PRZEWODNIK SALA HISTORII PRAGI · 2017-04-06 · Od czasów k rólestwa pO lskieg O d O wybuchu p O...

PRZEWODNIK SALA HISTORII PRAGI

SALA HISTORII PRAGI

PRZEWODNIK

I Od pradziejów do czasów napoleońskich 7

II Od czasów Królestwa Polskiego do wybuchu powstania listopadowego 14

III W czasie powstania listopadowego 16

IV Lata 30., 40. i 50. XIX w. 18

V Lata 60. i 70. XIX w. 21

VI W ostatniej ćwierci XIX w. i na przełomie wieków 26

VII W czasie I wojny światowej 33

VIII W dwudziestoleciu międzywojennym 37

IX W czasach wojny i okupacji niemieckiej 45

X W PRL 49

XI W czasie transformacji ustrojowej i współcześnie 67

EKSPONATY W GABLOTACH 74

O d p r a d z i e j ó w d O c z a s ó w n a p O l e O ń s k i c h 7

IOd pradziejów do czasów napoleońskich

Badania prowadzone na obszarze prawobrzeżnej Warszawy dowiodły, że teren ten był polem aktywności człowieka długo przed pojawieniem się źródeł pisanych. Potwierdzono obecność grup ludzkich na terenie dzisiejszej Białołęki, Żerania i Zerznia od późnego paleolitu. Od X w. w Bródnie istniały osada i gród. Pozyskiwanie nowych terenów pod uprawę poprzez wypalanie (daw. prażenie) lasów zostało uwiecznione w nazwie jednej z osad – Pragi. Źródła pisane wspominają działającą już od 2. poł. XI w. prze-prawę przez Wisłę pomiędzy nadbrzeżnymi osadami – Kamio-nem (na prawym brzegu) i Solcem (na lewym). W 2. poł. XIII w. powołano parafie kolejno: w Kamionie, Zerzniu i Tarchominie. W kolejnym stuleciu źródła odnotowują Gocław należący do kapi-tuły płockiej, a w XV w. – Białołękę. Przez wieki prawobrzeżne osady pełniły rolę zaplecza spożyw-czo-targowego Warszawy. Atrakcyjność tych terenów wzrosła na początku lat 70. XVI w., kiedy miasto stało się miejscem polsko--litewskich zjazdów sejmowych. Istotnym udogodnieniem dla po-słów i senatorów z województw wschodnich i Litwy był most na Wiśle ukończony na pierwszą elekcję, która odbyła się na polach Kamiona w 1573 r. Pragą zainteresowała się kapituła biskupia z Kamieńca Podolskiego, która nabyła część gruntów położonych na zachód od dzisiejszej ul. Targowej. Wydzielone posesje wyko-rzystywano jako miejsce postoju biskupów kamienieckich (se-natorów Rzeczpospolitej) w czasie obrad sejmowych, a pozostałe dzierżawiono osadnikom. Na gruntach sąsiadujących od południa z wsią Praga kanonik płocki Stanisław Skarszewski założył osadę, której w 1641 r. nadano prawa miejskie. W 1648 r., na mocy przy-wileju królewskiego, również Praga Biskupia stała się miastem. Bitwa pod Warszawą (1656 r.) i postoje wojsk w czasie potopu szwedzkiego i wielkiej wojny północnej (1702–1706) zahamowały rozkwit prawobrzeżnych miasteczek i osad. Kolejny etap rozwoju nastąpił w latach 60. XVIII w., kiedy tereny dzisiejszego Targówka i Golędzinowa nabył Stanisław Poniatowski – przyszły monarcha. W 1770 r. Praga, Skaryszew i Golędzinów zostały otoczone wałem ziemnym (tzw. Okopami Lubomirskiego).

s a l a h i s t o r i i p r a g i8

W 1791 r., na mocy ustawy uchwalonej przez Sejm Czteroletni, prawobrzeżne miasta i jurydyki zostały włączone do Warszawy. Jednak zniszczenia w czasie szturmu rosyjskich wojsk gen. Alek-sandra Suworowa i rzeź mieszkańców Pragi (4 listopada 1794 r.) znów zatrzymały ich rozwój. Po Rosjanach Pragę okupowali Pru-sacy (1796–1806), a następnie wojska francuskie (1806–1812), które wyburzyły znaczną część ocalałej zabudowy i na jej miejscu wzniosły fortyfikacje. Na początku XIX w. zniszczone i wylud-nione prawobrzeże przestało przyciągać nowych mieszkańców.


001a Warszawa. Widok od strony Pragi z końca XVI w. Abraham Hogenberg wg Jacoba Hoefnagla, po 1586 r. miedzioryt wł. Muzeum Warszawy

001b Warszawa. Widok od strony Pragi z końca XVI w. Abraham Hogenberg wg Jacoba Hoefnagla, po 1586 r. miedzioryt kolorowany – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

Na pierwszym planie widoczne zabudowania Pragi, po prawej – łączący ją z Warszawą pierwszy stały most. Ta drewniana konstrukcja ufundowana przez króla Zygmunta II Augusta została oddana do użytku w 1573 r. Jej koniec po praskiej stro-nie znajdował się w okolicy wylotu dzisiejszej ul. Ratuszowej. Przeprawa służyła przez 30 lat, zawaliła się pod naporem wio-sennej kry w 1603 r.

002 Król Władysław IV przekazuje oo. bernardynom klucze do kaplicy loretańskiej aut. N.N., XVII w. olej, płótno – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Narodowe w Warszawie

Król Władysław IV Waza był jednym z fundatorów domku loretańskiego przy kościele oo. bernardynów na Pradze. Po nadaniu przez króla praw miejskich Pradze Biskupiej wizerunek domku umiejscowiono w herbie nowego miasta.

003 Marszałek nadworny koronny Adam Kazanowski na tle swych dóbr na prawym brzegu Wisły – pierwsze przedstawienie Pragi i Skaryszewa Willem Hondius, 1646 r. miedzioryt – reprodukcja, kadr wł. oryg. Muzeum Warszawy

004a Rozmieszczenie wojsk w pierwszym dniu bitwy pod Warszawą – 28 lipca 1656 r. Mattchäus Merian, 1663 r. miedzioryt wł. Muzeum Warszawy

Przedstawienia trzydniowej bitwy pod Warszawą (28–30 lipca 1656 r.) podczas potopu szwedzkiego między wojskami polsko--litewskimi a szwedzko-brandenburskimi to nie tylko odwzo-rowanie toczących się tutaj działań militarnych i prezentacja pola bitwy. Są to także jedne z pierwszych wizerunków miast i osad położonych na prawym brzegu Wisły naprzeciw War-szawy, które stały się w wiekach późniejszych jej częścią, od Tarchomina po Saską Kępę. Na kolejnych rycinach poza mia-stami – Pragą i Skaryszewem, widać także Kamion, Bródno i Białołękę.


004b Pierwszy dzień bitwy pod Warszawą – 28 lipca 1656 r. Willem Swidde wg Ericha Jönsona Dahlberga, 1696 r. miedzioryt z akwafortą wł. Muzeum Warszawy

004c Pierwszy dzień bitwy pod Warszawą – 28 lipca 1656 r. Willem Swidde wg Ericha Jönsona Dahlberga, 1696 r. miedzioryt z akwafortą – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

005a Rozmieszczenie wojsk w popołudnie drugiego dnia bitwy pod Warszawą – 29 lipca 1656 r. Mattchäus Merian, 1663 r. miedzioryt wł. Muzeum Warszawy

005b Drugi dzień bitwy pod Warszawą – 29 lipca 1656 r. Willem Swidde wg Ericha Jönsona Dahlberga, 1696 r. miedzioryt z akwafortą wł. Muzeum Warszawy

005c Drugi dzień bitwy pod Warszawą – 29 lipca 1656 r. Willem Swidde wg Ericha Jönsona Dahlberga, 1696 r. miedzioryt z akwafortą – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

006a Rozmieszczenie wojsk w trzecim dniu bitwy pod Warszawą – 30 lipca 1656 r. Mattchäus Merian, 1663 r. miedzioryt wł. Muzeum Warszawy

006b Trzeci dzień bitwy pod Warszawą – 30 lipca 1656 r. Willem Swidde wg Ericha Jönsona Dahlberga, 1696 r. miedzioryt z akwafortą wł. Muzeum Warszawy

006c Trzeci dzień bitwy pod Warszawą – 30 lipca 1656 r. Willem Swidde wg Ericha Jönsona Dahlberga, 1696 r. miedzioryt z akwafortą – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

007a Warszawa zajęta przez króla Szwecji 2 sierpnia 1656 r. – widok z prawego brzegu Wisły Nicolas Perelle wg Ericha Jönsona Dahlberga, 1696 r. miedzioryt z akwafortą wł. Muzeum Warszawy

007b Warszawa zajęta przez króla Szwecji 2 sierpnia 1656 r. – widok z prawego brzegu Wisły Nicolas Perelle wg Ericha Jönsona Dahlberga, 1696 r. miedzioryt z akwafortą – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

008a Traktat warszawski aut. N.N., 1. poł. XVIII w. miedzioryt wł. Muzeum Warszawy

008b Traktat warszawski aut. N.N., 1. poł. XVIII w. miedzioryt – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy


Traktat Warszawski, zatwierdzony w czasie sejmu niemego (1717 r.), kończył konfederację tarnogrodzką zawiązaną przez szlachtę przeciwko królowi Augustowi II Mocnemu i jego po-lityce. Rycina przedstawia szlachtę zgromadzoną na Pradze w czasie rokowań w Warszawie, których finałem było podpisa-nie traktatu 3 listopada 1716 r.

009 Panorama Pragi F.C. Schmidt, 1739 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

Panorama Kamiona, Skaryszewa, Pragi i Golędzinowa wi-dziana od strony Warszawy. Przedstawiono na niej zabudowę z uwzględnieniem istniejących wówczas pałaców – rezyden-cji magnackich, a także kościół bernardynów z kaplicą lore-tańską, kościół z klasztorem bernardynek oraz świątynie w Skaryszewie i Kamionie. W legendzie uwzględniono miej-sce wyboru króla Augusta III Sasa. Pole elekcyjne z 1733 r. na Kamionie zostało specjalnie uwidocznione w ozdobnej bordiurze.

010 Widok Warszawy od strony Pragi wg Bernardo Bellotto zw. Canaletto, 1772 r. kopia akwaforty – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

Rycina przedstawia widok Warszawy z prawego brzegu Wi-sły, a dokładnie z terenów należących do króla Stanisława Augusta Poniatowskiego – Golędzinowa. Jest to jedno z najcen-niejszych dawnych źródeł ikonograficznych odnoszących się do warszawskiej Pragi. Uwieczniona na niej została ówczesna zabudowa z kościołem i klasztorem bernardyńskim oraz oko-licznymi domostwami i zabudowaniami gospodarczymi.

011 Panorama Warszawy, tzw. Panorama Baryczkowska aut. N.N., 1775–1780 pióro, tusz, akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Narodowe w Warszawie

Na pierwszym planie widać prawobrzeżne miasteczka: Ska-ryszew, Pragę i Golędzinów. W krajobrazie wymienionych miejscowości szczególnie charakterystyczna jest drewniana zabudowa – domy, pałacyki a nawet świątynie.

012a Warszawa – widok od strony Pragi Georg Balthazar Probst wg Friedricha Bernharda Wernera, ok. 1751–1755 r. miedzioryt wł. Muzeum Warszawy


012b Warszawa – widok od strony Pragi Georg Balthazar Probst wg Friedricha Bernharda Wernera, ok. 1751–1755 r. miedzioryt – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

013 Jakub Jasiński A. Duruy, 2. poł. XIX w. litografia wielobarwna – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Wojska Polskiego

Jakub Jasiński (1761–1794) – poeta i generał w powstaniu ko-ściuszkowskim, radykalny naczelny wódź insurekcji 1794 r. na Litwie, jeden z dowódców obrony Pragi. Zginął podczas szturmu sił rosyjskich pod dowództwem Aleksandra Suwo-rowa. Został pochowany na cmentarzu Kamionkowskim.

014 Berek Joselewicz Henryk Aschenbrenner, po 1861 r. litografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Narodowe w Warszawie

Berek Joselewicz (1764–1809) – kupiec z Golędzinowa, puł-kownik wojska polskiego, organizator i dowódca pułku ży-dowskiego w powstaniu kościuszkowskim, oficer Legionów Polskich i armii Księstwa Warszawskiego. Walczył w obronie Pragi przed armią Aleksandra Suworowa.

015a Józef Zajączek Sebastian Langer wg Michała Stachowicza, pocz. XIX w. miedzioryt wł. Muzeum Warszawy

015b Józef Zajączek Sebastian Langer wg Michała Stachowicza, pocz. XIX w. miedzioryt – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

Józef Zajączek (1752–1826) – generał, poseł na Sejm Czteroletni, dowódca w powstaniu kościuszkowskim, komendant War-szawy krytykowany za złe przygotowanie obrony Pragi. Jako generał napoleoński walczył m.in. w Egipcie, we Włoszech i podczas wyprawy na Moskwę w 1812 r. Pierwszy namiestnik Królestwa Polskiego.

