo pozostaje jednym

z glównych zajec mieszkanców wybrzeza;

praktykuje sie rózne sposoby polowu ryb.

W nocy lowi sie sardynki, sardele, makrele

i tunczyki; lodzie wyplywaja z Bizerty,

Kelibii, Susy, Al-Mahdi i i Dzardzisu. Biale

ryby lowi sie w poblizu wybrzeza, podczas

gdy czerwone cefale, skorupiaki, rekinki

psie i plaszczki odlawia sie trawlerami

na otwartym morzu. W zatoce Kabis

odbywaja sie polowy gabek.

--------WYCIECZKA -----------

Itakis

Park NarodowyDzabal IchkeulTa trasa proponuje niezwykly wypadz Bizerty do jednego z tunezyjskich parkównarodowych. Park ów, usytuowanyna brzegu jeziora Ichkeul, u podnóza góryIchkeul stanowi schronienie dla dzikiejzwierzyny, ryb, a przede wszystkim ptaków.

W rzeczywistosci jest najwazniejszym rezerwatemptaków i dzikiej zwierzyny w Mryce Pólnocnej.Na trasie nie ma wielu udogodnien, nalezy wieczabrac ze soba niezbedne wyposazenie na piknik.Trasa na pól dnia.

Wyjazd z Bizerty szosa do Matiru; szosa przecina lotniskoi okraza jezioro Bizerta.

1 JEZIORO BIZERTAJezioro Bizerta, choc zeszpecone wojskowymi urzadzeniamii dymiacymi fabrykami, pelni wazna role w ekologii jezioraIchkeul, z którym jest polaczone plytka rzeka Ued Tinja.

2TINJAWies Tinja lezy po obu stronach rzeki. Mozna tu zobaczyc setkisieci do polowu wegorzy i cefali, ryby te przemieszczaja siez jeziora Ichkeul do morza. Na rzece znajduje sie zlozony

system zapór zasilajacych jezioroi utrzymujacych odpowiednio wysokipoziom wody, zbudowanych w celulagodzenia skutków dzialan innych tam.Poziom wody w jeziorze Ichkeul bywaczasami tak niski, iz zagraza towarunkom zycia w nim. Tamyprzejmuja bowiem wode z zasilajacychjezioro rzek, aby dostarczac jado kompleksów turystycznychi systemów irygacyjnych.Jadac dalej 5 km za Tinje szosa doMatiru nalezy skrecic w prawo doParku Narodowego Dzabal Ichkeul.

3 PARK NARODOWY DZABALICHKEULNa bagnach po prawej stronie moznaobserwowac wodne bawoly sprowa-

10 km I dzone tu w 1729 roku. Po licznych

----------- WYCIECZKA ---------

Niski poziom wody w jeziorzeuniemozliwia rejsy statkiem, a takzepowoduje przedostawanie sie slonejwody z jeziora Bizerta, co zagrazaslodkowodnym roslinom, które tworzapodstawe wrazliwego systemuekologicznego. Na obszarze jeziorazimuje okolo 150 000 ptaków wodnych,przylatujacych tu z krajów Europy

Wielu turystów odwiedzajacych Muzeum Ekologii

podziwia spokojne jezioro u stóp Dzaballchkeul

polowaniach ich liczba spadlai w 1963 roku pozostaly tylko trzys<otuki,obecnie jednak popula(;jazwieksza sie wyniku programu hodowli.Zwirowa droga przecina kamieniolomu podnóza Dzabal Ichkeul, z kilkomaskupiskami kamiennych chat, pokry­tych bagienna trzcina. Miejscowi pra­cuja w kamieniolomach; moga trzymacswe stada krów i owiec na terenachotoczonych ciernistymi krzewami;motyw krzewów pojawia sie w postacijasnych linii na strojach kobiet.

Droga wspina sie na lesisty grzbietpólwyspu, konczac sie przy MuzeumEkologii, które zawiera fascynujacyprzeglad ptaków i dzikiej zwierzynywystepujacej w parku. Ponadto znajdujesie tu wspanialy punkt widokowy najezioro, bedace olbrzymia przestrzeniawodna, okolona trzcinami, w którychzyje wiele gatunków ptaków wodnych.

Wschodniej. Najwiecej ich przebywaw okresie od pazdziernika do lutego,le(;<oniektóre powstaja az do wiosny(patrz s. 58-59). Z muzeum sciezkaschodzi nad brzeg jeziora prowadzacdo innych punktów widokowych.

Dzabal Ichkeul jest potezna górawapienna, wznosi sie 511 m nadpoludniowy kraniec jeziora. Juzw XIII wieku byl tu królewskiobszar polowan. Glównymi gatunkamiwystepujacymi w parku sa dzikii szakale, poza tym wydry, zólwie,jezozwierze i mangusty. Róznesciezki oplataja góre; przy zachowaniuorientacji mozna je spenetrowaci powrócic do muzeum.

Muzeum Ekologii - otwarte:codziennie 9-12 i 13.30-16.30.

Wstep platny.

54

Przyladek Boni równina przybrzezna

Przyladek Bon jest najbardziej wysunietym na pólnocny wschód pól­wyspem Tunezji; niegdys byl polaczony z Sycylia i poludniowymi Wlo­chami. Dlatego tez pod wieloma wzgledami tutejszy krajobraz z sadamicytrusowymi, z winnicami i zielonymi polami bardziej przypomina po­ludniowa Europe niz Afryke Pólnocna; obszar ten jest nazywany Ogro­dem Tunezji.

Pod wzgledem historycznym pólwysepzwykle znajdowal sie na uboczuglównych dramatów, rozgrywajacychsie pomiedzy pólnocnym i wschodnimregionem przybrzeznym; do dzispozostaje spokojnym zakatkiem kraju.Przejazd wokól przyladka Bon z Ham­mametu zajmuje okolo 7 godzin; opróczmalowniczego krajobrazu na trasie moznaspotkac zamek w Kelibii, punickie ruinyw Kerkuanie, jaskinie i rzymskikamieniolom w Al-HauaIji orazuzdrowisko z wodami mineralnymiw Korbus. Podrózujac srodkamikomunikacji publicznej potrzeba dwóchdni, aby zwiedzic tereny wokól przyladka.Pomiedzy Hammametem a Nabulemrozciaga sie piekna piaszczysta plaza;

wyznacza granice pomiedzy przy­ladkiem Bon a wschodnim wybrzezemTunezji, które biegnie na poludnie azpOZA Safakis. Dlugoletnie zasiedlenietego regionu i jego stabilnosc sa mozliwedzieki zyznej ziemi w glebi ladu,pokrytej glównie sadami oliwnymi; stadnazwa regionu - Oliwkowe Wybrzeze.

Wybrzeze wschodnie, znane jakoSahel (arabska nazwa), szczyci siewieloma dlugimi piaszczystymiplazami; dlatego tez znajduje sie tu wielekurortów; najbardziej znane to Monastir,Port al-Kantaui i Susa. Susa i Safakissa ruchliwymi miastami handlowymi,lecz maja stare, otoczone muramimedyny, w których zachowaly sienajpiekniejsze przyklady wczesnejarchitektury islamu. Al-Mahdijato senne, rybackie miasto o slaborozwinietej turystyce. W poblizu Susyznajduja sie plaze w Skanes i Portal-Kantaui, podczas gdy w Safakisnie ma ich w ogóle, wiec zadninadmorskiego wypoc:lynku turysciudaja sie na spokojne wyspyKerkenna, lezace blisko brzegu.

W glebi równiny przybrzeznejtrzeba zwiedzic dwa najslynniejszemiejsca w Tunezji: olbrzymiamfiteatr rzymski w Al-Dzemoraz swiete miasto Kairuan.

Lazienkowe konstrukcje z IV wieku p.n.e. pokryte

rózowa, kartaginska okladzina

---------CO WARTOZOBACZYC-------

PRZIT..ADEK BON IRÓWMNA PRmBRZEZNA

60 kmI30l

j::hebbaRas Kabudija

l dJ'" Wyspa Chergui~. -" (Szarki)Safakis

(Sfaks) ----:J Wyspa Kerkenna'-V (Karkanna)WyspaGharbi

ZatokaHammamet

Zatoka Kabis(Zatoka Mala Syria)

AL·HAUARJAAl-Hauarja slynie z jaskin w rzymskichkamieniolomach tuz przy brzegu morza.Aby do nich trafic, trzeba isc za znakamido reRtauracji Des Grottes,prowadzacymi przez miasteczkona wzgórze nad brzegiem morza.Z miejsca tego rozciaga sie wspanialywidok na polozona naprzeciw górzystawyspe Zembra z falami rozbijajacymisie na skalach.

W kamieniolomach znajduja sie24 jaskinie. Najbardziej zaskakujacyjest pomaranczowobrazowy kolorskaly wapiennej, która bylawykorzystywana do celów dekorac)jnychw swiecie rzymskim i bizantyjskim.W rzymskich kamieniolomach zawszepracowali niewolnicy, czestochrzescijanie. Al-Hauarja jest takzeznana z festiwalu sokolników(patrz s. 156).14 km na pólnocny zachódod Kerkuanu, 93 km na pólnoc

Niezwykle formy jaskin w rzymskich

kamieniolomach w AI-Hauarji

od Hammametu. Jaskinie otwarte:codziennie 8-18. w.~tep platny.

KELIBIAPo przybyciu do Kelibii nalezyskierowac sie w strone portu i plazy,az zobaczy sie po lewej stroniekontury zamku Kelibia. Nieoznakowany szlak prowadzi do bramzamku, skad blisko juz do poteznegowejscia. W prawym skrzydle mieszczasie lochy wiezienne, do którychmozna dostac sie schodzac po zelaznejdrabinie do 5 polaczonych cel.Mury pochodza z okresu Bizancjum(VI w. n.e.). Warto sie po nichprzespacerowac, by móc podziwiacladne widoki.11 km na puludnie od Kerkuanu,68 km na pólnocny wschód odHammametu. Zamek otwarty:codziennie 8-18.Wstep platny.

KERKUANKerkuan, odkryty dopierow 1952 roku, jest naj ciekawszymzabytkiem z czasów Kartaginy.Daje wieksze niz inne ruiny pojecieo sposobie zycia ludzi, którzymieszkali tu w TV wieku p.n.e.

Miejsce to, lezace bezposrednionad morzem, nadaje sie na piknik,choc skaliste wybrzeze nie zachecado plywania. Jest pieknie utrzymane,z barwnymi ogrodami ciagnacymi siewzdluz alei oraz trójkatnymwyobrazeniem bogini Tanit ulozonymz kwiatów. Jest tu równiez muzeum,w ktorym zgromadzono bogata kolekcjeprzedmiotów z czasów Kartaginy,pochodzacych z calej Tunezji.Szczególnie piekna jest bizuteriaoraz delikatnie rzezbiona niebieskai zólta ceramika. (Nie prowadzi siesprzedazy napojów).

---------CO WARTOZOBACZYC-------

W niewysokich ruinach domówmozna spotkac lazienki z rózowaokladzina, a w grupie wiekszychdomostw ladna posadzkez bialo-rózowa mozaika oraz bialafigure bogini Tanit na progu.Ocenia sie, iz mieszkalo tu okolo2500 ludzi, pracujacych jako rybacy,kamieniarze, kowale, rzemieslnicywytwarzajacych szklo oraz rzezbiarze.14 km na poludnie od Al-Hauarji,79 km na pólnocny zachódod Hammametu. Wykopaliskaotwarte: wtorek-niedziela9-12 i 14-17. Wstep platny.

KORBUSTrasa z Al-Hauarji do Korbusujestbardzo atrakcyjna; prowadzi przezniezamieszkany wiejski krajobraz,schodzac stromo w kierunkuwybrzeza. Tuz przed miastemznajduje sie gorace siarkowe zródlo

Po prawej: Grzanie stóp w zródle Ajn al-Atrus;

ponizej: Uzdrowisko Korbus

Ajn al-Atrus, tryskajace wprost domorza. Tutejsze zródla byly popularnejuz w czasach rzymskich. Wcisnietew mala doline ladne, pobielonedomki mauretanskim wyglademprzypominaja Andaluzje,a w miasteczku panuje sympatycznaatmosfera spokoju.60 km na pólnoc od Hammametu,55 km na poludniowy zachódod Al-Hauarji.

ZYCIE PTAKÓWPark Narodowy Dzaballchkeul (patrzs. 52-53) jest najwazniejszym

skupiskiem ptaków w calej Afryce

Pólnocnej. W okresie od pazdziernika do

lutego zimuja tu olbrzymie stada ptaków

migrujacych z Europy. Przewazaja kaczki

i gesi; na bagnach mozna spotkac ptaki

brodzace: czaple siwe i purpurowe, czaple

nadobne, czarnoskrzydle szczudlaki,sieweczki morskie, szlamiki, brodzce

krwawodziobe i biegusy. Z rzadkich

gatunków ptaków wystepuja na jeziorze

kaczki jarzebate, kaczki sterniczki

i modrzyki (z kurek wodnych); czasami

pojawia sie czarnoglowa dzierzba. Sposród

mniejszych ptaków zyja tu gajówki

(pokrzewki), slowiki i zolny. W górskich

zaroslach Dzaballchkeul kryja sie pleszki

Moussiera, spotykane jedynie w Afryce

Pólnocnej oraz pokrzewki sródziemnomorskie

z blyszczacymi czarnymi czapeczkami.

Ptaki drapiezne wystepuja powszechnie

w calej Tunezji, zwlaszcza w poblizu jeziora

Ichkeul; dominujacym gatunkiem jest tu

blotniak stawowy. Sokoly wedrowne, rarogi

i pustulki poluja

na zboczach góry

obok myszolowówkurhanników,

orzelków poludnio­

wych i orlów

krótkoszponów.

Przyladek Bon

jest wyjatkowym

miejscem dlaobserwatorów

ptaków wiosna,

gdy przelatuja

tysiace ptaków

drapieznych kierujac sie na pólnoc przezMorze Sródziemne. Warto odwiedzic

centrum informacji o dzikiej zwierzynie

znajdujace sie w poblizu wsi

AI-Hauarja.

Jezioro Ichkeul

(powyzej)

oraz czarnoglowa

dzierzba (najwyzej),

biala czapla

nadobna (po lewej)

i orzel przedni

(po prawej)

Jednym

z najwazniejszych

miejsc zimowania

ptaków,;-~~ brodzacych

na calym wybrzezu Morza

Sródziemnego jest zatoka Kabis.

Ptaki zbieraja sie glównie

na solnych rozlewiskachrozciagajacych sie od Safakisu

do Thyna; zimuja tu duze stada

czapli, flamingów, bialych

warzech, mew i rybitw. Najwiecej

ptaków mozna spotkac od

listopada do konca lutego.Na obszarach stepowych,

pustynnych, w oazach i w suchych

korytach rzek zyje równiez mnóstwo

ptaków, zwlaszcza skowronki

i bialorzytki, a takze dzierlatki,

dudki, bialorzytki pustynne

i zieby. Przy odrobinie szczescia

mozna zobaczyc stepówke,

najczesciej

wczesnym rankiem

w poblizu oazy.

Przemierzanie Sahary

staje sie dla wielu

ptaków niezwykle

uciazliwe, gdyz

pustynia rozszerza sie

ciagle na poludnie.

Tak wiec coraz wiecej

ptaków wybiera na

miejsce zimowania rejon Sahelu - przedpole

wlasciwej pustyni.

~

HammametPOnllInO najazdu turystów od maja do pazdziernika Hammamet pozosta­je miejscem przyjemnego wypoczynku. Jego centrum stanowi medynapolozona na koncu pieknej, piaszczystej plazy, otoczona sredniowiecz­nym murem. Hammamet sposród innych nadmorskich kurortów wyróz­nia sie czystoscia. Nie ma tu smieci, nieprzyjemnych zapachów, któreuprzykrzaja wedrówke po medynach Susy i Kairuanu. Miasto jest bar­dzo zadbane, z pobielonymi domami ozdobionymi niebieskimi okien­nicami i kwiatami pnacymi sie po murkach ogródków.

Medyna i kasbaMedyna i kasba sa polozone na cyplu,który rozdziela plaze pólnocnegoi poludniowego Hammametu.Na promenadzie i u podnóza kasbywidzi sie zawsze sporo ludzi, leczpo przejsciu poteznych XV-wiecznychbram wkracza sie w inny swiat. Choc

ulice na poczatku medyny sawypelnione kramami z pamiatkami,nie ma tu atmosfery natretnegohandlu; Hammamet jest dobrymmiejscem do kupowania pamiatek.Dalej sklepy ustepuja miejscaniezwykle spokojnym uliczkomz pobielonymi domkami. Wieledrzwi jest ozdobionych ryba lubwszechobecna dlonia Fatimy (córkiproroka Mahometa) - amuletamiprzeciwko zlym urokom. NaprzeciwWielkiego Meczetu sa drzwi w bialo­zielone pasy, prowadzace do publicznejlazni (otwartej rano dla mezczyzn,po poludniu dla kobiet). Odrestau­rowany XV-wieczny minaretWielkiego Meczetu stanowi dobrypunkt orientacyjny w czasiewedrówki po medynie. Kasba (fort)jest usytuowana na koncu medynyprzy morzu. Wchodzi sie do niejpo poteznej rampie. Wewnatrzznajduje sie ciekawy dziedziniecz kilkoma dzialami, lecz glównympowodem odwiedzenia kasby jestwidok z szerokich, nienaruszonychmurów obronnych; mozna stadzajrzec do domostw medynylub rzucic okiem na morze i zatoke.Kasba: otwarta codziennie 8-21 latem,8.30-18 zima. Wstep platny.

Schody prowadza do wejscia na teren kasbyHammametu

Co WARTO ZOBACZYC ----

PlazeWokól Hammametu znajduja sienajpiekniejsze piaszczyste plazeTunezji. Wspanialym tlem dla nichsa wzgórza w glebi ladu. Plazena poludnie od miasta sa bardziejosloniete od wiatruniz pólnocne; warto o tympamietac, zwlaszcza w czasiewieLrznych wiosennych miesiecy.Plazowe hotele otoczone palmami,zgodnie z zaleceniami urbanistównie wznosza sie ponad wierzcholkidrzew. Ogrody hotelowe czestomaja bezposrednie wyjsciena plaze. Mimo staran o utrzymanieodrebnosci plaz, w praktycelacza sie one ze soba, co sprawia,iz nie mozna powstrzymacplazowych naganiaczyod przemierzania terenówwszystkich 40 hotelii nagabywania turystów.

FABILAND6 km na poludnie od centrumHammametu, w poblizu hoteli Safiri Kerkuan znajduje sie Fabilandpark rozrywki dla dzieci w wiekuod 8 do 15 lat, z wesolymmiasteczkiem, automatami do gryi przejazdzkami.70 km na poludniowy wschódod Tunisu, 16 km na poludniowyzachód od Nabulu. Otwarty:codziennie 9.30-18.30 (w sezonie).

•

[ii;Minaret Wielkiego Meczetu w Hammamecie

Miedzynarodowe CentrumKulturalneTo jedno z najbardziej romantycznychmiejsc w Tunezji. Zostalo zbudowaneprzez milionera George'a Sebastianaw latach dwudziestych XX wiekuw formie okazalej, bialej willi o wyra­finowanej prostocie. Inni europejscyi amerykanscy przybysze poszli w jego

slady i wkrótce powstala tu malakolonia milosników sztuki. Ich willezostaly obecnie zamienione nanadmorskie hotele. Legendarnyamerykanski architekt Frank LloydWright nazwal Centrum"najpiekniejszym budynkiem, jakiznal". W latach dwudziestychCentrum stalo sie modnym miejscem

HAMMAMET

---------CO WARTOZOI3ACZYC-------

Egzotyczny basen

(po lewej); popiersia

swiatowych

przywódców

(po prawej)w Centrum

Kulturalnym

spotkan znanychartystów: bywalitu m.in. PaulKlee i AndreGide. W czasiewojny zatrzymalsie na krótkofeldmarszalekRommel, goscilitakze Anthony Eden i WinstonChurchill. Willa nalezy dzisdo panstwa; odbywaja sie w niejw lipcu i sierpniu doroczne letniefestiwale muzyczne i teatralneoraz konferencje. Nie jest zbytduza, lecz kazdy pokój zostalstarannie zaprojektowany,z powtarzajacym sie motywemczerni i bieli. Na parterze w sypialniatrakcja jest wspaniala wannadla 4 osób w ksztalcieprzypominajacymwczesne chrzcielnice; toaletai naczynie ~ woda sa ukryteza zwierciadlana szafka.Na pietrze jedna z sypialnima ocieniony tarasotoczony bambusami.Bardzo interesujace sa takzeogrody, pelne malych sciezekprowadzacych do kryjówek.2 km od centrum miasta.Avenue des Nations Unies.Otwarte zwykle w czasie godzin pracy,jesli nie odbywa sie konferencja(nalezy spytac w biurzeinformacji turystycznej).Wstep platny.

PUPPUTTe rzymskiewykopaliskanie sa samew sobie czymsszczególnym,lecz moga bycprzyjemnaodmiana pourokachplazowania.Mozna tuzobaczycsciennemozaikiz IV wieku,chrzesci­janskiegrobowce orazmozaikowe

posadzki w lazniach publicznych.Najbardziej interesujace sapozostalosci rzymskich willi, ichdziedzince z fontannami, mozaikoweposadzki oraz niezwykle podziemnecysterny.Szosa do Susy, 6 km na poludniowyzachód od centrum Hammametu.Otwarte: codziennie od 8 do zachoduslonca. Wstep platny.

OUED FAOUARABiura turystyczne i hoteleorganizuja wycieczki konnelub konnym powozemdo spokojnego, wyschnietegokoryta rzeki Bir Bu Regba.Celem wypadu jest maly wodospad,polozony kilka kilometróww góre rzeki, gdzie tryskajacyze zródla strumien plyniepo kamieniach z czasów rzymskich,uwazanych 7,a poczatek akweduktu.Wycieczka trwa okolo3-4 godzin. Mozna tu dotrzecw pól godziny samochodem,lecz aby trafic do celu, potrzebnyjest przewodnik lub dokladnyopis trasy.

~ ------RÓWNINA PRZYBRZEZNA---------

Najwspanialsza rzymska budowla w Afryce Pólnocnej - amfiteatr w Al-Dzem

AL-DZEM (Al-Dzarnrn)Wspanialy amfiteatr, zbudowanyw latach 200-300 n.e. jest najbardziejspektakularna rzymska budowlaw Mryce Pólnocnej; zachowal siew lepszym stanie niz rzymskieKoloseum. Ma 149 m dlugosci i 124 mszerokosci, widownia zas wznosi siedo 36 m. W szczytowym okresiemiescilo sie tu 30-35 tysiecy widzów.

Amfiteatr, pozornie usytuowanyna pustkowiu, zostal zbudowanyna obszarze wielkich plantacjioliwkowych Sahelu. Powstawaly tufortuny z eksportu oleju. W Thysdrus(rzymska nazwa Al-Dzem), zbudowanoamfiteatr dla mieszkanców tegoregionu. Odbywajace sie tu rozrywkibyly bardzo krwawe. Gdy przeminelyspektakle z zabijaniem dzikichzwierzat i walkami gladiatorów nasmierc i zycie, zastapiono je nowymiwidowiskami, w których rzucanona pozarcie lwom chrzescijan, jenców

wojennych, niewolników i skazanców.Mozna zejsc do ciemnego tunell\i zobaczyc obskurne cele, gdzietrzymano przyszle ofiary, zanimzostaly wepchniete do klatek lubmaszerowaly pod grozba mieczyw kierunku oslepiajacego swiatlai ryczacego tlumu na przerazajacasmierc. Nie trzeba specjalnegoprzewodnika, lecz mozna skorzystacz uslug tzw. profesora, któryza 2-3 dinary oprowadza w 15 minutpo calym amfiteatrze. Bilet do amfiteatrudaje prawo wstepu do malegomuzeum, przylegajacego dowykopalisk rzymskiej willi;sa w nim eksponowaneciekawe mozaiki.63 km na poludnie od Susy, 60 kmna poludniowy wschód od Kairuanu.Muzeum przy drodze na Safakis, pólhilornetra na poludnie od amfiteatru.Amfiteatr i muzeum otwarte:codziennie 8.30-18. Wstep platny.

KairuanW Kairuanie, swietym miescie Tunezji, znajduje sie najwiecej w krajuzabytków architektury islamu. Nielatwo jest zwiedzac to miasto, niez·miernie brudne, gorace, pokryte kurzem, pelne agresywnych sprzedaw­ców dywanów; niemniej warto je zobaczyc. Najlepsza forma zwiedzaniajest zorganizowana wycieczka po miescie.

Slowo Kairuan w jezyku arabskim oznacza karawane; nazwe te na­dal arabski wódz Ukba Ibn Nafi, który przybyl ze swymi oddzialamiz Egiptu i tu w 670 roku zalozyl miasto·baze do podboju MrykiPólnocnej. Wybral to miejsce, gdyz w poblizu znajdowaly sie zródlai tereny do wypasu koni; byl to takze strategiczny punkt do kontrolipustyni i ataków na ufortyfikowane, bizantyjskie miasta na wybrzezu.Zawsze oddzielony od kosmopolitycznego wybrzeza Kairuan pozostawalmuzuhnanskim miastem - religijnym osrodkiemTunezji.

PODZIWIANIE ATRAKCJI MIASTA

Glówne atrakcje miasta sa rozpro­szone, warto zatem skorzystac

.ze zorganizowanej wycieczki, któraobejmuje m.in. spacer po sukach.

BASENY AGHLABIDÓWIbrahim Ibn Aghlab zalozyl swadynastie w 800 roku, wybierajac nastolice Kairuan; IX wiek byl zlotymwiekiem dla Kairuanu - miastobogacilo sie na transsaharyjskimhandlu karawanowym. Imponujacebaseny Aghlabidów sa najwieksze

sposród licznych cystern i basenówrozsianych wokól Kairuanu, zbudowa­nych w IX wieku, aby zbierac wodepodczas opadów i powodzi na okresletni. Przechadzka wokól basenów,z dala od zgielku miasta, jestprzyjemnoscia; pozwala podziwiackunszt inzynierów z IX wieku.Avenue de Republique. Otwarte:codziennie 8-17. Wstep platny- wspólny bilet do wszystkichzabytków Kairuanu.

Nieodrestaurowany basen Aghlabidówna obrzezach Kairuanu

'II'I

66 --------- KAIRUAN -----------

WIELKI MECZET SIDI UKBAWielki Meczet - naj swietsza budowlaTunezji i naj starsze miejsce modlitww Mryce Pólnocnej (670 r.), byljedynym budynkiem, który ocalalw 1057 roku po najezdzie plemionbeduinskich i zniszczeniu miasta.Pierwszy meczet, zbudowany przezUkbe Ibn Nafiego przetrwal dluzszyczas. Istniejaca dzis budowla jestmeczetem przebudowanym przezAghlabidów w 863 roku. Cechuje goszlachetna prostota architektury.Po wkroczeniu na olbrzymidziedziniec pielgr",yma otacza ciszabudzaca nabozny lek.

MIEJSCE PIELGRZYMEK

Kairuan jest czwartym (po Mekce,Medynie i Jerozolimie) swietymmiastem islamu. Swietosc tegomiejsca wywodzi sie z legendymówiacej, ze kiedy w 670 rokuarabscy najezdzcy postanowilizalozyc tu obóz, znalezionow miejscowym zródle zlotypuchar, który zaginal uprzedniow Mekce. Dowodzilo to, iz zródlo

bylo polaczone ze swieta studniaw Mekce i potwierdzilo religijnyzwiazek z centrum islamu.

KAIRUAN

Na dziedzincu znajduje sie 7 zabytkowychstudni, obecnie przykrytych, sluzacychniegdys do rytualnych ablucji przedmodlitwa. Spacerujac wzdluzkolumnady dziedzinca, nalezy zwrócicuwage na kolumny i ich kapitele,bedace swiadkami kartaginskichoraz rzymskich czasów.

Do sali modlitw wolno wejscjedynie muzulmanom, "niewierni"moga rzucic okiem na las kolUInnw ciemnym wnetrzu, zagladajac przezciezkie, rzezbione drewniane drzwi.Minbar, uwazany za naj starszyna swiecie (IX wiek), jest niestetyniewidoczny.

Wysoki minaret odgrywalw dawnych czasach takze roleobronna. Bywa niekiedy otwartyi niemuzulmanie moga wówczas wejscpo 128 stopniach na szczyt, skadroztacza sie piekny widok na miastoi meczet.Boulevard Ibrahim Ibn Aghlab.Otwarty: sobota-czwartek 8-12.30i 16.30-18.30 (latem), 15-16.30 (zima).W piatki w Rodz. 8-12. Wstep platny- wspólny bilet do wszystkichzabytków. Fotografowac moznatylko na dziedzincu.

MEDYNAObecne mury medyny pochodzaz XI wieku. Zwykle brama wejsciowajest Bab asz-Szuhada (BramaMeczenników). Przy pierwszej uliczce,100 m po prawej stronie znajduje siezawija Sidi Abid al-Gharianiego- XIV-wieczna siedziba bractwasufich, odbudowana w XVII wieku.Jest dostepna dla niemuzulmanów,gdyz zabrano cialo otaczanego kultemmistyka, zalozyciela bractwa.Ma piekne, dekoracyjne zdobieniadrzwi, podlóg i murów dziedzinca.

KolumnadaWielkiegoMeczetu(po lewej)

oraz konstrukcjado odprowadzaniawodyna dziedzincumeczetu(ponizej)

Ze wzgledu na nieco trudne dojscieturysci rzadko odwiedzaja MeczetTrojga Drzwi, którego niezwykla,pochodzaca z IX wieku fasade tworza trzypary drzwi wyrzezbione w kamieniu.Meczet ten zostal zbudowany przezAndaluzyjczyków. Jest jednymz naj starszych zabytków miasta.Wstep do meczetu jest wzbroniony.

Glówna ulica medyny, Avenue AliBehouane, mozna dojsc do centrum,które stanowi grupa budowlitworzacych "wyspe" posrodku ulicy.

68 ---------KAIRUAN

,-_.~ ----------Sklep z wyrobami metalowymi w medynie Kairuanu

Sa to kawiarnia Cafe al-Halfaouine,meczet Al-Bej i slynna studnia Baruta(Bir Baruta), z charakterystycznymzielonym dachem. Nazwa studniwywodzi sie z legendy o zalozeniuKairuanu; Baruta to imie psa UkbyIbn Nafiego, który to pies wykopalzródlo. Trzeba wejsc na pierwszakondygnacje, aby spróbowac swietejwody, pompowanej przez wielbladaz klapkami na oczach, nieustanniekrazacego wokól studni. Podobno ten,kto napije sie wody, powróci doKairuanu. Za ta "wyspa" znajduja sie3 luki prowadzace do glównego,krytego suku - malego, lecz tetniacegozyciem fragmentu medyny. Glównaulica konczy sie przy poteznej BramieTunisu, kryjacej pomieszczenia dlastrazników. Uwage zwracajastarozytne kolumny i olbrzymie wrotanabijane zelaznymi cwiekami.

Zawija Sidi Abid al-Gharianii Bir Baruta moga byc zwiedzanew ramach wspólnego biletu dowszystkich zabytków miasta.

ZAWIJA SIDI SAHAB(Meczet Golibrody)To sanktuarium, jedna z najpie­kniejszych religijnych budowliKairuanu, warto zwiedzic, gdyzodbywaja sie do niego pielgrzymki,zwlaszcza rodzin z dziecmi. Panuje tuatmosfera zabawy i radosci; przynosisie w celu poblogoslawienia lubobrzezania noworodki, w czasieupalu przyjemnie jest schronic sietu w cieniu i obserwowac scenyrodzinne. Zespól klasztorny jestduzy i przestronny, rozpoczyna siezewnetrznym dziedzincem z cegly,skad wylozony plytkami ceramicznymikorytarz prowadzi do marmurowej sali,a nastepnie do dziedzinca z grobemswietego meza. Sidi Sahab byljednym z towarzyszy Mahometa;nazywano go golibroda, gdyznosil na s'lyi medalion z wlosamiz brody Proroka.Avenue de la Republique.Otwarta: codziennie 8.30-17.30.Wstep platny - wspólny biletdo wszystkich zabytków.

ZAWIJA SIDI AMOR ABBADABudowla ta jest rzadko odwiedzana,gdyz lezy poza medyna i dosc trudnodo niej dotrzec; moznaja zidentyfikowacpo 5 kopulach. Zostala zbudowanaw XIX wieku, we wnetrzu znajduje siewiele sprzetów z drewna i kutegozelaza. Poswiecono ja swietemumezowi, który byl niepismiennymkowalem, specjalizujacym sie w tzw.krwawych proroctwach, np.: "trzyogromne pokryte luskami weze,ziejace ogniem i zelazem okrazaKairuan i nie znajdujac obroncówwkrocza do miasta jako karaza liczne wystepki popelnionew ciagu wieków przez mieszkanców".

---Co WARTOZOBACZYC-------

~Wnetrze i widok z zewnatrz zawii Sidi Sahab, najczesciej odwiedzanego zabytku Kairuanu

Miejscowi medrcy twierdza, iz proroctwoto spelnilo sie, gdy czolgi aliantówwkroczyly do medyny w 1943 roku.Rue Sidi Gaid. Otwarta: codziennie8-17. Wstep platny - wspólny biletdo wszystkich zabytków.

MIEJSCA ZWIEDZANIA

Bilet do zwiedzania wszystkich

interesujacych miejsc w miesciemozna kupic w godzinach 8-17w kasie biletowej obok basenówAghlabidów, naprzeciw hoteluContinental. Wszystkie zabytkiz wyjatkiem basenów, zawii SidiSahab i zawii Sidi Amor Abbada,

znajduja sie na terenie medyny.

MUZULMANSKA ARCHITEKTURA

W medyniekazdego starego

miasta Afryki

Pólnocnej uwage

przyciagaja

egzotyczne ksztalty

budowli: gladkie,

biale, okragle kopuly,

smukle minarety,idealne luki w ksztalcie

konskiej podkowy.

Jednakze glówna

róznica pomiedzy

architektura islamu

i Zachodu nie polega

na romantycznychformach budowli.

Celem

muzulmanskich

architektów bylozawsze tworzenie

przestronnych wnetrz,

by pokoje i okna

wychodzily

na prywatny, wewnetrznydziedziniec. Architektura

zachodnia koncentruje sie zas

na takich konstrukcjach

budynków i okien, aby byly

otwarte na zewnatrz. Styl

architektury muzulmanskiej

znajduje swoje uzasadnienie zarówno

w klimacie, jak i filozofii islamu. Dom jest

zorientowanym wewnetrznie miejscem

prywatnym, gdzie kobiety moga swobodnie

spacerowac, niewidoczne dla obcych

i przechodniów; nieznajomy bywa

rzadkim gosciem w domu arabskim.

Wieksze domy maja korytarze z lawkami

(driba), laczace czesc

mieszkalna z dziedzincem,

jednakze sa one tak

zaprojektowane, aby

mezczyzni przyjmowani na

dziedzincu nie mogli

ogladac kobiet znajdujacych sie w glebidomu.

W Tunezji najstarszymi muzulmanskimi

budowlami sa ribaty (warowne klasztory)w Monastirze i Susie. Elementem

wyrózniajacym te budowle, powtarzajacym

sie w wielkich meczetach, jest luk

podkowiasty, czesto wspierajacy sie na

Charakterystycznelukiw ksztalciekonskiejpodkowy

oraz dekoracyjnakaligrafia

kolumnach z czasów starozytnych. Kopuly

meczetów i zawii z grobowcami marabutów

sa wzorowane na architekturze

bizantyjskiej. Wplyw mauretanskiej sztuki

Hiszpanii rozpoczal sie w czasach dynastii

Almohadów i Hafsydów (XII-XIV wiek);

zaznacza sie on nawet dzis w tunezyjskiej

ceramice. Niektóre budynki publiczne

wykazuja cechy stylu andaluzyjskiego,

a w miescie Sldl Bu Said wplyw ten

jest bardzo silny.

Meczety zwykle maja prostokatny,

otwarty dziedziniec otoczony zewnetrznymmurem bez okien; fontanna na dziedzincu

sluzy do rytualnych ablucji rak I nóg

przed modlitwa. Na koncu dziedzinca

znajduje sie wylozona dywanami

sala modlitw; przy wejsciu do niej

zdejmuje sie obuwie. Najwazniejszym

i najbardziej dekoracyjnym elementem sali

jest mihrab, czyli miejsce wskazujace

kierunek na Mekke, aby wierni byli

zwróceni we wlasciwa strone podczas

modlów. Wieksze meczety maja

minbar, czyli rodzaj kazalnicy,

z którego duchowy przewodnik

- imam prowadzi piatkowe modlitwy

i wyglasza kazania. Ozdobione sa zwykle

tylko mihrab i minbar, pozostale czesci

meczetu sa skromne, bez dekoracji.Wieza meczetu - minaret - sluzy

muezinowi do wzywania wiernych

do modlitwy rytualnym, donosnymzawolaniem, które rozbrzmiewa

ze wszystkich meczetów piec razydziennie.

~ ------R6wNTNA PRZYBRZEZNA--------

wyspy KERKENNAAktywnosc turystów przybywajacychna wyspy sprowadza sie glówniedo poruszania miedzy plaza a hotelem;niektórzy uprawiaja jazde na nartachwodnych lub windsurfing. Plaze samagnesem przyciagajacym ludzi:drobny, bialy piasek i czyste,niebieskie morze oraz palmy nadmorskim brzegiem. Wyspy sawyjatkowo plaskie (najwyzszy punktok. 10 m n.p.m.); dla chetnych do ichzwiedzania najlepszym srodkiemporuszania sie jest rower.

Wiekszosc z 15 UUUmieszkancówwysp utrzymuje sie z morza, lowiacglównie gabki i osmiornice. Kobietywyplataja z lisci palm koszyki, liny,maty i sieci. Wyspiarze znani saze swej zyczliwosci i wdzieku orazz dobrej kuchni.

Glówne wyspy archipelaguKerkenna to: Gharbi (po arabskuZachodnia) i Chergui (po arabskuSzarki - Wschodnia), zwana takzeGrand Kerkennah. Promy doplywajado Sidi Jusuf Gharbi, skadautobusami waska, utwardzona drogamozna dotrzec poprzez wies Melitado zbudowanej przez Rzymian grobliAl-Kantara, laczacej Gnarbi z Chergui.Wiekszosc hoteli znajduje sie przyplazy Sidi Frej. Przybrzezny szlakprowadzi z plazy przed hotelemGrand 2 km do ruin rzymskiego fortu.Z Sidi Frej droga biegnie do Remli,glównego miasta wyspy, ze szkolasrednia i bankiem. Mozna sie tuwybrac o zachodzie slonca malarybacka lodzia na wycieczke polaczonaz polowem ryb.20 km na wschód od Safakisu.Ten archipelag, niegdys polaczonyz ladem, ma komunikacje promowaSONOTRAK z portu w Safakisie.Podróz na wyspy trwa póltorejgodziny; jest 6 polaczel1. dziennie latemi 4 polaczenia dziennie XI-III.

AL-MAHDIJAAl-Mahdija jest najladniejszymmiejscem na wybrzezu Sahelu. Tourocze, typowe tunezyjskie miastoz portem rybackim i stara, otoczonamurem medyna, nie zostalo zniszczoneprzez turystyke pomimo wspanialej,piaszczystej plazy.

MedynaDo starego miast.a wchodzi sie przezufortyfikowana brame, zwanaSkifa al-Kahla ("ciemna brama")- przejscie w ksztalcie tunelu,które jest jedyna pozostalosciaX-wiecznych umocnien. Pierwotniebrama ta miala 6 opuszczanychkrat i wrota z kutego zelaza.

W drodze do Sidi Jusu!, glównego portu

wysp Kerkenna

Plaski krajobraz wysp Kerkenna (powyzej); plaskorzezba przedstawiajaca tygrysa na Bordz al-Kebir

w AI-Mahdii (po prawej)

Medyna jest dosc mala; w odróznieniuod Tunisu i innych miast Saheluma morski charakter. Znajduje siew niej wiele warsztatów, w którychtkacze chetnie demonstruja swojewyroby. Opis spacerupo Al-Mahdii - patrz s. 84--85.

Wielki MeczetTa niezwykle skromna budowlabez minaretu jest wspólczesnakopia meczetu Fatymidów z X wieku.Dwie baszty w pólnocnychnaroznikach murów byly cysternamina wode deszczowa, wejscie zaswykorzystywali jedynie kalifFatymidów i jego swita.Rue du Fort. Zamknietydla niemuzulmanów.

Bordz al·Kebir (Wielka Wieza)Za murem droga prowadzi przezcmentarz na skalisty cypelw kierunku latarni morskiejaz do duzego, XVI-wiecznegoportu tureckiego,

w którym zobaczyc moznainteresujace detale architektonicznei kilka ladnych armat. Glównajego atrakcja jest jednak widokz murów na miasto i stary, wykutyw skale port Fatymidów, w którymdzis cumuje zaledwie kilka lodzirybackich.Rue du Fort. Otwarty:poniedzialek-sobota8-12 i 14-18. Wstep platny.

67 km od Susy.

74

MonastirMonastir (Al-Munastir) zostal w duzym stopniu opanowany przez tu­rytykej oznacza to, iz pomimo utraty swego kolorytu jest czystszy i latwiejsie po nim poruszac niz w innych tunezyjskich miastach. Turysci maja tuduzy wybór hoteli, restauracji i kawiarni. Plazowe hotele znajduja sieglównie w Skanes (na pólnoc od miasta - patrz s. 77), a piaszczysta plazamiejska dla wiekszosci turystów jest zbyt publiczna, okupuje ja miejsco­wa mlodziez. W Monastirze irytuje duza liczba mlodych ludzi bez zajecia,którzy popisuja sie glosna jazda na motorowerach.

Ribat HarthemaTen okazaly zespól zabudowan zlozonyz sal, wiez, schodów i korytarzywzniesiono na trzech poziomach;aby go zwiedzic, trzeba co najmniejgodziny. Zostal zbudowanyw 796 roku, by bronic wybrzezai wnetrza kraju przed wrogami:Sycylijczykami i wikingami oraz przedwypadami Berberów. Konstruk<;jaribatu byla od tego czasu kilkakrotniezmieniana. Ostatnio sluzyl jako tlofilmowe (do biblijnego filmu ZefirellegoZycie Chrystusa i do Zycia BrianaMonthy Pythona); w trakcie kreceniafilmów jest nie dostepny dla zwiedzaja­cych. Z boku dziedzinca znajduje siesala modlitw, obecnie wykorzystywanajako muzeum prezentujace sztukecalego swiata islamu. Uwage zwracajaprzede wszystkim koptyjskie tkaniny,perskie i mogolskie miniatury orazzlota bizuteria.

Mozna wejsc na góre, skadroztacza sie wspanialy widokna morze i miasto. Do ribatubezposrednio przylega WielkiMeczet z minaretem o podstawiekwadratu; w rzeczywistosci ribatzostal dobudowany do zewnetrznychmurów meczetu. Mieszkancy ribatuwykorzystywali bezposrednieprzejscie do sali modlitw meczetupoludniowa brama.

MauzoleumrodzinyBurgibyjest polozonena rozleglymtereniena obrzezachMonastiru

Przyjemniespedzasie czasprzy filizancemietowejherbatyi fajce wodnej

Mauzoleum rodziny BurgibyHabib Burgiba, ojciec niepodleglejTunezji, urodzil sie w Monastirzew 1903 roku (patrz s. 16);jego bogate mauzoleum rodzinne,otoczone rozleglym cmentarzemSidi al-Mazeri, znajduje siena pólnoc od ribatu. Mauzoleumpoteznych rozmiarów wyróznia sieduza, zlota kopula, prowadzacado niego aleja przecina cmentarz.Zwykle mozna wejsc na terenmauzoleum i obejrzec je dokladnie.25 km na poludniowy wschódod Susy.

spaceru przyjemnymi uliczkamiz licznymi sklepami, gdzie moznakupic pamiatki. Potezny meczetBurgiby z pieknymi marmurowymischodami, zbudowany w 1963 roku,góruje nad wejsciem do medyny.

RIBATY

Ribat to ufortyfikowany klasztor; wiele

takich budowli powstalo na wybrzezuTunezji w VIII i IX wieku, aby chronictereny opanowane przez muzulmanówprzed najazdami Berberów z wnetrzakraju oraz przed szturmami flotychrzescijan od strony morza. Slynnyribatw MonastirzeCzlonkowie bractw muzulamanskich,

którzy bronili ribatów, byli wojownikami-ochotnikami (murabitun); taka sluzba

gwarantowala im raj po smierci. Centralna czescia ribatu jest otwartydziedziniec otoczony malymi celami, gdzie spali mnisi - zolnierze.

MedynaMedyna Monastiru, odrestaurowanai tak czysta, iz malo przypominamedyny Susy, Kairuanu i innychmiast, zacheca zwiedzajacych do

Z wiezy widac takze drugi, dawnyribat, zamieniony obecnie na zawijeSidi Duib. Jego okragle wiezei strózówka zostaly dobrzeodrestaurowane.Route de la C(Jrniche. Otwarty:wtorek-niedziela 9-12, 14.30-18(latem), 14-17.30 (zima). Wstep platny.

NABULNabul, zawsze traktowany jako czescpobliskiego Hammametu, zyskal swaslawe dzieki ceramice. Podobnie jakw Hammamecie, w miejscowosci tejsa ladne, piaszczyste plaze, otoczonerzedem hoteli, lecz samo miasto,polozone w glebi ladu, jestzakurzonym, handlowym osrodkiembez medyny i kasby. Ciekawe sajedynie male muzeum archeologicznei niewielkie rzymskie wykopaliska.W muzeum znajduja sie posagii rzezby sprzed 2500 lat oraz pieknemozaiki, zwlaszcza z wyobrazeniemBachusa, boga wina, siedzacegona grzbiecie pantery. Rzymskiewykopaliska, zwane Neapolis,odkryto w czasie budowy przy plazypierwszego hotelu w miescie (obecnieAquarius). Sa to pozostalosci palacu,jego jadalni i dziedzinca.

W kazdy piatek rano odbywa siew Nabulu slynny "wielbladzi targ";glówna ulica jest wówczas wylaczonaz ruchu, co sprawia, ze setkimiejscowych, turystów oraz nielicznewielblady tlocza sie przez kilka

W ceramice z Nabulu dominuje blekit

godzin. Produkcje ceramiki w Nabuludatuje sie na XVI wiek, gdy rozpoczetowydobycie wysokiej jakosci gliny naprzyladku Bon. Wielobarwne wyrobyceramiczne sa dla przecietnego turystywygodniejszym nabytkiem niz wielblad.Muzeum -Auenue Habiba Burgiby.Otwarte: wturek-niedziela 9-16.30.Wstepplatny.10 km na pólnocny wschódod Hammametu.

PORT AL·KANTAUIPort al-Kantaui jest nowym,olbrzymim osrodkiem turystycznymusytuowanym na pólnoc od Susy wokólduzego portu jachtowego. Hotele majanowoczesne, czasem wrecz futurystycznewystroje; niektóre z nich sa polozonetuz obok piaszczystych plaz. Calykompleks turystyczny z hotelami,restauracjami, kawiarniami i drogimisklepami typu butik zostalzaprojektowany w stylu tradycyjnym,z waskimi alejkami i lukamiprowadzacymi do olsniewajaco bialychbudynków hotelowych.11 km na pólnoc od Susy.

SAFAKIS (Sfax)Safakisjestniedocenionym,niezepsutymprzez turystów miastem, na któregouliczkach i sukach nie spotyka sienatarczywego nagabywania. To drugienajwieksze miasto w Tunezji, z najbar­dziej ruchliwym portem, rozciaga siewzdluz wybrzeza na dlugosci 20 kmi ma brzydka, handlowo-przemyslowazabudowe, która staje sie ladniejszaw miare dochodzenia do centrumz medyna " IX wieku.

MedynaPo medynie Safakisu mozna poruszacsie swobodniej niz w kazdym innymmiescie Tunezji, mijajac niezwykleróznorodne zabudowania, od bardzo

---------CO WARTOZOBACZYC-------

ubogich domostw az do eleganckichbudynków. Glówna ulica, Rue de laGrande Mosquee, biegnie wzdluzmuru Wielkiego Meczetu, leczze wzgledu na brak wstepu dlaniemuzulmanów zwiedzanie meczetuogranicza sie do podgladania przezrózne wejscia jego mrocznego wnetrza.W wielu miejscach zewnetrze scianymeczetu sa pieknie rzezbione.

Muzeum Dar Jallouli (Dzaluli)W tej rzadko odwiedzanejXVII-wiec"nej ",rahskiej rezydencjimiejskiej znajduje sie RegionalneMuzeum Sztuki iTradytji - jednoz najciekawszych muzeów w kraju,porównywane do muzeum Dar BenAbd Allah w Tunisie. Zle oznaczonei dosc trudne do znalezienia muzeumsklada sie z sal otaczajacychdziedziniec, w których eksponowanesa stroje, bizuteria, lózka, meble,rzezbione wyroby z drewna, kaligrafia

oraz obraz przedstawiajacy Al Boraka,legendarnego wierzchowca Mahometa.Jedna z sal jest poswiecona sztucemakijazu, w innej zas przedstawionorytualy plodnosci, w których szóstegodnia malzenstwa mloda paraprzeskakuje rybe!Rue de la Driba. Tel: 74-21 11 86.Otwarte: wtorek-niedziela 9.30-16.30.Wstep platny_

125 km na poludnie od Susy.

SKANESSkanes jest plazowym kurortemMonastiru (patrz s. 74-75);nie ma on wiele do zaoferowania pozaprawie 20 hotelami usytuowanymiw palmowych ogrodach wokólpiaszczystej plazy. Tu znajduje sielotnisko Monastiru.5 km na zachód od Monastiru.

Modny port jachtowy w Port al-Kantaui tetni

zyciem dniem i noca

78

SusaSusa, trzecie najwieksze miasto Tunezji po Tunisie i Safakisie, jest nie­zwyklym polaczeniem nadmorskiego kurortu, przemyslowego portu i stare­go miasta muzulmanskiego. Kazda czesc Susy stanowi oddzielna calosc;plaza znajduje sie w odleglosci lO-minutowego spaceru od starej medyny ­zwieksza ona znacznie zainteresowanie Susa jako miejscem wakacyjnegowypoczynku. Oprócz turystyki miasto zyje z przetwórstwa welny i nafty.

SUSA

w starozytnosci Susa byla, obokKartaginy i Utyki, jednym z trzechwielkich fenickich portów. Zachowalaswe znaczenie w czasach rzymskich- znana byla wówczas jakoHadrumetum. Aghlabidzi zbudowalimury medyny w IX wieku i stad

wyruszali na podbój Sycylii.W czasach protektoratu francuskiegoSusa stala sie glównym miastemregionu - zbudowano wtedy nowaszose, kolej i urzadzenia portowe.Jedna z niezwyklych cech Suoy jestbliskosc portu i linii kolejowejw stosunku do murów medyny. Statkitowarowe wydaja sie cumowac naglównej ulicy, noca zas ich swiatlamieszaja sie z oswietleniemPlacu Meczenników.

MedynaMury medyny Susy z IX wiekupierwotnie zbudowano bezposredniona wybrzezu. Pozostaja do dzis nienaruszone; jedyny wylom powstalw wyniku bombardowania przezaliantów w czasie II wojny swiatowej.W obrebie medyny znajduja sie trzynajwazniejsze w Tunezji zabytkiislamu: Wielki Meczet, ribat i kasba.

Wielki MeczetWielki Meczet zalozony w IX wiekusprawia wrazenie bardziej obronnejniz religijnej budowli; nawetzwienczenia grubych, surowychmurów kamiennych sa charakte­rystyczne dla twierdz. Meczet tennigdy nie mial minaretu; dowzywania wiernych na modlitwewykorzystywano wieze sasiedniegoribatu. Wewnetrzny dziedziniec jestklasycznie prosty, z pojedynczakolumnada z podkowiastymi lukami.

---------CO WARTOZOBACZYC-------

Wszystkie czesci meczetu saoryginalne z wyjatkiem arkadynad wejsciem do sali modlitw,która zostala dodana przez Turkóww XVII wieku.Rue el-Aghlaba. Dziedziniec otwarty:codziennie 8-13, z wyjatkiem godzinmodlitw. Wstep platny.

RibatTen imponujacy zabytek jestnaj starszy w miescie, starszy odWielkiego Meczetu o 60 lat; zwiedzeniego jest wrecz obowiazkiem. Po wejsciuspiralnymi schodami na wieze ribatumozna podziwiac wspanialy widokna dziedziniec meczetu, port, medynei zhudowana ze zlotego piaskowcakasbe. Wewnatrz znajduje sie wielemalych cel mnichów - wojowników,którzy mieszkali w ribacie(patrz s. 75), a duza sala na I pietrzejest sala modlitw.Rue al-Aghlaba. Otwarte:wtorek-niedziela 8-19 (latem), 9-12,14-16 (poza sezonem). Wstep platny.

Muzeum kasby SusyPrawdopodobnie jest to naj atrakcyj­niejsze i naj ciekawsze muzeum w calej

Tunezji. Jego dziedzince sa pelnezieleni, a przestronne sale wokól nich- przyjemnie chlodne. Zgromadzonotu piekne rzymskie mozaiki,eksponowane na scianach i posadzkach.Najpiekniejsza znajduje sie w ostatniejsali drugiego dziedzinca - naspecjalnym podwyzszeniu. Jestwyjatkowa ze wzgledu na niezwykleuchwycenie dzikiej zwierzynyw ruchu: strusi, oslów, jeleni i gazeli,zebranej tu przed rzezia dokonywanaprzez czterech gladiatorów. Przybocznej scianie znajrluje sie posagPriapa, boga plodnosci i urodzaju- jego glowa i penis zostaly utraconeprzez fanatycznych chrzescijan.Schody prowadza na mury,skad sa piekne widoki medyny.Avenue Abu Kacem ech Chabbitel.: 07-23 3695. Otwarte:wtorek-niedziela, 9-12 i 15-18.30(latem), 14-17.30 (zima).Wstep platny.57 km na pólnocny wschód od Kairuanll,25 km na zachód od Monastirll.

Widok medyny w kierunku kasby z wiezy ribatuw Susie

~ ---------WYCIECZKA -----------

Hammamet­Thuburbo MajusWypoczynkowa, jednodniowa wycieczkaprzez piekna okolice z Hammametu dowspanialych rzymskich ruin ThuburboMajus i poprzez urocze miasto Zaghuan.Czas 4-6 godzin, lacznie z piknikiem.

Poczatek trasy w Hammamecie.

lHAMMAMETOpis Hammametu - strony 60-63.Wyjazd z Hammametu glówna szosa w kierunku Tunisu;na skrzyzowaniu nalezy jechac wedlug drogowskazu naHammam Jedidi, umieszczonego bezposrednio nad szosa.Droga jest ladna i bardzo spokojna; krajobraz wiejski róznisie znacznie od halasliwego wybrzeza. Bezposrednio natrasie pojawia sie potezne wzgórze - Dzabal Zaghuan.

/ Za tokaTun/ska

15Km

WYCIECZKA

2 ZAGHUAN (Zaghwan)U podnóza góry, niemal w alpejskimkrajobrazie posród zielonychlesnych zboczy lezy spokojne miastoZaghuan, z domkami krytymiczerwona dachówka· Nalezy siekierowac znakami do centrummiasta, a nastepnie skrecic w lewow kierunku Hotel des Nymphes.Sa tu waskie, brukowane uliczkii mnóstwo wody, gdyz Zaghuanslynie ze swych górskich zródel.Droga konczy sie przy rzymskiejswiatyni poswieconej nimfom wodnym- nimfeum, obok przyjemnej kawiarni.Nimfeum zostalo zbudowanew II wieku n.e. przez cesarza Hadriana- byl to poczatek wodociagu, którybiegl imponujacym akweduktem,zasilajac Kartagine w slodka wode.Aby zobaczyc okolice Zaghuan,trzeba przerwac na krótko podrózsamochodem i przejsc sie pookolicznych wzgórzach lub nawetwejsc 3-kilometrowa trasa na szczytDzabal Zaghuan (1295 m).

3 DZABAL ZAGHUANPtaki, rosliny i drzewa sa tu bardzointeresujace, a atmosfera tego miejscaprzyjemnie rózni sie od atmosferynadmorskich kurortów.Aby kontynuowac podróz, z Zaghuannalezy kierowac sie znakamina Tunis; po 4 km - skrecicna Al-Fahs. Do Thuburbo Majusmozna dotrzec droga (1 km) oznaczonapo lewej stronie szosy.

4 THUBURBO MAJUSNa miejscu nie ma zadnych lokaligastronomicznych, lecz znajduje siewspanialy teren na piknik (patrzs. 108-109).Z Thuburbo Majus, jadac glównaszosa przez ladna okolice na pólnocdo Tunisu, widzi sie przy drodzezniszczone kolonialne rezydencjefrancuskich kolonistów.

Wkrótce po odgalezieniu drogido Zaghuanu pojawiaja sie wyrazneluki akweduktu.

Akwedukt Zaghuan - Kartagina dostarczal

slodkiej wody z górskich zródel do Kartaginy

5 RZYMSKI AKWEDUKTSa tu pozostalosci zdumiewajacodobrze zachowanego na tak dlugimodcinku akweduktu Zaghuan- Kartagina. Szosa przechodzi podakweduktem i biegnie obok niegoaz do miej sca przeciecia sie z liniakolejowa. Mozna nawet wspiac sie naszczyt akweduktu i przejsc tunelem,którym niegdys plynela woda.Dalsza podróz prowadzido Muhammadii.

6 MUHAMMADIA (Muhammadija)Zachowalo sie tu sporo lukówakweduktu, jak równiez olbrzymieruiny XIX-wiecznego palacu. Jegorozpadajace sie mury z cegly sawidoczne nad domami, na wzgórzupo lewej stronie szosy.Wracajac szosa do Hammametu mijasie po lewej stronie wyrazny szczytDzabal Bu Komin (Bu Kamajn- Góra Dwóch Rogów). Niegdys bylato swieta góra Kartaginczyków;jej szczyt jest dzis pokryty masztamii radiowymi antenami.

~

--------------~

--------- WYCIECZKA -----------

Kairuan- MaktarTrasa przebiega srodkiem kraju, wsródwspanialych wawozów i niezwyklych lasów,i wiedzie do jednego z najciekawszych miastTellu, Maktaru. W drodze powrotnej moznazobaczyc dobrze zachowana twierdzew Ksar Lemsa. Wiekszosc trasy prowadzi

przez obszary o malym zaludnieniu, trzeba wieczabrac ze soba jedzenie i picie. Trasa na pól dnia.Poczatek w Kairuanie.

1KAIRUANOpis miasta Kairuan - strony 65-69.Wyjezdzajac z Kairuanu szosa na Al-Kaf przecina siepustynny krajobraz; jest to przyjemny kontrast ze zgielkiemzatloczonego miasta.

20USSELTIAOusseltia jest pierwszym miastem na trasie. Uwagezwraca kolonialny kosciól, pozostalosc po rzadachFrancuzów, którzy zalozyli miasto w 1927 roku jakoosrodek handlu w rejonie oliwnych i migdalowych sadów.W kierunku na poludnie mija sie bardziej zadrzewionetereny. Na skrzyzowaniu nalezy skrecic na zachódw strone Maktaru.

3 DECHRAT AL-GHARIANiezwykla formacja skalna, zlozonaz ostrych skal w ksztalcie igiel,znajduje sie przy wyjezdzie z tunelu.Kilka km dalej zaczyna sie las Kesra- "dywan" zielonych sosen alepskich.Oznaczona trasa objazdowa prowadzido wsi Kesra.

4KESRATa berberyjska wies jest zbudowanana zboczu wzgórza, choc nie nalezydo grupy warownych wsi berberyjskichpoludnia (jak np. Chenini).Na obrzezu wsi· znajduje sie kilkakopul (kubba), nad grobamimiejscowych marabutów.Droga miedzy Kesra a Maktaremprowadzi przez jednaz najpiekniejszych okolic Tunezji,z wawozami oraz dolinami pelnymidrzew, kwiatów i pastwisk. Moznaskrecic z szosy do lasu i znalezcspokojne miejsce na piknik, z dalaod ludzi. Na wysokim plaskowyzuponad dolina polozony jest Maktar.

5 MAKTAR (Maksar)Maktar (patrz s. 100-101) jestinteresujaca miejscowoscia podzielonana czesc stara i nowa rzymskimlukiem triumfalnym, który wyznaczamiejsce dawnego zródla wody.

Naprzeciw luku znajduje sie ciekawemuzeum, przez które jest takzewejscie na teren wykopalisk.Najcenniejsze zabytki Maktaru lezadaleko od wejscia, co moze stanowicpewne utrudnienie. Trzeba jednakbyc wytrwalym, gdyz nagroda bedanaprawde wspaniale rzymskiebudowle.Z Maktaru mozna wrócic bezposredniodo Kairuanu przez Ha/Tuz,co zajmie ponad godzine. Wartojednak zobaczyc cos wiecej.Od odgalezienia miedzy Ousseltiaa Djeloula droga na pólnocprowadzi do Ksaru Lemsa.

6 KSARLEMSATa wspaniale zachowana bizantyjskatwierdza stoi u podnóza skarpy.Jej wieze i umocnienia sa wciaznienaruszone; na wewnetrznymdziedzincu zgromadzono interesujacedetale architektoniczne.Powrót do Kairuanu.

Muzeum Maktaru - otwarte:

wtorek-niedziela 8-18 (latem),8.30-17.30 (poza sezonem).