016a Rzeź Pragi – 4 listopada 1794 r. aut. N.N., po 1794 r. miedzioryt wł. Muzeum Warszawy

016b Rzeź Pragi – 4 listopada 1794 r. aut. N.N., po 1794 r. miedzioryt – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy


017 Kapitulacja miasta Warszawy przed generałem feldmarszałkiem Suworowem na Pradze – 6 listopada 1794 r. Tadeusz Mańkowski, po 1794 r. akwarela, gwasz – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Narodowe w Warszawie

018 Widok kościoła i klasztoru oo. bernardynów podczas rozbiórki w 1811 r. Aleksander Majerski, 1845 r. tusz, akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Narodowe w Warszawie

019 Targ na Pradze w 1784 r. rep. rys. Jana Piotra Norblina – Józef Sebald, koniec XIX w. tusz – reprodukcja fotograficzna wł. oryg. Muzeum Warszawy

020 Wnętrze kaplicy loretańskiej na Pradze Zygmunt Vogel, 1811 r. pióro, pędzel, tusz, sepia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Narodowe w Warszawie


Od czasów Królestwa Polskiego do wybuchu powstania listopadowego

Po 1815 r. nowe władze podjęły wysiłki mające na celu uporządko-wanie i unowocześnienie terenów dawnych prawobrzeżnych mia-steczek oraz realizację nowych inwestycji. Włączone do miasta funkcjonowały w jego strukturze jako VIII cyrkuł praski, któremu nadano ograniczoną autonomię. W celu lepszego połączenia z Ce-sarstwem Rosyjskim ukończono budowę Traktu Brzeskiego. Do 1825 r. wzniesiono budynek komory wodnej przy moście, odbudo-wano wyznaczający praskie granice wał ziemny, przy wyjazdach z miasta wzniesiono pawilony rogatek miejskich (ząbkowskie, gro-chowskie i golędzinowskie). Realizację innych ambitnych planów rozwoju Pragi odłożono ze względu na kosztowne inwestycje na obszarze lewobrzeżnej Warszawy. Niestety, wybuch powstania listopadowego na długo odsunął ich wykonanie, a ostatecznie większość planów pozostała jedynie na papierze.

II

O d c z a s ów k ró l e s t wa p O l s k i e g O d O w y b uc h u p Ow s ta n i a l i s t O pa d Ow e g O 15

021a Widok Warszawy Johann Fischbach wg Zygmunta Vogla, 1822 r. akwaforta kolorowana akwarelą wł. Muzeum Warszawy

021b Widok Warszawy Johann Fischbach wg Zygmunta Vogla, 1822 r. akwaforta kolorowana akwarelą – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

Znaczną część kadru zajmuje praskie nabrzeże z wyróżniającą się zachowaną barokową kaplicą loretańską. Po zburzeniu ko-ścioła w Skaryszewie i rozebraniu kościoła bernardynów stała się ona jedyną katolicką świątynią na rozległym terenie Pragi. Kaplica została odnowiona w 1815 r., a w 1853 r. przebudowana i powiększona do formy znanej współcześnie.

022 Warszawa od strony Pragi – widok na Komorę Wodną i wjazd na most łyżwowy Karol Beyer, ok. 1857 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

Widoczna z prawej strony kadru Komora Wodna (przy obec-nej ul. ks. Ignacego Kłopotowskiego) została wybudowana w 1825 r. wg projektu Antonia Corazziego. Stanowiła miejsce poboru opłat za przejazd mostem łyżwowym, który sezonowo łączył oba brzegi Wisły. Na zimę przeprawę rozbierano, po-nieważ zamarzająca rzeka i kry stanowiły dla niej zagrożenie. Po wybudowaniu mostu Kierbedzia Komora Wodna przestała pełnić swoją funkcję.

023 Rogatka grochowska Henryk Poddębski, 1921 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

024 Żeliwny obelisk ustawiony w 1825 r. dla upamiętnienia budowy brukowanej Szosy Brzeskiej Leonard Sempoliński, 1979 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

025 Umacnianie przyczółka mostowego na Pradze w lutym 1831 r. Wincenty Kasprzycki, 1831 r. olej, płótno wł. Muzeum Narodowego w Warszawie


W czasie powstania listopadowego

Podchodzące pod Warszawę wojska rosyjskie, dowodzone przez feldmarszałka Iwana Dybicza, poniosły porażkę na przedmie-ściach Pragi pod Wawrem w dwudniowej bitwie 19–20 lutego 1831 r. Do następnej bitwy doszło już 25 lutego, najpierw pod Bia-łołęką, potem pod Olszynką Grochowską, gdzie dwukrotnie mniej liczne wojska polskie pod dowództwem gen. Józefa Chłopickiego odparły atak armii rosyjskiej. Dwa rosyjskie szwadrony, które przedostały się na ul. Grochowską, rozbiła szarża polskich ułanów w potyczce pod obeliskiem upamiętniającym budowę Szosy Brze-skiej. Rezultatem tej najbardziej krwawej bitwy powstania listopa-dowego było odstąpienie wojsk rosyjskich od ataku na Warszawę.

III

w c z a s i e p O w s t a n i a l i s t O p a d O w e g O 17

026a Praga – 25 lutego 1831 r. Carl Kornmayr, 1831 r. staloryt kolorowany akwarelą wł. Muzeum Warszawy

026b Praga – 25 lutego 1831 r. Carl Kornmayr, 1831 r. staloryt kolorowany akwarelą – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

026c Bitwa pod Białołęką – 25 lutego 1831 r. Henri Charles Loelliot-Hartwig, 1831 r. litografia wł. Muzeum Warszawy

027a Bitwa na przedpolach Pragi – 19 lutego 1831 r. S. Tassaert et C., 1831 r. staloryt wł. Muzeum Warszawy

027b Bitwa na przedpolach Pragi – 19 lutego 1831 r. S. Tassaert et C., 1831 r. staloryt – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

028 Potyczka pod Żelaznym Słupem w trakcie bitwy o Olszynkę Grochowską – 25 lutego 1831 r. Jan Lewicki, lata 60. XIX w. olej, płótno wł. Muzeum Warszawy

029 Wprowadzenie do Warszawy jeńców i sztandarów wziętych w bitwach pod Wawrem, Iganiami i Dębem Wielkim – 2 kwietnia 1831 r. Marcin Zaleski, 1831 r. olej, płótno wł. Muzeum Narodowego w Warszawie

030 Bitwa pod Białołęką – 25 lutego 1831 r. Ferdynand Dienheim Chotomski, 1831 r. akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy


Lata 30., 40. i 50. XIX w.

Nałożone na Warszawę represje popowstaniowe nie ominęły Pragi. Wiązały się one z utratą częściowej autonomii, a także ze wzniesieniem fortu na Golędzinowie. W związku z ustanowie-niem esplanady (pola ostrzału fortu) na obszarze Pragi obowiązy-wał zakaz wznoszenia nie tylko budynków murowanych, ale także większych drewnianych. Administracja rosyjska zatwierdziła w 1835 r. projekt regulacji Pragi. Ze względu na szybki wzrost liczby ludności żydowskiej na miejscu drewnianej synagogi wznie-siono murowaną. W 1853 r. rozbudowano kaplicę loretańską przy ul. Ratuszowej, która pełniła funkcję kościoła parafialnego dla ka-tolickiej ludności rozległego obszaru prawobrzeżnej Warszawy. Wcześniej, w połowie lat 40. XIX w., nieopodal Wisły wzniesiono budynek rzeźni. Handel rozwijał się wzdłuż szerokich ulic – Tar-gowej i Wołowej. Jednak Praga, w krajobrazie której dominowała zabudowa drewniana, wciąż pozostawała jedną z najbardziej zaniedbanych części miasta.

IV

l a t a 3 0 . , 4 0 . i 5 0 . X i X w 19

031 Widok na Pragę z tarasu Zamku Królewskiego litografia wg Moryca Scholtza, ok. 1840 r. litografia – reprodukcja wł. oryg. Biblioteka Narodowa w Warszawie

032 Wieśniacy z okolic Warszawy, czyli powrót z miasta po jarmarku Jan Feliks Piwarski, 1858 r. cynkografia tonowana – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

033a Usłużny faktor, czyli Kubuś się przeciera Jan Feliks Piwarski, 1855 r. cynkografia tonowana wł. Muzeum Warszawy

033b Usłużny faktor, czyli Kubuś się przeciera Jan Feliks Piwarski, 1855 r. cynkografia tonowana – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

034a Ekspedycja przy rogatkach – 1828 r. Jan Feliks Piwarski, 1858 r. cynkografia tonowana wł. Muzeum Warszawy

034b Ekspedycja przy rogatkach – 1828 r. Jan Feliks Piwarski, 1858 r. cynkografia tonowana – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

035 Przemysł uliczny w Warszawie Krzyżanowski wg H. Filipowicza, 1869 r. drzeworyt prasowy – reprodukcja, kadr wł. oryg. Muzeum Warszawy

036a Stary Żyd nauczający synów Arkadiusz Mucharski, lata 70.–80. XIX w. tusz wł. Muzeum Warszawy

036b Stary Żyd nauczający synów Arkadiusz Mucharski, lata 70.–80. XIX w. tusz – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

037 Piątek na Pradze P. Dziedzic, H. Pillati wg Juliusza Kossaka, lata 70. XIX w. drzeworyt prasowy – reprodukcja, kadr wł. oryg. Muzeum Warszawy

038 Na Saskiej Kępie Franciszek Kostrzewski, 1860 r. olej, płótno wł. Muzeum Warszawy

039a Widok Pragi z Nowego Zjazdu Alfons Matuszkiewicz, 1859 r. litografia barwna wł. Muzeum Warszawy


039b Widok Pragi z Nowego Zjazdu Alfons Matuszkiewicz, 1859 r. litografia barwna – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

040 Synagoga przy ul. Szerokiej Karol Beyer, lata 60. XIX w. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Narodowe w Warszawie

Synagoga przy ul. Szerokiej (dzisiejsza ul. ks. Ignacego Kłopo-towskiego) to klasycystyczny budynek w kształcie rotundy, wybudowany w 1836 r. wg projektu Józefa Grzegorza Lesla. Pod względem formy budowla ta była unikatowa – żydow-skich świątyń o takim planie było jedynie sześć na terenie całej Europy. Świątynia służyła rozrastającej się lokalnej społeczności. W tym czasie na Pradze Żydzi stanowili ponad 40% mieszkańców. Podniszczony budynek przetrwał II wojnę światową w stanie nadającym się do odbudowy. Z niewiado-mych przyczyn został rozebrany w latach 50. XX wieku.

041 Kościół Matki Boskiej Loretańskiej przy ul. Ratuszowej Karol Beyer, 1857 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

W 1853 r. kaplica z domkiem loretańskim zostały przebudo-wane wg planu Alfonsa Kropiwnickiego (autora projektu Dworca Terespolskiego i wielu innych warszawskich budyn-ków) – zyskała m.in. piętrowy portal wejściowy.

l a t a 6 0 . i 7 0 . X i X w 21

Lata 60. i 70. XIX w.

Krajobraz Pragi zaczął się zmieniać w latach 60. XIX w. w związku z budową linii kolejowej łączącej Warszawę z Petersburgiem (1862 r.) i z Terespolem (1866 r.). Dzielnica i jej przedmieścia otrzy-mały również stałe połączenie z lewobrzeżną Warszawą przez żelazny most (1864 r.) wzniesiony w konstrukcji kratownicowej wg projektu Stanisława Kierbedzia. Na jego przedłużeniu została wytyczona szeroka ul. Aleksandrowska z obszernym charakte-rystycznym placem gwiaździstym oraz odchodzącymi od niego promieniście ulicami. Nieopodal, po jego południowej stronie, wybudowano pierwszy praski szpital, a obok wyznaczono miejsce na kościół parafialny. Pod koniec lat 60. XIX w., po pożarze, który zniszczył znaczną część drewnianej Pragi, wybudowano pierwszy wodociąg dla prawobrzeżnej dzielnicy wg projektu Alfonsa Gro-towskiego. W 1869 r. wzniesiono sobór prawosławny św. Marii Magdaleny. Dwa lata później otwarto pierwszy na Pradze ogólno-dostępny park miejski zwany Aleksandryjskim (obecnie Praski). W połowie lat 70. XIX w. linie kolejowe do Moskwy i Peters-burga zostały połączone z infrastrukturą lewobrzeżnej części mia-sta koleją obwodową przez most na Wiśle (na wysokości Cytadeli). Niezabudowane tereny sąsiadujące z nasypami kolejowymi stały się obszarem parcelacji i inwestycji dzięki prywatnym inicjaty-wom. Na gruntach zwanych później Nową Pragą działalność taką podjął Ksawery Konopacki. Tam oraz na innych terenach poło-żonych w sąsiedztwie kolei powstały wkrótce pierwsze zakłady przemysłowe.

V


042 Budowa mostu Aleksandrowskiego (późniejszy most Kierbedzia) – w głębi widoczne tereny Pragi i Golędzinowa Karol Beyer, 1860 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

043 Dworzec Petersburski – widok od strony peronów Maksymilian Fajans, 1863 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Narodowe w Warszawie

044 Kolej Nadwiślańska – budynek pasażerski stacji Warszawa-Praga Maksymilian Fajans, 1877 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Historii Miasta Lublina

045 Dworzec Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej Konrad Brandel, 1873 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

11 grudnia 1866 r. z remizy przy ul. Inżynierskiej na trasę wy-jechał pierwszy tramwaj konny, wożący pasażerów i bagaż po-między dworcami kolejowymi: Wiedeńskim i Petersburskim. To rozwiązanie znacznie ułatwiało kontynuowanie podróży, w Warszawie nie istniało bowiem bezpośrednie połączenie kolejowe przez Wisłę.

046 Widok na ul. Strzelecką aut. N.N., 1867 r. drzeworyt prasowy – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

047a Dom założyciela Nowej Pragi, Ksawerego Konopackiego, przy ul. Środkowej aut. N.N., 1867 r. drzeworyt prasowy wł. Muzeum Warszawy

047b Dom założyciela Nowej Pragi, Ksawerego Konopackiego, przy ul. Środkowej aut. N.N., 1867 r. drzeworyt prasowy – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

048a Zabudowa Nowej Pragi aut. N.N., 1867 r. drzeworyt prasowy wł. Muzeum Warszawy

048b Zabudowa Nowej Pragi aut. N.N., 1867 r. drzeworyt prasowy – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

049a Warszawa od strony Pragi. Na pierwszym planie Komora Wodna i rogatki przy wjeździe na most łyżwowy Julian Cegliński, 1864 r. litografia barwna wł. Muzeum Warszawy

l a t a 6 0 . i 7 0 . X i X w 23

049b Warszawa od strony Pragi. Na pierwszym planie Komora Wodna i rogatki przy wjeździe na most łyżwowy Julian Cegliński, 1864 r. litografia barwna – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

050a Pożar na Pradze – 18 czerwca 1868 r. Franciszek Kostrzewski, 1868 r. drzeworyt prasowy kolorowany akwarelą wł. Muzeum Warszawy

050b Pożar na Pradze – 18 czerwca 1868 r. Franciszek Kostrzewski, 1868 r. drzeworyt prasowy kolorowany akwarelą – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

051 Park Aleksandrowski na Pradze wg Ksawerego Pillatiego, 1871 r. drzeworyt prasowy – reprodukcja wł. Muzeum Warszawy

Od połowy lat 60. XIX w. na Pradze trwały prace nad założe-niem publicznego parku. Otwarto go w 1871 r. Na cześć cara Aleksandra II park nazwano jego imieniem (później został przemianowany na park Praski). Posiadał charakter ludowy – urządzano na jego obszarze majówki, w kolejnych dekadach funkcjonowały tu m.in. teatr i lunapark. Po II wojnie świato-wej został poszerzony. Do dziś cieszy się dużą popularnością wśród mieszkańców Warszawy.

052a Wiadukt Kolei Nadwiślańskiej Alfred Kühlewein, 1877 r. drzeworyt prasowy wł. Muzeum Warszawy

052b Wiadukt Kolei Nadwiślańskiej Alfred Kühlewein, 1877 r. drzeworyt prasowy – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

053 Położenie kamienia węgielnego pod Dworzec Kolei Żelaznej Warszawsko-Terespolskiej Maksymilian Fajans, 1866 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy

054 Budowa Dworca Terespolskiego Maksymilian Fajans, 1866 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy

055 Dom Józefa Jankowskiego przy ul. Bródnowskiej aut. N.N., 1867 r. drzeworyt prasowy – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy


056 Najstarsza zabudowa Nowej Pragi J.S., 1867 r. drzeworyt prasowy – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

057 Wieża ciśnień i wodozbiór wodociągu Grotowskiego Jan Malarski, lata 20. XX w. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

058 Widok Warszawy z Saskiej Kępy Alfred Schouppé, 1891 r. olej, płótno wł. Muzeum Warszawy

059a Cerkiew św. Marii Magdaleny ok. 1910 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

059b Cerkiew św. Marii Magdaleny ok. 1910 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

059c Cerkiew św. Marii Magdaleny ok. 1914 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

060a Ulice Konstantynowska i Aleksandrowska – widok na część gwiaździstego placu i kaplicę szpitalną ok. 1910 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

060b Ulice Konstantynowska i Aleksandrowska – widok na część gwiaździstego placu i kaplicę szpitalną ok. 1910 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

061 Widok na Pragę z wieży zegarowej Zamku Królewskiego Konrad Brandel, 1873 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

Fragment XIX-wiecznej panoramy Warszawy przedstawia-jący widok ówczesnej Pragi. Z najważniejszych widocznych obiektów należy wymienić most Kierbedzia, cerkiew św. Ma-rii Magdaleny, okrągłą synagogę projektu Lessla i Dworzec Terespolski. W centralnej części można dostrzec zespół trzech kamieniczek, w których obecnie mieści się Muzeum Warszaw-skiej Pragi.

l a t a 6 0 . i 7 0 . X i X w 25

062a Widok z wieży kościoła św. Floriana na Pradze ok. 1905 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

062b Widok z wieży kościoła św. Floriana na Pradze fot. 1912–1914, wyd. 1916 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

062c Widok z wieży kościoła św. Floriana na Pradze wyd. ok. 1918 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

062d Widok z wieży kościoła św. Floriana na Pradze ok. 1910 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy


W ostatniej ćwierci XIX w. i na przełomie wieków

Pod koniec XIX i na początku XX w. handlowo-rzemieślnicza Praga przeistoczyła się w silny ośrodek industrialny za sprawą coraz liczniejszych zakładów przemysłowych. W latach 80. XIX w. upo-rządkowane zostały główne ulice. Realizowano również inicja-tywy przedsiębiorców, m.in. Juliana Różyckiego, który pomiędzy ul. Targową i ul. Brzeską założył bazar. W ramach porządkowa-nia przestrzeni wytyczone zostały osobne miejsca przeznaczone na handel końmi. Pod koniec lat 80. XIX w. do Warszawy włączone zostały trzy prawobrzeżne przedmieścia: Nowa Praga, Szmulowizna i Kamio-nek. U schyłku XIX i na początku XX w. powstały ważne praskie budowle ‒ kościół pw. św. Floriana i św. Michała Archanioła oraz kościół (obecnie bazylika) na Szmulowiźnie, którego budowę za-inicjowała w 1907 r. księżna Maria Radziwiłłowa. Na Grochowie w latach 1898‒1900 powstała pierwsza szkoła wyższa – Instytut Weterynarii, a na Pradze w 1907 r. wzniesiono nowy budynek mę-skiego Gimnazjum Praskiego (obecne VIII Liceum Ogólnokształ- cące im. Króla Władysława IV). Wiele zrealizowanych wówczas inwestycji powstało z cegły produkowanej na przedmieściach Pragi, głównie w Kawęczynie, Pustelniku i Markach.

VI

w O s t a t n i e j ć w i e r c i X i X w . i n a p r z e ł O m i e w i e k ó w 27

063 Przystań na Saskiej Kępie – na pomoście członkowie Warszawskiego Towarzystwa Wioślarskiego Konrad Brandel, 1892 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

064 Członkowie Warszawskiego Towarzystwa Wioślarskiego na inaugurującej sezon majówce na Saskiej Kępie Konrad Brandel, 1892 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

065 Most przez łachę wiślaną łączący Pragę z Saską Kępą Konrad Brandel, lata 90. XIX w. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

066a Ul. Targowa – skrzyżowanie z ul. Ząbkowską ok. 1910 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

066b Ul. Targowa – skrzyżowanie z ul. Białostocką ok. 1910 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

066c Ul. Targowa – widok z narożnej kamienicy przy ul. Ząbkowskiej ok. 1910 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

066d Ul. Targowa – skrzyżowanie z ul. Ząbkowską ok. 1910 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

067a–c Dworzec Petersburski ok. 1910 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

068 Ul. Aleksandrowska podczas przyjazdu pary cesarskiej do Warszawy – 31 sierpnia 1897 r. Konrad Brandel, 1897 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

Była to jedyna wizyta cara Mikołaja II w Warszawie w czasie jego panowania. Trasę przejazdu pary cesarskiej z Dworca Petersburskiego do Łazienek bogato udekorowano, a na powi-tanie wyszły tysiące warszawiaków. Na zdjęciu jedna z „bram triumfalnych” przed wjazdem na most Kierbedzia. Po prawej stronie widoczny jest kościół św. Floriana w budowie.


069 Targ koński na Pradze – okolice ul. Moskiewskiej (obecnie ul. Jagiellońska) Konrad Brandel, ok. 1892–1893 fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

070a Ul. Aleksandrowska ok. 1898 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

Panorama Pragi widoczna z budowanego kościoła św. Flo-riana. Dominantą architektoniczną, ale i symboliczną dla ro-syjskiej kolonii tej części Warszawy była cerkiew pw. św. Marii Magdaleny. W kadrze uchwycone zostały również: punkt zborny dla poborowych wojska carskiego, koszary rezer-wowych pułków piechoty (Biłgorajskiego i Węgrowskiego), Dworzec Petersburski, a w tle Nowa Praga. Centralna droga to ul. Aleksandrowska (obecnie al. „Solidarności”).

070b–d Ul. Aleksandrowska ok. 1910 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

071 Cmentarz na Bródnie – żałobnicy oczekujący na pogrzeb przy bramie cmentarnej Konrad Brandel, 1892 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

072 Cmentarz na Bródnie, aleja główna – zbiorowy pogrzeb zmarłych na cholerę Konrad Brandel, 1892 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

Na założonym w 1884 r. cmentarzu Bródnowskim we wrześniu 1892 r. wydzielono jedną kwaterę dla zmarłych w wyniku cho-lery, której epidemia ponowała wówczas w Warszawie.

073 Prawosławna procesja pogrzebowa na ul. Aleksandrowskiej Konrad Brandel, 1892 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

074 Kościół św. Floriana Maurycy Pusch, ok. 1901 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

Po wieloletnich staraniach o postawienie nowego kościoła


na Pradze powołano komitet budowy, na którego czele stanął arcybiskup warszawski Wincenty Popiel. Zgodę cara uzy-skano w 1886 r. Rok później rozstrzygnięto konkurs archi-tektoniczny, którego zwycięzcą został Józef Pius Dziekoński. W 1888 r. odbyła się uroczystość wmurowania kamienia wę-gielnego. Świątynia została konsekrowana 29 września 1901 r. Jej patronami zostali św. Florian i św. Michał Archanioł.

075a–b Dworzec Terespolski ok. 1910 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

075c Dworzec Terespolski (Brzeski) ok. 1915 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

075d Dworzec Terespolski przed 1916 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

076a Nowy Zjazd – na drugim planie widoczna panorama Pragi ok. 1914 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

076b-d Nowy Zjazd – na drugim planie widoczna panorama Pragi przed 1915 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

076e Nowy Zjazd – na drugim planie widoczna panorama Pragi 1901 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

077 Targ koński na placu za kościołem św. Floriana – widok od ul. Szerokiej (obecnie ul. ks. Ignacego Kłopotowskiego) aut. N.N., 1899 r. [w:] Widoki Warszawy, wyd. R. Kreczmer, Warszawa, 1899 r. druk czarno-biały – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

078 Warszawska Fabryka Stali aut. N.N., 1882 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy

079 Gmach Warszawskiego Skarbowego Składu Win przy ul. Ząbkowskiej aut. N.N., 1897 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

080 Robotnicy przy budowie Trzeciego Mostu (obecnie most Poniatowskiego) aut. N.N., ok. 1911 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy


081a Ul. Aleksandrowska – widoczny kościół św. Floriana wg Jadwigi Bagieńskiej, lata 1912–1914, wyd. 1920 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

081b Ul. Aleksandrowska – widoczny kościół św. Floriana wg Jadwigi Bagieńskiej, lata 1912–1914, wyd. 1920 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

082 Ul. Ząbkowska u zbiegu z ul. Targową Zdzisław Marcinkowski, 1912 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

083 Brama Bazaru Różyckiego – widok od ul. Targowej Konrad Brandel, 1892 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

084 Pralnia i farbiarnia „Ch. Geber” na terenie Grochowa aut. N.N., ok. 1900 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. rodzina Geberów

085 Fabryka Chemiczna „Kijewski, Scholtze i Spółka” – widok zabudowań fabrycznych na Targówku aut. N.N., 1923 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

086a Instytut Weterynaryjny na Grochowie 1905–1910 pocztówka wł. Muzeum Warszawy

086b Instytut Weterynaryjny na Grochowie 1905–1910 pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

087a Gmach Państwowego Gimnazjum Męskiego im. Władysława IV fot. 1910–1914, wyd. 1919 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

087b Gmach Państwowego Gimnazjum Męskiego im. Władysława IV fot. 1910–1914, wyd. 1919 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

088a Park Praski – widok na budynek teatralny i bramę parku ok. 1910 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

088b Park Praski – widok na budynek teatralny i bramę parku ok. 1910 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy


089 Ul. Jagiellońska – Dom Weteranów Powstania Styczniowego aut. N.N., 1930 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

Budynek wzniesiony przez rosyjski Czerwony Krzyż w 1900 r. służył jako schronisko dla wdów po rosyjskich żołnierzach. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został przeznaczony na Dom Weteranów Powstania Styczniowego. Przebywający tu bohaterowie cieszyli się dużym szacunkiem społeczeństwa. Ostatni z nich, Mamert Wandali, zmarł w czasie niemieckiej okupacji. Obecnie w budynku swoją siedzibę ma Kuria Diece-zji Warszawsko-Praskiej.