~ --------- SPACER ------------

~~~ . KaCan~ AI-Mahdija

AI-MahdijaMozna tu odbyc bardziej spokojny spacer nizw innych miastach Tunezji, odkrywajac malemiasteczko, które nie zostalo opanowane przezturystyke, mimo ze jest latwo dostepne dlazwiedzajacych. Czas spaceru - okolo 2 godzin.

Poczatek trasy w porcie.

1PORTSpacer rozpoczyna sie na szerokiej promenadzie przedzamknietym, trójkatnym portem rybackim. Port ten, pelenbarwnych, drewnianych lodzi wyladowanych sieciamii innym tradycyjnym sprzetem do polowu ryb, jest jednymz najwazniejszych portów rybackich Tunezji. Przy ulicyprzylegajacej do portu znajduja sie najlepsze rybnerestauracje, czesto odwiedzane przez miejscowych,zwlaszcza w piatek wieczorem.100 m dalej obok stacji autobusowej znajduje sie targ rybny.

2 SUKTo miejsce fascynujace, zywe i barwne, szczególniew piatki, kiedy oprócz targu rybnego jest targ zywnosci

i innych towarów. Nalezy wlozycobuwie, którego mozemy pozbyc siebez zalu, gdyz przesiakniespecyficznym zapachem suku.Potezna brama Skifa al-Kahla(Ciemne) Przejscie) stanowi wejsciez glównego placu do medyny.

3 SKIFA AL-KARLACiemne Przejscie bylo pierwotniewejsciem do otoczonego murem palacuFatymidów. Po prawej stronieznajduja sie schody prowadzacena mury, skad roztaczaja sie rozleglewidoki.Po przejsciu przez brame nalezyskierowac sie w lewo, aby, minawszybiuro turystyczne i Muzeum Jedwabiu(obecnie zamkniete), po 100 m dotrzecna Place du Claire.

4 PLACE DU CLAlREWarto tu wstapic na filizanke kawylub herbaty do malej kawiarniz widokiem na meczet Mustafy Hamzy.Kontynuujac spacer ulica donalit'ipnego placu, wychodzi siewprost na Wielki Meczet.

5 WIELKI MECZETPatrz s. 73.Przechodzac waska nadmorska drogaza Wielkim Meczetem w kierunkuWielkiej Wiezy (po arabsku Bordzal-Kebir), mija sie skromne pozostalo.<:cipalacu Mahdiego (obecnie w trakciewykopalisk).

6 BORDZ AL-KEBIRPatrz s. 73.Za wieza znajduje sie skalny cypel,z malowniczo polozonymmuzulmanskim cmentarzem.

7 CMENTARZTu mozna zobaczyc miejscowe rodzinyna tradycyjnej uczcie przy grobachswych zmarlych. U wciecia skalnegowybrzeza wciaz kolysze sie kilka lodzi;byl to stary port Fatymidów,

Groby na cyplu w AI-Mahdii

pierwotnie zamykany lancuchemzawieszonym miedzy dwiema malymiwiezami przy wejsciu do portu.Na samym cyplu znajduje sie latarniamorska (Phare).

8 LATARNIA MORSKA (PHARE)Ta ciekawa, nadal dzialajaca latarniamorska jest zbudowana na miejscudawnej wiezy Fatymidów. W poblizuznajduja sie wykute w skale grobyfenickiego pochodzenia.Trase spacerowa najlepiej zakonczycna nadmorskiej drodze z drugiejstrony przyladka, Rue Cap d'Africa,skad roztaczaja sie, zwlaszczao zachodzie slonca, wspaniale widokina piaszczyste plaze otoczonenajlepszymi hotelami Al-Mahdii.

Brama Skifa al-Kahla

- otwarte: poniedzialek-sobota,8-12 i 14-18. Wstep platny.

ISLAM W TUNEZJIIslam(arabskieslowo oznaczajace

"poddanie sie Bogu")

jest jedna z trzechwielkich,

monoteistycznych

religii swiata (obok

judaizmu

i chrzescijanstwa).

Czci proroków

zydowskich oraz

Jezusa, którego nie

uznaje za Syna

Bozego, lecz za

ostatniego proroka

przed Mahometem.

Islam jako religia

powstal na poczatku

VII wieku, gdy kupiecz Mekki, Mahomet,

uslyszal glos Allaha

(Boga), mówiacy

bezposrednio do

niego.

Piec filarów islamu

1 Wyznanie wiary "Nie maBoga prócz Allaha,a Mahomet jest jegowyslannikiem"2 Modlitwa 5 razy dziennie3 Dawanie jalmuzny4 Post w miesiacu ramadan

5 Hadzdz- pielgrzymkado Mekki.

Pielgrzymi w Mekce (powyzej);

muezin wzywajacy wiernych

do modlitwy (po lewej)

To boskie przeslanie zostalo zapisanew Koranie, wykladajacym wiernym zasady

wiary i postepowania (patrz ramka).

(3D-dniowy post w ramadanie,

w czasie którego muzulmanie od switu

do zmierzchu nie moga jesc, pic

i palic, nie stanowi zwykle problemu

dla turystów w Tunezji;

restauracje wkurortach

pozostaja otwarte).Tunezyjscy muzulmanie

naleza prawie wylacznie do

umiarkowanego sunnickiego

odlamu islamu poza sekta

charydzylów na Dzarbie

(patrz s. 125) oraz

bractwem sufich (mistyków

muzulmanskich) w Nefcie (patrz s. 104-105

i 107). Po zmniejszeniu sie liczby

wiernych uczeszczajacych do meczetów

w latach piecdziesiatych i szescdziesiatych

ostatnio islam w Tunezji przezywa renesans.

Przejawem tego sa meczety pelne wiernych,

w tym takze mlodziezy, oraz budowa no­

wych meczetów. Powodem tego odrodzenia

moze byc reakcja Tunezyjczyków na szybka

ekspansje kultury zachodniej, forsowana

przez prezydenta Habiba Burgibe, która

jako skutek uboczny

przyniosla fale korupcjii materializmu. Powrót

do duchowych wartosci

islamu pozwolil mlodym,

sfrustrowanym ludziom

odnalezc wlasna tozsamosc.

Muzulmanskie groby i nagrobki

sa bardzo skromne

l,,l,I'I

'Il.'Ii

I

IIII

I

II

~

W glebi krajuInterior Tunezji oferuje niezwykle widoki tym, którzy chca zobaczycwiecej niz nadmorskie kurorty. Pólnocna czesc górzystego plaskowyzuTell obfituje w wode; byl to niegdys wazny spichlerz rzymskiej Afryki,zaopatrujacy wielkie miasta, których ruiny zdobia obecnie ten region. Naj­wieksze z tych starozytnych miast to Dugga, Subajtila i Thuburbo Majus.

Glównym miastem regionu Tell jestAl-Kaf, dobra baza wypadowa,a zarazem ciekawe miejsce z rzymskimii bizantyjskimi zabytkami. Napoludniowy zachód, w pohlizu granicyalgierskiej znajduja sie imponujaceformacje górskie, z których najbardziejniezwykla jest góra stolowa Jugurta,szczególnie ciekawa dla turystów(patrz s. 110-111).

W kierunku poludniowym Tellstaje sie bardziej pustynny; mozna tujedynie wypasac bydlo. Najdalejwysunietym na poludnie miejscem doktórego dotarli Rzymianie, byla Kafsa;potem zaczynaja sie obszary pustynnewokól rozleglego slonego jeziora Szattal-Dzarid (Wielkiego Szottuj,najwiekszego sposród innych tego typujezior. Na jego obrzezach znajduje sie

Obszaryjalowei urodzajnesasiadujaze sobawgórskiejoazie Tamerza

kilka pieknych oaz, mocnokontrastujacych z rozpalonymi,bialymi plaszczyznami soli. Tauzari Nefta to najbardziej znane oazy;kazda z nich warta jest odwiedzenia;stanowia swietna baze do wypadówna Sahare.

Nieco dalej na pólnoc od Szottugrupa niewielkich oaz wokól Tamerzytworzy jedna z najbardziejkontrastowych scenerii w calej Tunezji.Oazy te sa polozone w piaszczystychwawozach otoczonych przez góryzbudowane z piaskowca; zasilaja jezródla i wodospady ukrytew niezwyklych miejscach.

Aby poznac przedsmak pustyni be?;trudów podrózowania po niej, nalezyodwiedzic Duz. W tej malej wsi-oazieumozliwia sie turystom przejazdzkewielbladem po Saharze w bliskiejodleglosci od hotelu, w którympo powrocie mozna rozkoszowac siecieniem i napojami przy basenie.

---------CO WARTOZOBACZyC-------(Ji

W GLEBI KRAJU

@

(

tHaZ~Qa" _

\­\:

l

Szali al-Dzarld(Wielki Szot!)

30l 60 kmI

~

DuggaDugga, glówny zabytek Tunezji z czasów rzymskich, jest reklamowa­na w licznych folderach turystycznych i na plakatach. Pelna wycieczkapo tym zabytkowym miescie trwa kilka godzin; póltorej godziny to mi·nimalny czas zwiedzania. Na miejscu w przyjemnym, wiejskim oto­czeniu znajduje sie kawiarnia z widokiem na doline.

Tlo historyczneDugga, jedno z najlepiejzachowanych miast rzymskich,zostala zaprojektowana z duzymrozmachem, choc jej ludnosc nigdynie przekraczala 5000. Ma wiecejswiatyn niz jakiekolwiek inne miastoAfryki Pólnocnej. Zalozona w IV wiekup.n.e., nalezy do naj starszych miastw glebi kraju; z czasów Kartaginy

Widok zachodu slonca z teatru w Dugga jest

godny wspinaczki na szczyt amfiteatru

pozostal jedynie wysoki, spiczastygrobowiec polozony na naj nizszympoziomie wykopalisk. Wiekszoscjeszcze istniejacych rzymskich budowlipochodzi z II wieku n.e.; w miare jakrozwijalo sie chrzescijanstwo,stopniowo upadaly poganskieswiatynie. W VI wieku, gdy Tunezjepodbili Bizantyjczycy, Duggaposzla w zapomnienie, stajac sierolnicza wsia; jej kamienie bylyrozkradane na budowle w innychmiejscach kraju.

Co WARTO ZOBACZYC

Zwiedzanie obiektuParking samochodowy znajduje sieblisko najlepiej zachowanegow Tunezji rzymskiego teatru,wykutego w naturalnym zboczuwzgórza~ Budynek na scenie przetrwalw calosci; kamienne siedzenia moglyniegdys pomiescic 3500 osób. Teatrjest wciaz wykorzystywany w sezonieletnim; w sierpniu wystawia sie tusztuki klasyczne.

Ze szczytu amfiteatru waskasciezka wiedzie na wzgórzew kierunku wysokich kolumn swiatyniSaturna. Widoki na doline sa ladne,lecz podziwiajac krajobraz trzebauwazac na niezabezpieczone dziury.Uwage zwracaja odciski stóp nakamieniach swiatyni; niektórzytwierdza, iz zostawil je sam Saturn,inni, ze cesarz rzymski.

Po zwiedzeniu teatru warto udacsie sciezka do swiatyni kapitolinskiej,najlepiej zachowanej tego typubudowli w Tunezji. Ma ona korynckiportyk z lsniacego, zlocistegokamienia. Sciezka prowadzi przezokragly plac Wiatrów, nazwany takz powodu wyrytych na kamieniachpokrywajacym plac nazw dwunasturzymskich wiatrów.

Idac dalej mija sie swiatynieMerkurego i brukowana ulica w dólwzgórza - 100 m za swiatyniakapitolinska - dochodzi do dziedzincaz kolumnada swiatyni Liber Pater poprawej stronie; naprzeciwko znajdujasie wysokie mury imponujacych LazniLicyniusza. Do pomieszczenia,bedacego niegdys obszerna, glównasala lazni, mozna dojsc tunelem lubwspiac sie schodami na mury.

Po dalszych 50 m w dól wzgórzaboczna droga wiedzie do LazniCyklopów. Slawne sa jej wspólnelatryny. Tuzin siedzen ustawionychw podkowe pozwalal uzytkownikomna towarzyskie rozmowy. Obok laznibyl dom publiczny Trifolium, gdziekilka schodów prowadzi w dól do

Swiatniakapitolinskaw Duggagórujenad ruinamimiastaijego glównaulica

zapadnietego dziedzinca otoczonegomalymi niszami, w których siedzialyprostytutki.

W dole wzgórza widac wieze zespiczastym zakonczeniem. Jest tolibijsko-punickie mauzoleum Ateban.Ten wyjatkowy zabytek z czasówpunickich, zbudowany okolo 200 rokup.n.e., laczy cechy architekturyEgiptu, Grecji oraz Persji i zaslugujena blizsze obejrzenie, zwlaszczarzezbienia zwierzat w stylu perskim,ilustrujace podróz duszy przezniebiosa na 4-konnych rydwanach.117 km na poludniowy zachódod Tunisu. Obiekt otwarty: codziennieod switu do zmierzchu. Wstep platny.

RZYMSKA AFRYKAPoczawszy od30 r. p.n.e.

przez 2-3 wieki

ta czesc Afryki

Pólnocnej byla

najbardziej

stabilna prowincjacesarstwa

rzymskiego; miala

ona olbrzymieznaczenie

dla Rzymu,

zapewniajacdwie trzecie

potrzebnego

zboza (pozostala

czesc dostarczal

Egipt).W cesarstwie

rzymskim

afrykanscy

obywatele mogli

awansowac az do waznych

stanowisk administracyjnych.

Wielu z nich bylo rzymskimi

senatorami, a Septymiusz

Sewer zostal pierwszym

cesarzem rzymskim

pochodzacym z Afryki.

Charakterystyczny dla rzymskiej Afryki byl

zwyczaj fundowania przez miejscowych

bogaczy budowli publicznych dlazamanifestowania zamoznosci. Budowle te

nosily imiona fundatorów. Miasta

budowano wedlug ustalonego wzoru,

z forum posrodku - prostokatnym placem

otoczonym sklepami oraz najwazniejszymi

budynkami administracyjnymi

i swiatyniami. Glówna swiatynia zawsze

Mozaiki w Bulla Regia

(powyzej); kapitel kolumny

w Maktar (po lewej)

znajdujaca sie przy

forum, byla swiatynia

kapitolinska,

poswiecona trzem

bogom - patronom cesarstwa: Jowiszowi

(bóg miasta i panstwa), jego zonie Junonie

(opiekunka Rzymian) oraz Minerwie (bogini

handlu i przemyslu). Kazde szanujace sie

miasto mialo co najmniej jeden zespól lazni

publicznych, które sluzyly nie tylko

higienie. Czesto miescily takze biblioteki

z czytelniami, stajac sie osrodkami, gdzie

spotykali sie przedstawiciele wszystkich

warstw spolecznych.

Miasta byly polaczone doskonalymi

drogami i mostami, zbudowanymi w celu

ulatwienia wymiany handlowej.Najwazniejsza artystyczna spuscizna

rzymskiej Afryki sa jej mozaiki, znajdowane

w wielu budynkach publicznych i domach

prywatnych; sa one wyzszej jakosci niz

gdziekolwiek indziej w cesarstwie rzymskim.

HANNIBAL - BICZ RZYMU

Hannibal, legendarny kartaginskiwódz, który w wieku 25 lat zostalnastepca swego ojca HamilkaraBarkasa w 221 roku p.n.e., byl najbar­

dziej zagorzalym przeciwnikiem Rzymuw czasie wojen punickich. Glównyatak na Rzym przypu' cil w 218 rokup.n.e., maszerujac ze swa armia

liczaca 40 000 ludzi i 300 sloni przezPólwysep Iberyjski, Pireneje i Alpy;odniósl wiele zwyciestw, posuwajacsie od pólnocy w strone Rzymu. Gdywydawalo sie, iz zdobedzie Rzym,nie nadeszly posilki Kartaginczyków

i Hannibal zostal odwolany do swej ojczyzny. Gdy wrócil do Afryki, zostalostatecznie pokonany w 202 roku p.n.e. przez rzymskiego wodza Scypionaw bitwie pod Zama (w poblizu AI-Kaf). Legenda o Hannibalu przetrwala wiele lat;rzymskie matki chcac uciszyc dzieci, straszyly je: "nadchodzi Hannibal".

~ ------- WGLEBIKRAJU----------

CHEBIKAChebika jest najbardziej wysunietana poludnie oaza z trzech polozonychw poblizu granicy algierskiej (dwiepozostale to Tamerza i Mides),u podnóza gór na skraju rozleglego,ponurego krajobrazu Szatt al-Gharsa.Droga prowadzi stad przez slonerówniny do Tauzar, lecz w okresie odpazdziernika do kwietnia ze wzgleduna powodzie bywa czestonieprzejezdna. Za wsia znajduje siemiejsce na przyjemny spacer - waskiwawóz z palmami i kaskadami.60 km na pólnoc od Tauzar, 5 kmna poludnie od Tamerzy.

ciJl.., •• JNiewielki barek w polowie grobli szattu zaprasza

turystów (powyzej); targ w Duzie (po prawej)

SZATT AL-DZARID (Wielki Szott)Szatt a]-Dzarid ma 2000 milkwadratowych; jest najwiekszymslonym jeziorem w Afryce Pólnocnej,jednym z kilku jezior ciagnacych siena zachód w strone Algierii. Szatt poarabsku oznacza równine solna; namapach przedstawia sie ich zasiegmaksymalny z okresu zimy, gdywystepuja najwieksze opady. W leciena lsniacej, bialej równinie latwiejdostrzec fatamorgane niz jakiekolwiekprzejawy zycia. Nie ma tu zadnychroslin ani ryb. Jednakze na brzegachszattu zródla zasilaja oazy palmdaktylowych. Z tych oaz nomadziwyruszaja w kamienisty step ze

stadami kóz i wielbladów,przemieszczajac sil,)w poszukiwaniunowych pastwisk. Dzis szatt moznalatwo przeciac droga po groblizbudowanej przez wojsko. Na drodzeznajduja sie przystanki, skad widacczerwone mineraly zabarwiajacew niektórych miejscach jezioro, bedacebyc moze przyczyna fatamorgany(w najgoretszej porze dnia). W czasachpoprzedzajacych transport kolowy szlakdla karawan wielbladów wytyczony bylrzedami pni palm, a w polowie trasyzbudowano okragla podwyzszonaplatforme, gdzie karawany moglyspedzic bezpiecznie noc.88 km na poludnie od Kafsy,122 km na zachód od Kabisu.

DUZTa mala miejscowosc stala sie znanajako turystyczne centrum wypadówna Sahare samochodem terenowymlub wielbladem. Dojezdzajac tu przezSzatt al-Dzarid ma sie wrazenie,ze po przekroczeniu kranca

---------CO WARTOZOBACZYC-------

Przygotowania do festiwalu Sahary, odbywajacego sie w Duzie na przelomie grudnia i stycznia

swiata wchodzi sie w bezkres pustyni.Pomimo ruchu turystycznego Duz jestspokojnym miejscem, ozywiajacym siejedynie w czasie czwartkowego targu,na którym oczywiscie handluje sietakze wielbladami. Miejscowosc ta jestglównym osrodkiem 15-tysiecznegoberberyjskiego plemienia Mrazig,które hoduje owce i kozy.30 km na poludnie od Kebili.

KAFSANiewielu turystów zatrzymuje siew Kafsie, zmierzajac zwykle dobardziej znanych oaz Nefta i Tauzar.Zasluguje ona jednak na krótkawizyte. W centrum miasteczka, tuzza Avenue Habiba Burgiby znajdujasie dwa dobrze zachowane rzymskiebaseny, kazdy o powierzchni okolo10 m2, otoczone kamieniami,ze schodami prowadzacymi w dól

do zródla goracej (31°Cl wody. Widacstad osmioboczny minaret WielkiegoMeczelu w Kafsie, zamknietego dlaniemuzulmanów. Tutejsze muzeumeksponuje mozaiki z Zammur,niewielkiego obiektu archeologicznegow poblizu Medenin. Przedwyruszeniem w dalsza podróz moznawypic kawe w przyjemnej Cafe desPiscines Romaines. Przy AvenueHabiba Burgiby znajduje sie czesciowoodrestaurowana kasba, zamknieta dlazwiedzajacy~h; zaraz za nia konczy sieoaza. Kafsa jest bardziej znanaz powodu pistacji niz daktyli.Inna miejscowa specjalnosciasa koszyki i maty wyplatanez lisci palmowych.Muzeum - otwarte: wtorek-niedziela,8-12 i 14-18. Wstep platny.93 km na pólnocny wschódod Tauzar.

HAJDRAHajdrajest najdalszym ze wszystkichrzymskich wykopalisk w Tunezji(patrz s. 143); lezy kilka kilometrówod granicy z Algieria. Od I wieku p.n.e.Hajdra byla zamieszkana najpierwprzez Kartaginczyków, nastepniezas przez Rzymian i Bizantyjczyków,ze wzgledu na wody zródlanew pobliskiej dolinie rzeki (wadi)i z powodu dobrego obronnegopolozenia. Ruiny pieciu kosciolówprzypominaja o aktywnej gminiewczesnochrzescijanskiej. Miejscowoscprzetrwala az do 1939 roku;najpózniejszym zabytkiem sa ruinyfrancuskiegu fortu zbudowanegow 1886 roku, polozonego po prawejstronie szosy, w kierunku kasby Kalaa.

Pasterz wielbladów i jego stado (powyzej);

Strusi Fort w Kebili (po lewej)

Zwiedzanie obiektuNowa droga przecina forumstarozytnego miasta, którego ruinysa rozproszone glównie na poludnieod drogi. Obiekt ten nigdy nie bylsystematycznie badany, zatem wielerzymskich zabytków jest wciazprzykrytych ziemia, podczas gdybizantyjskie budynki widacna pierwszy rzut oka. Najlepiejzachowanym zabytkiem rzymskimjest duzy luk Septymiusza Sewera,od którego prowadzi do miastadobrze zachowana brukowana droga.Imponujace jest takze MauzoleumPomaranczowe Oub Portyku)- wysoka, stozkowa budowla, stojacasamotnie w stepie na poludnie od lukuSewera. Potezny fort bizantyjski,jeden z najwiekszych w AfrycePólnocnej, góruje nad Hajdra.Prowadzi don utwardzona droga,przecinajaca doline rzeki. Byl tuwysoki most wykorzystywany doprzeprawy przez wawóz, lecz ostatniozalamal sie, trzeba wiec brodzicw zródlanej wodzie, aby dotrzec dofortu. Tylko po wejsciu do srodkai wspieciu sie schodami na muryobronne mozna ocenic jego wielkosc.

--------- Co WARTO ZOBACZYC -------( 97

78 km na pólnocny zachód odKasserine, 79 km na poludnie od Al­-Kaf Zawsze otwarte. Wstep wolny.

GÓRASTOLOWAJUGURTA(Table de Jugurtha)Pierwsze wrazenie na widok tegonaturalnego fenomenu przyrody jestniezapomniane. To gigantyczna górastolowa, wznoszaca sie nad wzgórzamiciagnacymi sie w strone Algierii.Z duzej odleglosci wydaje siecalkowicie niedostepna, mozna jednakdostac sie na szczyt utwardzona droga(patrz s. 110-111 i 143).

Góre nazwano imieniem królaNumidii z II wieku p.n.e., Jugurty,który schronil sie tu ze swymwojskiem. Oprócz wspanialychwidoków ze szczytu mozna równiezdostrzec pozostalosci umocnien, gróbmarabuta i pasace sie krowy.72 km na poludniowy zachód od Al-Kaf

KASSERINE (Al-Kasrajn)Kasserine to nieciekawe miastorozciagajace sie wzdluz szosy; jestwazne jedynie jako miejsce zakupówzywnosci, benzyny i innych zapasów.

Atak na starozytne forum Hajdry

Nazwa miasta oznacza "dwa ksary lubforty" i odnosi sie do dwóch rzymskichmauzoleów, które tu przetrwaly.Przy drodze do Kafsy za miastemobok okraglego hotelu Cillium moznazobaczyc niewielkie pozostaloscirzymskiego miasta Cillium, pochodza­cego z I wieku p.n.e. Dzis jest tuprzyjemne miejsce na piknik. Bezpo­srednio na zachód od miasta znajdujesie najwyzszy szczyt Tunezji, DzabalSzambi (Dzabal asz-Szanabi, 1544 m),popularny wsród turystów górskichi mysliwych polujacych na dziki.158 km na poludniowy zachódod Kairuanu, 120 km na poludnieod Al-Kaf

KEBILIKebili, glówna oaza na poludnie odSzattu al-Dzarid, byla znana az doXIX wieku jako osrodek handluniewolnikami. Najwieksza atrakcjaturystyczna miasta jest hotel Bordzdes Autruches (Strusi Fort), wznie­siony na skraju pustyni, z pieknymi,romantycznymi widokami. Jego nazwapochodzi od dawno juz zamknietegoosrodka hodowli strusi.89 km na poludniowy wschód odTauzar, 27 km na pólnoc od Duzu.

__ 98~>--

Al-KafAl-Kaf jest glównym osrodkiem regionu i najwazniejszym, po Kairua­nie, miastem w glebi kraju. Bylo to zawsze miasto aktywne pod wzgle­dem politycznym. W czasie II wojny swiatowej przebywal tu rzad Tune­zji przeciwny francuskiemu rzadowi Vichy, pózniej mial swa siedziberzad Wolnej Francji. Druga zona Habiba Burgiby urodzila sie w Al-Kaf,wiec prezydent zbudowal tu ladny palac, który obecnie niszczeje.

Nazwa Al-Kaf, oznaczajaca po arabskuskale, wiaze sie z pieknym polozeniemmiasta na wysokiej skarpiez widokami na ponizej usytuowanewzgórza. Specyficzny urok AI-Kaf,nieprzystosowanego do masowej

I'~... 't

\

!,

I.

turystyki (brak hotelu o odpowiednimstandardzie) polega na panujacej tuatmosferze tajemniczoscii niepokoju (patrz s. 114-115).Glównymi atrakcjami Al-Kaf sapodwójna kasba na szczycie wzgórzaoraz kilka rzymskich budowli- pozostalosci z czasów Sicca Veneria,gdy w II i III wieku n.e. byl tu osrodekkultu Wenus i zwiazanej z nimprostytucji sakralnej. Budowlebizantyjskie, wznoszone od V wieku,sa swiadectwem okresu, gdy miastostalo sie waznym osrodkiemklasztornym, zrywajac ze swawczesniejsza rozwiazloscia.

Turbet Ali TurkiWchodzac na wzgórze od palacuprezydenckiego po drodze do ka~bymija sie opuszczone mauzoleumAlego Turki (Turbet Ali Turki), ojcazalozyciela dynastii Husajnidów(1704-1881). W czasach imperiumosmanskiego Al-Kafbyl mocnouwiklany w walki o wladze; mial tuswoja siedzibe zalozyciel dynastiiHusajnidów, Husajn Ibn Ali- turecki zolnierz greckiegopochodzenia.

Plac Bu MachlufPrzy tym uroczym placu w poblizukasby jest kilka kawiarni; to wspa­niale miejsce do podziwiania równiny,na której miasto jest polozone.

Dziala strzegace wejscia do kasby w Al-Kat

Meczet Sidi Bu Machlufa (powyzej);

drzwi z podkowiastym lukiem (po prawej)

W jednej z pierzei placu znajduje sieniepozorny kamienny budynek, znanyjako Jemaa al-Kebir, czyli StaryMeczet, w którym obecnie miesci sieregionalne muzeum starozytnosci.Na koncu placu stoi maly meczetSidi Bu Machlufa z dwiema kopulamii ozdobnym, osmiobocznymminaretem.

KasbaW najwyzszym punkcie miasta,dostepnym szeroka aleja odchodzacaod Avenue Habiba Burgiby, któraprzechodzi obok palacu prezyden­ckiego, znajduje sie imponujaca,podwójna kasba - turecka budowlaz XVII-XVIII wieku, wzniesionana wczesniejszych, bizantyjskichfundamentach.

II.11 iI

II •-

100 W GLEBI KRAJU

w XX wieku sluzyla ona jakowiezienie dla tunezyjskichnacjonalistów oraz jako koszarydla francuskiej armii, a obecniejest calkowicie przebudowanana 40-pokojowy hotel, chocwciaz dostepna za darmo dlazwiedzajacych.

Regionalne Muzeum SztukiLudowej i TradycjiTo ciekawe muzeum, mieszczace siew XVIII-wiecznej zawii z grobowcemmarabuta, przedstawia poprzezekspozycje strojów i makiet codziennezycie miejscowych koczownikówi rolników.Place Ben Aissa. Otwarte:wtorek-niedziela 9-15.30.Wstep platny.

Rzymskie wykopaliska i zródloW poblizu hotelu Sicca Veneriaw obnizeniu terenu jest zródlo (Ajnal-Kaf), które zawsze zasilalo miastow wode. Obok stoi mala rzymska

swiatynia; w jej niszy mozna zobaczycwspólczesne wota. Nieopodal znajdujasie wykopaliska z czasów rzymskich,zawierajace olbrzymia cysternedo przechowywania wody.

Kosciól Dar al-KussTen dosc duzy, dobrze zachowanykosciól bez dachu z IV wieku znajdujesie w nizszej czesci miasta. Jego trzynawy zostaly odrestaurowane,tak aby mogly tam byc prezentowaneokolicznosciowe przedstawieniateatralne, lecz w zasadzie jestzamkniety dla zwiedzajacych.

MAKTAR(Maksar)Maktar zostal zalozony w II wiekup.n.e., choc glówne zabytki pochodzaz II wieku n.e., z czasów rozkwitu (,cesarstwa rzymskiego. Miasto zostaloopuszczone w XI wieku i zapomnianoo nim az do ponownego odkryciaw XIX wieku przez francuskichkolonistów, którzy zalozyli tunowy Maktar.

Rzymski Maktar - Luk

Trajana (po lewej); Szkola

Mlodziezy (po prawej)

Sceneria Maktarujest imponujaca,jednakze wejsciena teren wykopaliskmoze rozczarowac.Z góry, w poblizumonumentalnegoluku (patrz s. 83),ogarnac moznaw pelni wielkosctego obiektu,rozciagaj acego siew promieniu 1000 m,z brukowana ulicaprowadzaca dopieknej bazyliki(po lewej stronie)oraz ze wspanialymirzymskimi lazniami.Zostaly onezamienione przezBizantyjczykówna twierdze,jednakze zachowalysie mozaikoweposadzkiz abstrakcyjnymii "falujacymi"wzorami; latwo tuwyobrazic sobieleniwy styl zyciadawnychmieszkanców miasta.Mijajac olbrzymie forum orazswiatynie Bachusa i kierujac siew lewo, mozna dojsc do ukrytegoza drzewami budynku, znanegojako Szkola Mlodziezy (ScholaJuvenes). Byl to w zasadzie elitarnyklub bogatych mlodzienców,tworzacych rodzaj policji.Za budynkiem klubu znajduje sieskupisko grobów i megalitycznych

kamieni grobowych. Jeszcze dalej(juz za granica obiektu) stoiimponujace, wysokie neopunickiemauzoleum ze spiczasto zakonczonymdachem.69 km na poludniowy wschódod Al-Kaf, 114 km na pólnocny zachódod Kairuanu. Otwarte: codziennie8-19 i 14-18 (latem), 8.30-17.30(zima). Wstep platny.

102) W GLEBIKRAJU----------

MEDEINAMedeina, rzadko odwiedzana przezturystów z powodu swego oddaleniaod wiekszych osrodków, nie jestizolowanym miejscem. Lezy w za­glebieniu terenu, a otacza ja wiejskazabudowa oraz pola ze stadami owieci ryczacych oslów, co ma swój urok,a ruinom przydaje lokalnego kolorytu.

Medeina (starozytna Althiburos)zostala zalozona przez Kartagin­czyków w II wieku p.n.e.; bylawysunieta placówka wojskowa przydrodze z Kartaginy do Tebessy(obecnie w Algierii). Szczyt rozkwituosiagnela za cesarza Hadriana(117-138 r. n.e.); wiekszosc jeszczeistniejacych budowli pochodzi z tegookresu. W okresie bizantyjskimMedeina wciaz funkcjonowala jakoplacówka wojskowa, lecz zaczelapodupadac po podboju Arabów, choc

Pozostalosci rzymskiego teatru w Medeinie

przetrwala tu wies majaca stalezródla wody.

Wejscie do obiektu wyznaczawielki luk triumfalny, a schody polewej stronie prowadza na olbrzymie,wylozone kamiennymi plytami forum.Wokól widac rozrzucone rzezbionekorynckie kapitele ze zlocistegopiaskowca, a takze piedestalz inskrypcja i ze stopami posagu.Polozonych wyzej rozpadajacych sieruin swiatyni kapitolinskiej niemozna zwiedzac, gdyz zalamaly sieprowadzace do niej schody.

Idac rzymska ulica w kierunkupozostalosci luków teatru i mijajacolbrzymia fontanne, mozna dostrzecdwa budynki znajdujace sie ponizejforum po drugiej stronie doliny rzeki.Byly to wspaniale, prywatnerezydencje, z których mozaiki moznaobecnie ogladac w Muzeum Bardo;jeden z tych budynków, zwanydomem Asklepiosa, zostal w IV wieku

Górska oaza Mides usytuowana na brzegu poteznego wawozu

zamieniony na imponujace lazniepubliczne z mozaikami, basenamii licznymi fontannami.38 km na poludnie od Al-KafOtwarte: codziennie od switu

do zachodu slonca. Wstep platny.

METLAOUIMetlaoui jest zakurzona, nie ciekawaosada przy kopalniach fosforytów, leczstad rozpoczyna sie niezapomnianapodróz pociagiem Lezard Rouge(Czerwona Jaszczurka) do wawozuSelja (patrz s. 107). Linia kolejowazbudowana w 1904 roku bylapoczatkowo wlasnoscia beja Tunisu,a pociag zachowal orientalne ozdoby,co czyni podróz bardziej egzotyczna.Czerwone klify wznosza sie pionowo100 m po kazdej stronie trasy, zas nizej

w dolinie rzeki widac grupy palm,tworzace male wyspy zieleni. Podróztrwa 90 minut, wyjazd z Metlaouio godzinie 10.30-11 w kazdy wtorek,czwartek, piatek i niedziele (godzinawyjazdu zmienia sie, trzeba wiecsprawdzic to na miejscu).42 km na poludniowy zachód odKarsy, 51 km na pólnocny wschódud Tauzar.

MIDESMides jest najbardziej okazala sposródtrzech slynnych górskich oaz Tunezji.Stara wies lezy niebezpiecznie bliskobrzegu przepastnego w:?;wozu;dlatego tez wiekszosc mieszkancówprzeniosla sie do nowego Mides,zabudowanego parterowymi domamiz pustaków.

104) W GLEBI KRAJU

OpuszczonasIaraTamerza,zniszczonaprzeznaglepowodzie

Corbeille (Koszyk),po arabsku nazywa sieKasr al-Ajn (ZamekZródel). Jest to glebokieobnizenie w ksztalcie

koszyka ponizej skarpy miasta, gestoporosniete palmami. Pod drzewamiukryte sa liczne zródla (podobnolacznie 152), tworzace przyjemnesadzawki, które sa zwykle wykorzysty­wane do kapieli przez kobiety i dzieci.Osobny, zbudowany przez Rzymianbasen jest przeznaczony do kapielidla mezczyzn i chlopców; znajduje sienieco nizej w dól strumienia, przedmiejscem, gdzie niknie w glównejoazie Nefta. Mozna zwiedzac Corbeillepieszo lub na osle, lecz wjazdsamochodem jest zakazany.

Obok brzydkich budynków, którychstale przybywa, mozna spotkacprzyklady miejscowej architekturyoazowej. Sa to niskie domy zbudowanez bloków ubitego piasku, którychsciany zdobia wzory geometryczne- styl ten wystepuje tylko w tymregionie Ciw Tauzar) orazw niektórych rejonach Iranu.

TRZY OAZY

Trzy wsie, Mides, Tamerza i Chebika znajdowaly sie na glównym szlakukarawanowym wschód-zachód az do XIX wieku, lecz pózniej zaczal zamieracruch karawan i mieszkancy oaz sa obecnie zdani, oprócz wplywów z turystyki,na plony swych ogrodów, dzielac sie produkcja owoców i warzyw oraz wymieniajac

je na inne potrzebnetowary. Poza palmamidaktylowymi w ogro­dach rosna fasola,groch wioski, figi,granaty, pomarancze,

cytryny i papryka chili.

NEFTATa mocno przereklamowanaze wzgledu na swa malowniczosci zwiazki z sufizmem oaza lezy napólnocnym brzegu Szatt al-Dzarid.Tu rosna najlepsze w calym regioniedaktyle. Nefta staje sie corazbardziej popularna jako cel turystów- "próg Sahary"; wzdluz jejpiaszczystych ulic stoja niskie hotele.

Najwazniejszym elementemNefty jest oaza. Francuzi nazwali ja

Kilku wiesniaków pozostalo w starejczesci; ostatnio odrzucono projektbelgijskiej firmy, która zglosilapomysl wybudowania w tym miejscuhotelu. Turystyczna Rada Tunezjizdajac sobie sprawe z wartosciMides, podjela akcje konserwacjii odbudowy starych domostw:G cegiel lepionych z mulu. -5 km na zachód od Tamerzy.

Co WARTO ZOBACZYC ------- @i

Posród licznych domów w kolorzepiasku wyrózniaja sie pobielonekopuly grobowców swiatobliwychmistyków i ascetów - sufich. Neftajest religijnym osrodkiem regionu;znajduje sie tu 100 takichsanktuariów i 24 meczety. Dwanajbardziej czczone to zawijaAl-Kadrija na krawedzi Corbeilleoraz Sidi Bu Ali usytuowane na dolew glównej oazie. Oba obiekty sazamkniete dla niemuzulmanów.

Przed opuszczeniem Neftykoniecznie trzeba spróbowac jejslawnych daktyli, uwazanych zanajlepsze w tym regionie. Legenda

mówi, ze pierwsze palmy zostalyposadzone przez zalozycielamiejscowosci, sufiego Sidi Bu Alian-Nefti, urodzonego w Marokuw XIII wieku.Uwaga: Biuro turystyczne mozezorganizowac wycieczki do oazy(stale ceny) wielbladem (najdrozsza),oslem (najtansza) lub wózkiemzaprzezonym w kuca.23 km na poludniowy zachódod Tauzar, 93 km na poludniowyzachód od Kafsy.

Naturalne obnizenie terenu w ksztalcie koszyka

w Nefcie, znane jako Corbeille

106) -------w GLEBIKRAJU----------

SUBAJTILA (Sbeitla)Suhajtila, najbardziej na poludniewysuniety rzymski obiektarcheologiczny Tunezji, plasuje sie tuzza Dugga na drugim miejscu wsródnaj1;iekawszych rzymskich miast kraju.Znane w czasach rzymskich jakoSufetula, miasto mialo dwukrotniewieksza liczbe mieszkanców nizwspólczesna Subajtila. Rozmiary

budynków publicznych muszawywierac wrazenie, zwlaszcza pouswiadomieniu sobie, ze sluzyly10 000 ludzi. Krótko, w VII wieku,Subajtila byla stolica samozwanczegowladcy, patriarchy Grzegorza, któryzbuntowal sie przeciw bizantyjskiejwladzy Kontantynopola. Wkrótce wojskaarabskie napadly na miasto, zabilypatriarche i spladrowaly jego dobra.

Wejscie do obiektu i kasa biletowaznajduja sie przy glównej drodzez Kasserine. W muzeum moznaobejrzec kilka dobrych rzezbodkrytych na miejscu, zwlaszczaposag Bachusa, boga wina, lezacegow alkoholowym upojeniu.

Wejscie na teren wykopalisk jeststarannie utrzymane; ladne kwiatywyznaczaja droge do wspanialego lukutriumfalnego usytuowanego po prawejstronie. Droga prowadzi dalej w lewo,obok dwóch dobrze zachowanychbizantyjskich twierdz z VI wieku; saone solidnie zbudowane ze zlocistego

Imponujace ruiny rzymskich budowli w Subajtili

wzniesionych z pieknego, zlocistego kamienia

---------CO WARTOZOBACZYC------- (]§i

piaskowca, z którego powstalywszystkie tutejsze zabytki.

Za twierdzami sciezka prowadzi doglównej brukowanej ulicy. Na skrzyzo­waniu trzeba skrecic w prawo, abyobejrzec rozlegle laznie z kwadratowy­mi basenami i fragmentami mozaik.Nastepnie, droga w dól wzgórzadochodzi sie do ruin amfiteatru,usytuowanego nietypowo w najnizszejczesci miasta, nad wawozem rzeki.Znaleziono tu posag Bachusa,eksponowany obecnie w muzeum.

Glówna brukowana droga prowadzi- obok swiatyni Sewera z licznymizniszczonymi kolumnami - w kierun­ku trzech swiatyn kapitolinskich.Wejscie na imponujace forumwyznacza starozytny luk; otaczajaceje mury, które chronily przed atakamiBerberów, pochodza z czasówbizantyjskich. Rzymskie forum i trzyswiatynie pochodza z IIwieku n.e.;jest to jeden z naj wspanialszychzabytków w Tunezji. W innychmiastach, np. w Dugga, trzy bóstwakapitolinokie byly czcwne w jednejswiatyni, lecz w Subajtili kazde z nich:Jowisz, Junona i Minerwa zaslugiwalona wlasna. Jowisz, król bogów,ma najwieksza swiatynie z piekniewyrzezbionymi kapitelami i zebatymikamieniami, ilustrujacymi sposób budo­wy dachu. Pomieszczenia tej swiatynisa wyjatkowo dobrze zachowane.

Opuszczajac te czesc wykopalisktunelem prowadzacym poza swiatynie,trzeba skierowac sie w strone bazylikii kosciola, polozonych po prawej stronie.W bazylice sw. Witalisa z VI wiekuznajduja sie dwa obiekty, których niemozna pominac: mozaika z przedsta­wieniem ryb w glównym basenie orazbasen chrzcielny pokryty mozaika,zachowany w swietnym stanie. Jegoniezwykly ksztalt byl porównywanyz pochwa, co mialo symbolizowacdrugie narodzenie poprzez chrzest.Poza tymi kosciolami i ruinamiamfiteatru nie ma nic ciekawego.

SUFIZM

Ten mistyczny ruch islamu powstalw IX wieku w Iraku. Nazwa ruchu

pochodzi od arabskiego slowa sufoznaczajacego welne, gdyz pierwsiczlonkowie bractw sufickich nosili

szaty z szorstkiej welny, podobniejak wczesni mnisi chrzescijanscy,którzy, jak sadzi sie, mogli miecwplyw na tych muzulmanskichascetów. Sufi odrzucaja dobramaterialne wierzac, ze poprzezstan ekstazy moga zjednoczyc siez Bogiem. Osiaganiu stanu ekstazysluza specjalne rytualy wykorzystuja­ce tez czesto muzyke i taniec.Mistycyzm i ascetyzm sufich,popularny wsród ludu, byl niechetniewidziany przez ortodoksyjny islam.Siedziba bractwa sufickiego jestzawija, rodzaj klasztoru.

Muzeum - otwarte: codziennie odswitu do zachodu slonca. Wstep platny.40 km na pólnocny wschód odKasserine, 164 km na poludniowyzachód od Susy.

WAWÓZSELJAGodny uwagi, 15-kilometrowy wawózSelja mozna najlepiej obejrzec jadacpociagiem Lezard Rouge (CzerwonaJaszczurka) - XIX-wiecznym cudemtechniki, który kursuje dla turystówo godzinie 10.30-11 w niedziele,wtorki, czwartki i piatki z Metlaouido Redeyefi z powrotem. Seljajestprzystankiem w polowie drogi przezwawóz; mozna odbyc krótki spacerna punkt sygnalizacyjny, skadswietnie widac mosty i tunelezbudowane przez Francuzóww celu transportowania kolejafosforytów. Sciany wawozu samiejscami prawie pionowe, wyzlobioneprzez plynaca w dole rzeke.(Patrz Metlaoui s. 103).

108) ------- W GLEBI KRAJU ----------

TAMERZA (Tamaghza)Tamerza, najbardziej atrakcyjnagórska oaza, jest niezwyklymmiejscem, gdyz znajduje sie w niej4-gwiazdkowy, luksusowy hotel naddolina rzeki, z widokiem na stare,wyludnione miasto. Zostalo onoopuszczone w 1969 roku, pogwaltownym deszczu i powodzi,która zniszczyla jego fragmenty.Mozna, zwlaszcza wieczorem,odbyc malowniczy spacer przez korytorzeki i przejsc sie pustymi uliczkamioraz zaulkami. Skromne budynkiwygladaja tak, jakby przetrwaly odczasów biblijnych. Obecnie prowadzisie tu prace konserwatorskie, abyuchronic jeszcze istniejaca czescmiejscowosci przed rozpadem.

WodospadwTamerzieplynienawetwsrodkulata

Z nieciekawej nowej wsi wartoprzejsc sie oznaczonym szlakiemdo wodospadu - glównej atrakcjiTamerzy. Trzeba minac prymitywnebambusowe chatki Hotel des Cascadesoraz jego marny basen plywacki,aby dotrzec do szczytu wodospadu.Jest to urocze miejsce poza sezonem,lecz meczace w miesiacach letnichz powodu tlumów i owadów. Sklepyz pamiatkami sprzedaja takieciekawostki jak zakonserwowaneweze i skorpiony, schwytane w okolicy.65 km na pólnoc od Tauzar.

THUBURBO MAJUSThuburbo Majus, jeden z najbardziejimponujacych obiektów archeolo­gicznych Tunezji, lezy w pieknym,dominujacym nad dolina i otoczonymwzgórzami miejscu. Jego glównebudowle pochodza z II wieku n.e.,choc wiele z nich bylo odnowionychi wykorzystywano je w IV wieku.Droga wejsciowa prowadzi prostodo poteznych, zlobkowanych kolumnswiatyni kapitolinskiej, gdzie czcwnotrzy glówne bóstwa Rzymu: Jowisza,Junone i Minerwe. Bezposrednioza swiatynia znajduje sie forum,na prawo zas swiatynia Merkurego,rozpoznawalna dzieki kolumnomotaczajacym dziedziniec. Za forum,nieco w prawo, Letnie Lazniezaznaczone linia szarego marmuruwyrózniaja sie kolumnamiflankujacymi dziedziniec do cwiczen,zwany Palestra Petronii, od imieniabogatej rodziny, która ufundowalago w 225 roku n.e. Wyzej na wzgórzuZimowe Laznie tworza imponujacy,wyjatkowo dobrze zachowany zespólz ciekawa czarno-biala mozaikaposadzkowa w ksztalcie diamentóworaz kolumnami z marmuruz brazowymi zylkami. Na terenieobiektu nie ma punktówgastronomicznych, lecz mozliwy jestpiknik - spokojne cieniste miejscemozna znalezc w Zimowych Lazniach.

-(­I.••

Charakterystyczne wzory w Tauzar mozna odnalezc na miejscowych kilimach

63 km na poludnie od Tunisu, 91 kmna pólnoc od Kairuanu. Otwarte:codziennie 8-17. Wstep platny.

TAUZAR (Tozeur)Stara czesc Tauzar, glównej oazyregionu, slynie ze swej ceglanejarchitektury, widocznej w zaulkachi przejsciach. Cegly ulozone saw romby, zygzaki i szewrony- motywy powtarzajace sie takze namiejscowych, berberyjskich kilimach.Glówna atrakcja Tauzar jest oaza,zwiekszajaca sie w wyniku rekultywa­cji obrzeza szattu. Mozna skorzystacz wycieczki powozami konnymi dogaju palmowego i dwóch malychogrodów zoologicznych. Pierwsze zooznajduje sie wewnatrz tak zwanychRajskich Ogrodów. Jest to barwnei egzotyczne miejsce w polowie trasy,z alejkami wysadzanymi pachnacymikwiatami, ocienionymi drzewamipalmowymi i owocowymi. Sa tu stru­sie, dzik, hiena, para lwów, sowy, orlyi pawie. Drugie zoo, Si Tijani, otwartecodziennie od godziny 8 do 18, jestdobrze oznaczone; zyja tu zwierzetareprezenujace miejscowa faune.

Inna atrakcja miasta jest muzeumDar Cheriat, budynek w tradycyjnymstylu, ze zbiorem ludowego rzemioslai miejscowych strojów. Sa w nimrówniez sklepy z pamiatkami.Za muzeum sciezka prowadzido formacji skalnej zwanej Belvedere,skad roztacza sie rozlegly widokna gaj palmowy. Bija w nim naturalnegorace zródla, w których rankiemkapia sie kobiety, po poludniuzas mezczyzni. Sa to glówniemiejscowi oraz nieliczniodwazni cudzoziemcy.23 km na pólnocny wschód od Nefty,93 km na poludniowy zachód od Kafsy.

e,-",","izerta

, TuniS~

~ Kal)an

\~ Góra •

) stolo'wGjugUYla

,/~afakis

Wyrazny ksztalt stolu

góry Jugurta

SPACER ------------

Góra stolowaJugurtaTen dosc meczacy spacer polaczony ze stro­mym wejsciem po wycietych w skale stopniachna wierzcholek góry stolowej jest jednak warttrudu, by znalezc sie w wyjatkowej górskiejscenerii (patrz s. 97). W okolicy nie ma

zadnych punktów gastronomicznych, trzeba wieczabrac ze soba jedzenie i picie. Wspinaczka nie jestwskazana dla osób starszych i dzieci.Spacer trwa 2 i 1/2 godziny.

Góra jest rozpoznawalna z oddali dzieki swemu ksztaltowiprzypominajacemu stól; na pierwszy rzut oka zniechecado wejscia na nia z powodu pionowych scian.

Najblizsza wsia jest Qalaat Senan (patrz mapa s. 89)- wspólczesna osada w dolinie u stóp góry. Przy koncu

Widok ze szczytu góry Jugurta w kierunku granicy algierskiej

osady niebieski szlak wskazuje drogew lewo do Ajn Senan. Do wioskiprowadzi utwardzona droga, którapo skrecie w lewo przechodziw kamienisty szlak dostepny jedyniedla pojazdów terenowych.

Wejscie tym szlakiem, wiodacymlewym zboczem, trwa 1 godz. 15 min(4 km). Jugurta, król Numidii,znany ze swej walecznosci,wybral te naturalna twierdzena garnizon dla wojska w latach112-105 p.n.e., aby walczycz rzymskimi najezdzcami. W czasachbizantyjskich szczyt stal sie powtórnietwierdza, tym razem dla miejscowegorozbójnika Senana i jego ludzi, którzychronili sie tu przed oddzialamicelników rzadzacych bejów.

Wspólczesna, miejscowa nazwagóry to Qalaat Senan (jaknazwa wsi). Widoki ze szlakusa niezwykle piekne, momentamizapierajace dech.

Ostatnia czesc podejscia jestbardziej stroma; szlak wiedzie przezpiargi, moze byc sliski. Sciezka konczysie przy wykutych w skale stopniach,

skad wejscie na szczyt trwa 15 minut.Stopnie sa nierówne, czasami trzebapokonywac je na czworakach.W poblizu szczytu znajduje siebizantyjska brama zbudowanaprzez Senana.

Na szczycie wkracza sie jakbyw inny swiat. Krowy pasa sie wsródruin domów, zamieszkanych niegdysprzez zolnierzy. Mozna tu znalezcjaskinie troglodytów i obszernecysterny pochodzace z czasówbizantyjskich. Sciezka ze szczytuprowadzi schodami bezposredniodo malego, bialego grobowca z kopula,w którym pochowano miejscowegomarabuta Sidi Abd al-Dzuada.Wyjatkowo turysci mogazwiedzac to miejsce; sa nawetzachecani, aby wejsc do sanktuariumi zobaczyc prosty, okrytytkanina grób ze swiecamipalacymi sie na czesc marabuta.Miejscowi lubia tu przychodzic,szczególnie w czasie weekendów;odwiedzaja wówczas grobowiec,aby prosic swiatobliwego asceteo specjalne laski.

TlV --- SPACER LUBWYPRAWA NA OSIOLKU------

Erozja przez wieki

zlobila wawózTamerza

Trasa Tamerza- Mides

Wspaniala trase spacerowa pomiedzy Tamer­za i Midffi, prowadzaca wsród romantycznejscenerii korytem rzeki w glebokim wawozie,mozna pokonac na osle (ok. 2 godz. w jedna

strone) badz pieszo (ok. 2 i 1/2 godz.) W lecie lepiejunikac godzin poludniowych, gdyz panuje wtedymeczacy upal bez odrobiny wiatru. Nalezy konieczniezabrac ze soba wode do picia. Wycieczki, które moznazamówic z kilkugodzinnym wyprzedzeniem,organizowane sa z hotelu Tamerza Palace lubz Hotel des Cascades.

Cichy, spokojny zakatek w miejscowosci Tamerza

Trasa do pokonania na oslach biegniesciezka przez grzbiet górski doopuszczonej, starej Tamerzy,nastepnie przecina plaska równine,aby osiagnac nowe Mides z tej samejstrony, co utwardzona droga, przygranicznym posterunku celnym(Algieria jest za nastepnymwzgórzem). Stare Mides znajduje siepo drugiej stronie oazy (patrzmapa s. 89).

Spacer z Tamerza Palace wzdluzkoryta rzeki jest ciekawszy nizprzejazd na oslach. W miejscu, gdzieutwardzona droga z Tamerzy doTauzar przecina koryto rzeki, trzebaskrecic w prawo ~o wawozu. Wawózten jest znany jako Oued al-Oudei;stopniowo staje sie coraz bardziejatrakcyjny krajobrazowo, zwezajac siei wijac. Daje wspaniale uczuciezanurzenia sie w innym swiecie- bez samochodów, telefonówi nowoczesnych wynalazków.

Widok Mides (patrz s. 103-104),polozonego niebezpiecznie na krawedzipionowej skaly, otoczonego z trzechstron wawozem, zapiera dechw piersiach. Wielobarwne, brazowe,bezowe i rdzawe warstwy skalneprzecinaja plamy zielonych palmrosnacych gleboko w dolinie rzeki.'T'urysta zdaje sie tu intruzem.Miejscowi wiesniacy dopiero ostatnio

odkryli demona mamony, wczesniejzaspokajajac calkowicie swe potrzebyprzez wymiane towarów. W centrumMides kilka prostych, jednoizbowychdomów zmieniono w urocze sklepikiz pamiatkami; sprzedaje sie tumiejscowe produkty, takie jakdaktyle i pomarancze oraz kawalkiskamienialego drewna i mineralów.

Za wsia znajduje sie gaj palmowy,podstawa zycia mieszkanców oazy,gdzie drzewa palmowe daja cienpotrzebny do uprawy granatów,cytryn, pomaranczy, fig, papryczekchili, grochu wloskiego i fasoli.Kazdy mieszkaniec wsi ma maladzialke ziemi, a woda ze zródeljest skrupulatnie dzielona.

--------- SPACER ------------

_jzerta

TUniS-2~ .AI-Ka!

, • Ka}an)

,,/' "'--/0 afakis

(

Kasba W Al-KafW Al-Kaf, glównym miescie górzystego terenuTunezji, dominuje potezna kasba. Droga pro­wadzi z centrum poprzez krete zaulki starejczesci miasta do kasby oraz do grupy cieka­wych budowli polozonych bezposrednio podkasba. Mozna przerwac spacer i wejsc dokawiarni na placu w poblizu szczytu kasby.

Trasa 2-godzinna, pierwsze pól godziny zabierawejscie na szczyt, pozostaly czas ma sie na ogladaniebudowli i zejscie.

Poczatek trasy przy zródle z czasów rzymskich.

1AJN AL-KAFZródlo lezy w malym zaglebieniu naprzeciwko hoteluSicca Veneria na Place de l'Independance. Widocznejest obramienie kamienne z czasów rzymskichz wyobrazeniem nimfy, która zostala nawrócona na islam,stad tez w niszy pobliskiej swiatynki czesto znajduja sie

ofiary wotywne. W lecie jest tuotwarta gwarna kawiarnia.Nad zródlem znajduje sie Hótelde la Source.

2 HOTEL DE LA SOURCENie poleca sie tego hotelu z powodunie najlepszych warunkówsanitarnych. Znany jest ze wzgledu najedna sypialnie, ozdobiona stiukamii kafelkami, bedaca wspanialymprzykladem XIX-wiecznej architekturytunezyjskiej. W poblizu znajduje siewejscie do olbrzymiej cysterny (obecniezamknietej), wykorzystywanej dozasilania w wode rzymskich laznipublicznych. Mozna tu zobaczyc54 kolumny wciaz podpierajacestrop budowli.Aby posmakowac ulicznego zyciaw starej czesci Al-Kaf, trzeba wejscna wzgórze droga po prawej stronieHótel de la Source. W poblizuszczytu wyloni sie wielki mur kasbyz brama wejsciowa·

3i4Na terenie kasby sa dwie twierdze.Pierwsze wejscie, otoczoneimponujacym szeregiem tureckichdzial, prowadzi do starszej i wiekszejz nich, zbudowanej w 1601 roku.Na wzgórzu, za potezna bramaznajduje sie twierdza górna.Dolna twicrdza (3) byla na poczatkuXX wieku wykorzystywana jakowiezienie dla tunezyjskichnacjonalistów. Górna (4), zbudowanaprzez beja osmanskiego w 1740 rokujest dostepna przez most zwodzony;sluzyla Francuzom za koszary.Przez kilka lat twierdze intensywnierestaurowano, chcac z budowliuczynic olbrzymi obiekt kulturalnyz teatrem, kinem, hotelemi restauracja. W lochach urzadzonomale muzeum. Z murów obronnychroztaczaja sie wspaniale widokina równine i góry w kierunkuAlgierii.

Na wielu uliczkach na wzgórzu w AI-Kaf

znajduja sie schody

Po wyjsciu z kasby nalezy udac siena Place Bu Machlouf

5 JEMAAAL-KEBIRProsty kamienny budynekna placu kryje w sobie tajemnice.Od czasów arabskiego podbojubyl wykorzystywany jako meczet,choc usunieto jego minaret.Zbudowano go w nieznanym blizejcelu w IV wieku. Wewnatrzznajduje sie ladny dziedziniecz kolumnada; stad brama prowadzido pomieszczenia w ksztalcie krzyzaz kolebkowym sklepieniem. Rózne sadomysly dotyczace funkcji tej budowli- od targowiska do swiatyniz prostytucja sakralna.Nad Starym Meczetem sa schodydo meczetu Sidi Bu Machlufa.

6 MECZET SIDI BUMACHLUFAMeczet ten wyróznia sie 2 kopulamii osmiobocznym minaretem; niecodalej znajduje sie Cafe des Andalous,gdzie mozna odpoczac przed zejsciemze wzgórza.

Dzarba i poludniepoludniowy region Tunezji to klasyczne krajobrazy Afryki Pólnocneji kultura bardzo odlegla od kultury sródziemnomorskiej oraz wplywówislamu. Jest to "serce" krainy Berberów, gdzie spotyka sie stare berbe­ryjskie wsie; wiele z nich wzniesiono w niezwyklych, odludnych miejs­cach wzdluz nagich grzbietów górskich.

Calkowicie rózna od tych górzystychkrajobrazów jest plaska, zielonai zyzna wyspa Dzarba - raj dlawypoczywajacych turystów. Czestonazywana "wyspa zjadaczy lotosu" jestjedynym miejscem w Tunezji, gdziemozna plywac w morzu takzew miesiacach zimowych. Dzarba jestzelaznym punktem programu podrózyna poludnie kraju. Co najmniej tydzienpotrzeba, by polaczyc zwiedzanie okolicyna ladzie z odpoczynkiem na tutejszejplazy. Poleca sie stad dwie jednodniowewycieczki; jedna do regionutroglodytów Matmata, drugado warownych wsi berberyjskich

Drzewa oliwne sa tak odporne, ze moga

przetrwac nawet na poludniu kraju

na poludniu. Nalezy pamietac, zew miesiacach letnich temperaturaosiaga tu 40°C.

Dawniej glówna cecha regionubyly nieustanne miedzyplemiennekonflikty pomiedzy osiadlymirolnikami a nomadami. Tubylczeplemiona berberyjskie, którenawadnialy i uprawialy ziemie orazsady w oazach, przez dlugi czasmusialy walczyc z najezdzcami- wedrownymi plemionami arabskimi,które palily i niszczyly uprawy, abystworzyc pastwiska dla swych stad.Sposród wszystkich czesci Tunezjiten region byl najczesciej narazonyna gwalty i bezprawie; podróznicyw XVIII i XIX wieku omijali goz daleka. Dzis jest tutaj calkiembezpiecznie.

--------- Co WARTO ZOBACZYC -------

nZARBA I POLUDNIE

As-Sabria

30 60 kmI..----.J

, ,-l/t ~

, ,

KsarGhilan

\\

\ AI-Borma,.\\\\ ,

\

- ,, -

. -;:/',/.._-----------------,e.,.Bordz al-Chadra

!IV -------DZARBA I POLUDNIE---------

CHENINI (Szenini)Chenini, najbardziej znanai najczesciej odwiedzana sposródberberyjskich wsi obronnych,rzeczywiscie imponuje wygladem,choc wrazenie to zmniejsza duzy ruchautobusów na waskich uliczkach,nawet poza sezonem. Podrózujacindywidualnie, mozna uniknac tloku""jezdzajac droga gruntowa,odchodzaca na rozgalezieniu drógw lewo, zanim droga utwardzonaskreci w strone wsi. Ten szlak kluczypomiedzy domami wioski, aby dotrzecdo pobielonego meczetu w poblizugrzbietu górskiego. Stad moznaodbyc spacer na najwyzszy punktfortyfikacji, skad roztaczaja siewspaniale widoki na zabudowaniai gospodarstwa usytuowanew zaglebieniu góry w ksztalciekonskiej podkowy. Stare ceglane domy

Oslyobladowaneplastikowymipojemnikami- wdrodzez wiejskiejstudniwChenini

w górnej czesci zbocza pochodzaz XII wieku; sa obecnie calkowicieopuszczone, lecz wiele budynkówi domostw w jaskiniach w dolnejczesci wsi jest wciaz zamieszkanych.Zwierzeta domowe - nawet wielblady- sa trzymane na malych podwórkachz tylu domów; odglosy piejacychkogutów i ryczacych oslów odbijaja sieechem od scian naturalnego górskiegoamfiteatru. Mozna przejsc sie sciezka

LEGENDA

Wedlug niej sala z bardzo dlugimigrobami w podziemiach meczetu

w Chenini jest miejscem, gdzierzymscy zolnierze pogrzebalizywcem 7 chrzescijan. Ludzie cispali przez 400 lat, a ich wzrost

powiekszyl sie dwukrotnie.Po przebudzeniu sie nawróconoich na islam, aby mogli umrzecw spokoju.

Stara czesc Duirat przylega do skalnego zbocza

wokól nizej polozonych domostww kierunku drugiej opuszczonej wsi,wzdluz skarpy, w której wciaz stoimeczet (patrz ramka).18 km na zachód od Fum Tatawin,20 km na pólnocny wschód od Duirat.

DUlRAT (Douirat)Ta wioska obronna, usadowiona na700-metrowym szczycie, dominujew krajobrazie. Pobielony meczetprzewyzsza inne kamienne budowle,wcinajace sie w zólte skalne zbocze.Duirat nie lezy na okreznej,turystycznej trasie wsi berberyjskich(tak jak Chenini), dlatego tez jestrzadziej odwiedzany. Stara wies jestdzis prawie nie zamieszkana, gdyzponizej zbudowano w latachszescdziesiatych nowa osade. Tutejszejaskinie (ghar) miescily az doXIX wieku ponad 5000 mieszkanców.Kobiety, które tu pozostaly, saszczególnie nieufne w stosunkudo cudzoziemców, nalezy wiecfotografowac bardzo rozwaznie.Miejscowy meczet ma wewnatrz tylkojedna inskrypcje. Niemuzulmanomwstep do meczetu jest wzbroniony.13 km na poludniowy zachódod Fum Tatawin.

FUMTATAWINNazwa ta oznacza w jezykuberberyjskim "Ujscie zródel".Wraz z budowa na obrzezach osady4-gwiazdkowego hotelu Sangho,Fum Tatawin stalo sie najbardziejna poludnie wysunieta bazaturystyczna Tunezji. Jednakzemiejsce to nie jest zbyt interesujace.

Miasto zbudowane przez francuskaadministracje ma wciaz atmosferekolonialnej placówki, z jedna szeroka,otoczona palmami aleja - AvenueHabiba Burgiby (oczywiscie)i odchodzacymi od niej piaszczystymiulicami. Francuzi wykorzystywalite miejscowosc jako miastogarnizonowe; dzis stacjonuje tubatalion Legii Cudzoziemskiej.W poniedzialki i czwartki odbywa sietarg, na którym handluje sieowcami, oliwkami i tkanymi przezmiejscowych derkami. Glównaatrakcja dla turystów jestobserwowanie tubylców przybylychna targ z odleglych wiosek i obozówkoczowników. Miejscowa specjalnosciajest kab al-ghazal (rozek gazeli)- róg z ciasta wypelnionyorzechami i miodem.120 km na poludnie od Kabisu.

Tunezyjscy Berberowie,rdzenni mieszkancy

poludnia, jako grupa etniczna

zanikaja gdyz stopniowo

ulegaja dominujacej

kulturze arabskiej.

Proces jest dlugotrwaly

i rozpoczal sie wraz

z podbojem arabskim w VIIwieku. Przedtem, w czasach

rzymskich, glównym jezykiem w Tunezji byl

berberyjski, lecz wkrótce zaczal wypierac

go arabski - jezyk nowej religii, islamu.

W koncu XIX wieku tylko w 3 wsiach

w berberyjskim regionie - Chenini, Duirat

i Guermessa - wciaz poslugiwano sie

berberyjskim. Obecnie tylko nieliczne stare

kobiety mówia tym jezykiem; mezczyzni

wyjechali w poszukiwaniu pracy i lepszych

zarobków, wracaja tylko na kilka tygodni

w roku. Kobiety staraja sie zarabiac na

zycie tkaniem kilimów, podczas gdy mlodzi

mezczyzni przenosza sie do Tunisu lub

Susy. Niektórzy wracaja, aby oszczednosci

przeznaczyc na zakup zony (posag), bydla

lub ziemi, lecz wiekszosc emigruje do

Francji lub Libii. Pozostala spolecznosc

wsi starzeje sie i wymiera. Najbardziej

trwala spuscizna kultury Berberów

tunezyjskich sa ich warowne wsie (ksour)

budowane na nagich grzbietach gór

BERBEROWIE

Berberyjskiobóz i opuszczoneghorfy

poludnia, zwlaszcza na Dzabal Demer,

polozonych na zachód od Fum Tatawin.

Duirat liczylo ponad 2000 mieszkanców,

lecz zwykle takie wsie zamieszkiwalo

40-50 rodzin z wybranym naczelnikiem

(szajch, szejk). Spolecznosci berberyjskie

zawsze zyly z rolnictwa, utrzymujac

swe tarasy (jessour) i zarzadzajac

zasobami wodnymi za pomoca cystern

i rozwaznego nawadniania. Jednakze

inwazja Arabów w VII wieku, a pózniej

koczowniczych plemion arabskich w XI

wyparla Berberów z równin i zmusila do

zycia wsród stromych skal. Poniewaz

klimat pustyni bardzo utrudnial tradycyjne

uprawianie ziemi, dajac tylko jeden zbiór

zboza na kilka lat, wazna stala sie obrona

wiejskich spichlerzy (ghorfa) przed atakami

i kradziezami ze strony innych

plemion. Te budowle z kamienia

i gliny sa niewatpliwie architektoniczna

osobliwoscia berberyjskiego poludnia.

Ghorfa oznacza w jezyku arabskim

"pokój", lecz w tym wypadku ghorfy

to umocnione magazyny zboza

i zywnosci, skladajace sie z wielu

prostych pomieszczen z kolebkowymi

sklepieniami. Budowano je obok siebie

oraz jeden na drugim (zwykle 3 do 4);

byly polaczone zewnetrznymi lub

wewnetrznymi schodami. Berberowie

budowali ghorfy, aby chronic swe zapasy

zywnosci przed najezdzcami arabskimi.

Ghorfy nazywano ksur (po arabsku

twierdze, I.poj. ksar), jesli bylyrozmieszczone wokól dziedzinca,

przypominajac miasto obronne

i prezentujac zewnetrznemu swiatu wysoka

fasade bez okien. Najlepsze przyklady

tego rodzaju budownictwa mozna znalezcw Medenin, Ksar Haddada i KsarOuled Soltane.

DZARBA I POLUDNIE

PrzejazdzkapogajupalmowymoazyKabisukonnympojazdemca/ciche

KABIS

Chociaz Kabis slynie jako ,jedynanadmorska oa7.a Tunezji" jestto równiez miasto przemyslowe,plazy zas nalezy unikac z powoduchemicznych zanieczyszczen.Nie ma tu sladów kartaginskiejlub rzymskiej przeszlosci; pozostalomalo zabytków z czasów rozkwitu(IX-XI w.), gdy bylo to warownemiasto, dobrze prosperujace na szlakukarawan przez Sahare i do Mekki.W granicach Kabisu znajduja sie trzywsie - Menzel, Jara i Chenini (innamiejscowosc od wymienionej na s. 118).Jara ze swa stara dzielnica nad brze­giem rzeki, z waskimi, brukowanymi,targowymi uliczkami, wypelnionymikoszykami i wyrobami z lisci palmo­wych jest najbardziej malownicza.

Na krancu miasta znajduje sieMuzeum Sztuki i Tradycji Ludowych,

mieszczace sie w pieknej,XVII-wiecznej madrasie z marmuru.Madrasa ta jest bardziej interesujacaniz eksponaty, które próbujaprzedstawic zycie i zwyczajeberberyjskich spolecznosci. Obokmuzeum znajduja sie meczet i gróbSidi Bulbaba, fryzjera Mahometa;uwaza sie go za zalozyciela arabskiegoKabisu w VII wieku. Meczet ten jestwciaz popularnym celem pielgrzymek.

Gaje palm daktylowych w oazie,których liczbe szacuje sie na 300 000,to najbardziej malownicze miejscew Chenini; sa odpowiednioprzygotowane do zwiedzania przezturystów, gdyz przed dworcemautobusowym czekaja dorozki, którewynajmuje sie na wycieczke po oazie.Tu mozna zobaczyc, jak funkcjonujetypowa oaza z palmami daktylowymi,dajacymi oslone dla fig i drzew

---------CO WARTOZOBACZYC------- @oliwnych, pod którymi rosnawinogrona, kukurydza, warzywai trawa. Mozna równiez przejsc siepiaszczystymi sciezkami, lecz poniewazwiekszosc pól jest oslonieta wysokimiplotami z lisci palmowych, niewiele dasie zobaczyc. Przejazdzka konczy sieprzy kawiarni w poblizu pozostaloscirzymskiej zapory, gdzie - niespodziewanie- znajduje sie farma krokodyli i zoo.Sciezka prowadzi obok hotelu ChellaClub i wiedzie dalej do malowniczychwawozów na samym krancu oazy.Muzeum Sztuki i Tradycji Ludowych- otwarte: wtorek-niedziela9-12 i 14-17. Wstep platny.

252 km na poludnie od Tunisu,136 km na poludnie ocZSafakisu.

GHOMRASSENGhomrassen, polozone w glebokiejdolinie, jest najwieksza osada w tymtypowym berberyjskim regionie. Ogladasie tu wciaz zamieszkane domostwaw jaskiniach (ghar) ze skromnymi poje­dynczymi izbami, miejscem do gotowaniaz przodu i podwyzszonym miejscemmieszkalnym z tylu. Wiekszosc tychdomostw narazona jest na niebezpieczen­stwo ze wzgledu na kamienne lawiny.

Za Ghomrassen przy drodze doFum Tatawin stoi duzy ksar. Moznawjechac do niego i zwiedzic imponujacedziedzince obecnie opuszczone,lecz wciaz w dobrym stanie.

24 km na pólnocny zachód od FumTatawin.

GUERMESSAGuermessa to najczesciej odwiedzanawioska berberyjska polozona na klifach;jest zarazem naj starsza - zostalazbudowana 800 lat temu. Guermessewidac wyraznie z glównej drogi, lecztrzeba przygotowac sie na duzy wysilek,aby ja zwiedzic. W nowej osadzieu podstawy góry mieszka wiekszoscBerberów, lecz kilka rodzin

zdecydowalo sie zostac we wsi na górzepomimu niewygód, braku kanalizacjii elektrycznosci. Wioska wcina siew nagi górski grzbiet, okna domów zaswygladaja jak setki oczu sledzacychkazdy ruch zblizajacego sie. Miejscowizapewniaja, ze podejscie trwa najwyzej15 minut; byc moze im zajmuje tyleczasu. Turysci powinni przeznaczycna to okolo godziny. Ci, którzywytrwaja i dojda na szczyt, zostanawynagrodzeni zyczliwosciai goscinnoscia mieszkanców wioski.

18 km na zachód od Fum Tatawin.

Meczet i marabut Sidi Ben Abdullaha

w Ghomrassen

® ~~~~~~-DZARBA I POLUDNIE -~~~~~~~-

PiaszczystaplazaSidiMaharesna pólnocno-wschodnimwybrzezuDzarby

GIGTHISGigthis jest rzadko odwiedzane i niemozna go porównywac z rzymskimiwykopaliskami na pólnocy, takimi jakDugga lub Thuburbo Majus, chocw czasach rzymskich bylo jednymz glównych portów Afryki. Arabowiezniszczyli Gigthis w VII wieku. Miejsceto zostalo zapomniane az do ponownegoodkrycia w czasie wykopaliskw 1906 roku.

Dzis w Gigthis, ladnie polozonymna wybrzezu morskim, najbardziejimponujacymi pozostalosciami saduze forum zbudowane za cesarzaHadriana (117-138 r. n.e.),z zielonymi, zlobkowanymikolumnami, oraz górujaca nadnim swiatynia Serapisa i Izydy.Kamienna droga prowadzi w dól doportu, zamulonego dawno temu, chocstarozytne kamienne nadbrzeze jestwciaz widoczne.42 km na poludnie od Haumatas-Suk. Otwarte: codziennie 8-18.Wstep platny.

WYSPA DZARBADzarba jest bardzo plaska wyspapolaczona grobla z ladem stalym, zwanaal-Kantara (Most). Wyjatkowo zyznegleby i leniwy tryb zycia mieszkancówprzyniosly jej nazwe Kraina ZjadaczyLotosu, zaczerpnieta z Odysei Homera,w której Odyseusz i jego zalogaprzerwali swa podróz, smakujacwspanialego owocu lotosu. Na Dzarbiejego odpowiednikiem moze byc alkoholz soku daktylowego, zwany laghmi.Wyspa jest jedynym miejscemw Tunezji, gdzie sezon turystyczny trwacaly rok, choc nawet tu bywa chlodnood listopada do konca stycznia. Glównaatrakcja turystyczna jest piaszczystaplaza Sidi Mahares na pólnocno­-wschodnim wybrzezu, otoczona40 niskimi hotelami. Dzarba jestodpowiednim miejscem nie tylko dlazjadaczy lotosu, lecz moze byc takzedobra baza wypadowa do zwiedzaniawsi berberyjskich, domostw troglodytóww Matmacie, Wielkiego Szottu orazoaz Tauzar i Nefta.

---Co WARTOZOBACZYC-------

Dla 75 000 wyspiarzy zycie nie jesttak sielankowe; urodzajnosc glebyjest utrzymywana przez zlozonysystem irygacyjny, poddawany ciaglejkonserwacji, zbieranie skapej wodyopadowej i wykor:ZYRtywanie studnido rozprowadzania lekko slonej wodygruntowej. Wode do picia sprowadzasie rurociagiem z ladu stalego,lecz zasoby wodne wyspy sawystarczajace do uprawy oliwek,fig i drzew palmowych, Rzemieslniczespecjalnosci wyspiarzy - wytwarzanieceramiki, wyroby z metalu, tkaniei farbowanie - zostaly tu zaszczepioneprzez Fenicjan w VI wieku p.n.e.

Pod wzgledem politycznym Dzarbabyla dlugo nie zalezna od wladców naladzie stalym, poddala sie administra­cji z wybrzeza dopiero w 1604 roku.

~"' 0'

J~,r,~F"\"~\l_<:JkIJJ-",,'

Charakterystycznewzoryceramikiw Guellalana Dzarbie

Chociaz wielu mezczyzn emigrujedla zarobku do miast na stalym ladzie,mieszkancy Dzarby rzadko zawierajamalzenstwa poza swa spolecznoscia,

RELIGIA NA OZARBIE

Pod wzgledem religijnym Dzarba takze rózni sieod ladu stalego, gdyz w X wieku schronila sie tuprzed przesladowaniami ortodoksyjnego islamuekstremistyczna sekta charydzytów, Sekta taskupia muzulmanów, którzy sa poza glównymnurtem islamu; Berberowie z Dzarby byli

wyznawcami sunnickiego islamu Aghlabidów,podczas gdy mieszkancy reszty kraju przyjeliszyicka doktryne Fatymidów, która dotarlado Tunezji w X wieku. Charydzyci sa znaniz surowosci obyczajów. Swiadcza

o tym wyjatkowo skromne meczety;jest ich na wyspie okolo 300.

Inna religijna osobliwoscia Dzarby jest duzeznaczenie spolecznosci zydowskiej. Wielu mie-

szkanców emigrowalo. do Izraela w 1948 roku, S nagogaAI-Gribaw Hara Sghiralecz prawie 1000 Zydow pozostalo, kontynuujac / D' rb'etradycje jubilerskie. Synagogi na wyspie sa a za Iotwarte dla zwiedzajacych. Najbardziej znana i czesto odwiedzana jest synagogaAI-Griba (Cudowna), jedno z najswietszych miejsc judaizmu w Afryce Pólnocnej.

Pierwsza wzniesiono w 600 roku p.n.e. kiedy to, jak glosi legenda, swiety kamienspadl z nieba, aby wyznaczyc miejsce budowy swiatyni. Obecna synagogezbudowano w 1920 roku. Jest to ladny budynek z ciemna, drewniana okladzina

scian, witrazami i ozdobnymi plytkami ceramicznymi (zwiedzac synagoge mozna

zawsze, z wyjatkiem sobót w godzinach rannych).

Haumat as-Suk (Houmt-Souk)Haumat as-Suk jest "stolica" Dzarby,dokladnie zas dzielnica targowa·Charakterystyczne dla malowniczejarchitektury pobielone placesa otoczone zgrabnymi arkadamize zwieszajacymi sie barwnymipnaczami roslin tropikalnych.W przeciwienstwie do zwyczajowegona obszarach srodziemnomorskichlaczenia sie w zwarte spolecznosci,mieszkancy Dzarby zawsze zyliw rozproszeniu (kazda rodzina na swymgospodarstwie rolnym). Stad tez mniejniz 1/4 ludnosci wyspy zamieszkujeHaumat as-Suk i dlatego miastozachowuje swój otwarty charakter.Spacer przez barwny Haumat as-Suk,targowanie sie o wyroby ze zlota,srebra, skóry i materialu jest bardzoprzyjemnym doswiadczeniem,bez zgielku i nagabywania, któretowarzysza wizytom na wiekszychsukach, np. w Tunisie lub Susie.

Dzbanydo polowuosmiornicwporcieHaumatas-Suk

Warto równiez zwiedzic MuzeumSztuki i Tradycji Ludowych,mieszczace sie w XVIII-wiecznejzawii, prezentujace stroje, ceramikei bizuterie Dzarby, oraz fortece Bordzal-Kebir. Ta XV-wieczna twierdzapolozona na wschodnim krancu portuma potezna brame flankowanadzialami. Wewnatrz nie ma nicciekawego, lecz z murów roztaczaja sieladne widoki na port i morze.Muzeum Sztuki i Tradycji Ludowych- otwarte: sobota--<:zwartek9-12 i 14-18.30 (latem), 14-17.30(zima). Bordz al-Kebir - otwarta:poniedzialek-sobota 8-12 i 14-17.Wstep platny.

45 km na pólnoc od Dzardzisu.

KSAR HADDADATa mala osada, zaznaczana czasemna mapach jako Ghomrassen-Haddada,lezy kilka kilometrów na pólnocod Ghomrassen; jest znana ze wzgleduna pieczolowicie odrestaurowany ksar,którego polowa zostala przeznaczonana hotel. Pobielony ksar wyposazonyw przestronne lazienki jest swietnymmiejscem dla osób nieoczekujacychkomfortu. Labirynt malych dziedzinców,schodów i tarasów na dachudaje duzo radosci w czasie zwiedzania,zwlaszcza dzieciom. W okresieswietnosci ksar byl wykorzystywanydo przechowywania zywnosciprzez 4 miejscowe plemiona:Haddada, Hamdun oraz dwainne pochodzenia libijskiegoi marokanskiego.

25 km na pólnocny zachód od FumTatawin.

Ghorfa zamienionana hotelKsarHaddada

---------CO WARTOZOBACZYC----- ~

Meczet Nieznajomych w Haumat as-Suk na Dzarbie

KSAR OULED SOLTANEOuled Soltane, najlepiej zachowanyksar w Tunezji, ma 2 dziedzincez czteropoziomowymi ghorfami orazzewnetrznymi murami, zachowanymiw swietnym stanie. Ksar w dalszymciagu sluzy do przechowywania zbozai oliwek; jest w pelni wykorzystywanyprzez miejscowa spolecznosc, którejstyl zycia nie zmienil sie specjalnieprzez wieki. Po piatkowych modlitwachodbywaja sie na dziedzincach spotkaniai dyskusje czlonków plemienia OuledChehida, którzy przez jedna czesc rokumieszkaja w ksarze, a przez drug"lprzebywaja ze swymi owcami,kozami i wielbladami na pastwiskach.Mieszkancy ksaru nie wykazuja checido przeprowadzki do miasta; jestto jedna z nielicznych tego typu wsiw Tunezji. Jeden z dziedzinców ksarupochodzi z XV, drugi z XIX wieku;sa polaczone korytarzem wylozonymdrewnem palmowym.

19 km na poludnie od Fum Tatawin.

128)

MatmataKsiezycowy krajobraz Matmaty z domostwami troglodytów jest jednaz najwiekszych atrakcji w Tunezji. Jesli to mozliwe, warto spedzic nocw którejs z jaskin zmienionych na hotel.

Przybycie do Matmaty jest punktemkulminacyjnym niezwyklej podrózy.Pierwsze oznaki tej niezwyklosci torodzaj gleby i ksztalty wzgórz,

wygladajace na uformowane przezczlowieka. Stopniowo daje siezauwazyc kilka jaskin wykutychw zboczu, sluzacych raczej bydlu nizludziom. Droga prowadzi w góre,a znaki przy niej kusza - "Odwiedzciedom troglodytów", lecz sciezkiprowadza donikad. Droga przecinaszczyt wzgórza i schodzi donaturalnego zaglebienia z kilkomawspólczesnymi ceglanymi budynkamioraz z setkami kraterów, kazdyo srednicy okolo 10 m.W Matmacie zyje prawie 5000 osób,czesc z nich w 700 jaskiniach

Niektórzymieszkancyjaskinzarabiajana goszczeniuturystóww swychdomostwach

Co WARTOZOBACZYC-------

i kraterach (patrz s. 134).Miasto jest takze osrodkiemplemienia Hammama z Matmaty- Berberów, którzy byli znani juzw czasach rzymskich z powodunapadów na poludniowe granicecesarstwa.

Miejscowosc wykorzystano kilkalat temu do nakrecenia filmuGwiezdne wojny; od tego czasuliczba przybywajacych tu turystówogromnie wzrosla. Wiekszosc przyjezdzaz nadmorskich kurortów na lunch,a o godzinie 16 wies ponowniepustoszeje. Dobra pora do zwiedzeniaMatmaty jest wiec wczesny raneklub pózne popoludnie.

Prawie polowa z 700 podziemnychdomostw w Matmacie jest wciazzamieszkana; niektóre z nichturysci tak zadeptali, ze zostalyogrodzone drutem kolczastym.

Trzy najwiekszepodziemne zespolyjaskin zostalywIatachszescdziesiatychzamienione na hotele;sa ciekawymmiejscemdo odwiedzenia,warto chocby wypiccos zimnegona dziedzincu.Najbardziej godnypolecenia jestMarhala TouringClub, z trzemadziedzincamiotoczonymipodziemnymikorytarzamii ze 100 lózkamirozmieszczonymiw 36 pokojach - celach.

Do miejscowych atrakcji zalicza siesuk w Matmacie (poniedzialki) orazdoroczny festiwal w listopadzie,z tancami ludowymi i muzyka.Dla tych, którzy chca zobaczyc

Czas posilku w stylu troglodytów (powyzej);

pokoje w hotelu Marhala (ponizej)

wiecej domostwtroglodytów pozaMatmata, poleca siewizyte w Al-Haddej,przy glównejdrodze na pólnocz Matmaty, gdziemieszkancy nie sawcale zepsuci przezturystów. NiegdysAl-Haddej byloznacznie wiekszeod Matmaty,lecz powodziew 1969 rokuzniszczyly tuwiele domostw.

W Tijma, przyglównej drodze4 km na pólnoc

od Matmaty, znajduje sie Dom Fatimy.Nad wejsciem wisi - jako talizman- rybi ogon. Jest to znany sklepz pamiatkami, w którym pracujasympatyczni, zyczliwi sprzedawcy,chetni do pokazania swychskromnych domostw.

MEDENIN (Madanijin)Medenin, rozdzielone szerokimkorytem rzeki (stad nazwaoznaczajaca w jezyku arabskim dwamiasta), sluzylo Francuzom jakopoludniowa placówka; bylo glównymmiejscem targowym, gdzie zwozonowyroby z calego poludnia. Ksarw Medenin od poczatkuXX wiekuzaczal powoli podupadac. Pierwotniebyl bardzo duzy - mial 6 kondygnacji;dzis pozostal jedynie obszernydziedziniec w centrum miasta przyRue des Palmiers. Ghorfy, którego otaczaly, zamieniono na sklepyz pamiatkami, ozdobione dlazwabienia turystów berberyjskimidywanami. Za dziedzincem sa inne,obecnie opuszczone ghorfy; niektórez nich maja 3 kondygnacje. Obecniezboze przechowuje sie w typowychsilosach na obrzezach miasta.

73 km na poludnie od Kabisu.

Ciekawe wspólczesne detalearchitektoniczne w Medenin

METAMEURMiasteczko Metameur lezy na pólnocod Medenin - na równinie w dolinierzeki. Miejscowa ludnosc to okresowikoczownicy; w piatki sciagaja oniz okolicznych pastwisk, aby uczestni­czyc w poludniowych modlitwach,a potem poplotkowac. 600-letni ksarjest dominujaca budowla miasteczka- jego dobrze zachowana sylwetkawznosi sie nad równina. Ma3 dziedzince o 3 kondygnacjach;najlepiej zachowana czesc zostalazmieniona przez przedsiebiorczegoBerbera na hotel, odpowiednidla osób chcacych spedzic nietypowewakacje. Inne dziedzince sa wciazwykorzystywane wiosna i latem przezmiejscowe plemiona, gdy nic wedrujaone ze swymi stadami w poszukiwaniupastwisk.

6 km na pólnocny zachód od Medenin.

REMADA (Ramada)Remada, najbardziej na poludniewysuniete miasto Tunezji, jest malaoaza, w której Rzymianie zbudowaliniewielki fort, Francuzi zas wykorzy­stali jego pozostalosci do zalozeniakoszar. Dzis miasto to sluzy glówniecelom wojskowym jako pierwsza liniaobrony przed Libia. Dehibat(Az-Zahibat), lezacy na poludniowymwschodzie, jest punktem granicznymz Libia, a rozlegle tereny w poludnio­wym trójkacie ponizej Dehibat sanie dostepne dla turystów; na wjazdw ten rejon jest wymagane specjalnezezwolenie, którego na ogól nie moznauzyskac. Bordz Burgiba jest malaosada na poludniowym zachodzie,z wiezieniem wojskowym,w którym Francuzi inLernowaliHabiba Burgibe (patrz s. 16).70 km na poludnie od Fum Tatawin.

---------CO WARTOZOBACZYC------- @

Stary ksar i nowy meczet w Metameur sasiaduja ze soba

Na plazy w Dzardzisie mozna sie kapac w morzu przez caly rok

DZARDZISDzardzis rozwinal sie ze wzgleduna wspaniale, piaszczysteplaze na pólnoc od miasta,gdzie dzis znajduja sie hotele.Samo miasto zbudowali Francuzina swój staly garnizon (wciazpelni te funkcje); nie ma w nim

nic interesujacego poza znakiemdrogowym "Kair 2591 km".Na obrzezu miasta znajduja siegaje palmowe i oliwne.

20 km na poludniowy wschódod Dzarby.

132) ---------WYCIECZKA --

Trasa z Matmatyna wybrzezeTa ciekawa trasa prowadzi przez rzadkoodwiedzane wsie z zamieszkanymi jaskiniamina poludniu. Po drodze nie ma punktówgastronomicznych, nalezy zatem zabracwlasna zywnosc i wode. Cala trasa prowadzi

utwardzona droga. Trwa 2 godziny.

Poczatek w Matmacie.

lMATMATAPatrz strony 128-129.Po zwiedzeniu Matmaty nalezy skierowac sie glównadroga na pólnoc na Kabis, by po 12 km dotrzecdo Matmata Jedid.

2 MATMATAJEDID (Matmata Dzedid)Jest to nieciekawa osada lezaca na równinie - pierwszemiasto na trasie. Tu przesiedlono wielu mieszkancówjaskin z Matmaty. Wspólczesne udogodnienia, takie jakbiezaca woda, kanalizacja, elektrycznosc i TV, przyczyniajasie jednak do zanikania wiekowych tradycji i zmianyobyczajów. W miescie ustawiono znak drogowy po prawejstronie - Bcni Zoltane 16 km, ale trzeba uwazac, gdyzmylnie pokazuje kierunek.Ta utwardzona droga prowadzi przez obrzeza MatmataJedid oraz plaski wiejski krajobraz. Nalezy jechacbezposrednio do Beni Zoltane, ignorujac znak po lewej

stronie - Mareth 23 km.

3 BENI ZOLTANEBeni Zoltane jest ciekawa wioskapolozona nietypowo na zboczuwzgórza pod ruinami twierdzy.Wiekszosc domów zbudowanoz miejscowego, brazowego kamienia;wiele z nich mieszkancy Beni Zoltaneopuscili przenoszac sie do blokóww Matmata Jedid. Pomiedzy starymidomami na zboczu znajduja siedomostwa w jaskiniach; niektórez nich sa wciaz wykorzystywane,inne opuszczone.

10kmJ

-----------WYCIECZKA ---------

Proste drogi, jak ta do Matmata Jedid, charakterystyczne dla poludnia kraju

5MARETHUtwardzona droga do Marethprzecina bardzo ladny krajobraz.

Czarne namioty przy drodzezamieszkane sa przez

miejscowe plemiona,prowadzace koczowniczytryb zycia, poszukujacepastwisk dla swychstad owiec, kózi wielbladów. Moznaprzezyc szok, opuszczajacten przemijajacy swiati wjezdzajac, przynowoczesnej aptecew Mareth, na ruchliwaszose pierwszej klasyKabis-Medenin.Oszczedzic mozna w tensposób 50 km, unikajac

powtórnego przejazduprzez Kabis i poznajacrzadko odwiedzanaczesc Tunezji.

lepianka z gliny, sluzaca mieszkancomwsi za kawiarnie.Z Ajn Tunin - za znakami drogowymido Mareth.

Waska utwardzona droga prowadziprzez coraz ciekawsze okolicez niespodziewanie zyznymi,zadrzewionymi dolinami, mocnokontrastujacymi z jalowymikrajobrazami Matmaty. Rosna turózne drzewa, nie tylko palmy.Zblizajac sie do Ajn Tunin wartozwolnic, by poobserwowactradycyjny charakterdomostw i styl zyciaw tym rejonie.

4AJNTUNIN(Ain Tounine)Mieszkancy wioskiubieraja sie tradycyjnie,a rzadko widujacturystów, obserwujaich z zaciekawieniem.Droga dochodzibezposrednio do placutargowego wsi- rozleglego blotnistegorynku, otoczonegowarsztatamii sklepami.Znajduje sie tumalownicza

134)

Mieszkancy jaskinTradycja tunezyjskich wspólczesnychjaskiniowców siega wielu wieków,choc najbardziej znane jaskiniepochodza z ubieglego stulecia.Przodkowie jaskiniowców zamieszkalipod ziemia, poniewaz latwiej bylokopac w miekkiej, kruchej skale- tufie, niz wykorzystywac ja dowyrobu cegiel, oraz takze z tegowzgledu, ze temperatura pod ziemiabyla bardziej wyrównana - nizszalatem, wyzsza zas zima - niz napowierzchni. Tych szczególnychdomostw nigdy nie budowano w celachobronnych, jak bywalo to w wypadkuinnych spolecznosci jaskiniowych.Bardzo rzadko zdarzalo sie, by silneopady wywolywaly powódz, którapowodowala zawalenie sie jaskini.Dlatego niektóre z jaskin maja 400 lat.

Co ciekawe, rzeczywisty rozkladdomostw, pomimo ich usytuowaniapod ziemia, zachowuje typowy ukladarabskiego lub pólnocno afrykanskiegodomu. Jest w nim centralnydziedziniec zwany haouch - otwórglebokosci okolo 10 m i srednicy

10-15 m. Wokól niego sa zgrupowanetradycyjnie 4 pomieszczenia:do jedzenia, do spania, do trzymaniazwierzat oraz do przechowywaniazboza, oliwek i paszy. Pokoje zwyklemialy te same wymiary, tak wiecbogatszy czlowiek raczej zwiekszalliczbe dziedzinców niz rozmiarypomieszczen. Najwieksze domostwamaja 2 lub 3 dziedzince; zaplanowanojuz ich wykup i zamiane na hotele.Lekko pochylony tunel wejsciowy,tak wielki, aby mógl pomiescicwielblada, laczy poziom glównegodziedzinca z powierzchnia ziemi.Pomieszczenia - magazyny majaczesto otwory w sklepieniu dobezposredniego wsypywania tamzboza lub innych produktów.

Warto spedzic noc przy swietleswiec w skromnie umeblowanejsypialni hotelu w jaskini, abydoswiadczyc, jak moze wygladaczycie pod ziemia.

Wnetrze domostwa w jaskini

ZDALAOD CENTRUM

136)

Z dala od centrumPUSTYNNE SAFARISAMOCHODANnTERENOWYMIZ perspektywy komfortu4-gwiazdkowego nadmorskiego hotelu3-4-dniowa wycieczka - safari wydajesie bardzo pociagajaca. W stosunkowokrótkim czasie mozna zapoznac siez Tunezja, jej pustynnymi i górskimioazami. Trzeba jednak wiedziec,ze trasy te obejmuja duze obszary,dlatego tez wyrusza sie zwykleo 5.30 rano, po czym jedziepo wyboistym terenie przez dluzszyczas niezbyt wygodnym, wypelnionymturystami landrowerem. W kazdymz miejsc przebywa sie dosc krótko,wiec turysci poszukujacy wiekszychwrazen moga byc rozczarowani.Najlepszy czas do wybrania sie

na pustynie na safari to okresod pazdziernika do kwietnia, kiedypustynny upal jest mniej dokuczliwy.W miesiacach letnich - czerwcu, lipcui sierpniu, gdy temperatura w ciagudnia przekracza 40°C, niewiele osóbznajdzie przyjemnosc w podrózowaniuprzez pustynie.

Jedna z kilku wycieczek w Tunezji,która mozna odbyc. jp.r1yniesamochodem terenowym, jest trasaz Duirat do Ksar Ghilan, rzymskiejtwierdzy na obrzezu pustyni,oznakowana na drodze z Duiratdo Chenini. Trasa ta, dlugosci 47 km,umozliwia obejrzenie, poza smutnymipustynnymi krajobrazami naplaskowyzu Dahar, gazeli i antylopzyjacych na pustyni. Wycieczki

Z DALA OD CENTRUM (f37

Landrowery to najbardziej popularne samochody terenowe do wycieczek po pustyni

przyjezdzaja tu z Kabisu lub z Duzu;tradycyjne namioty berberyjskichkoczowników ustawia siepod zasypanymi piaskiemmurami fortu.

Inna popularna wycieczkasamochodem terenowym jest trasadnem wawozu z Tamerzydo Mides - piaszczysta dolina rzeki,wymagajaca w pewnych porachroku pokonywania strumieni.

Wypozyczajac samochód terenowytrzeba znac przepisy dotyczaceporuszania sie po danym obszarzeoraz miec odpowiednie wyposazenie.Oto zelazne zasady:a) Trzeba zabrac co najmniej 5 litrówwody na osobe oraz nie psujacasie zywnosc: herbatniki,czekolade, twardy ser.b) W razie zaskoczenia przez burzepiaskowa, nalezy zatrzymac siei ustawic samochód tylemdo kierunku wiatru, aby w jaknajwiekszym stopniu ochronicsilnik i szyby.c) Nie wolno wybierac sie na

pustynie samotnie. Powinno siepodrózowac co najmniej dwomasamochodami.d) Aby nie dopuscic do zakopania siew piasku, trzeba utrzymywacodpowiednia predkosc. Gdy jednaksamochód stanie, najlepsza metodajest uzycie dwóch krótkich,metalowych drabin, które umieszczasie pod przednimi lub tylnymi kolamisamochodu. Podczas szarpnieciamoga obluzowac sie sruby lub zlaczaw podwoziu, trzeba je zatem dokladniesprawdzic po powrocie. Nalezyrówniez pamietac o zabraniuodpowiedniej ilosci benzyny, majac nauwadze duze jej zuzycie przy wysokichobrotach silnika na niskich biegach.e) O celu i trasie planowanejwycieczki trzeba zawiadomicGwardie Narodowa w najblizszejmiej scowosci.D I najwazniejsze: w razie awariisamochodu lub zabladzenia nalezypozostac w pojezdzie. Czlowiekawedrujacego samotnie po pustynio wiele trudniej znalezc niz samochód.

138 Z DALA OD CENTRUM

....:.~~..•

OKRET PUSTYNIWielblad zyje zwykle 25 lat.Jest to wystarczajacy okres dlajego pana, aby poznac slabostkiswego zwierzecia, a nawet

nauczyc sie rozpoznawac jegoslady. Poniewaz pustynnykoczownik jest zalezny odwielblada, nic dziwnego,ze w jezyku arabskim istnieje

ponad 100 nazw okreslajacychwielbladzice, wielblady w róznymwieku, o dlugich nogach,agresywnym charakterze itd.

Zwierzeta te, doskonaleprzystosowane do swego

srodowiska, moga obyc sie bezwody dwa tygodnie. Sa w staniewypic naraz 130 litrów. Mleko ichjest bardzo wartosciowe. Wielbladyzabija sie na mieso tylko z okazjispecjalnych swiat.

WYCIECZKI NA WIELBLADACHWycieczki na wielbladach nadaja sietylko dla mlodych i sprawnych osób,które chca poznac autentyczne zyciena pustyni. Trzeba takze uswiadomicsobie, ze podróz wielbladem obejmiejedynie mala czesc trasy mozliwejdo przebycia samochodem terenowym.Korzyscia takiej podrózy jest dokladnaznajomosc malego obszaru zamiastszybkie przejechanie wiekszychprzestrzeni pustyni.

Glównymi osrodkami organizacjiwycieczek na wielbladach sa Duz, Neftai Tauzar. Biura turystyczne organizujarózne wycieczki - od godzinnej dolO-dniowej. Duz i Ksar Metameur oferujanajciekawsze wyprawy, prowadzoneprzez doswiadczonych miejscowychprzewodników od zródla do zródla,z rozbijaniem namiotów i gotowaniemna ognisku. Na niektórych trasach moznaprzemieszczac sie od ksaru do ksaru,z noclegami w skromnych ghorfach.