090 Dworek Grochowski aut. N.N., 1912 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

091 Zabudowa ul. Brukowej (obecnie ul. Stefana Okrzei) Henryk Poddębski, 1916 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

092a Kamienica Cichockiego przy ul. Targowej 22 Bronisław Kopczyński, 1949 r. akwarela wł. Muzeum Warszawy Zakup obrazu dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

092b Dom na Pradze Bronisław Kopczyński, 1913 r. (?) akwarela wł. Muzeum Warszawy Zakup obrazu dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

092c Dom na Pradze Bronisław Kopczyński, 1913 r. (?) akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy Zakup obrazu dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Duży narożny dom z podcieniami i spadzistym dachem – przykład zabudowy typowej dla XIX-wiecznej Pragi. Po-dobne budynki stały jeszcze w XX w., duża ich część została rozebrana w okresie PRL. Nieliczne przykłady drewnianej architektury mieszkaniowej przetrwały do naszych czasów m.in. na Bródnie, Targówku, Pradze, Wawrze.


093 Chałupa w Zerzeniu Zdzisław Marcinkowski, 1912–1914 fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

Zerzeń był starą wsią szlachecką, siedzibą jednej z trzech (obok Kamiona i Tarchomina) najstarszych parafii w prawobrzeżnej Warszawie. Obecnie jest częścią dzielnicy Wawer.

w c z a s i e i w O j n y ś w i a t O w e j 33

W czasie I wojny światowej

W przededniu wybuchu I wojny światowej rozpoczęto budowę Trzeciego Mostu (od kwietnia 1917 r. zwanego mostem Ponia-towskiego) z drogowym przedłużeniem w kierunku Grochowa (późniejsza al. Waszyngtona). W sąsiedztwie powstał park Skary-szewski. W czasie I wojny światowej (sierpień 1915 r.) wycofujące się od-działy rosyjskie spaliły dworce kolejowe i zniszczyły przeprawy na rzece, nie oszczędzając także nowo powstałego Trzeciego Mo-stu. Podczas trzyletniej okupacji niemieckiej dokonano ważnych zmian ‒ prawobrzeżna Warszawa została powiększona o kolejne przedmieścia (1916 r.). Na większą skalę możliwa stała się również działalność społeczna, której owocem było powołanie lokalnych organizacji ‒ Towarzystwa Przyjaciół Pragi i Towarzystwa Przyja-ciół Grochowa.

VII


094 Wojsko rosyjskie na Trzecim Moście (później most Poniatowskiego) przed oficjalnym uruchomieniem przeprawy aut. N.N., 16 maja 1913 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

095 Ul. Targowa – przewóz rannych Stanisław Nofok-Sowiński, 1914–1915 odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

096 Uliczna sprzedaż medalików na Pradze Stanisław Nofok-Sowiński, 1914–1915 odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

097 Grupa sanitariuszy Stanisław Nofok-Sowiński, 1914 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

098 Siostry miłosierdzia i rekruci na ul. Aleksandrowskiej Stanisław Nofok-Sowiński, 1914–1915 odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

099 Żydzi siedzący na ulicy Stanisław Nofok-Sowiński, 1914–1915 odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

100 Karetka z rannymi i sanitariusze na Dworcu Petersburskim Stanisław Nofok-Sowiński, 1915 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

101a Most Kierbedzia – Rosjanie ewakuujący się z Warszawy przed zbliżającymi się wojskami niemieckimi w sierpniu 1915 r. fot. 1915 r., wyd. 1916 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

101b Most Kierbedzia – Rosjanie ewakuujący się z Warszawy przed zbliżającymi się wojskami niemieckimi w sierpniu 1915 r. fot. 1915 r., wyd. 1916 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

102a Wyjście Rosjan z Warszawy w sierpniu 1915 r. – tyły wycofujących się oddziałów 1915 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

102b Wyjście Rosjan z Warszawy w sierpniu 1915 r. – tyły wycofujących się oddziałów 1915 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

103a Wyjście Rosjan z Warszawy w sierpniu 1915 r. – oddziały wojskowe i ludność cywilna na ul. Wołowej (obecnie ul. Targowa) 1915 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

w c z a s i e i w O j n y ś w i a t O w e j 35

103b Wyjście Rosjan z Warszawy w sierpniu 1915 r. – oddziały wojskowe i ludność cywilna na ul. Wołowej (obecnie ul. Targowa) 1915 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

104a Trzeci Most (obecnie most Poniatowskiego) przed i po zburzeniu 1915–1917 pocztówka wł. Muzeum Warszawy

104b Most Poniatowskiego po wysadzeniu 1915 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

104c–d Most Poniatowskiego po wysadzeniu 1915–1917 pocztówka wł. Muzeum Warszawy

Trzeci Most w Warszawie został oddany do użytku w styczniu 1914 r., oficjalnie nosił imię cara Mikołaja II – od 1917 r. nazy-wany imieniem księcia Józefa Poniatowskiego. Rok po wybu-dowaniu został zniszczony przez wycofujące się z Warszawy wojska rosyjskie. Ponownie uruchomiony w latach 20. XX w.

105a Most Kierbedzia wysadzony przez wycofujących się Rosjan 1915 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

105b Most Kierbedzia wysadzony przez wycofujących się Rosjan 1915 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

106a Most łyżwowy – kawaleria niemiecka i austro-węgierska przekraczająca Wisłę 1915 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

106b Most łyżwowy – kawaleria niemiecka i austro-węgierska przekraczająca Wisłę 1915 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

107 Komora Wodna przy ul. Szerokiej (dzisiejsza ul. ks. Ignacego Kłopotowskiego). W tle wał przeciwpowodziowy Zdzisław Marcinkowski, 1916 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

108a Dworzec Petersburski spalony przez Rosjan – widok od strony peronów Wacław Saryusz Wolski, sierpień 1915 r. fotografia wł. Muzeum Warszawy


108b–c Dworzec Petersburski spalony przez Rosjan Erich Wunderlich, 1918 r. fotografia wł. Muzeum Warszawy

108d Dworzec Petersburski spalony przez Rosjan 1915–1917 pocztówka wł. Muzeum Warszawy

109a Żołnierze 1. kompanii 1. Rezerwowego Batalionu Piechoty landszturmu Merzig II. Święta Bożego Narodzenia 1915 r. 1915 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

109b Żołnierze 1. kompanii 1. Rezerwowego Batalionu Piechoty landszturmu Merzig II. Święta Bożego Narodzenia 1915 r. 1915 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

110 Dworzec Terespolski uszkodzony przez Rosjan Erich Wunderlich, 1918 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

111a Most Poniatowskiego po wysadzeniu przez Rosjan wyd. ok. 1918 r. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

111b Most Poniatowskiego po wysadzeniu przez Rosjan wyd. ok. 1918 r. pocztówka – reprodukcja wł. Muzeum Warszawy

112 Dworzec Petersburski po pożarze w 1915 r. H. Richter, 1915 r. akwarela wł. Muzeum Warszawy

w d w u d z i e s t O l e c i u m i ę d z y w O j e n n y m 37

W dwudziestoleciu międzywojennym

Dwie dekady niepodległości to czas odbudowy zniszczeń i re-alizacji kluczowych dla prawobrzeża inwestycji. Już wcześniej naprawiono most Kierbedzia (1916 r.), a kilka lat później most Po-niatowskiego (1921‒1926). Podjęto też prace nad osuszeniem pod-mokłych terenów Grochowa i Saskiej Kępy, dzięki czemu możliwa stała się ich zabudowa. Na części terenów parku Praskiego (daw-nego Golędzinowa i Pragi) powstał nowoczesny ogród zoologiczny (1928 r.). Przy ul. Targowej, naprzeciwko cerkwi, postawiono gmach Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowej. Kilka lat później (1932 r.) władze rozbudowały Szpital Przemienienia Pańskiego. Na Szmulowiźnie powstała zajezdnia tramwajowa (1925 r.). Bu-dowano szkoły. Realizowano liczne inwestycje infrastrukturalne ‒ m.in. most średnicowy i postojową stację kolejową na Grocho-wie, rozbudowywano drogi, wodociągi i kanalizację. W okresie komisarycznej prezydentury miasta sprawowanej przez Stefana Starzyńskiego na nowo uregulowano i wyremontowano arterie wylotowe prawobrzeżnej Warszawy (ul. Grochowska, ul. Radzy-mińska). Rozwijał się nowoczesny przemysł, zarówno w zakładach państwowych, jak i w przedsiębiorstwach prywatnych. Wielką szansą dla Pragi była koncepcja stworzenia stałych terenów wy-stawowych w miejscu, gdzie dziś znajduje się Stadion Narodowy. Ich inauguracja miała się zbiec z planowaną na 1944 r. Powszechną Wystawą Krajową. II wojna światowa udaremniła te plany.

VIII


113 Uroczystości upamiętniające bitwę pod Olszynką Grochowską w 1831 r. 1916 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

114 Stacja „Most” wąskotorowej kolejki dojazdowej Jabłonna – Karczew Erich Wunderlich, 1918 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

115 Ul. Konopacka – widok w kierunku ul. Stalowej Erich Wunderlich, 1918 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

116 Ul. Ząbkowska Erich Wunderlich, 1918 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

117 Zabudowania przemysłowe w okolicach nasypu kolei obwodowej Erich Wunderlich, 1918 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

118 Widok na odbudowany most Kierbedzia i Pragę Zdzisław Marcinkowski, 1916 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

119 Saska Kępa – al. księcia Józefa Poniatowskiego aut. N.N., 1927 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

120 Częściowo odbudowany most Poniatowskiego Jan Raczyński, ok. 1920 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

121 Zakład Elektrotechniczny „Bracia Borkowscy” przy ul. Grochowskiej Zdzisław Marcinkowski, 1922 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

122 Wnętrze bazyliki Najświętszego Serca Jezusowego przy ul. Kawęczyńskiej Henryk Poddębski, 1929 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

123 Obchody rocznicy bitwy pod Olszynką Grochowską. W centrum widoczni weterani powstania styczniowego aut. N.N. / NAC, marzec 1936 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe

124 Synagoga przy ul. Modlińskiej 35 na Pelcowiznie w czasie powodzi aut. N.N. / NAC, lipiec 1934 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe


125 Remiza tramwajowa przy ul. Kawęczyńskiej aut. N.N., lata 20.–30. XX w. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Archiwum Państwowe w Warszawie

126 Trakt Brzeski – widok przez przejazd kolejowy w Wawrze w kierunku Warszawy Henryk Poddębski, ok. 1930 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

127 Drewniana zabudowa na Kamionku Henryk Poddębski, lata 30. XX w. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

128 Bazylika Najświętszego Serca Jezusowego Zofia Chomętowska, ok. 1938 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

129 Odbudowa Miejskiego Gimnazjum i Liceum Handlowego przy ul. Krypskiej na Grochowie. Uroczystość wkopania kamienia węgielnego aut. N.N., 1947 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

130a-d Ul. Targowa – w tle budynki Dyrekcji Kolei Państwowych i Dworzec Wileński lata 30. XX w. pocztówka wł. Muzeum Warszawy

131 Park Skaryszewski z lotu ptaka aut. N.N., 1934 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

Park utworzono na dawnych łąkach skaryszewskich. Jego pro-jektantem został miejski ogrodnik Franciszek Szanior. Prace rozpoczęto w 1905 r. i trwały do lat 20. XX w. W dwudziesto-leciu międzywojennym park Skaryszewski został nazwany imieniem Ignacego Paderewskiego. Jest jednym z najpiękniej-szych i największych parków krajobrazowych Warszawy. Od początku służy jako popularne miejsce rekreacji i wypo-czynku. Eksponowane są w nim liczne rzeźby m.in. „Tancerka” autorstwa Stanisława Jackowskiego. Park jest wpisany do reje-stru zabytków.

132 Port Praski – widok od ul. Marcinkowskiego Zdzisław Marcinkowski, 1922 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy


133a Synagoga przy ul. Szerokiej Bronisław Kopczyński, 1952 r. akwarela wł. Muzeum Warszawy Zakup obrazu dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

133b Synagoga przy ul. Szerokiej Bronisław Kopczyński, 1952 r. akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy Zakup obrazu dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Wizja starej synagogi przy ul. Szerokiej i jej otoczenia wraz z postaciami zbierających się wokół Żydów – wspomnienie lat minionych. Autorem pracy jest Bronisław Kopczyński, twórca wielu akwarel miast polskich, na których umiejętnie łączy realizm detalu i architektury z charakterystycznym baśnio-wym nastrojem.