~~~~~~~~-z DALA OD CENTRUM -~~-

Cierpliwe oczekiwanie na pierwszych turystów

Po pierwszym dniu jazdy nie unikniesie otarc i odparzen, lecz wiekszosctury~tów szybko sie do siodlaprzyzwyczaja. Oprócz biurturystycznych jest w Duz wspanialeprzedsiebiorstwo zwane CampingNomade el-Nouail, 5 km od drogiprowadzacej na poludnie. Na koncuutwardzonej drogi z Duzu znajduje sieEl-Faouar, skad takze organizowanesa wycieczki na wielbladach.

Pora roku ma ogromne znaczenieprzy planowaniu wyprawy. Nalezyunikac miesiecy letnich, gdy temperaturaprzekracza 40°C, wówczas moznabowiem poruszac sie jedynie wczesnymrankiem, póznym popoludniemi wieczorem. Najlepiej wybrac siena wycieczke w okresie od listopadado kwietnia, zabierajac ze soba cieplaodziez, gdyz temperatura na pustyniw nocy moze spasc ponizej O°C.

PARKI NARODOWEOd czasu uzyskania niepodleglosciTunezja dazyla do utworzenia parkównarodowych, aby chronic krajobraz, florei faune. W wiekszosci parków znajdujasie muzea przyrody, co znacznieuatrakcyjnia wycieczke. ParkNarodowy Bu Hedma, 85 km na wschódod Kafsy obejmuje 350 km2 wyzyny zezwierzetami pustyni, takimi jak gazelei orly przednie. Park Narodowy DzabalSzambi obejmuje 600 km2 lasu w górachAtlasu Tunezyjskiego wokól najwyzszejgóry Tunezji, z dzikimi kozami, dzikimiswiniami i muflonami. Park NarodowyDzabal Ikcheul w poblizu Bizertyzajmuje 100 km2 na poludniowymbrzegu jeziora Ichkeul (patrz s. 52-53).

Muflon (po prawej);

wiosna nad jeziorem

Ichkeul (ponizej)

140) --- . - ZDALAOD CENTRUM---------

Aby nie dac sie zwiesc tymromantycznym obrazem, trzebauswiadomic sobie, iz w rzeczywistoscisystem nawadniania i gospodarowaniaw dobrej oazie jest niezwykleskomplikowany i wymaga duzejpracy. Francuscy inzynierowie,którzy sadzili, ze moga go usprawnic,przyznawali sie do porazki.

W duzych oazach, takich jakTauzar (patrz s. 109) i Nefta (patrzs. 104-105) woda z setek zródel jestrozprowadzana do kazdego,naj odleglejszego poletka. Slona wodamusi byc bezpiecznie odprowadzonapoza ziemie uprawna; takze odplywscieków musi byc uregulowany.System wymaga stalej opiekii konserwacji; nie ma formalnychprzepisów wykonywania tych prac,wszystko opiera sie na wzajemnymzaufaniu i wspólzaleznosci. Uwagezwraca równiez przemyslana róznorod­nosc upraw. W cieniu pod wysokimipalmami daktylowymi rosna oliwkii drzewa owocowe; one z kolei dostar­czaja cienia dla pszenicy i warzyw.

PALMY DAKTYLOWE

Bez palm daktylowych nie byloby zycia

w rejonie Sahary. Oprócz daktylidrzewa dostarczaja paszy dla

zwierzat, a z wlókien wyrabia sie linyi obuwie. Najlepszym i najbardziej

cenionym rodzajem daktyla jest degleten-nur (palec swiatla), który zbiera sie

w listopadzie, glównie w oazach Tauzar,Nefta i Duz (zbiory z Nefty sa najwyzej cenione). Jest ponad 100 rodzajów

daktyli, rózniacych sie w zaleznosci od regionu klimatycznego. Kazde drzewozyje 150-200 lat; moze dostarczyc 120 kg daktyli rocznie. Daktyle sanaj bogatsze ze wszystkich owoców w bialko i cukier. Sok ze starych palmwykorzystuje sie do produkcji laghm;, mocnego alkoholu. Drewno palmy jest

stosowane do budowy domów, mostów przecinajacych kanaly nawadniajacei ogrodzen wokól pól; liscie palm takze wykorzystuje sie do konstrukcjiogrodzen oraz do wyrobu koszyków, mat i pokrycia dachów. Dzaridto nazwapnia palmy; wykorzystano ja w nazwie regionu Szat! al-Dzarid.

Slodkapodstawazyciana pustyni

PUSTYNNE I GÓRSKIE OAZYNiewiele widoków wywiera tak duzewrazenie jak pustynne oazy.Tu, posród jalowego, wypalonego,skalnego lub piaszczystego krajobrazuznajduja sie bijace zródla, chlodnesadzawki i bujne ogrody, ocienionepalmowymi liscmi.

Biale grobowce sufich o zachodzie slonca nad Corbeille w Nelcie

Oazy Tunezji sa polozonew regionie Szatt al-Dzarid (patrzs. 94). Górskie oazy sa male;wybuchaja pióropuszami drzewpalmowych z jalowych zboczygórskich i wawozów. Pustynne oazymaja zupelnie inna wielkosc.

Oaza Tauzar o powierzchni1000 hektarów jest najwieksza;znajduje sie w niej 300 000drzew. Nefta ma 152 zródlanawadniajace 400 000 drzew.

Granaty i daktyle w Kabisie

142) ------z DALA OD CENTRUM ---------

ODLEGLE MIEJSCAW GLEBI KRAJUTurysta zwiedzajacy Tunezje maniewielka szanse na unikniecietlumów. Tloczno jest w hotelach,na plazach, we wszystkich slynnychmiastach czy ruinach, do którychodbywaja sie zbiorowe wycieczki.Dla tych, którzy tesknia za samotnymzwiedzaniem kraju, dobra propozycjajest wypozyczenie samochodui odwiedzenie jednego lub kilkuwymienionych ponizej miejsc.We wszystkich tych miejscachnie ma punktów gastronomicznych(lub sa nieliczne), nalezy zatemzahrac ze soba wlasne zapasyzywnosci i napojów.

Bulla RegiaBulla Regie, zbyt odleglaod wschodnich nadmorskich kurortówHammametu, Monastiru i Susy,mozna zwiedzic jedynie podczascalodniowej wycieczki z Tabarki luhz Tunisu (jesli wstanie sie bardzowczesnie). Jej polozenie na <lboc<lach

doliny rzeki Madzardy jest bardzoatrakcyjne, lecz tym, co przyciagai fascynuje najbardziej, sa podziemnewille, które daja pojecie o codziennymzyciu starozytnych Rzymian(patrz s. 47).

ChemtouSamochodem hez problemu mozna siedostac do pobliskiego Chemtou- rzymskich kamieniolomów, gdziewydobywano marmur na wieletunezyjskich posagów (patrz s. 48).Prowadzi tu droga na zachód od szosydo Dzunduby (Jendouby). Kamienio­lomy znajduja sie powyzej Chemtouwe wzgórzu o dwóch szczytach.Marmur stad pochodzacy cenionobardzo wysoko; bylo to jedyne zródloslynnego miodowobrazowego marmuruz ciemnoczerwonymi zylkami zwanegoantico giallo. W kamieniolomach wciazznajduja sie nieukonczone kolumny;wyzej na wzgórzu lezy sanktuariumz oltarzem poswieconym hogowiBaalowi. W poblizu nie ma wsi,jedynie kilka domków rolników.

Rozlegle rzymskie ruiny Bulla Regia slynace z podziemnych willi

Ulica Al-Kat w dniu targowym

Góra stolowa JugurtaTa niezwykla góra stolowa w poblizugranicy z Algieria, jedno z najbardziejinteresujacych miejsc w Tunezji,ma na szczycie ruiny starozytnegogarnizonu oraz sanktuariummarabuta. Wycieczka na niapozostawia niezatarte wspomnienie(patrz s. 97 i 110-111). Noc moznaspedzic w AI-Kaf.

Hajdra, Maktar i MedeinaSa to trzy starozytne rzymskiemiasta, mniejsze i mniej imponujaceniz Dugga, Subajtila i ThuburboMajus, lecz zaslugujace na zwiedzenie.Najciekawszy i najlepiej zachowanyjest Maktar. Mozna do niego zrobicjednodniowa wycieczke z kurortów

nadmorskich Susy i Monastiru(patrz s. 83 i 100-101). Obejmuje duzyobszar; potrzeba co najmniej dwóchgodzin, aby zwiedzic go dokladnie.Medeina lezy dalej w glebi kraju, leczjesli wyruszy sie bardzo wczesnie,mozna ja takze zwiedzic w czasie tejsamej wycieczki (patrz s. 102-103).

Hajdra jest naj trudniej dostepnaze wszystkich rzymskich wykopalisk,lezy w glebi kraju kilka kilometrówod granicy algierskiej - zbyt daleko,aby ja odwiedzic w trakciejednodniowej wycieczki. Przenocowacmozna w AI-Kaf lub Subajtili. Chocnie ma wspanialych zabytków,pozwala poznac szczególnaatmosfere granicznego miasta(patrz s. 96-97).

MORZE I LAZNIE

PlazeOcenia sie, ze w Tunezji slonecznapogoda trwa 300 dni w roku. Dlugoscwybrzeza morskiego wynosi ponad1000 km. Oto lista najlepszych plaz,która moze pomóc w wyborzeodpowiedniego miejsca wypoczynku.

Na pólnocnym wybrzezu, 28 km napólnocny wschód od Tabarki, znajdujesie Przyladek Czarny (Cap Negro),piaszczysta plaza ze skalami i dobrymimiejscami do plywania z maska.Przyladek (Cap) Serrat, na poludniowy

Dzardzis ma jedna z najwiekszych

piaszczystych plaz w Tunezji

--------- Z DALAOD CENTRUM------

zachód od Bizerty, takze ma piaszczystaplaze ze skalami, w Bechateur zas,15 km na zachód od Bizerty, znajduje siepiaszczysta plaza ze skalami i malymizatoczkami. Czyste piaszczyste plaze napólnocnym wybrzezu to Plage de R'Meli Ras Dzabal, obie na wschód od Bizerty.Na wybrzezu Sahelu plaze sa prawiewylacznie piaszczyste, bez skal;najlepsze znajduja sie w Hammamecie,Nabel, Skanes, Susie i POI"Lal-Kantaui.Wyspy Kerkenna i Dzarba równiez majawspaniale, bezpieczne i piaszczyste plaze.

UzdrowiskaOd czasów rzymskich gorace zródlaodkryte w pólnocnej Tunezjiwykorzystywano do wypoczynkui celów leczniczych. Obecnie miejscate sa wyposazone w nowoczesneurzadzenia i otoczone luksusowymihotelami. Korbus na przyladku Bonma 7 zródel o temperaturzeod 50 do 60°C; woda z tych zródel leczyschorzenia przemiany materii, problemyskórne, artretyzm i reumatyczne stanyzapalne. Ajn Oktor, kilka kilometrówna poludnie od Korbus, jest chlodnym,mineralnym zródlem z woda pomagajacaw leczeniu kamieni nerkowych. DzabalOust, 30 km na poludnie od Tunisu,ma zródla otocz0ne resztkami rzymskichmarmurowych posadzek; woda z tychzródel leczy chroniczne reumatycznestany zapalne, artretyzm i dne·W Hammam Burgiba, 32 km odTabarki, znajduje sie uzdrowiskoz pieknym hotelem, polecaneprzy leczeniu stanów zapalnych drógoddechowych oraz alergii.

Laznie publiczne (hammamy)Hammam, charakterystyczny dlakultury islamu, pochodzacy z czasów,gdy w domach nie bylo urzadzensanitarnych, sklada sie z sali z goracapara, gdzie mozna wypocic siei wymasowac, oraz z chlodnej sali,gdzie znajduja sie przebieralnie. Starezwyczaje nie zanikly calkowicie

- wiekszosc Tunezyjczyków wciaz razw tygodniu korzysta z lazni, gdyzzwykla kapiel lub prysznic nie dajatakiego uczucia czystosci, jakiegomozna doswiadczyc w hammamie.Wizyte w lazni poleca sie wszystkimturystom przynajmniej raz w czasie ichpobytu w Tunezji (oczywiscie nie zalecasie jej w wypadku spalonej sloncemskóry), poniewaz bardzo odprezai uspokaja. Po obfitym wypoceniu siemasazysta (lub, w zenskiej lazni,masazystka) masuje cialo szorstkarekawica, scierajac martwy naskórek.Masaze te nie maja podtekstuerotycznego, a calkowita nagosc nie jestprzyjeta. Czesto ta sama laznia jestwykorzystywana w róznych godzinachprzez rózne plcie, zwykle po poludniuprzez kobiety, natomiast rankiemi wieczorem przez mezczyzn. Lazniekoedukacyjne znajduja sie w hotelachPalmariva na Dzarbie oraz Chemsal-Hanna w Susie.

Wejscie do publicznej lazni (hammamu) w starej

medynie Tunisu

146) ------ Z DALA OD CENTRUM --------

PODRÓZ POCIAGIEMW Tunezji sa trzy trasy atrakcyjnedla turystów. Po pierwsze linia TGMz centrum Tunisu przez przedmiesciaKartaginy do La Marsa. Ta przyjemnatrasa najlatwiej dotrzec do Kartaginy(patrz s. 42--43). Podróz pierwszaklasa jest nieco wygodniejszai zwieksza szanse na uzyskaniemiejsca siedzacego. Trasa przezjezioro Tunis daje swietnewyobrazenie o nie zwyklympolozeniu miasta. Grobla linii TGMzostala zbudowana przez firmebrytyjska dla namiestnikaosmanskiego - beja Mohammedaw XIX wieku w wyniku sugestiiówczesnego ambasadora WielkiejBrytanii, mieszkajacego w La Marsa.Material budowlany uzyskiwanoz ruin Kartaginy.

Druga slynna trasa kolejowa jestLezard Rouge (Czerwona Jaszczurka),która kursuje jedyny w swoim rodzaju,odnowiony, czerwony pociag parowy

z XIX wieku. Jest przeznaczonydla turystów, którzy wyruszajaz Metlaoui na pólnoc od Szattal-Dzarid, aby zwiedzic wawózSelja oraz dotrzec do Redeyef(i z powrotem - patrz s. 103 i 107).W sezonie pociag kursuje 3 razyw tygodniu; wycieczka w obiestrony trwa okolo 4 godzin.Trasa ta jest bardzo polecana;pozwala zobaczyc wspanialascenerie wawozu.

Trzeci rodzaj to miniaturowekolejki w stylu Disneylandu,które tocza sie wzdluz glównychnadmorskich tras w Hammamecieoraz pomiedzy Susa a Portal-Kantaui, laczac wazniejszehotele. Nie jest to praktycznysrodek komunikacji, leczdaje duzo radosci dzieciom.

Miniaturowa kolejka Noddy dla turystóww Port al-Kantaui

WSKAZÓWKI

148)

ZakupyTargowanie sieTargowanie sie nalezy do stylu zyciaw calym swiecie arabskim;z wyjatkiem zywnosci i lekarstwmozna targowac sie o wszystko.Na bazarze lub w sklepiez pamiatkami, nawet gdy cenysa podane, warto przystapicdo targu. I najwazniejsze - sposóbdobicia targu. Jest to spektakl,który trzeba odegrac tak, aby kazdaze stron miala uczucie, ze nie stracilatwarzy i zrobila interes.Nalezy przyjac zasade proponowaniazaplaty nieco powyzej polowyceny wywolawczej; nastepniepoprzez ustepstwa z obustron osiaga sie cene koncowa.

Zlozonyprocestargowaniasie to obyczajwTunezji

Dobre zakupy pamiatekKaftany sa swietnymi, oryginalnyminocnymi strojami, lecz trzebapamietac, ze wyroby z bawelnykurcza sie w praniu. Haftowaneserwetki, obrusy, powloczkii reczniki sa pamiatkami latwomieszczacymi sie w walizce.Ceramika jest ciekawa, lecz ciezkai krucha, dlatego lepiej ograniczyc siedo jednego duzego talerzalub pary kubków. Na sukach kusza

GODZINY OTWARCIA

Typowe godziny otwarciawiekszosci sklepów: 8.30-12i 16-19 (latem), 15-18 (zima).Suki sa nieczynne w piatkipo poludniu i czasami w niedziele.

przyprawy i ziola, ale muszabyc dobrze opakowane. Rózepustyni (krysztaly gipsuw formie kwiatów) sluza jakooryginalne przyciski, pamiatkiz Sahary.

Alternatywa dla suków jestogólnokrajowa siec sklepówz pamiatkami, zwanych GfficesNationales de l'Artisanat Tunisien(GNAT). W wiekszosci duzychmiast jest sklep GNAT-u z salawystawowa; ceny sa tu stale.Sklep taki, przypominajacy domtowarowy, jest wygodny, jesli ktosnie lubi targowania sie. Ceny sanieco wyzsze niz na suku.

Sklepy ONAT-uW Tunisie jest kilka sklepów;najdogodniejszy z nich znajduje siena lotnisku 'l\mis Carthage(tel.: 71-236000). Inne sklepy to:DEN-DEN, Avenue de l'Independance(tel.: 71~512400), sklep Mohamed V,Aveunue Mohamed V(tel.: 71-346899) i sklep na parterzePalmarium Shopping Centre,Avenue de Carthage(tel.: 71-346479). Inne sklepyGNAT-u w Tunezji znajduja siew nastepujacych miastach:Bizerta, Quai du Vieux Port(tel.: 72-396 84)Kabis, Boulevard Farhat Hached(tel.: 75-722 60)Kafsa, Rue Sidi Bou Yahia(tel.: 76-208 58)La Goulette, Gare Maritime(tel.: 73 09 40)Dzarba Midun (tel.: 75-575 56)Dzarba Haumat-as Suk(tel.: 75-500 40)Kairuan, Avenue Ali Zouaoui,w poblizu Bab al-Jedid(tel.: 77-20047)Monastir, w poblizu meczetu HabibaBurgiby (tel.: 73-62190)Lotnisko Monastir(tel.: 73-60300)

Wystawasklepuz tradycyjnymiwyrobamiz metaluw Sidi Bu Said

Nabul I, Avenue Habib Thameur(tel.: 72-850 07)Nabul II, Avenue Farhat Hached(tel.: 72-851 77)Safakis, Rue Hamadi Taj(tel.: 74-968 26)Susa, Port el Kantaui, Rue desJasmins (tel.: 73-41066)Dzardzis, Avenue Farhat Hached(tel.: 75-806 99)

KAFTANY

Kaftany, nazywane przez

miejscowych galabije (dzalabije),to dlugie, bawelniane suknie

z dlugimi rekawami, noszonetradycyjnie przez mezczyzni kobiety. Zwykle sa w jasnychkolorach, takich jak zólty lubniebieski; kaftany z haftami wokólszyi i na piersiach sa drozsze.

SUKIWszystkie towary wymienionew czesci Co kupic najlatwiej znalezcna sukach (urientalnych bazarach),polozonych w centrach glównychmiast Tunisu: Susy, Kairuanu,Hammametu, Haumat as-Suk.W labiryncie kretych uliczek i waskichprzejsc, które tworza suk, sklepysa rozmieszczone wedlug branz,zgodnie ze wschodnia tradycja.Tak wiec wyroby z miedzi moznaspotkac w jednej czesci suku,perfumy zas w calkiem innej. Dzis,zwlaszcza na glównych ulicach suku,tradycja zostala zlamana na skutekpowstania wielu wiekszych sklepów,oferujacych turystom pod jednymdachem róznorodne pamiatki.Ceny, choc nigdzie na suku nie sastale, tu jednak beda wyzsze.Warto wiec poszukac tradycyjnychsklepów poza glówna ulica.