134 Posiedzenie Towarzystwo Przyjaciół Pragi w lokalu przy ul. Targowej 64. Widoczni m.in. adwokat Edward Quirini i prezes Emil Rauer aut. N.N. / NAC, 26 lutego 1932 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe

135 Karuzela na Pradze aut. N.N., ok. 1935 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Ryszarda Zielińska

136 Panorama Pragi – na pierwszym planie budowa mostu średnicowego Zdzisław Marcinkowski, 1923 r. fotomontaż pięciu sekwencji – reprodukcja, kadr wł. oryg. Muzeum Warszawy

137a Bazar Różyckiego – widoczna brama i kiosk w kształcie syfonu Bronisław Kopczyński, 1916 r. ołówek wł. Muzeum Warszawy

137b Bazar Różyckiego – widoczna brama i kiosk w kształcie syfonu Bronisław Kopczyński, 1916 r. ołówek – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

138 Uczniowie szkoły im. Tadeusza Hołówki na Targówku Fabrycznym aut. N.N., lata 30. XX w. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Andrzej Woźniak

139 Przyczółek praski mostu średnicowego Jan Pudełek, 1935–1936 fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy


140 Grupa uczestników kursów muzycznych na Pradze aut. N.N., lata 30. XX w. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Archiwum Państwowe w Warszawie

141 Pamiątkowy krzyż z 1908 roku postawiony na dawnym cmentarzu cholerycznym lata 20.–30. XX w. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

142 Dom Pracy dla Najbiedniejszej Młodzieży Annopola i Bródna przy ul. Poborzańskiej aut. N.N. / NAC, wrzesień 1937 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe

143 Szpital Przemienienia Pańskiego ok. 1939 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

144 Budowa Domu Pracy Towarzystwa „Caritas” dla Najbiedniejszej Młodzieży Annopo-la i Bródna przy ul. Poborzańskiej. Uroczystość poświęcenia kamienia węgielnego aut. N.N. / NAC, 15 listopada 1935 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe

145 Saska Kępa – gospodarstwa przy al. Poniatowskiego, na dawnych łąkach skaryszewskich Henryk Poddębski, 1936 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

146 Saska Kępa – ul. Wał Miedzeszyński, widok w kierunku mostu Poniatowskiego Henryk Poddębski, 1936 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

147 Park Skaryszewski – ogród różany. W tle kościół Matki Boskiej Zwycięskiej Henryk Poddębski, ok. 1938 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

148 Ul. Grochowska aut. N.N., po 1936 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

149 Park Skaryszewski Jan Pudełek, grudzień 1935 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

150 Pelcowizna aut. N.N., lata 30. XX w. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

151 Praski brzeg Wisły Henryk Poddębski, 1935–1939 odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy


152 Fabryka Aparatów Elektrycznych Kazimierza Szpotańskiego aut. N.N., 1937 r. folder reklamowy – reprodukcja okładki wł. oryg. Jacek Szpotański

153a Na plaży braci Kozłowskich Włodzimierz Bartoszewicz, ok. 1960 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

153b Na plaży braci Kozłowskich Włodzimierz Bartoszewicz, ok. 1960 r. tusz, akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

154 Most średnicowy Henryk Poddębski, 1935 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

155 Budynek Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych przy ul. Targowej. Pierwszy reprezentacyjny gmach urzędu państwowego na Pradze Henryk Poddębski, 1936 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

156a Tableau pracowników Fabryki Motorów „Perkun” aut. N.N., 1929 r. fotografia wł. Muzeum Warszawy

156b Tableau pracowników Fabryki Motorów „Perkun” aut. N.N., 1929 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

157 Saska Kępa – plaże, przystanie wioślarskie, kajakowe i szkoły nauki pływania Henryk Poddębski, 1936 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

158 Wizyta prezydenta RP Ignacego Mościckiego w Polskich Zakładach Optycznych przy ul. Grochowskiej aut. N.N. / NAC, 20 stycznia 1932 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe

159 Projekt kościoła–pomnika Najczystszego Serca Marii przy pl. Szembeka na Grochowie aut. N.N. / NAC, ok. 1930 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe

160 Widok na Pragę z bulwaru nad Wisłą ok. 1930 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

161 Nowy Zjazd z widokiem na Pragę ok. 1938 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy


162 Mieszkańcy posesji przy ul. Ząbkowskiej 3 aut. N.N., 1935 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

163 Pracownicy Mennicy Państwowej przy ul. Markowskiej Zofia Chomętowska, 1936 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

164 Pracownica Mennicy Państwowej przy ul. Markowskiej Zofia Chomętowska, 1936 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

165 Fabryka „E. Wedel” – widok od strony Jeziorka Kamionkowskiego Alfred Funkiewicz, 1948 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

Fabryka czekolady powstała przy ul. Zamoyskiego w latach 1927–1931 z inicjatywy Jana Wedla, który przeniósł siedzibę firmy ze śródmieścia Warszawy. Jej projektantem był ceniony architekt Józef Napoleon Czerwiński. Zakład słynął nie tylko z wysokiej jakości słodkich wyrobów, ale i z nowoczesnych linii produkcyjnych oraz rozbudowanego zaplecza socjal-nego. Po wojnie, upaństwowiony, zmienił nazwę na Za-kłady Przemysłu Cukierniczego „22 Lipca”. Po 1989 r. został sprywatyzowany.

166 Pracownicy wytwórni Aparatów Elektrycznych „K. Pustoła” przy ul. Jagiellońskiej 4/6. aut. N.N., 1950 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Jerzy Pustoła

167 Zabudowania rzeźni miejskiej na Pradze przy ul. Sierakowskiego K. Giedroyć, ok. 1920–1930 fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

168 Park Skaryszewski Jadwiga Janczewska, 1930 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

169 Chłopcy z Annopola aut. N.N., ok. 1930 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

170 Kondukt pogrzebowy na Bródnie aut. N.N., ok. 1930 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy


171 Absolwenci i nauczyciele trzyklasowej Męskiej Szkoły Handlowej na podwórzu kamienicy przy ul. Wileńskiej 13 Zakład fotograficzny ul. Targowa 78, lata 30. XX w. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

172 Na wiosennym spacerze aut. N.N., ok. 1930 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

173 Plaża braci Kozłowskich na Saskiej Kępie Henryk Poddębski, 1938 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

174 Praski lunapark aut. N.N., lata 20. XX w. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

175 Na Pradze aut. N.N., 1938 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

176 Metropolita warszawski Dionizy w otoczeniu dostojników Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego przed cerkwią św. Marii Magdaleny aut. N.N. / NAC, 1924–1931 fotografia – reprodukcja wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe

177 Warszawskie ZOO – wybieg dla słoni Henryk Poddębski, 1937 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

w c z a s a c h w O j n y i O k u p a c j i n i e m i e c k i e j 45

W czasach wojny i okupacji niemieckiej

We wrześniu 1939 r. Praga była ważnym punktem oporu wobec atakujących wojsk niemieckich. Niemcy przeprowadzili niszczące bombardowania Grochowa, Pelcowizny i innych części prawo-brzeżnej Warszawy. W grudniu 1939 r. dokonali pierwszej ma-sowej egzekucji na mieszkańcach Wawra i Anina. W listopadzie 1940 r., zgodnie z zarządzeniem gubernatora dystryktu warszaw-skiego – Ludwiga Fischera, Żydzi mieszkający na Pradze zostali wysiedleni do getta warszawskiego. W sierpniu 1944 r. na Pradze podjęto walki powstańcze, jednak wobec przygniatającej przewagi militarnej okupanta, rozkazem dowódcy Obwodu VI Praga Ar-mii Krajowej – Antoniego Żurowskiego, działania zostały szybko przerwane. Wielu uczestników zrywu przedostało się do dzielnic lewobrzeżnej Warszawy, by tam kontynuować walkę. W połowie września 1944 r. na Pragę wkroczyły oddziały Armii Czerwonej i Wojska Polskiego, wypierając oddziały niemieckie. Od tego mo-mentu zaczęła się tam odradzać stołeczna samorządność. Działal-ność rozpoczęły instytucje kultury.

IX


178 Most Poniatowskiego we wrześniu 1939 r. Julien Bryan, wrzesień 1939 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

179 Gmach Szpitala Przemienienia Pańskiego uszkodzony w wyniku niemieckich bombardowań Julien Bryan, wrzesień 1939 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

180 Bródno – ludzie modlący się przed kościołem Matki Boskiej Różańcowej przy ul. Białołęckiej (obecnie ul. Wysockiego) Julien Bryan, wrzesień 1939 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Amerykańskie Muzeum Pamięci Holocaustu, dzięki uprzejmości Archiwum Juliena Bryana

181 Mieszkańcy zniszczonego domu przy ul. Julianowskiej na Bródnie Julien Bryan, wrzesień 1939 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Amerykańskie Muzeum Pamięci Holocaustu, dzięki uprzejmości Archiwum Juliena Bryana

182 Tramwaj zniszczony w niemieckim bombardowaniu na ul. Zygmuntowskiej (obecnie al. „Solidarności”) aut. N.N., wrzesień 1939 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

183 Brama zniszczonego bazaru przy ul. Radzymińskiej Julien Bryan, wrzesień 1939 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Amerykańskie Muzeum Pamięci Holocaustu, dzięki uprzejmości Archiwum Juliena Bryana

184 Cmentarz żydowski na Bródnie aut. N.N., 1939–1940 fotografia – reprodukcja wł. oryg. Żydowski Instytut Historyczny

Nekropolia u zbiegu dzisiejszych ulic Odrowąża i św. Win-centego została założona w 1780 r. Żydzi chowali tu zmarłych przez ponad 150 lat. Ostatnie pogrzeby miały miejsce w cza-sie niemieckiej okupacji. Pochowano tu wówczas m.in. Perlę Suchecką i jej siedmioro dzieci, które zginęły 22 września 1939 r. pod gruzami budynku znajdującego się przy ul. Targo-wej 56. Okazały, widoczny na fotografii grobowiec wystawił im mąż i ojciec. Żydowski cmentarz był dewastowany w czasie II wojny światowej, a także w okresie PRL. Zabiegów ratow-niczych doczekał się dopiero w latach 80. XX w. dzięki działa-niom Fundacji Rodziny Nissenbaumów. Nekropolia posiada status zabytku.

w c z a s a c h w O j n y i O k u p a c j i n i e m i e c k i e j 47

185 Kibuc He-Chaluc Grochów – przygotowywanie warzyw na sprzedaż Leo Forbert, kwiecień 1940 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Żydowski Instytut Historyczny

186 Bródno – kolejka po chleb przed sklepem na ul. Białołęckiej 28 Julien Bryan, ok. 10 września 1939 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Amerykańskie Muzeum Pamięci Holocaustu, dzięki uprzejmości Archiwum Juliena Bryana

187 Gruzy budynku przy ul. Radzymińskiej 10 Julien Bryan, wrzesień 1939 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Amerykańskie Muzeum Pamięci Holocaustu, dzięki uprzejmości Archiwum Juliena Bryana

188 Bombardowanie składów kolejowych na Pradze aut. N.N., wrzesień 1939 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

189 Wawer. Ofiara pierwszej masowej egzekucji dokonanej przez Niemców na ludności cywilnej Warszawy i okolic aut. N.N., 27 grudnia 1939 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

190 Wysiedlenie Żydów praskich do getta aut. N.N., 1940 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Żydowski Instytut Historyczny

191 Ul. Targowa 22 Leonard Sempoliński, ok. 1942–1943 odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

192 Barykada pod wiaduktem kolejowym nad ul. 11 listopada Julien Bryan, wrzesień 1939 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Amerykańskie Muzeum Pamięci Holocaustu, dzięki uprzejmości Archiwum Juliena Bryana

193 Mogiła żołnierska u zbiegu ulic Konopackiej, Strzeleckiej i 11 Listopada Edward Fuks, 1939 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

194 Szkoła powszechna przy ul. Szerokiej (obecnie ul. Kłopotowskiego) zniszczona w wyniku niemieckiego bombardowania Antoni Bończa-Snawadzki, ps. Anwijabowadzki, wrzesień 1939 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

195 Dworzec Wschodni – wnętrze rozrządowni aut. N.N., ok. 1940 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy


196 Dworzec Wschodni – wyjście do miasta od strony ul. Lubelskiej aut. N.N., ok. 1940 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

197 Dworzec Wschodni – główne wejście aut. N.N., ok. 1940 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

198 Most pontonowy – tymczasowa przeprawa przez Wisłę Zofia Chomętowska, 1945 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

199 Ruiny kościoła św. Floriana wysadzonego przez Niemców 13 września 1944 r. Zofia Chomętowska, 1945 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

200 Mieszkańcy powracający z drewnem na opał – w oczekiwaniu na przeprawę z Warszawy na Pragę Zofia Chomętowska, 1945 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

201 Most pontonowy na Wiśle łączący Pragę z lewobrzeżną Warszawą Zofia Chomętowska, 1945 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

202 Zniszczony most Kierbedzia. W tle tymczasowy most wysokowodny Alfred Funkiewicz, 1945 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

203 Ul. Zygmuntowska (obecnie al. „Solidarności”) Alfred Funkiewicz, 1945 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

w p r l 49

W PRL

Po zakończeniu działań wojennych w prawobrzeżnej Warszawie, Praga przez cztery miesiące była siedzibą nowej władzy politycz-nej i administracyjnej kraju. Jednocześnie stała się ona miejscem dotkliwych represji wobec żołnierzy Armii Krajowej i przeciwni-ków nowej władzy ludowej. Dążono do odbudowy zniszczonej infrastruktury. Urucho-miono i upaństwowiono zakłady przemysłowe działające przed wojną, a także rozpoczęto budowę nowych państwowych fa-bryk. W kolejnych latach otwarto duże zakłady: fabrykę farma-ceutyczną w Tarchominie, Fabrykę Samochodów Osobowych i elektrociepłownię na Żeraniu. Równolegle zrealizowano wiel-kie inwestycje infrastrukturalne: budowę Trasy W–Z (22 lipca 1949 r.), Stadionu Dziesięciolecia (22 lipca 1955 r.), wodociągu Gruba Kaśka (1964 r.). Podjęto również prace nad budową podziem-nego metra na Pradze, jednak wkrótce zostały one zaniechane. Na początku lat 50. XX w. Warszawa powiększyła się o pra- wobrzeżne przedmieścia, a pod koniec dekady również o Rember-tów. Na Pradze, Szmulowiźnie, Bródnie, Targówku i przyłączo-nych terenach wyrosły nowe osiedla.

X


204 Odbudowa mostu Poniatowskiego aut. N.N., 1946 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. Muzeum Warszawy

205 Ul. Targowa na wysokości wiaduktu kolei średnicowej Stanisław Dąbrowiecki, 1946 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

206 Dworek na Grochowie Leonard Sempoliński, 1948 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

207 Ul. Mińska u zbiegu z ul. Grochowską. W głębi widoczny kościół Matki Boskiej Zwycięskiej Leonard Sempoliński, 1948 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

208 Cmentarz starowierców przy ul. Grochowskiej Leonard Sempoliński, 1948 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

209 Cmentarz starowierców przy ul. Grochowskiej Leonard Sempoliński, 1948 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

Nekropolia znajdowała się przy ul. Grochowskiej 307. Jej po-czątki sięgają XIX w. Decyzją władz miejskich została zlikwi-dowana w 1961 r., a nagrobki i szczątki ludzkie przeniesiono na cmentarz prawosławny na Woli. Na miejscu cmentarza założono skwer, pozostawiając rosnące tu wcześniej drzewa.

210 Cmentarz na Kamionku Leonard Sempoliński, 1948 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

211 Cmentarz na Kamionku Leonard Sempoliński, 1948 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

212a Gmach Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych przy ul. Targowej – powojenna siedziba władz państwowych Jan Bułhak, 1945 r. fotografia wł. Muzeum Warszawy

212b Gmach Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych przy ul. Targowej – powojenna siedziba władz państwowych Jan Bułhak, 1945 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

w p r l 51

213 Cerkiew św. Marii Magdaleny w trakcie remontu po wojennych uszkodzeniach Zakład fotograficzny ul. Targowa 78, po 1945 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

214 Widok na cerkiew św. Marii Magdaleny z gmachu Dyrekcji Okręgowej Kolei Państwowych – powojennej siedziby władz państwowych Zofia Chomętowska, 1945 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

215 Ul. Radzymińska 49 Leonard Sempoliński, 1948 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

216a Pomnik Braterstwa Broni – przed zamontowaniem części figur żołnierzy aut. N.N., 1945 r. fotografia wł. Muzeum Warszawy

216b–c Pomnik Braterstwa Broni aut. N.N., 1945 r. fotografia wł. Muzeum Warszawy

Pierwszy pomnik powojennej Warszawy, odsłonięty w li-stopadzie 1945 r. Szkicowy projekt radzieckiego rzeźbiarza zrealizowali polscy twórcy związani z Biurem Odbudowy Stolicy: Stanisław Sikora, Stefan Momot, Józef Trenarowski, Józef Gazy, Bohdan Lachert i Jerzy Jarnuszkiewicz. Pomnik stanął w pobliżu gmachu Dyrekcji Kolei Państwowych, będą-cego tymczasową siedzibą m.in. prezydenta Warszawy, Krajo-wej Rady Narodowej i Rządu Tymczasowego Rzeczpospolitej Polskiej. Napis znajdujący się na cokole głosił: „Chwała boha-terom Armii Radzieckiej. Towarzyszom broni, którzy oddali swe życie za wolność i niepodległość narodu polskiego, po-mnik ten wznieśli mieszkańcy Warszawy”. W języku potocz-nym monument nazywano pomnikiem Czterech Śpiących. Po upadku komunizmu w debacie publicznej wielokrotnie powracała kwestia zasadności pozostawienia pomnika w cen-trum miasta. Przez wielu mieszkańców traktowany był jako symbol władzy sowieckiej, dla innych stanowił po prostu charakterystyczny punkt orientacyjny. W listopadzie 2011 r., w związku z pracami nad II linią metra, pomnik został zde-montowany. Rzeźby oraz okładziny cokołu poddano konser-wacji z zamiarem ponownego ustawienia na placu Wileńskim po zakończeniu inwestycji. W 2015 r. zapadła jednak decyzja, by zatrzymać go w magazynach.


217 Przystanek przy ul. Zygmuntowskiej (obecnie al. „Solidarności”) Alfred Funkiewicz, 1945–1946 odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

218 Osiedle mieszkaniowe Praga I – widok od ul. Stalingradzkiej (obecnie ul. Jagiellońska) Tadeusz Baum, 1956 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

219 Osiedle mieszkaniowe Praga II, tzw. praski MDM Tadeusz Baum, 1956 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

220 Osiedle mieszkaniowe Praga I Tadeusz Baum, 1956 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

221a Tarchomin – budynek mieszkalny w majątku rodziny Kiślańskich Henryk Grzybowski, 1952 r. ołówek wł. Muzeum Warszawy

221b Tarchomin – budynek mieszkalny w majątku rodziny Kiślańskich Henryk Grzybowski, 1952 r. ołówek – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

222 Ul. Kowelska Leonard Sempoliński, 1948 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

223 Ul. Stalowa 26 Leonard Sempoliński, 1948 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

224a „Na Pragie, na Pragie – kto ma odwagie” Włodzimierz Bartoszewicz, po 1945 r. tusz wł. Muzeum Warszawy

224b „Na Pragie, na Pragie – kto ma odwagie” Włodzimierz Bartoszewicz, po 1945 r. tusz – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

225 Ul. Jagiellońska – widok ze skrzyżowania z ul. Brukową (obecnie ul. Stefana Okrzei) Alfred Funkiewicz, 1947 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

226a Dworek w Tarchominie Henryk Grzybowski, 1946 r. tusz wł. Muzeum Warszawy

w p r l 53

226b Dworek w Tarchominie Henryk Grzybowski, 1946 r. tusz – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

227a Bazar „Ciuchy” na Pradze Włodzimierz Bartoszewicz, lata 50.–60. XX w. tusz wł. Muzeum Warszawy

227b Bazar „Ciuchy” na Pradze Włodzimierz Bartoszewicz, lata 50.–60. XX w. tusz – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

228 Płaskorzeźba „Plon” autorstwa Jerzego Jarnuszkiewicza na fasadzie domu przy ul. Katowickiej na Saskiej Kępie Alfred Funkiewicz, 1948 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

229a Łodzie na Wiśle – widok Pragi z lewego brzegu Wisły Jan Hawryłkiewicz, 1947 r. tempera wł. Muzeum Warszawy

229b Łodzie na Wiśle – widok Pragi z lewego brzegu Wisły Jan Hawryłkiewicz, 1947 r. tempera – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

230 Elewacja budynku szkoły u zbiegu ulic Zwycięzców i Katowickiej na Saskiej Kępie Alfred Funkiewicz, 1955 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

231 Gmach szkoły u zbiegu ulic Zwycięzców i Katowickiej na Saskiej Kępie Alfred Funkiewicz, 1955 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

232a Kościół Matki Boskiej Loretańskiej na Pradze Jerzy Miller, 1953 r. miedzioryt wł. Muzeum Warszawy

232b Kościół Matki Boskiej Loretańskiej na Pradze Jerzy Miller, 1953 r. miedzioryt – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

233 Międzywojenna zabudowa ul. Katowickiej na Saskiej Kępie w nowej aranżacji Alfred Funkiewicz, 1948 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

234 „Niedźwiadek igrający z rybą” – rzeźba-fontanna, jeden z elementów nowego wystroju ul. Katowickiej na Saskiej Kępie Alfred Funkiewicz, 1948 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy


235 Międzywojenna zabudowa ul. Katowickiej na Saskiej Kępie w nowej aranżacji Alfred Funkiewicz, 1948 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

236 Zabudowa ul. Katowickiej na Saskiej Kępie – widok od ul. Zwycięzców Alfred Funkiewicz, 1948 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

237a Targówek – Bar „Pod trupkiem” Henryk Grzybowski, 1972 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

237b Targówek – Bar „Pod trupkiem” Henryk Grzybowski, 1972 r. tusz, akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

238a Ruiny synagogi Jerzy Miller, 11 września 1953 r. miedzioryt, akwaforta wł. Muzeum Warszawy

238b Ruiny synagogi Jerzy Miller, 11 września 1953 r. miedzioryt, akwaforta – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

238c Ruiny synagogi Jerzy Miller, 1953 r. akwaforta wł. Muzeum Warszawy

239 Kino Praha przy ul. Jagiellońskiej aut. N.N., ok. 1952 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

240 Park Praski Ewa Dembowska, lata 70. XX w. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Ewa Dembowska

241 Tor kolarski RKS „Orzeł” aut. N.N. / NAC, luty 1972 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe

242 Na Pradze aut. N.N., ok. 1950 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

243a Budowa Żerania Edmund Piotrowicz, 1953 r. akwaforta wł. Muzeum Warszawy

w p r l 55

243b Budowa Żerania Edmund Piotrowicz, 1953 r. akwaforta – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

244 Hala montażowa FSO Żerań. Samochody marki Warszawa M20, model 57 (Warszawa 200) na taśmie produkcyjnej Zbyszko Siemaszko / NAC, 1957 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe

245 Ul. św. Wincentego – widok ze skrzyżowania z ul. Poleską na Targówku Zbyszko Siemaszko / NAC, maj 1963 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe

246 Kolonia Śliwice – łąka przy ul. Modlińskiej. W głębi widoczny wał przeciwpowodziowy i przystanek kolejki wąskotorowej „Śliwice” aut. N.N., 1948 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Bogusław Orliński

247 Stadion Dziesięciolecia podczas budowy aut. N.N., 1955 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

248 Kolonia Śliwice – zawody motocyklowe na błoniach Śliwic aut. N.N., 1954 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Kalina Bielakowska

249 Stadion Dziesięciolecia. Widoczna trybuna prasowa i taras widokowy Alfred Funkiewicz, 1955 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

250 Warszawskie ZOO Jan Wiśniewski, 1955 r. olej, sklejka wł. Muzeum Warszawy

251 Port rzeczny na Pradze Konrad Słomczyński, 1957 r. olej, płótno wł. Muzeum Warszawy

252a Kościół na Saskiej Kępie Bronisław Tomecki, ok. 1950 r. linoryt wł. Muzeum Warszawy

252b Kościół na Saskiej Kępie Bronisław Tomecki, ok. 1950 r. linoryt – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

253a Stary dąb na Saskiej Kępie Bronisław Tomecki, ok. 1960 r. linoryt wł. Muzeum Warszawy


253b Stary dąb na Saskiej Kępie Bronisław Tomecki, ok. 1960 r. linoryt – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

254 Widok na Pragę Bronisława Wilimowska, ok. 1960 r. akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

255a Elektrociepłownia „Żerań” Maria Antoszkiewicz, 1962 r. olej, płótno wł. Muzeum Warszawy

255b Elektrociepłownia „Żerań” Maria Antoszkiewicz, 1962 r. olej, płótno – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

256a Nowa Praga Stefan Damski, 1962 r. technika metalowa wł. Muzeum Warszawy

256b Nowa Praga Stefan Damski, 1962 r. technika metalowa – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

257a Praskie wieżowce Magdalena Gomulicka-Damska, ok. 1960 r. linoryt wł. Muzeum Warszawy

257b Praskie wieżowce Magdalena Gomulicka-Damska, ok. 1960 r. linoryt – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

258a Bazar „Ciuchy” na Pradze Helena Krajewska, 1965 r. olej, płótno wł. Muzeum Warszawy

258b Bazar „Ciuchy” na Pradze Helena Krajewska, 1965 r. olej, płótno – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

259 Rondo Waszyngtona – wieżowiec projektu Marka Leykama i pawilony handlowe 1967 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

260 Nasz spacer za miastem Włodzimierz Panas, 1967 r. olej, płótno – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

w p r l 57

261 Osiedle Praga III Stefan Damski, 1962 r. technika metalowa – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

262 Podwórze na Pradze – ul. Ząbkowska koło ul. Brzeskiej Marian Stępień, 1986 r. tusz – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

263 Zabudowania przy ul. Szwedzkiej na Pradze Andrzej Polec, 1979 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

264 Przystanek tramwajowy na ul. Targowej Andrzej Lipka, 1967 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

265 Ul. Targowa na skrzyżowaniu z ul. Skaryszewską Andrzej Lipka, 1967 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

266 Kamienica przy ul. Brzeskiej 9 Leonard Sempoliński, 1977 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

267 Kapliczka u zbiegu ul. Marcinkowskiego i Zamoyskiego Jan Piekutowski, 1982 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

268 Ul. Stalowa – teren dawnego Bazaru Pachulskiego Leonard Sempoliński, 1977 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

269 Kamienica przy ul. Jagiellońskiej Jan Piekutowski, 1982 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

270 Budynek przedszkola nad Jeziorkiem Kamionkowskim Jan Piekutowski, 1982 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

271 Ul. Prochowa 38 na Grochowie Leonard Sempoliński, 1978 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

272 Most Śląsko-Dąbrowski ok. 1960 r. pocztówka – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy


273 Drewniana zabudowa ul. Świdnickiej na Targówku Leonard Sempoliński, 1967 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

274 Ul. Kawęczyńska 4a – dom pomocy prowadzony przez siostry albertynki Leonard Sempoliński, 1978 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