COTYGODNIOWY TARGCale zycie gospodarcze spolecznosciwiejskich toczy sie wokólcotygodniowego targu, który maogromne znaczenie, szczególnie dlaodleglych wsi. Mozna tu nie tylkodokonac zakupów na caly tydzien,lecz takze spotkac przyjaciól,poplotkowac, a nawet skojarzycmalzenstwo. Nic dziwnego,ze targi sa bardzo barwne; sawydarzeniem, w którym turystapowinien choc raz wziac udzial,aby odczuc lokalna atmosfere,a byc moze takze cos kupic.

COTYGODNIOWE TARGIW RÓZNYCH REGIONACHKRAJU

PólnocAjn Draham - poniedzialek; Badza- wtorek; Bizerta - wtorek; Dzunduba(Jendouba) - sroda; Menzel Burgiba- sroda; Tabarka - piatek.

Przyladek Bon i równinanadmorska Przyladka BonAl-Hauarja - piatek; Kelibia­poniedzialek; Korba - niedziela;Menzel Buzelfa - czwartek; MenzelTemime - wtorek.

Równina przybrzeznaAl-Dzem - poniedzialek; Hammamet- czwartek; Kairuan - poniedzialek;Al-Mahdija - piatek; Monastir- sobota; Nabul- piatek; Remla(Kerkenna) - wtorek; Safakis - piatek;Susa - niedziela.

W glebi krajuDuz - czwartek; Al-Fauar - piatek;Kafsa - czwartek; Kasserine - wtorek;Kebili - wtorek; Al-Kaf - czwartek;Maktar -poniedzialek; Metlaoui- niedziela; Nefta - sroda; Subajtila- sroda; Siljana - czwartek; Tebursuk- czwartek; Testur - piatek; Tauzar- niedziela.

------------ ZAKUPY--------

Dzarba i poludnieBen Gardane - sobota; BeniCheddache - poniedzialek; FumTatawin - poniedzialek, czwartek;Kabis - codziennie z wyjatkiemponiedzialków; Ghomrassen - piatek;Haumat as-Suk - poniedzialek,czwartek; Mareth - poniedzialek;Matmata - poniedzialek; Medenin- niedziela; Remada - niedziela;Dzardzis - poniedzialek, piatek.

CO KUPIC

DywanySa to chyba najdrozsze pamiatki,nalezy zatem dokonywac zakupurozwaznie. Trzeba sprawdzic stempelGNAT-u na spodniej stronie dywanuswiadczacy o jego autentycznosci; jesttam takze krótki opis jakosci wyrobu.Warto równiez pamietac, ze barwywygladajace atrakcyjnie w ostrymtunezyjskim sloncu, moga wydac siezbyt jaskrawe w szarym, przycmionymswietle Europy. Clo i VAT placisie od pelnej wartosci; trzeba wiec

przedstawic wladzom celnymrachunek przy przekraczaniu granicyswego kraju.

Ceramika i wyroby garncarskieCeramike wytwarzana zwlaszczaw Nabulu i Guellala (Dzarba) moznaznalezc w sklepach w calym kraju.Sklepy w Nabulu sa najtansze.Tutejsze wyroby nosza slady wplywówpunicko-rzymskich, arabskichi andaluzyjskich. Dekoracyjne wzoryz Guellala przypominaja raczejzdobienia berberyjskie i grecko­-rzymskie. Sa to wspaniale, chockruche, pamiatki.

MiedzNa tradycyjnych sukach miejskichwciaz mozna zobaczyc rzemieslnikówwytwarzajacych za pomoca mlotkamiedziane misy, tace i ozdobyogrodowe z dekoracyjnymi wzorami.

Dziedzince sklepów z pamiatkami na Dzarbie

wypelniaja dywany na sprzedaz

152)

BizuteriaNaszyjniki z korali i bursbLynusa popularna bizuteria, zwlaszczaw rejonie Tabarki. Jednakze tutejszekoralowce sa pod ochrona. Koral jestniewatpliwie zbierany nielegalnie,lepiej wiec kupic plastikowa wersjekoralowych wyrobów. Kazdy sukma swoja ulice zlotników.Na Dzarbie w Haumat as-Suki Hara Kebira sa jubilerzykultywujacy stare zydowskietradycje rzemieslnicze. Dwomaamuletami chroniacymi przedzlym urokiem sa niezmienniedlon Fatimy i ryba.

SkóraRanne pantofle (z zadartymi,spiczastymi noskami w stylu Aladyna)sa doskonalym nie drogim prezentem.Nie wypchane pufy moga takzesprawic radosc. Modne wyroby,takie jak torebki, kurtki i paski,powinno sie dokladnie sprawdzacpod wzgledem jakosci szyciai wykonczenia, aby nie rozpadly siewkrótce po zakupie.

Drewniane lalki, targ uliczny w Sidi Bu Said

PerfumyEkstrakty z rózy, jasminu i konwaliisprzedaje sie w malych fiolkachzdobionych zlotem. Nalezy sprawdzic,czy sa szczelnie zakorkowane.

Inne pamiatkiSa wsród nich lalki w regionalnychstrojach, bialo-niebieskie klatkina ptaki z Sidi Bu Said, koronkii hafty, czerwone fezy z filcu,wachlarze z lisci palmowychimpregnowane olejkiem jasminowym,wyroby z drewna - pudelkana papierosy, instrumenty muzyczneoraz stara bron: miecze i sztylety.Wiele haftów jest wzbogaconychzlota i srebrna nitka. Moznawybrac ubranie dla siebie lub strójdla lalki na rózne okazje, lacznicz tradycyjnym strojem slubnym.

Tunezyjskie rzemioslaTradycyjna sztuka i rzemioslosa wspierane przez rzad, aby zaspokoicpotrzeby turystów. W rezultacie liczbaTunezyjczyków zajmujacych sie

Zdobienie talerzy z mosiadzu wymaga duzych

umiejetnosci i cierpliwosci

------------ ZAKUPY--------~

rzemioslem wzrosla do 120 000;w wiekszosci sa zatrudnianiw warsztatach produkujacychdywany.

Rózne regiony maja swoje wlasnespecjalnosci, np. Kairuan slynieze swych dywanów. Sa one robionewylacznie przez kobiety,sprzedawane zas tylko przezmezc:lY:ln. Im bardziej na poludnie,tym wiecej spotyka sie dywanówberberyjskich, z charakterystycznymizygzakami i rombamiw podstawowych kolorach.Rekodzielo bedace wylaczna domenakobiet to hafty i koronki.Inne wyroby, lacznie z perfumami,ceramika, bizuteria i wypchanymiwielbladami, sa wytwarzaneprzez mezczyzn.

Nabul jest znany z ceramiki;tradycje tego rzemiosla siegaja tuczasów rzymskich - wiele wzorówjest opartych na wzorachantycznych. Glówne kolory:

bialy, zielony, niebieski i zólty,wytwarzane z miejscowychnaturalnych barwników,sa uzyskiwane ta sama metodaco w rzymskich wyrobachceramic:lIlych.

Najbardziej specyficznymtunezyjskim rzemioslem jestwytwarzanie bogato zdobionychklatek dla ptaków w Sidi Bu Said.Klatki sa róznych rozmiarów,lecz zawsze nasladuja motywyzdobnicze maszrabij (rzezbionedrewniane zaluzje) w oknachtradycyjnych domów arabskich.Klatki te mozna przewiezc jedyniejako bagaz podreczny; obecniewiele hoteli dekoruje nimirecepcje, uzywajac jakoskrzynek pocztowych.

Wypchane wielblady sa ladne,nie drogie i poreczne, lecz niezbyttrwale jako zabawki.

Slynna ceramika z Nabulu

154~~

RozrywkiZakres proponowanych rozrywek jest w Tunezji dosc ograniczony;naj ciekawsze sa festiwale, które odbywaja sie w calym kraju zwyklew miesiacach letnich (patrz s. 156-157). W pozostalych miesiacach zyciekulturalne nawet w Tunisie slabnie. Najpopularniejsza rozrywkardzennych mieszkanców jest spacer po ulicach, ogladanie wystaw skle­powych, przesiadywanie na pogawedkach w kawiarni. Najlepszymimiejscami dla tego typu rozrywek sa La Marsa i Gammarth.

Kina sa popularne wsród tunezyjskiejmlodziezy, glównie mezczyzn, lecz niewyswietlaja filmów interesujacych dlazagranicznego turysty. Przedstawieniateatralne i muzyczne przewaznieograniczaja sie do festiwali, tak wiecdla turystów odwiedzajacych Tunezjepoza okresem festiwali glówna formacodziennej rozrywki jest wylegiwanie

Egzotyczne akrobacje jezdzców na koniach

w "Wieczorze Beduinów" w Monastirze

sie na plazy, czytanie gazet, wycieczkido wykopalisk i muzeów oraz wizytyw tradycyjnej lazni, uzdrowiskachi parkach narodowych. Jesli chodzio zycie nocne, w wiekszych hotelachwszystkich kurortów sa zwykledyskoteki; niektóre z hoteli majanocne kluby, w nielicznych odbywaja siewystepy kabaretowe. Jedyniew Tunisie jest kilka nocnychrestauracji proponujacych wystepyfoklorystyczne z nieodlacznym

Muzycyi tancerzewczasiewystepówfolklorystycznychnoszaludowestroje

tancem brzucha. Przeglad wydarzenkulturalnych oraz reklamy nocnychlokali i wieczornych imprezw restauracjach mozna znalezc wefrancuskojezycznej gazecie "Le Presse".

KinoTunezyjskie kino nie jest zbytinteresujace dla turysty. Typowyrepertuar to amerykanskie brutalnefilmy akcji, kung-fu oraz hinduskieromansowe sagi, w których kochanko­wie sa rozdzieleni przez lu~ i rodzine,lecz na koncu milosc zawsze zwycieza.W hotelu Africa w Tunisie czasami sawyswietlane lepsze filmy francuskie.W Tunisie znajduje sie ponadto okolo20 kin rozproszonych po calym miescie;ich repertuar i godziny projekcji(zwykle o 15, 18 i 21) sa podane wefrancuskojezycznej gazecie "La Presse".

Dyskoteki, kabarety i kluby nocneTunis nie proponuje wiele w tymzakresie poza kilkoma wystepamikabaretowymi w restauracjach takichjak Le Malouf, 108 Rue de Yugoslavie,M'Rabet w starej medynie na Sukat-Truk czy Le Palais, 8 Avenuede Carthage. Duze plazowe hotelemaja wlasne kabarety i dyskoteki,a w Hammamecie sa dwa niezalezne

kluby nocne - Mexico w poblizu hoteluHammamet Sheraton i restauracjaScheherezade, Avenue des NationsUnies, proponujace taniec brzucha,zaklinaczy wezy i polykaczy ognia.

TeatrW Tunisie znajduje sie Teatr Miejskiprzy Avenue Habiba Burgiby, w któ­rym odbywaja sie, oprócz przedsta­wien, koncerty arabskiej i zachodniejmuzyki klasycznej. Dom Kulturyimienia Ibn Chalduna (16 Rue IbnKhaldoun) organizuje wystepyzagranicznych zespolów teatralnych.

156)

/

Swietaw Tunezji, kraju muzulmanskim, obchodzi sie swieta islamu, dlategopiatek jest dniem wolnym od pracy, chociaz niedziela jest takze dniemwolnym od pracy dla biur, banków i innych instytucji. Dwa glównedoroczne swieta, w czasie których wszystko jest na trzy dni zamkniete,to Id al-Kebir na pamiatke gotowosci Abrahama do zlozenia swego synaIzaaka w ofierze, oraz Id as-Saghir na zakonczenie ramadanu, miesiacapostu. Wizyty rodzinne polaczone z uroczystym posilkiem to glównerozrywki w czasie tych swiat. Kazdego roku swieta wypadaja o 11 dniwczesniej niz w roku poprzednim.

W Tunezji odbywa sie duzo lokalnychfestiwali; wiekszosc z nich - w lipcui sierpniu. Sa one gleboko zakorzenionew miejscowej tradycji, lecz obecniestaraja sie dostosowac do potrzebi oczekiwan rynku turystycznego.W miejscowych biurach turystycznychmozna zasiegnac informacjidotyczacych programów festiwali.

Kwiecien - Festiwal Pomaranczyw Nabulu, pokrywajacy sie z czasemkwitnienia drzew pomaranczy,proponuje program dostosowany

raczej do potrzeb turystów nizmiejscowych.Maj/Czerwiec - FestiwalSokolnictwa w AI-Hauarji - zawodysokolników, w których ulozone sokolymaja chwytac kuropatwy i przepiórki.Ptaki zwykle lapie sie w marcu lubkwietniu, gdy migruja przez przyladekBon; sa szkolone przez mieszkancówwsi na festiwal, potem wypuszczanena swobode.Czerwiec - MiedzynarodowyFestiwal Muzyki Maluf, odbywajacysie w duzej kawiarni pod WielkimMeczetem w Testour. Andaluzyjskamuzyka ludowa.Lipiec - Festiwal Korali w Tabarce- jest to glównie reklama dla sklepówsprzedajacych korale; rafy sa obecniepowaznie wyeksploatowane i znajdujasie pod ochrona rzadowa.Lipiec/Sierpien - Festiwal Teatrui Muzyki w Susie z programemnastawionym na turystów,prezentujacym ludowa muzyke i taniec.Lipiec/Sierpien - Festiwal TeatruKlasycznego w Dugga proponujacyklasyczne sztuki francuskie.Lipiec/Sierpien - Festiwal Folkloruna wyspach Kerkenna - wydarzeniekulturalne dla turystów.Lipiec/Sierpien - Miedzynarodowy

Jezdzcypopisujasie swymiumiejetnosciamiwczasiefestiwalipustynnychna poludniukraju

Muzycyitancerzew barwnychstrojachna festiwaluSaharyw Duzie

Festiwal Kulturalny w Hammamecie,z przepstawieniami muzycznymii draniitycznymi w jezyku francuskimi arabskim, odbywajacy sie w williGeorge'a Sebastiana na scenieimitujacej teatr grecki.Lipiec/Sierpien - MiedzynarodowyFestiwal Kulturalny Kartaginy,najwiekszy festiwal w Tunezji. Odbywasie w odbudowanym rzymskimamfiteatrze w Kartaginie; wystepytaneczne, przedstawienia teatralnei muzyczne oraz filmy, glównie w jezykufrancuskim. Festiwal reklamowany jestw prasie i na tablicach ogloszen. Biletymozna kupic w amfiteatrze.Lipiec/Sierpien - FestiwalFolklorystyczny na Dzarbie - imprezadla turystów (odbywajaca sie zwykleco 2 lata).Lipiec/Sierpien - MiedzynarodowyFestiwal Kulturalny w Tabarce, znanytakze jako Letni Uniwersytet; uczest­niczy w nim wielu studentów, imprezykulturalne sa polaczone z dyskusjami,wystawami i koncertami.

Lipiec/Sierpien - Festiwal SidiBulbaba w Kabisie z kulturalnymii folklorystycznymi imprezami- nazwa festiwalu pochodzi odmarabuta, który byl fryzjeremMahometa.Sierpien - Festiwal Teatru i Poezjiw Monastirze - wydarzenie kulturalneglównie z francuskimi przedstawieniami.Listopad - Festiwal Zbioru Daktyliw Kebili.Listopad - Miedzynarodowy FestiwalFilmowy w Kartaginie,prezentujacy filmy arabskiei afrykanskie, odbywajacy sie co dwalata. Zawsze w roku nastepnymprezentowany jest w kinach Tunisu.Informacje o programie festiwalusa podawane we francuskich gazetach.Grudzien/Styczen - Festiwal Folkloruw Tauzar z wyscigami wielbladówi popisami zrecznosci koczowników.Grudzien/Styczen - KrajowyFestiwal Sahary w Duz, gdzie moznaobejrzec walki wielbladów, hokejna piasku i wyscigi chartów.

158)

DzieciDzieci sa uwielbiane w Tunezji, tak jak we wszystkich krajach sród­ziemnomorskich. Jesli sa to dzieci o jasnych wlosach i jasnej skórze, be­da przedmiotem zainteresowania i zachwytu - tubylcy beda chcieli jedotykac, gladzic po wlosach i twarzy, a nawet calowac. Kontakt fizycz­ny moze byc czasem dla dzieci zbyt uciazliwy, trzeba wiec uzyc dyplo­matycznych umiejetnosci, aby je przed nim ochronic.

Linie lotniczeLot linia lotnicza Tunisair to dobrywybór, gdyz oferuje ona 50-procentowaznizke dla dzieci. Matki z dziecmisa wpuszczane na poklad w pierwszejkolejnosci, a stewardesy rozdajadzieciom zabawki.

PlazeNajbezpieczniejsze plaze dla malychdzieci znajduja sie na Dzarbie,wyspach Kerkenna, w Hammamecie

i w Nabulu. Bardziej skaliste wybrzezena pólnocy kraju jest mniej odpowiednie.Nie ma niebezpiecznych pradówprzybrzeznych.

NiemowletaPieluszki mniejszych rozmiarówmozna kupic we wszystkich drogeriach,lecz wieksze rozmiary (powyzej 15 kg

Na wielu plazach hotelowych mozna przejechac

sie na wielb/adzie

------------DZIECI--------~

Tunezyjskie plaze z plytka woda, zwlaszcza na wschodnim wybrzezu, sa bezpieczne dla dzieci

wagi dziecka) sa trudno osiagalne,gdyz arabskie dzieci wczesnieuczy sie kontrolowania potrzebfizjologicznych. Znane odzywkiw proszku dla niemowlat salatwo dostepne - moznaje mieszac z woda mineralna·Srodki do pielegnacji niemowlatmozna kupic w drogeriach.

HoteleWieksze 'hotele we wszystkichkurortach maja zwykle ogródkizabaw i baseny dla dzieci, leczhotele miejskie rzadko zaspokajajapotrzeby najmlodszych. Wielewyraza zgode na dostawienietrzeciego lózka, co jest tanszeod dodatkowego pokoju. Chcaczmniejszyc koszty, mozna równiezumiescic dwoje malych dzieciw jednym lózku.

RozrywkiW Tunezji jest niewiele rozrywekdla dzieci. Fabiland w Hammamecie(patrz s. 61) jest przeznaczonydla dzieci powyzej 8. roku zycia.

Jedzenie i picieW Tunezji nie ma specjalnychdan dla dzieci, moga one jedyniedostac zmniejszone porcje

posilków dla doroslych. Chipsy sawszedzie, podobnie j ak gazowanenapoje: cola, lemoniada (o miejscowejnazwie Boga) oraz soki owocowew kartonach. Tunezyjskie jedzeniejest pikantne ze wzgleduna stosowanie papryki chili.Dla dzieci nalezy zamawiac bezprzypraw (sanspiquant).Wiekszosc dzieci uwielbia chrupiacybialy francuski chleb. Popularnymispecjalnosciami sa brik a l'oeu!;które mozna jesc palcami (zóltko jajawycieka obficie) oraz spaghetti.Ulubione desery to bardzo smaczne,male, lepkie ciasteczka. Restauracjezwykle sa otwierane o 19.30, chocw wiekszych hotelach przy plazymozna jesc przez caly dzien w barach.Hotelowy prowiant na podrózlub na piknik ogranicza siedo trójkata topionego sera, swiezychpomidorów, chleba oraz niezbytsmacznych herbatnikówi czekolady.

WózkiSkladane wózki sa bardzo przydatnedla malych dzieci (ponizej 3 lat),szczególnie podczas zwiedzania.Stan chodników nie jest naj gorszy,ale wózki powinny bycbardzo solidne.

160)

SportDuze hotele w kurortach umozliwiaja uprawianie sportów; w niektó­rych sa sale gimnastyczne, urzadzenia do cwiczen, zajecia aerobiku, sa­una i masaze. Baseny plywackie sa prawie w kazdym hotelu; czestospotyka sie takze korty tenisowe i boiska do siatkówki.

Jazda na rowerachW wielu hotelach w kurortach moznawypozyczyc rowery. Nalezy sprawdzicte mozliwosc w recepcji.

SokolnictwoSport ten jest uprawiany na przyladkuBon w Al-Hauarji od marca do czerwca(patrz s. 156). Klub Sokolników,zwany Aguilaria (przy drodzedo kamieniolomów) jest otwarty dlazwiedzajacych codziennie od 10 do 16.

PolowyNajlepszym wprowadzeniem w urokipolowów jest zorganizowaniewycieczki lódka miejscowego rybaka.Swietnym miejscem dla tego typuprzedsiewziecia sa wyspy Kerkenna.Mozna tu wziac udzial w polowieosmiornic, w Dzardzis w polowachgabek, zas w Sidi Daoud na przyladkuBon w lowieniu tunczyków (od maja

do czerwca). Szkola nurkowaniaw Monastirze takze organizujewycieczki w celu lowienia ryb,dostarczajac wedek i sieci.

Pilka noznaPilka nozna jest tunezyjskimnarodowym sportem; w niedzielnepopoludnia opanowuje caly kraj.Mecze zaczynaja sie o godzinie 13.Tunezja ma swa druzyne narodowa,a miejskie i wiejskie zespoly rywa­lizuja w ligach pilkarskich. Wiekszehotele czasami organizuja na plazachmecze personelu z goscmi hotelowymi.

GolfGlównym polem golfowym w Tunezjijest profesjonalne, turniejowe poleo powierzchni 103 ha z 27 dolkamiw Port al-Kantaui (Hammam-Susa- tel.: 73-317 55). Pola golfoweznajduja sie tez w Monastirze - 2 polaz 18 dolkami (Route de Ouardanine- tel.: 73-611 20) oraz w Hammamecie- 2 pola golfowe z 18 dolkami, zwaneJasmin i Cytrus oraz pole treningowez 9 dolkami (Bir Bu Rekba- tel.: 72-827 22). Bogate klubygolfowe mieszcza restauracje, baryi sklepy. Sa równiez pola z 27 dolkamina Dzarbie i w Tabarce.

LotniarstwoFederalne Centrum Szybownictwaz instruktorami i sprzetemlotniarskim znajduje sie w DzabalRessas, 25 km na poludniowy wschódod Tunisu (tel.: 71-90 67 12).

Polów ryb o zachodzie slonca w Hammamecie

-------SPORT ---------- @Jazda konna i wyscigiKonie mozna wYPOZYCLOYCna wieluturystycznych plazach oraz przyniektórych duzych, nadmorskichhotelach (majacych stajnie). FarmaBaraket Stud w Ghardimaou przygranicy algierskiej proponuje dlamalych grup l4-dniowe wycieczkiterenowe na koniach. W poblizuTunisu sa dwie stadniny oferujacelekcje jazdy i przejazdzki z instruktorem:Klub Jezdziecki, Ksar Said (10 kmod Tunisu), tel.: 71-22 32 52 orazKlub .Jezdziecki, La Soukra(15 km na pólnoc od Tunisu).W Susie klub jezdziecki znajduje sieprzy Avenue du 3 Septembre 1934.

Platoniczni milosnicy koni mogaobejrzec gonitwy odbywajace siew kazda niedziele na torachwyscigowych w Ksar Said i Monastirze.

PolowanieOkres polowan zwykle trwa od grudniado lutego. Glówne osrodki polowanna dziki, szakale i inna zwierzyneto Ajn Draham (Hotel Les CMnes),Tabarka (Hotel Morjane), Al-Hauarja,Zaghuan i Subajtila (Hotel Cilliumw Kasserine). W hotelu moznazalatwic zezwolenie na polowanie.

Zeglowanie po piasku i ladzieZeglowanie po piasku uprawia siena wydmach w rejonie Kebili i Duzu,a zeglowanie na ladzie na rozleglymobszarze Szatt al-Dzarid. Ladowy jachtto lódka na trzech kolach z zaglem,sterem, miejscem do siedzeniai pedalami. Osrodkiem uprawianiatego sportu jest hotel Al-Dzarid, 60 kmna poludnie od Tauzar, przy drodzedo Kebili (tel.: 76-504 88).

TenisW tenisa mozna grac na kortachhotelowych, lecz rozgrywkina wyzszym poziomie odbywaja siew glównych klubach Tunisu- Belvedere Club w Parc du Belvedere,

Avenue Taiet Mehin oraz Parc deSports Club przy Avenue Mohamed V.W marcu organizowany jest w Tunisieotwarty turniej tenisowy.

Trasy pieszeW Tunezji nie ma gór dla powaznychwspinaczy, ale istnieje wieleciekawych tras wedrownych wsródwzgórz w regionach Zaghuan,Kasserine (Dzabal Szambi),Ajn Draham i Al-Kaf.

Tenis jest popularnym sportem w nadmorskichhotelach

162) ---------SPORT------------

SPORTY WODNE

Loty ze spadochronemTen rodzaj sportu o wzrastajacejw ostatnich latach popularnosci polegana holowaniu przez motorówke osobyze spadochronem. Gdy lódz nabierapredkosci, spadochron wzbija siew powietrze, a opada stopniowow miare zwalniania biegumotorówki.

ZeglarstwoDobrze wyposazone porty znajduja siew Tabarce, Bizercie, Ghar al-Melh,Sidi Bu Said, La Goulette, Sidi Daud,Kelibi, Port al-Kantaui, Susie,Monastirze, Al-Mahdiji, Safakisie, SidiFrej (Kerkenna), Kabisie, Haumatas-Suk i Dzardzisie. Odpowiedniewarunki do zeglowania wystepuja

Staryportw Bizercie

-.",,~ph~:':;;jj

na calym wybrzezu. Glówneeuropejskie porty znajduja siew odleglosci 150 do 450 km, wieceuropejskie zaglowce czesto zawijajana wybrzeze Tunezji. Przepisy celnesa bardzo uproszczone. Specjalneporty jachtowe znajduja sie w Portal-Kantaui (300 miejsc do cumowania),w Monastirze (400 miejsc documowania), w Sidi Bu Said(380 miejsc do cumowania) orazw Tabarce (200 miejsc do cumowania).

Glebokie nurkowanieOgólna informacje o nurkowaniuw wodach Tunezji mozna otrzymacw Miedzynarodowym CentrumMorskim w Tunisie, 22 Rue deMedine, 1001 Tunis. Tel.: 71-282209lub 28 13 74. Wymienione ponizejszkoly nurkowania oferuja kursynauki nurkowania konczace sie

Zeglowanie na spokojnych wodach wokól Cypla Flamingów na Dzarbie

egzaminem, przyznajacymkandydatowi uznawany powszechniecertyfikat.

Centre International de Plongee,Port de Plaisance Al-Kantaoui, 4000Hammam-Susa.Tel.: 73-417 99.Club de Plongees Tabarka.Tel.: 78-670 478.SHTT Diving School, Monastir.Tel.: 73-360156 i 36 01 633.

Plywanie z fajkaNajlepsze wody do plywania z fajkaznajduja sie na pólnocnym wybrzezuw poblizu Tabarki, gdzie skalistewybrzeze i rafy koralowe to podwodnyraj morskiej fauny.

PlywaniePrawie wszystkie nadmorskiehotele w kurortach maja basenyplywackie. Jednakze otwarte basenyrzadko sa podgrzewane. W glebikraju jest malo hoteli z basenami;trzeba pamietac, ze sa napelnianei maja wystarczajaco ciepla wodeod czerwca do wrzesnia (temperaturaw nocy wiosna i jesienia jestzaskakujaco niska).

Narty wodne i windsurfingW wiekszych hotelach sa motorówki,umozliwiajace chetnym jazdena nartach wodnych, mozliwe jesttakze wypozyczanie desek z zaglem,kursy windsurfingu i odpowiedniekursy szkoleniowe.

164"~

Jedzenie i picieJedzenie i picie nie jest szczególnie waznym punktem wizyty w Tu­nezji. Warto jednak wiedziec, ze ciekawiej, smaczniej i taniej moznazjesc poza hotelem, na przyklad w miejscowych restauracjach, któremaja duzy wybór potraw na zamówienie, lub w gargottes, nielicencjo­nowanych skromnych lokalach z niskimi cenami. Wpoblizu stacji auto­busowych i kolejowych oraz na targu sa kioski sprzedajace przekaski(kanapki z miesem z grilla lub potrawy z jaj, które zjada sie na miej­scu), jak równiez male barki z kanapkami i jedzeniem na wynos.

W ponizszym zestawieniu cenyobejmuja posilek z 2 dan dla jednejosoby, z wylaczeniem alkoholu.Restauracje podzielone sa na4 kategorie:DDDD - 25-40 tunezyjskich dinarówDDD - 15-25 tunezyjskich dinarówDD - 10-15 tunezyjskich dinarówD - 2-10 tunezyjskich dinarów

Cena butelki wina tunezyjskiegozalezy od restauracji i wynosiod 7 do 20 tunezyjskich dinarów;piwo kosztuje od 2 do 8 dinarów.Za miejscowa wódke, np. Boukha,

placi sie tyle, ile za piwo.Zakupy alkoholu poza restauracjamimozliwe sa jedynie w sklepachmonopolowych, znajdujacych siepoza rejonem targu. Sa zawszezamkniete w piatki i w miesiacuramadan. W wiekszych hotelachi restauracjach dolicza sieautomatycznie napiwek rzedu10-15%, lecz w mniejszychlokalach wielkosc napiwku zalezyod uznania gosci.

Sklep rzezniczy w Kairuanie

----------JEDZENIE I PICIE------- @GDZIE MOZNA ZJESCTUNISAbidDTania, podstawowa kuchniatunezyjska w skromnej restauracji.Nielicencjonowana.98 Rue de Yugoslavie.Cafe Mrica DDDNajlepsza kawiarnia Tunisu,z klimatyzacja i szklanymi scianami.Obok hotelu Africa przy AvenueHabiba Burgiby.Cafe de Paris DDoskonale miejsce, gdzie popijajackawe lub piwo mozna obserwowaculice. Podaje sie tylko lody i ciastka.Avenue Habiba Burgiby.Capitole DNa parterze hotelu Capitole moznazjesc dobry trzydaniowy posilek.Nielicencjonowana.60 Avenue Habiba Burgiby.Tel.: 71-24 49 97.Carcassonne DDSmaczne posilki z kilku dan w rozsad­nych cenach. Nielicencjonowana.8 Avenue de Carthage.Le Carthage DDDMiesci sie za El Hana Hotel.W stylowym wnetrzu mozna wybraccos z bogatego menu. Dania kuchnitunezyjskiej i sródziemnomorskiej.10 Ruc Ali Bach Hamba.Tel.: 71-255614.Chez Slah DDDFrancuska kuchnia i slynne puddingi.Licencjonowana.14 Rue Pierre de Courbetin.Tel.: 71-258588.Le Cosmos DDDPopularny, pelen zycia lokal w stylubistro. Licencjonowany.7 Rue Ibn Khaldoun. Tel.: 71-24 16 10.Dar al-Jeld DDDW pieknie odnowionym domu w medynierestauracja oferujaca kuchnie tunezyjskai tradycyjna muzyke. Licencjonowana,WYIDaganyelegancki strój.5 Rue Dar al-Je Id. Tel.: 71-260916.

Essaraya DDDDoskonala tunezyjska kuchnia w pieknieodrestaurowanym domu w medynie.6 Rue Ben Mahmoud. Tel.: 71-560310.Gaston's DDDDElegancka restauracja z owocamimorza i tanszymi daniami w czasielunchu. Licencjonowana.73 Rue de Yugoslavie.Tel.: 71-34 04 17.La MammaDDN ajlepsza kuchnia wloska w Tunisiez pizza i daniami z makaronu.Licencj onowana.11 Rue de Marseilles. Tel.: 71-24 1256.Margaritas Restaurant DDDZaciszna restauracja z kuchniafrancuska na tylach hotelu MaisanDoree.6 Rue de Hollande. Tel.: 71-24 06 32.MehdouiDDNajlepszy lokal w starej medynie, tuzobok Wielkiego Meczetu, wypelnionytlumem miejscowych sprzedawców.Serwuje tylko lunch. Dla milosnikówlokalnego kolorytu. Nielicencjonowana.Rue Jemaa az-Zitouna.M'Rabet DDDDRezerwowana przez grupy turystycznez powodu swego "autentycznego"polozenia w starej medynie ponadkawiarnia Turbet al-Bej.Licencjonowana, z wystepami.Suk at-Truk. Tel.: 71-26 17 29.Le Palais DDDLicencjonowana, pelniaca role klubunocnego, serwujaca wspanialetunezyjskie jedzenie.8 Avenue de Carthage. Tel.: 71-256326.Le Petite Hutte DDDDCicha, stylowa restauracja francuska,wysoko ceniona przez miejscowychrezydentów.102 Rue de Yugoslavie. Tel.: 71-24 49 59.Vietnamien DDDJedna z najlepszych restauracjietnicznych w Tunisie serwujaca daniawietnamskie.26 Rue Amine al-Abassi. Tel.: 71-282251.

166) -------JEDZENIE I PICIE----------

Popularne sa bufety serwujace swiezo wycisniete soki, jak ten w amfiteatrze w Al-Dzem

OKOLICE TUNISUGAMMARTHRestaurant La Pecheur DDDWspanialy lunch z owocami morza.Przy Baie des Singes.

LA GOULETTEGordoue i Monte Carlo DDTe dwie restauracje polozonenaprzeciwko siebie maja najlepszedania z owoców morza, wystawiajaswiezy polów do wyboru.Licencjonowana.Avenue Franklin Roosevelt.

LA MARSACafe Saf Saf DDMiejsce, gdzie popijajac mietowaherbate mozna obserwowac otaczajacyswiat. Usytuowana wokól studni, swanazwe wziela od topoli na placu,

rosnacych obok meczetu z zielonymdachem.Avenue 20 Mars.Des Palmiers DDSkromna restauracja oferujaca pizze,nalesniki oraz ryby w umiarkowanychcenach.Nad mostem, gdzie bulwar przecinaRue Mongi Slim.

SIDIBU SAlDAu Bon Vieux Temps DDDPiekne widoki i doskonale jedzenie.Na szczycie wzgórza nad wsia,niedaleko Dar Zarrouk.Cafe des Nattes DDPrzyjemnie jest rozkoszowac siemietowa herbata, siedzac naplecionych krzeselkach tej kawiarni.Na glównym placu w SidiBu Said.

------~---- JEDZENIE I PICIE ----

Chergui Restaurant DDTania kawiarnia z niewyszukanymidaniami.Naprzeciwko Cafli des Nattes.Dar Zarrouk Restaurant DDDDroga, lecz pieknie polozonarestauracja w palacowych ogrodachz panoramicznym tarasem.Ponizej hotelu Dar Said.

PÓLNOCAJNDRAHAMBeausejour DDRestaur:wja na parterze hoteluBeausejour, z bardzo dobrymi lodamiserwowanymi na tarasie.Tel.: 78-65 53 63.

BIZERTAWszystkie najlepsze restauracje sanad brzegiem morza, oferuja glówniedania kuchni francuskiej i owocemorza.Eden Restaurant DDDNajelegantsza restauracjana bulwarze ze wspanialymjedzeniem.Rue dei Corniche. Tel.: 72-49023.La MammaDDDobra wloska kuchnia, lacznie z pizza.27 Rue Ibn Khaldoun. Tel.: 72-436 95.Le Petit Mousse DDRestauracja przy hotelu Petit Moussez sala jadalna na górze lub pizzai daniami z rusztu latemw ogrodzie.Rue dei Corniche. Tel.: 72-421 85.

TABARKACafe Andalous DDPelna zycia, lecz przytulna kawiarniawypelniona antykami.Obok hotelu de France.Corail DNielicencjonowana tania restauracja.Avenue Habiba Burgiby.Des Agriculteurs DDDobre, pikantne dania z owocówmorza. Licencjonowana.Avenue Habiba Burgiby.

NAPOJE

Tunezyjskie winoWszystkie tunezyjskie winapochodza z pólnocnych regionówkraju, polozonych wokól Tunisui na przyladku Bon. Z winrózowych najbardziej popularne

gatunki to Chateau Mornag Rosei Gris de Tunisie. Z win bialych

trzeba spróbowac Blanc de Blanclub Muscat de Kelibia (nie nalezymylic z likierem o tej samejnazwie). Z win czerwonych niezlesa Magon i Chateau Momag.

Piwo

Jedynym gatunkiem piwaprodukowanym w Tunezji jestCeltia (w butelkach lub puszkach)- lekkie piwo typu lager. Zimnedoskonale gasi pragnienie.

Wódki i likieryProdukuje sie cztery gatunki:

Boukha - czysta biala wódka z fig;Thibarine (pierwotnie wytwarzanaprzez mnichów w posiadlosciThibar) - brazowy, slodki likier;Muscat Sec de Kebilia - slodkawyaperitif, koloru pomaranczowego,oraz Laghmi - sfermentowany sokz palmy daktylowej. Wystarczy

spróbowac go tylko raz, choccieszy sie slawa napojuZjadaczy Lotosu.

168)

Tunezyj ska kuchniaTunezyjska kuchnia, choc niezbyt znana, laczy w sobie subtelnoscfrancuska z pikantnoscia afrykanska, nie nalezy jej zatem lekcewazyc.Najbardziej charakterystycznym skladnikiem potraw jest harissa, bar­dzo ostry sos sporzadzany z paparyczek chili z oliwa z oliwek. Zwyklepodaje sie go osobno, tak wiec rzadko dania serwowane turystom,nawet w autentycznych tunezyjskich restauracjach, beda zbyt ostre.Mozna równiez zaznaczyc, ze danie ma byc sans piquant, a harissa niezostanie podana. Najpopularniejsze miesa to drób i baranina, rzadkotrafia sie wolowina. Slodka papryka, pomidory, ogórki oraz czarneoliwki, skropione oliwa z oliwek, to poustawuwe skladniki salatek.

Specjalnosci kuchni tunezyjskiej to:Baklawa - platy ciasta nasaczonemiodem i przekladane masaorzechowa·Brik - najbardziej popularny jest brikci l'oeuf - zóltko jajka na miekkow smazonym, chrupiacym trójkaciez ciasta; sa tez nadzienia zeszpinakiem, tunczykiem lub sardela.Kaftaji - ostre, smazone kotlecikiz siekana watróbka, pieprzem, dyniai cebula.Kammunia - rodzaj gulaszuz kminkiem i innymi przyprawami.Knef - przyprawione rozmarynemmieso jagniece z koscia.Machrud - ciastko z grysiku nasaczonemiodem,z daktylem w srodku.

Marcassin - mieso z dzika serwowanetylko w czasie zimowegosezonupolowan, w ostrym ciemnym sosie.Jest to jedyny rodzaj wieprzowinyspozywanej w Tunezji.Mechoui - mieso z grilla, zwyklejagniece.Mechouia (meszuja) - warzywaz rusztu: cebula, papryka, pomidory,baklazany skropione oliwa, przybranetunczykiem i gotowanym jajkiem.Mergez - kielbaski z baraninyprzyprawione ostra papryka.Mermez - gulasz z baraniny.Ojja - jajecznica ze smazona cebula,papryka, pomidorami, baranimikielbaskami i harissa.Palce Fatimy, okra (pizmianjadalny) - zielone warzywow ksztalcie palca, zwykle duszone.

KU~KUSJest to danie narodowe z kaszypszenicznej. Ziarna pszenicy

podgotowuje sie, po czym rozcierana drobna kaszke. Kaszke gotuje siena parze i zanurza trzy razy woleju.

Podaje sie ja oblozona warzywamii kawalkami miesa lub ryby.Królewski kuskus zawiera miesojagniece, kurczaka oraz pikantnekielbaski.

----------JEDZENIE I PICIE------- @

WEGETARIANIE

Wegetarianie moga miec pewneproblemy w Tunezji, gdyz podstawo­we dania, czyli salatki i fasolowe zupyoraz dania z wloskim grochem zwyklesa z dodatkiem miesa. Tunezyjczycy,jak wiekszosc Arabów, z trudemwyobrazaja sobie, ze ktos móglbywyrzec sie takiego luksusu, jak mieso.Jednakze warzywny kuskus jestzawsze w karcie dan.

Szakszuka - gulasz warzywnyz pomidorów, papryczek chili i cebuli,jajek oraz niewielkiej ilosci miesa.Szorba tunezyjska - zupapomidorowa zwykle z makaronem,cebula i harissa.Tajine - potrawa calkowicie róznaod tajine w Maroku - daniez jagniecia, jajek i sera, zapiekanew duzej formie, pociete na równekawalki i podawane na zimnojako przekaska w barachz jedzeniem na wynos.

Sokoly to glówny motyw w Al-Hauarji

PRZYLADEK BONAL-HAUARJAL'Epervier DDRestauracja przy glównej ulicynaprzeciwko Krajowego StowarzyszeniaSokolników. Licencjonowana, ulubionemiejsce grup wycieczkowych.La Daurade DObok wejscia do kamieniolomów,usytuowana na szczycie klifu.Niewymyslne dania rybne. W dzientloczno, wieczorem spokojnie.Les Grottes DDPolozona na szczycie klifu nadkamieniolomami jedna z nowszych,obok Fakonry Club, restauracjiw AI-Hauarji. Licencjonowana,odwiedzana przez grupy wycieczkowe.

KELIBIARestaurant El Mausourah DDPieknie polozona, z widokiemna zamek w Kelibii. Przyjemnaatmosfera. Licencjonowana.

RÓWNINA PRZYBRZEZNAHAMMAMETChez Achour DDRestauracja specjalizuje siew potrawach z ryb i owoców morza.Ma duzy, zadbany ogród.Licencjonowana. Muzyka na zywo.Tel.: 72-280 140.

Dar Lella DDTradycyjne tunezyjskie specjalyw stylowym wnetrzu. Maly tarasogrodowy. Tel.: 72-280871.De la Poste "Chez le Chef' DDNajlepszy lokal w miescie z ladnymtarasem na dachu, z widokiem namedyne i plaze, 'serwujacy swiezeryby i salatki.Naprzeciwko medyny przy postojutaksówek. Tel.: 72-280023.

AL-DZEM (Al-Dzamm)Restaurant ilu Collisse DDLicencjonowana restauracja, dekoro­wana staroswieckimi drobiazgami.Przy drodze do Safakisu w poblizuhotelu Juliu8.

KAIRUANNajbezpieczniejszymi miejscamido zjedzenia posilku sa restauracjew hotelach: Continental i Splendid.Poza tym mozna polecic:Cafe Halfaouine DKawiarnia z tarasem pozwalajacymna obserwacje zycia medyny.W srodku Ave/we Habiba Burgiby.Roi de Couscous DDLicencjonowana, chetnie odwiedzanaprzez grupy wycieczkowe.Pomiedzy Rue de 20 Mars a rondemPTT. Tel.: 77-231 237.Sabra Restaurant DCzysta restauracja i szybka obsluga.Potrawy regionalne.Obok hotelu Tunisia na Avenue de laRepublique. Tel.: 77-225 095.

WYSpy KERKENNARestaurant La Sirene DDNajlepsza licencjonowana restauracja.Obok banku w miescie Remla.

AL-MAHDIJAL'Espadon Restaurant DDLicencjonowana stylowa restauracja,z ladnym tarasem i mozliwosciakonsumpcji latem na zewnatrz.Obok hotelu Sables d'Or. Tel.: 73-681476.

----------JEDZENIE l PICIE-------

Le Lido DDLicencjonowana, serwujacatunezyjskie potrawy, w tym zeswiezych ryb i owoców morza.Avenue Farhat Hached.Tel.: 73-681 339.Le QuaiDDLicencjonowana, bardzo tlocznarestauracja, zwlaszcza w piatkiwieczorem.Obok Le Lido na Avenue Farhat Hached.Tel.: 73-681 867.

SUSAAl-Ferdaws DTania nielicenjonowana jadalniaw poblizu hotelu Claridges.Aven.7.11?Habiba Burgiby.Le Lido DDRestauracja z doskonaleprzyrzadzanymi swiezymi rybami,niezbyt droga.Avenue Mohammed V.Tel.: 73-225 329.Les Sportifs Restaurant DDUrozmaicone menu dla kazdegorodzaju turystów.Avenue Habib Bourguiba.Tel.: 73-225 118.Restaurant La Fiesta DDDZnakomite jedzenie. Wieczoremodbywaja sie czasem pokazy tancabrzucha.Rue Mongi Slim. Tel.: 73-225 112.

Saada DNajlepszy z tanich, nielicencjonowanychlokali w medynie.22 Rue Mongi Slim.La Sirene DDTuz przy porcie, ze swietna smazonaryba. Miejscowa, meska klientela.Tel.: 74-224 691.

KAWA I HERBATA

Mietowa herbata jestnarodowym napojemw Tunezji; podaje sie jazawsze mocno oslodzonaw szklance na spodku

i z mala lyzeczka. Mlekado herbaty nie dodaje sie,z wyjatkiem turystycznychhoteli. Kawe podaje siepo turecku - od bardzoslodkiej do prawie gorzkiej

lub po arabsku - z dodatkiem kardamonu.Kawiarnie i restauracje w stylu zachodnim

maja ekspresy do kawy.

SAFAKISBaghdadDDWspanialatunezyjskakuchnia. Licencjonowana.63 Avenue Farhat Hached.Tel.: 74-223856.

NABULDe L'Olivier DDNajelegantszarestauracjaw miescie.6 Avenue HediChaker.Tel.: 72-286 613.

MONASTIRBonheurDProsta, tania restauracja w medynie.Nielicencjonowana.Przy bramie na Rue du 2 Mars.Cap Grill DDDDoskonale dania z owoców morza.Dobra lokalizacja tuz kolo przystani.Tel.: 73-462 136.Farik Restaurant DDRyby i mieso prosto z rusztu.Usytuowana na nabrzezu.Tel.: 73-460 517.Le Rempart UDLicencjonowana restauracjao umiarkowanych cenach.Avenue Habiba Burgiby.Tel.: 73-460 752.

172) ~~~~~~~JEDZENIE I PICIE ~~~~~~~~-

W GLEBI KRAJUDUGGAHotel Thugga Restaurant DDJedyne miejsce, gdzie mozna zjesclunch, czesto odwiedzane przez grupywycieczkowe. Tel.: 78-465 713.

DUZRestaurant Ali Baba DDNiepozorne wejscie, ale na tylachumieszczono namiot koczowników,w którym podaje sie smakowitykuskus.Tel.: 75-470978.

KAFSADe Carthage DDNajlepsza sposród tanszychrestauracji poza hotelami.Obok hotelu Tunis, Place du 7 Nouembre.Semiramis DDHotel Kafsa. Najlepsza hotelowarestauracja z dobra tunezyjskakuchnia (m.in. nadziewane kalmary).Rue Ahmed Snoussi. Tel.: 76-221 009.

AL-KAFHotel Auberge Restaurant DDNiewielki wybór naj popularniejszychtunezyjskich potraw, licencjonowana.Auenue Habiba Burgiby.Restaurant Venus DDJedyna licencjonowana, niehotelowa

Restauracja Le Petit Prince w Tauzar

restauracja, malo urozmaiconemenu.Rue Farhat Hached. Tel.: 78-200355.

METLAOUIHotel Restaurant Ennacim DDJest to jedyna restauracja w miescie,a zatem, jesli ktos chce cos zjesc,nie ma wyboru.Tel.: 76-241271.

NEFTACafe de la Corbeille DLokal dla turystów, z najlepszymwidokiem na Corbeille. Wieczoremserwowane sa niewyszukane daniaz grilla.La Mamma DSkromne, tanie jedzenie, godny pole­cenia ostry gulasz. Nielicencjonowana.W centrum miasta naprzeciw stacjiMobil.Le Roi de Couscous DDZgodnie z nazwa, podawany jest tudobry kuskus. Licencjonowana.Place de la Republique.

TAMERZATamerza Palace Hotel DDDJedyne miejsce w tej czesci swiata,bedace oaza czystosci i wyrafinowania.Tel.: 76-45 37 22.

TAUZARDu Paradis DSkromna, nielicencjonowana restauracja.Obok hotelu Essada, niedaleko AuenueHabiba Burgiby.Le Petit Prince DDNajlepsza restauracja w Tauzar.Licencjonowana, z wygodnymtarasem, gdzie przyjemnie jestpodczas goracego lata.Niedaleko Auenue Abu al-KacemChabbi.

DZARBA I POLUDNIECHENINIRelais Chenini DSkromna restauracja na koncu wsi

Przyjemny cien w jednej z wielu kawiarni w Haumat as-Suk na Dzarbie

oferujaca trzydaniowe posilkidla turystów.Tel.: 75-862 898.

FUMTATAWINHotel Sangho DDRestauracje w tym hotelu na poludnieod miasta przy drodze do Cheninidostarczaja prawdziwej przyjemnosci.Serwuja dobra pizze oraz daniakuchni tunezyjskiej i francuskiejw atrakcyjnym otoczeniu.Tel.: 75-860 124.

KABISAl-MazarDDJedna z naj drozszych restauracjiw miescie z francuska kuchnia.Licencjonowana·Avenue Farhat Hached.Tel.: 75-272 065.Tacapes Hotel DDPopularna, licencjonowana restauracjana parterze hotelu.Tel.: 75-270 700.

HAUMAT AS-SUKBlue Moon DDZaciszna, licencjonowana restauracja.Mozna zjesc posilek w srodku lubna zewnatrz lokalu.Przy Place Hedi Chaker.Tel: 75-650 559.HarounDDDNajbardziej elegancka restauracjaw miescie ze wspanialymi homaramii kalmarami.W porcie. Tel.: 75-650488.

DuSportifDNajlepsza z tanich,nielicencjonowanych restauracji,z trzydaniowymi posilkamiw przyzwoitych cenach.Avenue Habiba Burgiby.DuSudDDNajlepsza z restauracjiznajdujacych sie wokól Place HediChaker. Bywa zatloczona.Licencjonowana.Tel.: 75-650 479.

KSAR HADDADAKsar Haddada DDKsar zaadaptowany na restauracjeprzystosowana do obslugiduzych grup wycieczkowychw obszernych jadalniach,z podstawowymi trzydaniowymiposilkami. Licencjonowana.Tel.: 75-869 605.

MATMATAW Matmacie godne uwagi sa jedynierestauracje hotelowe. Grupywycieczkowe odwiedzaja SidiDriss i Marhala; obie restauracjeoferuja standardowe trzydanioweposilki typowej tunezyjskiej kuchni.Licencjonowane.

DZARDZISAmira Hotel DDRestauracja hotelowa mieszczaca sieprzy plazy. Glównie potrawy rybnew umiarkowanych cenach.Tel.: 75-680 188.

174)

Hotele i zakwaterowanieTunezja jest wyjatkowym krajem w swiecie arabskim, gdyz od latszescdziesiatych XXwieku ma hotele klasy turystycznej. Na calym wy_brzezu w kurortach Hammamet, Nabul, Susa, Monastir i Dzarba wznie­siono hotele przy plazach przeznaczone dla grup turystycznych. Ostat­nio pod tym wzgledem rozwinelo sie wybrzeze pólnocne; powstalymniejsze kurorty - Tabarka i Bizerta. Hotele dla biznesmenów sa glów­nie w Tunisie i Safakisie - handlowych centrach kraju; mozna tu zna­lezc hotele 4- i 5-gwiazdkowe oraz tanie noclegi, natomiast malo jest ho­teli sredniej klasy. Na wybrzezu Sahelu wiekszosc bazy hotelowej to hote­le 3-i4-gwiazdkowe;niewiele jest hoteli wyzszejlub nizszej kategorii.Ceny sa rózne i zaleza od pory roku.Najwyzsze - od lipca do polowywrzesnia, srednie - w okresiekwiecien-czerwiec, niskie zas miedzy

Wiele tunezyjskich hoteli buduje sie obecnie

w tradycyjnym stylu, tak jak ten w Nabulu

pazdziernikiem a majem. W hotelachnajwyzszej kategorii cena pokoju2-osobowego ze sniadaniem waha siew granicach od 100 do 180 tunezyjskichdinarów. Pokoje sa wyposazonezgodnie z miedzynarodowymstandardem w minibarki i TV,

-------HOTELE I ZAKWATEROWANIE----- (175'--

CENY

Geny hoteli, z wyjatkiem Kairuanu,

zaleza od pory roku. Najnizsze cenysa w okresie pazdziernik-maj,najwyzsze zas w dwóch miesiacachletnich -lipcu i sierpniu. Obslugahotelowa jest zwykle wliczona dorachunku; karty platnicze, jak Master­

Gard lub Visa akceptuje sie w hote­lach wyzszej kategorii, lecz bardzorzadko w hotelach niskiej i sredniej.

oferowany jest pelen zakres uslugpoczawszy od fryzjera i salonupieknosci, a skonczywszy na lokajachi salach konferencyjnych.

W plazowych hotelach sredniejklasy cena pokoju 2-osobowego zesniadaniem waha sie w granicach od60 do 120 tunezyjskich dinarów. Wielehoteli w kurortach jest tak dobrzewyposazona, ze turysta nie potrzebujeich opuszczac. Sa tam mozliwosciuprawiania wszystkich sportów, sklepyz pamiatkami, agencje wynajmu

4-gwiazdkowyhotelTamerza Palace

samochodów i biura wycieczkowe.Duze hotele w Tunezji nie oznaczajabrzydkich wysokosciowców. Wiekszosczabudowan hotelowych nie przewyzszaotaczajacych je palm. Najpopularniej­sze sa hotele o dwu lub trzech kondy­gnacjach albo apartamenty otoczonetroskliwie pielegnowana zielenia.

Poza nadmorskimi kurortamidobre hotele turystyczne znajduja siew oazach Tauzar, Nefta i Duz; oferujaone podobne uslugi jak na wybrzezu.Sa zwykle tansze niz hotele plazowe;cena 2-osobowego pokoju ze sniada­niem waha sie w granicach od 50 do100 tunezyjskich dinarów.

W glebi kraju, w miejscowosciachnieturystycznych, takich jak Al-Kaflub Kasserine, najlepsze hotele maja1-2 gwiazdki, a cena pokoju to35-70 tunezyjskich dinarów.Ich wyposazenie jest skromne- pokoje z podstawowymi meblamii lazienkami, aczkolwiek z nie zawszesprawna kanalizacja.

Duzy basen plywacki w hotelu Sahara Beach w Monastirze

TUNISW Tunisie wiekszosc dobrych hoteliznajduje sie w Nowym Miescie naAvenue Habiba Burgiby lub w jejokolicach. Dwa hotele wyrózniaja sie:drapacz chmur Mrica oraz El HanaInternational (oba na Avenue HabibaBurgiby). Hoteli sredniej klasy jestbardzo niewiele; wsród nich jest maloznany, dobry hotel Maison Don~e,pozostalosc z czasów francuskiegoprotektoratu, obecnie podupadajacy,lecz z duza iloscia goracej wody.Tanie hotele w Tunisie mozna znalezcna obrzezu starej medyny; wiele z nichznajduje sie wokól Place de la Victorie,lecz 1-2 noce tu spedzone mogawyleczyc turyste z poszukiwaniaautentycznego zycia Tunezji.

OKOLICE TUNISUO wiele praktyczniej jest zamieszkacpoza Tunisem, na przykladw Sidi Bu Said, oferujacym tanszei atrakcyjniejsze zakwaterowanie.Przyjemny, sredniej klasy hotelResidence Carthage znajduje sie takzew Kartaginie, w poblizu SalammbóTophet; jest otwarty od kwietnia dopazdziernika.

PÓLNOCNa pólnocy kraju mozliwosci zakwa­terowania sa ograniczone, z wyjatkiemTabarki i Bizerty, gdzie znajduje siespor:) przyzwoitych hoteli (brak hoteli4- i 5-gwiazdkowych). W Ajn Drahamjest kilka 2-gwiazdkowych hoteli dlamysliwych; jest to zarazem najblizszezakwaterowanie dla chcacych zwiedzicBulla Regia.

PRmADEKBONHotele na pólwyspie sa niskiej katego­rii (najwyzej 2-gwiazdkowe) z podsta­wowym wyposazeniem, odpowiednietylko dla malo wymagajacychturystów. Najlepsze hotele moznaznalezc w Kelibi, zas w Al-Hauarjibardzo skromne zakwaterowanie.

RÓWNINA PRZYBRZEZNAW Hammamecie znajduje sienajwieksze w Tunezji skupisko hoteli(ponad 40); wieksw~c z nich to hotele3- i 4-gwiazdkowe, zaspakajajacewszystkie potrzeby turystówna wlasnym terenie. W Nabulu sapodobne hotele, lecz mniej licznei skromniejsze. Monastir i Susa to dwainne wazne kurorty na wschodnim

-------- HOTELEl ZAKWATEROWANIE-----

wybrzezu, z plazowymi hotelamiw pobliskich Skanes i Port al-Kantaui.Wypoczynek w Skanes nieco zaklócahalas pobliskiego lotniskaw Monastirze, lecz plaza jest tupiekna. Al-Mahdija jest o wieleskromniejszym kurortem, z hotelaminajwyzej 3-gwiazdkowymi, choc jejplaze sa wspaniale. W glebi krajumozna znalezc zakwaterowaniew Al-Dzem i nieco lepsze hotelew Kairuanie, choc nie ma tu hoteli4- i 5-gwiazdkowych.

W GLEBI KRAJUGlówne rzymskie wykopaliska Duggai Subajtila maja specjalnie zbudowane2-gwiazdkowe hotele, odpowiedniena 2 noce. Jedynym miejscemzakwaterowania w poblizu ThuburboMajusjest Zaghuan (l-gwiazdkowyhotel), ale nie ma w ogóle mozliwoscizakwaterowania w poblizu Hajdry,Maktaru lub Medeiny. Al-Kafproponuje zaskakujaco slabe hotele(najwyzej 2-gwiazdkowe); mozna tamspedzic nie wiecej niz 1-2 noce.

Wyzszy standard zakwaterowaniamozna znalezc w oazach. Tamerza

Palace w Tamerza wyróznia siejako jedyny 4-gwiazdkowy hotelw okolicy. W Tauzar i Nefcie sa3- i 4-gwiazdkowe hotele. Kebili takzema hotele o dobrym standardzie, leczlepszym miejscem jest Duz, gdziemozna znalezc wiele 3- i 4-gwiazdkowychhoteli; sa one dobrze zaprojektowanei dosc luksusowe.

DZARBA I POLUDNIEWyspa Dzarba ma na pólnocnymwybrzezu wiele wspanialych,samowystarczalnych hoteli. Dzardzisjest malym, cichym kurortemz mniejsza liczba hoteli na ladziestalym, na poludnie od Dzarby.W glebi kraju w berberyjskichregionach znajduje sie tylko kilkaskromnych hoteli zaadaptowanych dotego celu w bylych ghorfach iksarach,w szczególnosci w Ksar Haddada; jesttam takze wyjatkowy 4-gwiazdkowyhotel Sangho w poblizu Fum Tatawin.W Matmacie mozna zakosztowacmiejscowego kolorytu spedzajac nocw hotelu w jaskini.

Ghorta na poludniu kraju zmieniona na hotel

178)

Podróze sluzboweOd 1988 roku Tunezja rozpoczelapolityke liberalizacji gospodarkii promocji prywatnej inicjatywy.Turystyka stanowi 20% dochodukraju, wyroby tekstylne i ze skóry- 29%, wyroby elektrycznei mechaniczne - 7%, fosforytyi substancje chemiczne - 7%. Produktyrolne, bedace dawniej podstawaeksportu, obecnie stanowia tylko 15%,co swiadczy o pn,ernianach

zachodzacych w gospodarce Tunezji.W 1994 roku uruchomione zostalynowe inicjatywy inwestycyjne dlaprzedsiebiorstw zagranicznych.

ZakwaterowanieW Tunisie jest najwiekszakoncentracja hoteli, dostosowanych dopotrzeb biznesmenów, lecz najwiecej4- i S-gwiazdkowych hoteli z salamikonferencyjnymi znajduje sie w Susie.

TelekomunikacjaSystem poczty i telefonówjest sprawny i nowoczesny.Wiekszosc przedsiebiorstwjest wyposazona zarównow telefony, jak i faksy.Firmy dzialajace w prze­mysle elektronicznymi komputerowym stosujapowszechnie modemy.Glówna firma kurierska,Rapide Poste International,znajdujaca sie na lotniskuTunisu, Carthage, jestczynna przez cala dobe;wspólpracuje z takimifirmami jak DHL i Fedex(tel.: 216-1-71 96 99,faks: 216-1-71 0645).

ZwyczajePrzy powitaniu partneróww zwyczaju jest podaniereki iwymiana wizytówek,przygotowanych zwyklew jezyku francuskim- jezyku biznesuw Tunezji. Spotkaniai negocjacje moga odbywac

Safakis, centrum biznesu

w Tunezji

---------PODRÓZE SLUZBOWE-------

Kioski w Tunisie i glównych miastach maja zagraniczna prase dzien lub dwa dni pózniej

sie w restauracjach w czasielunchu lub kolacji, z dyrektoramii wlascicielami przedsiebiorstwwysokiego szczebla nawet w czasieweekendów.

Jesli przewiduje sie wizytew fabryce, powinna sie ona odbycw godzinach pracy. Niektórezaklady/firmy pracuja w piatki tylkopól dnia, natomiast sa czynnew soboty rano. Tunezyjskiemugospodarzowi mozna dac malyprezent, zwlaszcza jesli jest siezaproszonym do domu. Biura rzadowei panstwowe firmy sa zamknietew piatki i soboty po poludniu.

PrasaCodzienna gazeta francuskojezyczna"La Presse" jest najczesciej czytanaprzez biznesmenów, gdyz ma

najwieksza czesc poswieconagospodarce. Inne dzienniki to:"L'Action" i "Le Temp". Sa takze dwatygodniki zajmujace sie sprawamibiznesu: "Economiste Maghrebien"w jezyku francuskim oraz "TunisiaNews" w jezyku angielskim.

KomunikacjaTunis ma bezposrednie polaczenielotnicze z Londynem - 2 godz. 35 min,z Paryzem - 2 godz. 10 min,z Frankfurtem - 2 godz. 20 mini z Genewa - 2 godz. W Tunezji jest5 miedzynarodowych lotnisk:Tunis-Carthage, Monastir-Skanes,Tauzar, Dzarba-Mellita i Safakis.Istnieja takze szybkie polaczeniakolejowe pomiedzy Tunisema miastami na równinieprzybrzeznej.

180)

Rady praktyczneSPIS TRESCI

Adresy informacji turystycznej 189Ambasady 182Aparaty fotog raficzne 181Bezpieczenstwo 182Czas 188Dzieci 181

Elektrycznosc 183Godziny otwarcia 186

Grupy wycieczkowe 186Hotele 184

Jezyk 184Kemping 181Klimat 181

Komunikacja publiczna 188Mapy 184Miejsca kultu religijnego 186Napiwki 188Pieniadze 185Poczta 187Podróz samochodem 183

Podróze studentów i mlodziezy 188

Podrózni niepelnosprawni 189Policja 186Przepisy celne 183

Przyjazd 180Srodki masowego przekazu 184Swieta panstwowe 187Telefony 188Telefonyalarmowe 183Toalety 188Zdrowie i ubezpieczenie 184

PRZYJAZDPaszporty i wizyWlasciciele paszportów krajównalezacych do Unii Europejskiej orazUSA i Kanady moga przebywacw Tunezji do trzech miesiecy bez wizy.Turysci, jesli maja zarezerwowany

przelot i hotel albo podrózujaw zorganizowanej grupie, równiez niepotrzebuja wizy. Paszport musi bycwazny jeszcze 6 miesiecy od chwiliopuszczenia Tunezji.

SamolotemCudzoziemcy ladujacy w Tunezjiotrzymuja na pokladzie samoloturózowe karty ladowania, w którychpodaje sie dane personalne. Sa onesprawdzane w czasie kontrolipaszportowej. Nalezy je zachowacprzez okres pobytu w Tunezjii przy wyjezdzie oddac urzednikowikontroli granicznej.

Samolot jest naj szybszymi zwykle najtanszym srodkiem dotarciado Tunezji. Francja ma najwiekszaliczbe polaczen dzieki Air Francei Tunisair, oferujacym ponad 20 lotówtygodniowo z Paryza do Tunisu,z polaczeniami na Dzarbe,do Safakisu, Tauzar i Monastiru.Z Wielkiej Brytanii loty odbywaja sieliniami Tunisair i GB Airways;latem jest wiele lotów czarterowych.Bezposrednie polaczenia z wiekszoscistolic europejskich zapewniaTunisair, podobnie jak KLM.Z Polski do Tunisu mozna udac sieliniami Tunisair (we wtorki i czwartki- latem i w czwartki - zima).Lot trwa 5 godzin.

Miedzynarodowe lotniskoTunis-Carthage znajduje sie 5 kmod centrum miasta na brzegu jezioraTunis. Na lotnisku prowadzi siecalodobowa wymiane pieniedzy;taksówka z lotniska do centrumkosztuje okolo 5 dinarów(w nocy drozej), dojazd trwa 15 minut.

Miedzynarodowe lotniskoMonastir-Skanes znajduje sie 15 kmna poludnie od Susy, 20 minut jazdytaksówka z centrum Susy.Patrz takze tabela - strona 182.

----------RADy PRAKTyCZNE-------

Na wykresach przedstawionosrednia temperature i sredni poziomopadów w Tunisie i Kabisie.

trzeba odwiedzic Tunezje w okresieod maja do pazdziernika. Jedynienajbardziej zahartowani beda moglikapac sie w morzu od listopadado marca (i tylko na poludniu,w okolicach Dzarby).

StatkiemRegularne promy samochodowedocieraja do La Goulette, portu Tunisuz Marsylii, Genui i Trapani (naSycylii) oraz z Neapolu (tylko latem).Podróz z Marsylii trwa 24 godziny,z Neapolu zas 14 godzin.Informacje i rezerwacje moznauzyskac w Compagnie Tunisiennede Navigation (CTN)(tel.: 71-242 775) lub SNCM(Societe Nationale Maritime CorseMediterranee) w Marsylii(tel.: 91-56 32 00).

Droga ladowaNiezwykle trudno jest dotrzecdo Tunezji droga ladowa z Algieriilub Libii, chyba ze jest sie w podrózysluzbowej i ma dokumentyprzetlumaczone na jezyk arabski.Ani Algieria, ani Libia nie sazainteresowane w promocji turystyki,stad tez stwarzaja duzo problemów.

APARATY FOTOGRAFICZNEW kasach muzeów czy obiektówarcheologicznych pobierana jest oplataza uzycie aparatu fotograficznego.Nie wolno fotografowac miejscowych,zwlaszcza kobiet, bez ich zgody.Filmy znanych firm mozna kupici wywolac w wiekszosci miast Tunezji.

KEMPINGJest tylko kilka oficjalnychkempingów; latem sa pelnetunezyjskich studentów. Moznajednakze biwakowac "na dziko",z wyjatkiem plaz w kurortach, chocdobrze zapytac wlasciciela terenu lubpowiadomic o tym miejscowa policje,aby uniknac nieporozumien.

DZIECIPatrz strony 158-159.

KLIMATAby poplywac w morzu lub w nie­podgrzewanych basenach hotelowych,

mm

175

150

125

100

75

50

25

mm

175

150

125

100

75

50

25

TUNIS

~'X-IIJ"

<) V-VIII

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

KABIS

'~XJ"

<) V-IX

III IV V VI VII VIII IX X XI XII

'C

35

30

25

20

15

10

'C

35

30

25

20

15

10

182) ----KLIMAT - TELEFONY ALARMOWE ------

Odkryte baseny hotelowe w tym czasiebeda bez wody. Wycieczki po krajumozna organizowac w marcu,kwietniu i maju (choc kwiecien mozebyc deszczowy), podobnie w pazdzier­niku i listopadzie. W kazdej porzeroku w Tunezji moze byc silne slonce,trzeba wiec miec okulary przeciwslo­neczne i stosowac krem z wysokimfiltrem, nawet w miesiacach zimo­wych. Sweter przyda sie wieczoramina wybrzezu, a zwlaszcza w glebikraju, nawet w miesiacach letnich.

AMBASADYAmbasada Republiki Tunezyjskiej00-459 Warszawa,ul. Mysliwiecka 14.Tel.: 628 25 86,faks: 621 62 95.

Polska Ambasada w Tunezji5, lmpasse No. 1, me de Cordoue,2092 El Manar I, Tunis.Tel.: (0-02161) 873 837, 874 843.

BEZPIECZENSTWOJak w wiekszosci krajówmuzulmanskich, powaznychprzestepstw jest w Tunezji niewielew porównaniu z krajami zachodnimi.Jednakze liczba kradziezy wzrasta,trzeba wiec miec schowane pieniadzei dobrze zamknieta torebke w czasiespacerów po zatloczonej medyniei sukach. Kradzieze w hotelach mogabyc raczej spowodowane przez innychturystów niz przez obsluge hotelowa.

Unikac nalezy ulicznych"przewodników". Wielu z nich tonaganiacze, których zadaniem jestzaprowadzic turyste do odpowiedniegosklepu na suku i sklonic go do zakupudywanu czy innego upominku.

W razie napadu nalezynatychmiast zawiadomic policje,a przy kradziezy paszportu,zglosic sie do konsulatu.O zgubieniu kart platniczych trzebapowiadomic odpowiednie agencje.

Przeloty samolotem z PolskiTunezyjskie Linie LotniczeTunisair - podróz do Tunisuw czwartki;

Polskie Linie Lotnicze LOT np. doRzymu, Budapesztu, Pragi i in.,i nastepnie Tunezyjskimi LiniamiLotniczymi do Tunisu.

Poza tym poszczególne BiuraPodrózy organizuja lotyczarterowe i tam nalezy zglaszacsie po informacje. Jest tezprywatny przewoznik WhiteEagle organizujacy lotydo Tunezji.

ROZMIARY

Meskie garnituryWlk Bryt.

36 38 40 42 44 46 48Europa

46 48 50 52 54 56 58USA

36 38 40 42 44 46 48

Damskie ubraniaWlkBryt.

8 10 12 14 16 18

Francja

36 38 40 42 44 46Wiochy

38 40 42 44 46 48

Europa

34 36 38 40 42 44USA

68 10 12 14 16

Meskie koszule

Wlk Bryt.

14 14,515 15,51616,5 17Europa

3637 38 39/40 4142 43USA

14 14,515 15,51616,5 17

Meskie obuwie

Wlk Bryt.

77,5 8,5 9,5 10,5 11Europa

414243444546USA

88,5 9,5 10,511,512

Damskie obuwieWlk Bryt.

4,55 5,56 6,57Europa

38 38 39394041USA

6 6,577,588,5

PRZEPISY CELNEWolno wwiezc bez cla 1 litr alkoholupowyzej 25% i 2 litry ponizej 25%,400 papierosów lub 100 cygar lub500 g tytoniu, 2 aparaty fotograficzne,jedna kamere wideo, 20 filmów,przenosne radio, magnetofon,lornetke, 1 instrument muzyczny.Zakazany jest przywóz bronii narkotyków. Nie ma ograniczenco do wwozu dewiz. Nie wolnowywozic antyków bez zezwoleniaMinisterstwa Kultury.

PODRÓZ SAMOCHODEMDrogi sa na ogól w dobrym stanie,ruch jest prawostronny,z pierwszenstwem z prawej stronydla pojazdów dojezdzajacych do ronda.Wszystkie znaki drogowe sa pofrancusku i arabsku; oznakowaniejest dobre z wyjatkiem Tunisu,gdzie latwo sie zgubic.Ograniczenie predkoscina szosach wynosi 90 km/h,w miastach 50 km/h (40 km naobszarach zabudowanych). Pozamiastami ruch jest niewielki.

Wynajecie samochorluWynajecie samochodu w Tunezjijest bardzo drogie; lepiej tegodokonac przed wyjazdemwe wlasnym kraju. Reprezentowanajest tu wiekszosc glównychfirm wynajmu samochodów.Aby wynajac pojazd, trzeba miecukonczone 21 lat, prawo jazdy,wazne co najmniej przez rok,oraz ubezpieczenie CollisionDamage Waiver (CDW). Przeddroga warto sprawdzic kolozapasowe i dzialanie pasówbezpieczenstwa. Foteliki dla malychdzieci trzeba przywiezc ze soba.

ELEKTRYCZNOSCW Tunezji w calym kraju wystepujenapiecie pradu zmiennego 220 V,50 Hz.