275 Budynek dawnej Komory Wodnej przy ul. Karola Wójcika (obecnie ul. ks. Ignacego Kłopotowskiego). W tle budowa osiedla Panieńska Waleria Krzyżanowska, 1967 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

276 Kapliczka przy ul. Wileńskiej 43 Leonard Sempoliński, 1977 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

277 Ul. Grodzieńska na Szmulowiźnie Leonard Sempoliński, 1967 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

278 Drewniana „kamieniczka” przy ul. Obwodowej, róg ul. św. Wincentego Leonard Sempoliński, 1967 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

279 Bar „Pod trupkiem” przy ul. św. Wincentego Leonard Sempoliński, 1967 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

280 Ul. Targowa Jan Piekutowski, 1983 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

281 Przyczółek mostu Gdańskiego – w głębi widoczne wieżowce osiedla Praga III Teodor Hermańczyk, 1969 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

282 Przechodnie na ul. Targowej Jan Piekutowski, 1982 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

283 Przechodnie na ul. Targowej Jan Piekutowski, 1981–1982 fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

284 Zabudowania dawnej cegielni Kazimierza Granzowa na Kawęczynie Leonard Sempoliński, 1979 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

w p r l 59

285 Skrzyżowanie ulic Floriańskiej i Karola Wójcika (dzisiejsza ul. ks. Ignacego Kłopotowskiego) Leonard Sempoliński, 1978 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

286 Ul. Inżynierska 6 – budynek dawnej zajezdni Leonard Sempoliński, 1978 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

287 Dom przy ul. Okuniewskiej Leonard Sempoliński, 1979 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

288 Kościół św. Wincentego a Paulo na cmentarzu Bródnowskim Leonard Sempoliński, 1967 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

289 Drewniana „kamienica” przy ul. Stalowej 23 Leonard Sempoliński, 1967 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

290 Ul. Środkowa u zbiegu z ul. Strzelecką – dawny dom Konopackiego Leonard Sempoliński, 1967 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

291 Kamieniczka przy ul. Ząbkowskiej 13 Leonard Sempoliński, 1977 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

292 Bródno – jedno z największych osiedli mieszkaniowych Warszawy Teodor Hermańczyk, 1973 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

W roku 1951 w granice Warszawy włączono wiejskie tereny dotychczasowej gminy Bródno. Wkrótce zdecydowano, by zbudować tu osiedle mające być zapleczem mieszkaniowym m.in. dla pracowników zakładów przemysłowych na Żeraniu i Tarchominie. Na obszarze ponad 300 ha zamieszkać miało ok. 100 tys. mieszkańców. Realizację projektu rozpoczęto w 1964 r., kontynuując budowę aż do lat 80. XX w. Na zabudowę osiedla składają się bloki pięcio-, jedenasto- i osiemnastokon-dygnacyjne. Pomiędzy nimi można natknąć się na relikty przedwojennej zabudowy.


293 Ul. Karola Wójcika (obecnie ul. ks. Ignacego Kłopotowskiego) – budynek dawnej mykwy Leonard Sempoliński, 1978 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

294 Krzyż i kapliczka u zbiegu ulic Śnieżnej i Radzymińskiej na Szmulowiźnie Leonard Sempoliński, 1978 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

295 Sklep w okolicach dawnej karczmy wawerskiej na ul. Płowieckiej Leonard Sempoliński, 1979 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

296 Drewniana oficyna przy ul. Kawęczyńskiej 6 Leonard Sempoliński, 1967 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

297 Ul. Kawcza na Grochowie Leonard Sempoliński, 1979 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

298 Figura Matki Boskiej przy ul. Świdnickiej na Targówku Leonard Sempoliński, 1978 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

299 Ul. Wołomińska na Szmulowiźnie Leonard Sempoliński, 1978 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

300 Ul. Lubartowska na Grochowie Leonard Sempoliński, 1979 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

301 Ul. Inżynierska Leonard Sempoliński, 1978 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

302 Ul. Obrońców u zbiegu z ul. Katowicką na Saskiej Kępie Ewald Pawlak, 1983 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

303 Bazar Różyckiego Jan Piekutowski, 1981–1982 fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

304 Ul. Piotra Skargi na Targówku Leonard Sempoliński, 1978 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

w p r l 61

305 Ul. Sądowelska (obecnie nieistniejąca), róg ul. Julianowskiej na Bródnie Leonard Sempoliński, 1978 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

306 Rejs statku pasażerskiego „Syrena” inaugurujący żeglugę pasażerską na Kanale Żerańskim. W tle widoczne urządzenia Portu Żerańskiego Zbyszko Siemaszko / NAC, między 28 kwietnia a 15 maja 1963 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Narodowe Archiwum Cyfrowe

307 Kapliczka przy ul. Brzeskiej Andrzej Polec, 1979 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

308 Ul. Jarocińska na Grochowie Leonard Sempoliński, 1979 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

309 Ul. Łukowska na Grochowie Leonard Sempoliński, 1979 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

310 Ul. Targowa – w centrum planu kamieniczki, w których obecnie mieści się Muzeum Warszawskiej Pragi, oddział Muzeum Warszawy Michał Dąbski, 1976 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

311a Bródno – szopa przy ul. Białołęckiej naprzeciw ul. Poborzańskiej Henryk Grzybowski, 1972 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

311b Bródno – szopa przy ul. Białołęckiej naprzeciw ul. Poborzańskiej Henryk Grzybowski, 1972 r. tusz, akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

311c Dom mieszkalny przy ul. Bolesławieckiej 12 na Bródnie. W tle budowa osiedla mieszkaniowego Henryk Grzybowski, 1974 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

312a Wiejskie zabudowania gospodarcze przy ul. Łojewskiej na Bródnie. W tle osiedle mieszkaniowe Henryk Grzybowski, 1972 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

312b Wiejskie zabudowania gospodarcze przy ul. Łojewskiej na Bródnie. W tle osiedle mieszkaniowe Henryk Grzybowski, 1972 r. tusz, akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy


312c Dom mieszkalny przy ul. Wybrańskiej na Bródnie. W tle osiedle mieszkaniowe Henryk Grzybowski, 1972 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

313a Bródno – latarnia rejestracyjna na budynku mieszkalnym Henryk Grzybowski, 1972 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

313b Bródno – latarnia rejestracyjna na budynku mieszkalnym Henryk Grzybowski, 1972 r. tusz, akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

313c Bródno – wychodek na terenie szkoły podstawowej Henryk Grzybowski, 1972 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

314a Dom mieszkalny przy ul. Siedzibnej 41 na Bródnie Henryk Grzybowski, 1973 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

314b Dom mieszkalny przy ul. Siedzibnej 41 na Bródnie Henryk Grzybowski, 1973 r. tusz, akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

314c Dom mieszkalny przy ul. Julianowskiej na Bródnie Henryk Grzybowski, 1973 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

315a Bródno – gołębnik Henryk Grzybowski, 1970 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

315b Bródno – gołębnik Henryk Grzybowski, 1970 r. tusz, akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

315c Bródno – gołębnik przy ul. Palestyńskiej Henryk Grzybowski, 1972 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

316a Komórka mieszkalna przy ul. Krakusa, róg ul. Piotra Wysockiego na Bródnie Henryk Grzybowski, 1974 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

316b Komórka mieszkalna przy ul. Krakusa, róg ul. Piotra Wysockiego na Bródnie Henryk Grzybowski, 1974 r. tusz, akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

316c Bródno – szkoła podstawowa między ulicami Julianowską i Siedzibną Henryk Grzybowski, 1974 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

w p r l 63

317a Budki handlowe przy ul. Goworowskiej 8 na Bródnie Henryk Grzybowski, 1973 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

317b Budki handlowe przy ul. Goworowskiej 8 na Bródnie Henryk Grzybowski, 1973 r. tusz, akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

317c Krzyż przydrożny z początku XX w. przy ul. Piotra Wysockiego Henryk Grzybowski, 1977 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

318 Ul. Targowa – widok z ul. Stefana Okrzei w kierunku ul. Ząbkowskiej Jan Piekutowski, 1982 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

319 Dom przy ul. Biruty 18 na Targówku zwany kamienicą Paprockiego Leonard Sempoliński, 1978 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

320a Dom mieszkalny przy ul. Julianowskiej 53 na Bródnie Henryk Grzybowski, 1974 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

320b Dom mieszkalny przy ul. Julianowskiej 53 na Bródnie Henryk Grzybowski, 1974 r. tusz, akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

320c Kamienica przy ul. Goworowskiej na Bródnie Henryk Grzybowski, 1972 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

321a Domy mieszkalne i komórki gospodarcze przy ul. Julianowskiej 22. W tle budowa osiedla mieszkaniowego Henryk Grzybowski, 1974 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

321b Domy mieszkalne i komórki gospodarcze przy ul. Julianowskiej 22. W tle budowa osiedla mieszkaniowego Henryk Grzybowski, 1974 r. tusz, akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

321c Domy mieszkalne przy ul. Julianowskiej 25 i 27. W tle osiedle mieszkaniowe Henryk Grzybowski, 1974 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

322 Dożynki na Stadionie Dziesięciolecia Teodor Hermańczyk, 1973 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy


323a Ruiny budynku Szkoły Powszechnej nr 137 zwanej specjalną, przy ul. Budowlanej 13, róg Białołęckiej (dziś ul. Piotra Wysockiego) Henryk Grzybowski, 1973 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

323b Ruiny budynku Szkoły Powszechnej nr 137 zwanej specjalną, przy ul. Budowlanej 13, róg Białołęckiej (dziś ul. Piotra Wysockiego) Henryk Grzybowski, 1973 r. tusz, akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

323c Ruiny budynku Szkoły Powszechnej nr 137 zwanej specjalną, przy ul. Budow- lanej 13, róg Białołęckiej (dziś ul. Piotra Wysockiego). Widok od podwórka Henryk Grzybowski, 1973 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

324 Bazar Różyckiego Jan Piekutowski, 1981 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

325a Ul. Targowa Włodzimierz Karczmarczyk, 1985 r. akryl wł. Muzeum Warszawy

325b Ul. Targowa Włodzimierz Karczmarczyk, 1985 r. akryl – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

325c Ul. Stalowa Włodzimierz Karczmarczyk, 1985 r. akryl wł. Muzeum Warszawy

326a Budynki mieszkalne przy ul. Piotra Wysockiego. W tle budowa osiedla mieszkaniowego Henryk Grzybowski, 1975 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

326b Budynki mieszkalne przy ul. Piotra Wysockiego. W tle budowa osiedla mieszkaniowego Henryk Grzybowski, 1975 r. tusz, akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

326c Bródno – dom mieszkalny przy ul. Kiejstuta 7 Henryk Grzybowski, 1977 r. tusz, akwarela wł. Muzeum Warszawy

327 Podwórze przy ul. Wrzesińskiej 14 na Pradze Jan Piekutowski, 1982 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

w p r l 65

328 Bazar Różyckiego Jan Piekutowski, 1981–1982 fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

329 Ul. Wał Miedzeszyński i estakady Trasy Łazienkowskiej Teodor Hermańczyk, 1973 r. odbitka fotograficzna z negatywu wł. oryg. Muzeum Warszawy

330a Warszawskie Zakłady Przemysłu Spirytusowego przy ul. Ząbkowskiej Marian Stępień, 1987 r. pióro, tusz wł. Muzeum Warszawy

330b Warszawskie Zakłady Przemysłu Spirytusowego przy ul. Ząbkowskiej Marian Stępień, 1987 r. pióro, tusz – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

331 U zbiegu ul. Targowej i Ząbkowskiej Jan Piekutowski, 1982 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

332 Witryna sklepu z galanterią przy ul. Ząbkowskiej Jan Piekutowski, 1981–1982 fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

333a Bazar Różyckiego Sergiusz Grudkowski, 1980 r. tusz lawowany wł. Muzeum Warszawy

333b Bazar Różyckiego Sergiusz Grudkowski, 1980 r. tusz lawowany – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

334a Bazar Różyckiego Jan Hawryłkiewicz, 1981 r. akwarela wł. Muzeum Warszawy

334b Bazar Różyckiego Jan Hawryłkiewicz, 1981 r. akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

335 Kolejka na ul. Ząbkowskiej Jan Piekutowski, 1981–1982 fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

336 Podwórko przy ul. Kępnej 8 Jan Piekutowski, 1982 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy


337 Ul. Wileńska. W tle cerkiew św. Marii Magdaleny Jan Piekutowski, 1982 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

338a Widok z mego okna Olgierd Szlekys, 1979 r. akwarela wł. Muzeum Warszawy

338b Widok z mego okna Olgierd Szlekys, 1979 r. akwarela – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

339 Ul. Targowa Jan Piekutowski, 1983 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

340 Ul. Targowa – szyldy i wystawy zakładów rzemieślniczych Jan Piekutowski, 1982 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

341 Ul. Środkowa Jakub Ostałowski / Fotorzepa / Forum, 1 stycznia 1988 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Jakub Ostałowski

342 Ul. Wileńska Jakub Ostałowski / Fotorzepa / Forum, 1 stycznia 1988 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Jakub Ostałowski

w c z a s i e t r a n s f O r m a c j i u s t r O j O w e j i w s p ó ł c z e ś n i e 67