Calodobowa stacja benzynowa Esso

TELEFONY ALARMOWEKrajowy telefon w naglychwypadkach - 197Pogotowie 341 250, 341 280Straz pozarna 190Policja 197Lekarze 780 000, 781 000, 663 652

Thomas Cook Worldwide CustomerPromise oferuje bezplatna pomocw kazdym punkcie sieci biurThomasa Cooka wszystkimturystom, którzy kupili biletyw biurze podrózy Thomasa Cooka.Wlasciciel karty MasterCard mozezglosic utrate lub kradziez kartyi otrzymac bezplatnie duplikatw ramach porozumienia ThomasCook MasterCard InternationalAlliance. Centrum Zwrotów ThomasCook MasterCard - obslugacalodobowa, zguba lub kradziez musibyc zgloszona w ciagu 24 godzin:080044128366.

___ 18~>---ZDROWIE l UBEZPIECZENIE - PIENIADZE -----

punktów w zakresie dokonywaniarezerwacji hotelowej.

SRODKI MASOWEGO PRZEKAZUGlówne osrodki w Tunisie, Hammamecie,Nabulu, Susie i na Dzarbie sprzedaja

JEZYKOficjalnym jezykiem w Tunezji jestarabski, lecz uzywa sie takzepowszechnie jezyka francuskiego.Najpowszechniejszy jest jednak"frarabski" mieszanka dwóchjezyków, która posluguja siemiejscowi na swój wlasny sposób,zwlaszcza w interesach. Ponizejpodano wybór niektórycharabskich i francuskich slóworaz zwrotów:

MAPYMapa dostarczana przez TunezyjskieBiuro Turystyczne jest zwykle wystar­czajaca do podrózowania; zawiera takzeplany wszystkich glównych kurortów.Jesli podrózuje sie samochodem, najlep­sza mapa (kupiona przed wyjazdem)jest Hildebrand's Travel Map, z zazna­czonymi warstwicami, drogami i pla­nami miast: Tunisu, Kartaginy, Kabisu,Kairuanu, Safakisu, Susy, Hammametui Dzarby; pisownia niektórych miejscrózni sie w zaleznosci od przyjetegonazewnictwa i transkrypcji.

polskitaknie

prosze

arabskinam/ih

labirabi/

min fadlikszukran

behi jessirdziekuje

bardzodobrze

musz behi zleimszi/barra odejdz

marhabaJas-salam dziendobry

mercitres bon

francuskiouinon

s'il vous plait

mauvaisva t'enbonjour

ZDROWIE I UBEZPIECZENIEZaleca sie szczepienia przeciw tyfusowii zóltaczce A; szczepienia przeciwHeine-Medina i tezcowi powinny bycaktualne. Szczepienie przeciw zóltejfebrze jest wymagane tylko wówczas,gdy przybywa sie z obszaru epidemii.AlDS wystepuje w Tunezji, tak jakw innych czesciach swiata.

Nalezy zachowac srodki ostroznosciprzy jedzeniu i piciu. Pic mozna tylkowode butelkowana. W miare mozliwoscinalezy upewnic sie, czy zywnosc zostalawlasciwie umyta i swiezo przygotowana.W razie watpliwosci lepiej zrezygnowaczjedzenia.

Komary moga byc latem dokuczliwe,warto wiec miec ze soba srodekodstraszajacy owady, aby móc zjescspokojnie wieczorem na swiezympowietrzu. W Tunezji nie ma malarii.Pszczoly i osy spotyka sie rzadko.W rejonach pustynnych wystepujawprawdzie zmije i skorpiony, leczszanse spotkania ich sa male.

W wypadku uczestniczeniaw pustynnym safari zaleca siezachowanie podstawowych srodkówostroznosci: noszenie zakrytego obuwiai sprawdzanie go przed wlozeniem.

Istotne jest ubezpieczenie wakacyjne.Polisy ubezpieczeniowe mozna kupicprzez AA, oddzialy Thomasa Cooka orazu wiekszosci agentów biur podrózy.Aktualna informacje na temat sprawmedycznych mozna uzyskac w biurachpodrózy Thomasa Cooka. Polscy turyscimaja zapewnione ubezpieczeniezagwarantowane przez dane biuropodrózy. Warto wykupic dodatkowapolise ubezpieczeniowa w wybranymtowarzystwie, np. Gerling Polska S.A.,Polisa, PZU, Warta, Hestia, Compensa,która zabezpiecza takze w przypadkurezygnacji z wyjazdu.

HOTELETurysci, którzy kupia bilety w punktachsieci Thomasa Cooka, sa upowaznienido korzystania bezplatnie z uslug tych

~---------RADY PRAKTYCZNE------ @

francuski arabskipolskifrancuskiarabskipolskiau revoir

bslemah do widzeniahierilbaarehwczoraj

combien?

kadesz?ile?••a suffitizziwystarczy

trop cher

jessirza drogopainchubzchleb

je voudrais

uhebbchcialbymviandelahmmieso

un

wahidjedenpoissonhuutryba

deux

itnajn (tneen)dwafruit ghalaaowoc

trois

talata (tleta)trzylegumeschódrawarzywa

quatre

arbaaczteryde l'eaumehwoda

cinq

chamsapiecdu laithaleebmleko

dix

aszaradziesiectnRszajherbata

vingt

aszrindwadziesciacafekahwakawa

cinquante

chamsinpiecdziesiatbierebiirapiwo

cent

mijjastovin szarabwino

cinq cent

chamsa mijjapiecsetrouge,ahmar,czerwone,mille

alftysiacblancabjadbiale

agauche

ala al-jassarna leworoseborduchalirózowe

adroite

ala al-jaminna prawoselmilhsól

tout droit

toolprostopoivrefelfel achalpieprz

aujourd'hui

aljumdzisiajsucresukarcukier

demain

ghodwajutrol'additional-hisaabrachunek

europejskie gazety dzien po ichpublikacji. Sa takze trzy tunezyjskiedzienniki w jezyku francuskim, dwaw jezyku arabskim oraz tygodnikw jezyku angielskim "Tunisia News".

Tunezja ma tylko jedna publicznastacje telewizyjna - ogólnokrajowa TV 7,która nadaje programy wylaczniew jezyku arabskim, tylko o godzinie 20sa 30-minutowe wiadomosci w jezykufrancuskim. Wiekszosc Tunezyjczykówoglada francuski kanal France 2,który mozna odbierac w calym kraju.Program TV jest publikowany w trzechdziennikach "La Presse", "L'Action"i "Le Temps". Najbardziej popularnamuzyczna stacja radiowa jest RadioMonte Carlo, najlepsze wiadomosci zaspodaje BBC. Wodd Servicejest dobrzeodbierany; nadawany jest od godziny 5do 23 GMT na czestotliwosci 15,07 MHz.

PIENIADZENie ma ograniczen w przywozie lubwywozie twardej waluty; surowowzbroniony jest natomiast wywóztunezyjskich dinarów, które sa walutaniewymienialna. Karty platniczeakceptowane sa w lepszych hotelach(3-gwiazdkowych i powyzej)i restauracjach miejskich orazw wiekszych centrach handlowychw duzych miastach. Nie honoruje sieich np. na stacjach benzynowych. Czekipodrózne mozna wymienic wszedzie,wlacznie z recepc;ja hotelowa· Z czekamipodróznymi trzeba sie udac do bankui nalezy miec ze soba paszport.Wszystkie dowody wymiany powinnosie zachowywac, poniewaz w raziepotrzeby zamiany dinarów na innawalute przy wyjezdzie, nalezy okazacdowód oficjalnej wymiany.

186) ~~~-PIENIAVL.E - SWIETA PANSTWOWE-~~~~~

Jednostka monetarna w Tunezji jestdinar (D). Dzieli sie na 1000 milimów.Monety wystepuja w nominalach0,5 i 1 dinar oraz 5, 10, 20, 50i 100 milimów. Banknotymaja nominaly 1, 5, 10, 20i 30 dinarów. W sposób mylacypodaje sie czesto ceny w milimachnp. 1,500 D oznacza 1,5 dinara,nie 1500 dinarów.

W razie utraty lub kradziezyczeków Thomas Cook MasterCardpomocy udzieli Agence TunisienneDe Tourisme (ATT), Le Colisee,45 Avenue Habiba Burgiby,Tunis 1001- miejscowy punktsieci Thomasa Cooka.

GODZINY OTWARCIAW Tunezji nie ma stalych godzinotwarcia, lecz im wiekszy sklep, tymbardziej prawdopodobne, ze bedzieotwarty w godzinach 8-12 i 15-18.Restauracje zwykle sa czynnew godzinach 12.30-14.30 (lunch)oraz 19.30-21.30 (kolacja).

Muzea i obiekty archeologicznesa otwarte od wtorku do niedzieli,zwykle od 9 do 12 i od 14 do 17.30(zima), od 15 do 18.30 (latem).Muzeum Bardo (patrz s. 28-29) jestnajbardziej znaczacym wyjatkiemod tej reguly.

Banki sa otwarte od poniedzialkudo czwartku w godzinach 8.00-11.00i 14.00-16.15; w piatki 8.00-11.00i 13.30-15.15.

W miesiacu ramadan czas otwarciajest krótszy.

GRUPY WYCIECZKOWEPrawie wszystkie hotelew nadmorskich kurortach organizujagrupowe wycieczki na kazda kieszeni wedlug upodoban. Oferty wycieczek,poczawszy od wyjazdu na pól dniado Kairuanu, a skonczywszy na4-dniowym safari samochodemterenowym po Saharze, sa wywieszanew holu hotelowym.

MIEJSCA KULTURELIGIJNEGOChrzescijanie odwiedzajacy Tunezjemoga uczestniczyc w mszy w katedrzeprzy Avenue Habiba Burgibyw Tunisie. W modlitwach w meczetachmoga brac udzial tylko muzulmanie.

POLICJAPolicja tunezyjska jest wzorowanana systemie organizacyjnym policjifrancuskiej. Zandarmeria zajmuje siebezpieczenstwem panstwowym (nosimundury khaki), podczas gdy zwyklapolicja (Surete) nosi mundury niebies­koszare. Policja drogowa jest ropozna­wana dzieki bialym czapkomi mankietom. W Tunisie jest malyoddzial policji zenskiej, który zwyklepojawia sie na ulicach, abyzaswiadczyc o liberalizmie Tunezyj­czyków. Zgloszenia o przestepstwie,wypadku lub powiadomieniao planach kempingowych dokonuje siena policji (Surete). Policjanci na ogóldobrze posluguja sie francuskim.Zandarmeria natomiast dokonujekontroli w obszarach wiejskich,czesto sprawdzajac kierowców.Trzeba miec przygotowane na takaokazje paszport, prawo jazdyi dokumenty samochodu.

----------RADY PRAKTYCZNE-------

POCZTATunezyjski system pocztowy PTT(Poczta, Telefon, Telegraf) jestdobrze rozbudowany i dzialasprawnie. Male skrzynki pocztowe sakoloru zóltego; listy do Europydocieraja w ciagu 10-14 dni.Znaczki najlatwiej kupicw kioskach z gazetamii pocztówkami oraz w sklepachz pamiatkami.

Urzedy pocztowe sa otwarteod poniedzialku do soboty od 7.30do 13 latem, od 8 do 12 i od 15 do 18zima. W soboty urzedy dzialajaod 8 do 12 (krócej w miesiacuramadanu).

Mozna tu odbyc tansza rozmowetelefoniczna niz z hotelu lub wyslactelegram. Poczta Glówna w Tunisieznajduje sie przy Rue Charlesde Gaulle.

SWIETA PANSTWOWESklepy i firmy sa zamknietew nastepujace swieta:1 stycznia - Nowy Rok20-21 marca - Dzien Niepodlegloscioraz Dzien Mlodziezy9 kwietnia - D"ien Meczenników1 maja - Miedzynarodowe SwietoPracy25 lipca - Swieto Republiki3 sierpnia - Swieto Narodowe13 sierpnia - Dzien Kobiet15 pazdziernika - Dzien Edukacji7 listopada - Rocznica przejeciawladzy przez Ben Alego.

Oprócz swiat panstwowychsa takze swieta muzulmanskie,wyznaczane przez kalendarzksiezycowy przyjety w islamie,a wiec przesuniete w stosunku dokalendarza gregorianskiego o okolo11 dni. Dokladne daty podaje siepo ustaleniu przez wladze religijnew Mekce w Arabii Saudyjskiej nowejfazy ksiezyca. Era muzulmanska(hidzra) rozpoczela sie w 622 roku n.e.,

ROK MUZULMANSKI

Muzulmanski rok (oparty na

kalendarzu ksiezycowym) dzieli siena 12 miesiecy po 29 lub 30 dni.Najwazniejszy jest miesiac dziewiaty- ramadan, 30-dniowy okres postu,laczacy wszystkich muzulmanóww dniach wyrzeczenia i modlitwy.Jedynie chorzy, bardzo starzyi bardzo mlodzi, kobiety w ciazy

i podrózni nie podlegaja prawompostu, który polega na zakaziejedzenia, picia, palenia i uprawianiaseksu od wschodu do zachodu

slonca. Z chwila, gdy wystrzalz dziala oglasza koniec dnia,nastepuje w calym kraju przyplywodprezenia - rozpoczyna sietrwajace dlugo w noc ucztowanie,w którym biora udzial cale rodzinyi zaproszeni goscie. Atmosfery tejnie odczuwa sie specjalniew nadmorskich kurortach, jednakw glebi kraju, z dala od turystycz­nych szlaków, wiele sklepów,kawiarni i restauracji jest w ciagudnia zamknietych. Nie nalezy jesc,pic lub palic w miejscachpublicznych, by uszanowac uczucia

miejscowych. Ramadan konczy sieswietem Id as-Seghir - 3-dniowymswietem panstwowym. Innemuzulmanskie swieto Id al-Kebirupamietnia gotowosc Abrahama dozlozenia ofiary ze swego syna

Izaaka - jest to takze 3-4-dnioweswieto panstwowe.

w którym to Mahomet uciekl z Mekkido Medyny.Inne glówne swieta muzulmanskie:Pierwszy dzien miesiaca muharram- muzulmanski Nowy Rok orazMaulid an-nabi - dzien urodzinMahometa.

___ 1_8_8)KOMUNIKACJA PUBLICZNA - PODRÓZNI NIEPELNOSPRA WNI

KOMUNIKACJA PUBLICZNASamolotemPomiedzy Tunisem, Dzarba,Monastirem, Tauzar i Safakisemodbywaja sie loty liniami Tunisairi Tunisavia. Nowe krajowe lotniskootwarto w 1994 roku w Tabarce.

Pociagiem i autobusemW Tunezji jest dobra siec tanichpolaczen kolejowych i autobusowych,choc uzyskanie informacji o rozkladziejazdy wymaga czasu. Bilety nalezykupic w odpowiedniej kasie przedwyjazdem. Patrz takze s. 22-23.

Taksówka i louageW miastach najlepszym sposobemprzemieszczania sie dla cudzoziemcówsa taksówki (patrz s. 23). Nadluzszych trasach pomiedzy miastamikursuja louages, 5-osobowe taksówki,jadace ustalona trasa za ustalonaz góry cene; sa one szybkie i tanie,choc znalezienie ich postoju w miesciemoze byc czasochlonne (patrz s. 22).

PODRÓZE STUDENTÓWIMLODZIEZYStudenci ponizej 32 lat z legitymacjamistudenckimi moga uzyskac znizkiw muzeach, obiektach archeologicznych,wewnetrznych liniach lotniczychi hotelach. W Tunezji jest siec schroniskmlodziezowych, dostepnych dlaposiadaczy Miedzynarodowej KartySchronisk Mlodziezowych; sa otwarteod 7 do 23. Informacja: AssociationTunisienne des Auberges de Jeunesse,10 Rue Ali Bach Hamba, BP 320, 1015Tunis, tel.: 71-24 60 00.

TELEFONYRozmowy z urzedu pocztowego PTTsa znacznie tansze niz z hoteli; moznadzwonic bezposrednio, wrzucajacdo automatu jednodinarowe monety,lub zlecic polaczenie telefonistcei zaplacic po ukonczeniu rozmowy.Dla zagranicznych rozmów w Tunezji

1;\lrv~~"', - ~.

TAX'IPHONE

miedzynarodowy kod to 00, nastepnie216 z Polski.

Lokalne rozmowy kosztuja 100milimów, zas kody regionów (numerykierunkowe) to 71 - Tunis, 72 - Pólnoci Przyladek Bon z Hammametemi Nabulem, 73 - Susa i Al-Mahdija,74 - rejon Safakisu, 75 - Kabis i rejonDzarby, 76 - rejon Kafsy, 77 - rejonKairuanu, 78 - rejon Al-Kaf.09 - telefony komórkowe. Na stronieinternetowej www.thomascook.comzamieszczane sa aktualne informacjeo uslugach biur Thomasa Cooka.

CZASW Tunezji obowiazuje czas wczesniej­szy o jedna godzine od czasu GMT, takwiec w lecie, gdy w Wielkiej Brytaniijest czas letni, nie ma róznicy czasowejpomiedzy Londynem a Tunisem.

NAPIWKIKelnerzy i taksówkarze oczekujanapiwku w wysokosci 10-15%,podobnie jak w Europie Zachodniej.Malych napiwków spodziewaja siewszyscy swiadczacy drobne uslugi,na przyklad pilnujacy samochodu.

TOALETYW Tunezji nie ma publicznych toalet(z wyjatkiem duzych stacji kolejowych

- RADY PRAKTYCZNE -------

i lotnisk); w celu znalezienia czystejtoalety najlepiej jest udac si~ donajblizszej restauracji lub hotelu.Papier toaletowy nie zawsze jestw toalecie, wiec trzeba miec przy sobiechusteczki higieniczne. Kanalizacja niefunkcjonuje dobrze, dlatego w toaletachznajduja sie kosze na smieci, do którychnalezy wrzucic zuzyty papier.

ADRESY INFORMACJITURYSTYCZNEJW róznych czesciach swiata znajduja sieTunezyjskie Biura Turystyczne, którechetnie przesla foldery i mapy dotyczaceswego kraju. W Londynie takie biuroznajduje sie przy 77a Wigmore St.,London WlH 9LJ (tel.: 0171-224 55 61);we Francji przy 32 Avenue del'Opera,75002 Paris (tel.: (1) 47 427267)i 12 Rue de Seze, Lyon (tel.: 78 52 35 86)oraz w Niemczech przy Stein Strasse 23,4000 Diisseldorf(tel.: (0211) 84218)i Am Hauptbanhof 6, 60329 Frankurtam Main (tel.: (069) 23 18 91/2). W USAnalezy skontaktowac sie z ambasadaTunezji, 1515 Massachusetts Avenue,NW Washington De 20005(teL: 202-862 18 50).

W TunezjiBiura turystyczne znajduja siew Tunisie, Bizercie, Tabarce,Hammamecie, Nabulu, Al-Dzem,Kairuanie, Monastirze, Susie, Kafsie,Al-Kaf, Tauzar, Nefcie, Duzie,Haumat as-Suk i Dzardzisie.Niezaleznie od tego, czy nazywaja sieone Tourisme Information,Syndicat d'Initiative lub inaczej,zawsze sa oznaczoneczerwono-niebiesko-zielonymszyldem. W biurach tych moznaotrzymac foldery i mapy w jezykuangielskim, francuskim, niemieckimi wloskim, ale nie ma w nichmozliwosci rezerwacji.

PODRÓZNINIEPELNOSPRAWNIUdogodnienia dla podróznychniepelnosprawnych sa bardzoniewielkie; rzadko mozna spotkacpodjazd dla wózków inwalidzkich,z wyjatkiem kilku plazowych hoteli,np. Al-Hana Beach i Marhaba Beachw Susie.

StalekwycieczkowySouthernFerries

TE> --------- TNDEKS------------

A Bil' Bu Regba 63Domostwa troglodytówGlebokie nurkowanie 50,Ajn al-Atrus 57

Bizerta 44, 47, 167(j askiniowców)162-163Ajn Al-Kaf (Al-Kar) 100,

Bizuteria 152128--129, 134Godziny otwarcia 186114-115

Bordz al-KebirDugga 90Golf 160Ajn Draham 46, 167

(Al-Mahdija) 73Amfiteatr rzymski 91Góra stolowa JugurtaAjn Oktor 145

Bordz al-Kebir (HaumatAteban 9188,97, 110-111, 143Ajn Senan 110-111

as-Suk) 126Libijsko-punickieGóry Ksarów 11Ajn Touninc 133

Bordz Burgiba 130--131luauzuleumGuermessa 123Al-Dzem (Al-Dzamm) 64

Bordz des AutruchesLaznie CyklopówAl Griba, synagoga

(Strusi Fort) w KebiliLaznie Licyniusza 91H(Dzarba) 125

97Plac Wiatrów 91Hafsydów, dynastia 9,Al-Haddej 129

Bu Hedma, parkSwiatynia kapitolinska24AI-Haum:ia 56

narodowy 13991Hajdra 96-97, 143Al-Kaf 21,88, 98--100,

Burgiba, Habib 16, 75,Swiatynia Saturna 91Hammamet 60-63114-115

130-1311Douirat (Duirat) 119, 121Kasba 60--61Al-Kantara 72

Burgiba, meczetDuz 94-95, 138, 139Medyna 60Ajn al-Kaf 100, 114-15

(Monastir) 75Dywany 151, 153Miedzynarodowe CentrumDar al-Kus 100

Bulla Regia 47,142Dydona i Eneasz 38-39Kulturalne 62-63Hotel de la SouTce 115

Dom Amfitryty 47Dyskoteki, kabaretyPlaze 61Jemaa al-Kebir 115

Dom Polowan 47i nocne kluby 155Wielki Meczet 60Kasba 99-100, 114-115

Dom Ryb 47Dzieci 158--159Hammam (lazniaMauzoleum Ali Turki 98

Dzabal Szambi 10,97publiczna) 145Meczet Sidi Bu Macliluf

CDzabal Szambi, parkHammam Bourguiba99,115

Cap (Przyladek) Negmnarodowy 139145Plac Bu Machluf 98--99

144Dzabal Ichkeul 53Hannibal 93Prezydencki palac 98

Cap (Przyladek) SenatDzabal Ichkeul, parkAfryka rzymska 92-93Regionalne Muzeum

144-145narodowy 52-53, 58, 139Haumat as-Suk 126Sztuki Ludowej

Charydzyci 125Dzabal Oust 145Bordz al-Kebir 126i Tradycji 100

Ceramikll i garncarstwoDzabal Zaghuan 81Muzeum Sztuki i Tt'adycjiTwierdze 115

76,151Dzarba 21, 116, 124-126Ludowych 126AI-Mahdija 54, 72-73,

Cheliika 94, 104Al Grilia, synagoga 125Historia Tunezji 8-984-85

Chemtou 48, 142Haumat as-Suk 126Afryka rzymska 92-93Bordz al-Kebir 73

Chenini 118, 119, 173Dzardzis 131Ciemne Przejscie 85

Chenini (Kabis) 122 ISkifa al-Kahla

Chergui 72EId as-Seghir 187Latarnia (Phare) 85

Cillium 97Ekologiczne MuzeumIslam 15, 86-87, 107Medyna 72-73

Cmentarz punicki(Dzabal [chkeul) 53Muzulmanski cmentarz

(Utyka) 49Ekonomia 13, 178J85

Corlieille 104Elektrycznosc 183Jara (wies) 122Place du Clairc 85

Cza.188 Jazda na koniachPort 84

Czeki podrózne 185, 186Fi wyscigi 161Targ ryliny 84-85

Fahiland 61Jazda na rowerach 160Wielka Wieza 73

DFestiwale 156-157Jedzenie i napojeWielki Meczet 73, 85

Dar Ben Alid AllahFlora i fauna 11164-173Ali Turki, mauzoleum

(Tunis) 30-31Foki 51Daktyle 140(AI-Ka098

Dar Cheriat, muzeumKorale 50Dzieciece dania 159Aparaty fotograficzne 181

(Tauzar) 109Owady 184Herliata i kawa 171AT'chitektura

Dar al-Ku ss. kosciólPalmy daktylowe 140Kuskus 168muzulmanska 70-71

(Al-KaO 100Wielblady 138Piwo 167Atlas, góry 10

Dar Jallouli. muzeumWodne bawoly 164-173Restauracje 164-167,Autobusy 23, 188

(Safakis) 77Zycie ptaków 58--59170-173Dar Osman (Tunis)

Francuski cmentarzTunezyjska kuchniaB

31wojskowy (Gammarth) 40168--169Banki 186

Dcchrat al-Gharia Wegetarianie 169Bardo (Tunis) 28-29

83G Wina i wódki 167Baseny Aghlabidów 6[;

Dehibat 130Galitou 51Woda do picia 184Bazylika sw, Witalisa

Dom Amfitryty (BullaGammarth 40Jemaa al-Kebir (Al-Kar)107

Regia) 47Gazety 184-185115Bechateur 145

Dom Polowan (BullaGeografia 10-11Jemaa az-ZitounaBadza 46-47

Regia) 47Ghar al-Melb 48(Tuuis) 32-33, 35Beni Zolt"n" 132-133

Dom Ryb (Bulla Regia)Gharbi 72Jezioro Dizerta 52

Berberowie 12, 116,47Ghomrassen 123Jezioro [chkeul 52-53,

120-121Dom Wodospadu (Utyka)Gide, Andre 6358

Bezpieczenstwo 18249Gigthis 124Jezioro Tunetanskie 40

~~~~~~~~~~~~-INDEKS~~~~~~~~~- @Jezyk

Glówne slowa izwroty184-185Slowniczek 184

Jugurta góra stolowa 88,97, 110-111, 143

KKabis 122-123

Meczet i grób SidiBulbaba 122Muzeum Sztuki

Ludowej iTradycji 122Kafsa 95Kaftany 148, 149Kairuan 54, 65-69Baseny Aghlabidów 65Meczet Beja 68Meczet Fryzjera 68Meczet Trojga Drzwi 67Medyna 67-68Studnia Baruta 68Wielki Meczet Sidi

Ukby 66-67Zawija Sidi Abidal-Ghariani 67

Zawija Sidi AmorAbbada 68-69Zawija Sidi Sahab 68

Kamieniolomy - jaskinie(Al-Hauarja) 56

Kalaa Kasba (Hajdra) 96Kapitolinska swiatynia(Dugga) 91

Kapitolinska swiatynia(Thuburbo Majus) 108

Kapitolinskie swiatynie(Subajtila) 107

Kartagina 36-37, 42-43Carthage-Hannibal 42Kartaginska dzielnica 43Katedra sw. Ludwika 43Laznie Antoninusa42-43Narodowe MuzeumArcheologiczne 43Park Archeologicznyrzymskich willi 43Wzgórze Byrsa 43

Karty platnicze 185Kaskady wodospadu(Tamerza) 108

Kasr al-Ajn 104Kasserine 97Katedra sw. Ludwika

(Kartagina) 43Katedra St Vincentde Paul (Tunis) 34

Kebili 97Kelibia 56Kemping 181Kerkenna, wyspy 54, 72Kerkuan 56-57Kesra 83

Kino 155Klimat 11, 181-182Komunikacja publicznaAutobusy 23, 188Krajowe linie lotnicze 188Louages 22, 188Podróz koleja 22-23,103,146, 188Taksówki 23, 188

Koralowe rafy 50Koralowe Wybrzeze 44,50-51

Korbus 57, 14fiKubba Sidi Bu Ali(Nefta) 105

Krajobraz 10-11Ksar Ghilane 136-137Kasr Haddada 126Ksar Lemsa 83Ksar Metameur 138Ksar Ouled Soltane 127Ksur 121Kulturowy szok 19

LLa Galite, wyspy 51La Goulette(Haik al-Wadi) 40

La Marsa 40Las w Kesra 83Les Auguilles 49Lezard Rouge (CzerwonaJaszczurka) 103, 146

Libijsko~punickieMauzoleum

Ateban (Dugga) 91Lotniska i uslugi lotnicze

158, 179, 180, 188Loty ze spadochronem 162Louages 22, 188Ludzie i kultura

Architekturamuzulmanska 70-71

Berberowie 12, 116,120-121Festiwale 156-157Islam 15, 86~87, 107Kultura arabska 12Kultura kafska 12Polityka i rzad 14-15Rzemiosla 152-153Sufizm 107Tradycje jaskiniowców128-129, 134Tunezyjski charakter12-13

LLaznia publiczna(hammam) 145

Laznie (termy)Antoniusa Piusa 42-43

Laznie Cyklopów(Dugga) 91

Laznie Letnie (Thuburho

Majus) 108Laznie Licyniusza 91Laznie Zimowe

(Thuburbo Majus) 108Lowienie gabek 51

MMaktar 83,100-101,143Mapy 184patrz takze Spis tresci

Marmurów

kamieniolomy 48, 142Mareth 133Matmata 128-129Matmata Jedid 132Medeina 102-103, 143Medenin (Madanijin) 130Madzarda, rzeka 10Melita 72Menzel (wies) 122Metameur 130Metlaoui 103Mid"s 103-104, 113Meczet Burgiby 75

Medyna 75Ribat Harthema 74Wielki Meczet 74Z8\vija Sidi Duib 75

Meczet Beja (Kairuan) 68Meczet Golibrody(Kairuan) 68

Meczet Kasby (Tunis) 32Meczet Sidi Bu Machluf(Al-Kaf) 99, 115

Meczet Sidi Jusuf

(Tunis) 32Meczet Trojga Drzwi(Kairuan) 67

Meczety 18, 71Miejsca kultu religijnego

186Monastir 74-75

Mauzoleum rodziny 75Muhammadia 81Muzea i obiekty

archeologiczne 18, 186Muzeum kasby (Susa) 79Muzeum Sztuki

i Tradycji (Tunis) 30-31Muzeum Sztuki

i Tradycji Ludowych(Haumat as-Suk) 126

Muzeum Sztuki

i Tradycji Ludowych(Kabis) 122

NNabul 76, 145, 153N agle wypadki 183Napiwki 188Narodowe Muzeum

Archeologiczne(Kartagina) 43

Narodowe Muzeum(Tunis) 28-29

Narty wodne 163Neapolis 76Nefta 104-105, 138,

140-141

oOazy 94,104, 140-141Oddzial Legii

Cudzoziemskiej (FumTatawin) 119

Ogrody Rajskie (Tauzar)109

Oliwkowe Wybrzeze 21,54

Oued al-Oudei 113Oued Faouara 63Ousseltia 82

pPanstwa Maghrebu 10Paralotnie 160Park ArcheologicznyRzymskich Willi(Kartagina) 43

Parki narodowe 139

Paszporty i wizy 180Perfumy 152Pieniadze 185-186Pilau 48Pilka nozna 160Plaza R'Mel 145Pl aza Zouiraa 49Plaze 144-145, 158Plywanie 163Plywanie z maska 50, 163Poczta 187Podróz do Tunezji

180-181Podróz samochodem

Wynajecie samochodu22, 183Samochody terenowe137

Przepisy 183Podróz koleja 22-23,

103, 146, 188Podróze sluzbowe

178--179Podrózujace kobiety 18--19Policja 186Polityka i rzad 14-15Polowanie 161

Polowy, sport 160Poludniowa Tunezja116-134

Port al-Kantaui 76, 145Pólnocna Tunezja 20,440--53

Pólnocny Tell 10Promy samochodowe

180-181

Przepisy celne 182-183

192) ----------INDEKS------------

Przyladek Bon 20, 54, 58 Slone jeziora 10, 94TlumaczeniaWielki MeczetPrzyladek (Cap) Negro

Sokolnictwo 160i sekretariat 179(Monastir) 74144

Spacery po wzgórzach 161Toale ty 188-189Wielki Meczet (Safakis)Przyladek (Cap) Serrat

Sport 160-163Turystyczna informacja77144-145

Sporty wodne 50, 162--163189Wielki Meczet (Susa)Publiczne laznie 145

Strusi Fort (Kebili) 97Tauzar 109, 138, 140, 14178-79Pupput 63

Studnia Baruta 68Dar Cheriat, muzeumWielki Szott potrz SzattPustynne safari 136-137

Suki 150109al-DzaridPrzemysi rybny 51

Susa 54, 78-79, 145Ogrody Rajskie 109Willa de VolieresMedyna 78

Si Tijani Zoo 109(Kartagina) 43Q

Muzeum Kasby 79Tunis 20, 26-35Windsurfing 163Qalaat Senan 110

Ribat 79Bardo (MuzeumWycieczki naWielki Meczet 78-79

Narodowe) 28-29wielbladach 138-139R

Studenckie imlodziezoweBrytyjska ambasada 35WynajmowanieRaf Raf 48

podróze 188Dar Ben Abd Allahsamochodu 22, 183Ramadan 87, 187

Subajtila (Sbe"-tla)30-41Wyroby z miedzi 151Ras Dzabal145

108-107Dar Osman 31Wysoki Tell 10Ras Engelah 48

Bazylika sw. WitalisaFrancuska ambasada 34Ras Sieli Ali al Mekki 48

107Jemaa ez ZitounaZ

Regionalne MuzeumRzymskie forum 10732-33,35Zaghuan 81

Sztuki LudowejSwiatynie kapitolinskieKatedra St VincentZakupy 148-153

i Tradycji (Safakis) 77107de Paul 34Godziny otwarcia 148

Regionalne MuzeumSufizm 107Madrasy 32Pamiatki 148-149

Sztuki i TradycjiSzatt al-Gh.rs. 10Meczet Az-ZajtunaSklepy ONAT-u 149

Ludowych (AI-KaO 100Szatt al-Dzarid (Wielki32--33,35Suki 150

Regiony Tunezji 20-21Szott) 10, 21, 88, 94Meczet kasby 32Targi 150-151

Remada 130-131Szczepienia 183Meczet Sidi Jusuf 32Targowanie sie 148

Remla 72Meczety 32-33Wyroby specjalistyczne

Ribaty (warowneSMedyna 30-31151-152

klasztory) 70-71, 75Srodki komunikacjiMuzeum SztukiZakwaterowanie

Rolnictwo 13publicznej 179, 184-185i Tradycji 30-31Dzieci 159

Rozmiary ubran 182Swiatynia MerkuregoOkolice 38-37, 40-43Hotele 174-177

Rozrywki 154-155(Thuburbo Majus) 108Place de la Victoire 35Hotele jaskiniowców

Równina przybrzeznaSwiatynia SaturnaRue Jemaa az-Zitouna 35129,134

20-21, 54-87(Dugga) 91Suki 32, 35Kemping 181

Rzemiosla 152--153Swieta 186Targ tkanin 32, 35Podróze sluzbowe 178

Rzymski akweduktTarg Turków 32, 35zawija 71

(Zaghuan) 81T Targ zlotników 32Zajtuna Az-, meczet

Tabarka 44,48-49,5032--33,35

S1'~ksówki 23, 188UZawija al-Kadrija

Safakis (Sfax) 54, 76-77Tamerza 104, 108, 113Ubezpieczenie(Nefta) 105

Dar Jallouli, muzeum 77Targi 150-151wakacyjne 184Zawija Sidi Abid

Medyna 77Teatr 155Utyka 49el-Ghariani (Kairuan) 67

Muzeum RegionalneTelefony 188Dom Wodospadu 49Zawija Sidi Amor

Sztuki i TradycjiTelewizja i radio 185Punicki cmentarz 49Abbada (Kairuan)

Ludowych 77Tell 21,88Uzdrowiska 14568-69

Wielki Meczet 77Tenis 161 Zawija Sidi Douib

Sahel 10,20, 54Termy Antoninusa PiusaW(Monastir) 75

Sbe.,.tla palrz Subajtila(Kartagina) 42-43Waluta 185-186Zawija Sidi Sahab

Setja, wawóz 88, 103, 107Thomas Cook, biuraW glebi kraju 21,(Kairuan) 68

Sfax patrz Safakisi uslugi 183, 184, 18688-115:&atoka Kabis 51, 59

Si Tijani Zoo (Tauzar) 109Thuburbo Majus 81,Wielbladzi targ 76Zembra, wyspy 50

Sidi Bu Said 20, 40-41108-109Wielki Erg Wschodni 10,Zwyczaje 18, 178-179

Sidi Bulbaba, meczetLetnie Laznie 10821

i grób (Kabis) 122Swiatynia kapitolinskaWielki MeczetZ

Sidi Al-Hani (Hizerta) 47108(Hammamet) 60~eglowanie 162

Sidi Frej 72Swiatynia Merkw'Cgo 108Wielki Meczet (Kairuan)Zeglowanie na piasku 161

Sidi Mahares, plaza 124Zimowe Laznie 10868-67Zeglowanie po ladzie 161

Skanes 77,145Tijma 129Wielki MeczetZydowska spolecznosc

Skóra 152Tinja 52(A1-Mahdija) 73, 85125

27,90 zl