W czasie transformacji ustrojowej i współcześnie

W czasy transformacji ustrojowej po 1989 r. Praga weszła jako dzielnica bardzo zaniedbana i napiętnowana negatywnymi ste-reotypami. Szczególnie widoczne były skutki niedoinwestowania przedwojennej infrastruktury mieszkaniowej. Dobrze prosperu-jące wcześniej praskie targowiska (w tym Bazar Różyckiego) pod-upadały. Większość zakładów przemysłowych została zamknięta, co przełożyło się na redukcję wielu miejsc pracy. Niszczały rów-nież słynne obiekty sportowe – tor kolarski na Grochowie i Sta-dion Dziesięciolecia. Na przełomie XX i XXI w. wizerunek tej części stolicy zaczął się zmieniać. Stosunkowo tanie przestrzenie zagospodarowali ar-tyści. Powstały programy rewitalizacji ulic (m.in. Ząbkowska, Sta-lowa), część budynków pofabrycznych zmieniła funkcję i stała się ośrodkami kultury (m.in. Centrum Artystyczne Fabryka Trzciny w dawnej fabryce przy ul. Otwockiej, Soho Factory w zakładach przy ul. Mińskiej) i edukacyjnymi (Szkoła Wyższa Psychologii Społecz-nej w budynkach po fabryce K. Szpotańskiego). To jednak tylko część procesu przemian. Lokalizacja w bezpośrednim sąsiedz-twie centrum Warszawy sprawia, że prawobrzeżne tereny stają się coraz bardziej atrakcyjne dla inwestorów. Miejsce niektórych przedwojennych kamienic i zakładów przemysłowych zajmują nowe domy i osiedla mieszkaniowe. Z okazji współorganizowa-nych przez Polskę Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej Euro 2012 r. na miejscu Stadionu Dziesięciolecia powstał nowoczesny obiekt sportowy – Stadion Narodowy. W 2014 r. Praga została połączona z lewobrzeżną częścią miasta drugą linią metra. W tym samym roku przy ul. Targowej otwarto pierwsze publiczne muzeum pra-wobrzeżnej Warszawy – Muzeum Warszawskiej Pragi.

XI


343 Handel na Stadionie Dziesięciolecia Sławomir Kamiński / Agencja Gazeta, 21 stycznia 1992 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Agora S.A.

344 Bazar Różyckiego – widok w kierunku ul. Ząbkowskiej Sławomir Kamiński / Agencja Gazeta, 21 stycznia 1997 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Agora S.A.

345 Bazar Rożyckiego – widok w kierunku ul. Brzeskiej Wojciech Duszenko / Agencja Gazeta, 17 lutego 1999 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Agora S.A.

346 Podwórko na posesji Targowa 50/52 – obecnie znajduje się tu Muzeum Warszawskiej Pragi, oddział Muzeum Warszawy Arkadiusz Ścichocki / Agencja Gazeta, 17 października 1999 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Agora S.A.

347 Dokumentacja zdarzenia – Akcja Pawła Althamera „Bródno 2000” Jerzy Jacek Gładykowski, 27 lutego 2000 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Fundacja Galerii Foksal

348 Podwórko przy ul. Kawęczyńskiej Michał Sadowski / Fotorzepa / Forum, 12 marca 2000 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Michał Sadowski

349 Przygotowania do przesunięcia południowej rogatki grochowskiej Wojciech Olkuśnik / Agencja Gazeta, 7 czerwca 2001 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Agora S.A.

350 Festiwal „Sąsiedzi dla Sąsiadów” – podwórze przy ul. Inżynierskiej 3 Andrzej Łojko, 15 czerwca 2002 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Andrzej Łojko

351 Rewitalizacja Pragi – prace remontowe kamienicy przy ul. Ząbkowskiej 11 Jakub Ostałowski / Fotorzepa / Forum, 27 kwietnia 2003 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Jakub Ostałowski

Jednym z impulsów do przemiany zaniedbanej dotychczas ul. Ząbkowskiej był społeczny projekt zakładający rewalo-ryzację zabytkowych kamienic na odcinku między Targową i Brzeską. Fragment ten miał stać się wizytówką przywróconej do życia XIX-wiecznej Pragi, a tym samym „praską starówką”. Choć prace remontowe przeprowadzone w początkowych latach XXI w. dotyczyły głównie fasad i zarzuca się im po-wierzchowność, ul. Ząbkowska pozostaje symbolem przemian


Pragi. Warto podkreślić także fakt, że nie doszło wówczas do wymiany tkanki społecznej i lokatorzy remontowanych ka-mienic powrócili do swoich mieszkań.

352 Rozbiórka kina Praha – na jego miejscu powstał biurowiec z częścią kinową Wojciech Traczyk / East News, 13 kwietnia 2005 r. fotografia – reprodukcja wł. Wojciech Traczyk

353 Panorama Warszawy Miron Bogacki i Michał Dąbski, 2007 r. fotografia – reprodukcja, kadr wł. oryg. Miron Bogacki i Michał Dąbski

354 Stadion Dziesięciolecia – Jarmark Europa Maciej Czarnota, 2007 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Maciej Czarnota

355 Święto ul. Ząbkowskiej Michał Mutor / Agencja Gazeta, 6 września 2009 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Agora S.A.

356 Dworzec Wschodni Jan Daszkiewicz, 2009 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Jan Daszkiewicz

357 Wystawa rzeźb Tomasza Górnickiego „Kosmos” Norbert Piwowarczyk, 2013 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Norbert Piwowarczyk

358 Rozstrzygnięcie konkursu SOHO Factory i Politechniki Warszawskiej na zaprojektowanie systemu identyfikacji wizualnej Tomasz Słupski, 2014 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Tomasz Słupski

359 Wykład „Przystanek SOHO Factory – rewitalizacja miasta” Marek Ostrowski, 2014 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Marek Ostrowski

360 Festiwal „Sztuki i Sztuczki” Wiesław Zesławski, 2013 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Wiesław Zesławski

361 Część wystawy „Second Hand” w Galerii Leto podczas Warsaw Gallery Weekend 2013 Maurycy Gomulicki, 2013 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Maurycy Gomulicki

362 Festiwal „Przetwory”, ul. Mińska 25 Tomasz Dubiel, 2012 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Stowarzyszenie Studio Teatralne Koło


363 Kiermasz „Mustache Yard Sale Warsaw”, ul. Mińska 25 Michał Adamczyk, 2012 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Michał Adamczyk

364 Urodziny magazynu „Malemen”, ul. Mińska 25 Adam Jankowski / Reporter, 7 listopada 2012 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Adam Jankowski

365 Wakacyjne warsztaty „Zielona Rewolucja” organizowane przez Studio Teatralne Koło, ul. Mińska 25 Ernest Wińczyk, 2012 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Stowarzyszenie Studio Teatralne Koło

366 Budowa Stadionu Narodowego Maciej Czarnota, 2011 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Maciej Czarnota

367 Pokaz Top Gear Live Verva Street Racing przed Stadionem Narodowym Darek Golik, 2013 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Stadion Narodowy w Warszawie

368 Stadion Narodowy, mecz eliminacyjny Polska – Czarnogóra do Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2014 Darek Golik, 2013 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Stadion Narodowy w Warszawie

369 Stadion Narodowy, kibice na meczu eliminacyjnym Polska – San Marino do Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2014 Darek Golik, 2013 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Stadion Narodowy w Warszawie

370 Stadion Narodowy, koncert Depeche Mode Darek Golik, 2013 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Stadion Narodowy w Warszawie

371 Stadion Narodowy, koncert w ramach Orange Warsaw Festival 2013 Darek Golik, 2013 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Stadion Narodowy w Warszawie

372 Stadion Narodowy, Warszawskie Targi Książki Darek Golik, 2013 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Stadion Narodowy w Warszawie

373 Stadion Narodowy, targi mody Hush Warsaw Darek Golik, 2013 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Stadion Narodowy w Warszawie

374 Stadion Narodowy, Orlen Warsaw Marathon 2014 Darek Golik, 2014 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Stadion Narodowy w Warszawie


375 Stadion Narodowy. Noc Muzeów Darek Golik, 2013 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Stadion Narodowy w Warszawie

376 Stadion Narodowy, zawody w windsurfingu Darek Golik, 2014 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Stadion Narodowy w Warszawie

377–382 Budowa II linii metra. Stacja Stadion Narodowy Filip Bramorski, 2014 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Filip Bramorski

383 Mural przy ul. 11 listopada 22 – okolice praskiego zagłębia klubowego Jan Daszkiewicz, 2011 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Jan Daszkiewicz

384 Teatr Soho – Bankiet w Ładnym Swetrze Maciej Sawicki, 2013 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Maciej Sawicki

385 Budowa tunelu II linii metra Aleksandra Łogusz, 2014 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Aleksandra Łogusz

386 Stadion Narodowy, przed meczem eliminacyjnym Polska – Ukraina do Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2014 Darek Golik, 2013 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Stadion Narodowy w Warszawie

387 Budowa II linii metra w al. „Solidarności” Bartłomiej Popiela, 2014 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Bartłomiej Popiela

388 Elewacja kamienicy przy ul. Równej 5 Bartłomiej Popiela, 2014 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Bartłomiej Popiela

389 Ul. Francuska na Saskiej Kępie Bartłomiej Popiela, 2014 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Bartłomiej Popiela

390 Restauracja „Warszawa Wschodnia by Mateusz Gessler” – ul. Mińska 25 Bartłomiej Popiela, 2014 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Bartłomiej Popiela

391 SOHO Factory — nowe budownictwo mieszkaniowe Rebel One i Kamion Cross wśród zabytkowej zabudowy Kamionka Bartłomiej Popiela, 2014 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Bartłomiej Popiela


392 Plaża Poniatówka Bartłomiej Popiela, 2014 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Bartłomiej Popiela

393 Drewniak przy ul. Środkowej 9 Bartłomiej Popiela, 2014 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Bartłomiej Popiela

394 Sklep przy ul. Stalowej 9 Michał Peplak, 2014 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Michał Peplak

395 Urodziny Pragi – napis utworzony przez mieszkańców pod Bazyliką Najświętszego Serca Jezusowego przy ul. Kawęczyńskiej Denys Hryb, 2014 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Denys Hryb

396 GoPro – Kajakiem po Wiśle. Majówka. Most Poniatowski Michał Fedorowicz / nakajak.com, 2013 r. materiał filmowy wł. oryg. Michał Fedorowicz

397 Cycling in Warsaw – Praga Południe – Stadion Narodowy with GoPro Hero HD 2 Cyklista w Warszawie, 2014 r. materiał filmowy wł. oryg. Cyklista w Warszawie

398 GoPro+Dron – pl. Szembeka Dominik Kocięcki / Domel Studio, 2013 r. materiał filmowy wł. oryg. Dominik Kocięcki

399 Wielkie Pranie – catwalk, show i happening artystyczny na praskim podwórku przy ul. Kępnej wg koncepcji Gosi Baczyńskiej, inspirowany filmem Zbigniewa Rybczyńskiego „Tango”, nagrodzonym Oscarem w 1983 r. reż. Jarosław Staniek, 2011 r. materiał filmowy wł. oryg. Gosia Baczyńska

400 Przetwory 2010 Tomasz Dubiel, 2010 r. materiał filmowy wł. oryg. Stowarzyszenie Studio Teatralne Koło

401 Nowe Dynasy Projekt Nowe Dynasy, org. Studio Teatralne Koło, Dwa Osiem, Zmiana Organizacji Ruchu, 2014 r. materiał filmowy wł. oryg. Projekt Nowe Dynasy, org. Studio Teatralne Koło, Dwa Osiem, Zmiana Organizacji Ruchu

402 Budynek Powszechnego Domu Towarowego „Praga”, obecnie pełniący funkcje biurowe Bartłomiej Popiela, 2014 r. fotografia – reprodukcja wł. oryg. Bartłomiej Popiela


403 System CCTV, livestream: widok na Stadion Narodowy, most Średnicowy, most Poniatowskiego OOGNET.pl relacja online wł. OOGNET.pl

404 System CCTV, livestream: widok na most Świętokrzyski OOGNET.pl relacja online wł. OOGNET.pl

405 Instagram

406 Okno na ul. Targową


EKSPONATY W GABLOTACH

01a Plan miasta Warszawy z przedmieściami Plan Ichonographie de la Ville Varsovie, Residence des Rois de Pologne 1779 r. Pierre Hennequin, rytownik: Michael Keyl, wydawca: Michel Gröll, Warszawa skala 1:24 400 (500 łokci – 1,2 cm) miedzioryt, papier wł. Muzeum Warszawy

01b Plan miasta Warszawy z przedmieściami Plan Ichonographie de la Ville Varsovie, Residence des Rois de Pologne 1779 r. Pierre Hennequin, rytownik: Michael Keyl, wydawca: Michel Gröll, Warszawa skala 1:24 400 (500 łokci – 1,2 cm) miedzioryt, papier – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

Jeden z najstarszych planów, który oprócz Warszawy obej-muje rozległe przedmieścia, w tym znajdujące się na prawym brzegu Wisły Golędzinów, Pragę i Skaryszew. Określa on także lokalizację targowiska, budowli sakralnych, rynku, zabudowań oraz przebieg ulic. Na planie oznaczono również dwie duże inwestycje miejskie – przebieg Okopów Lubomir-skiego wzniesionych w 1770 r. oraz most Ponińskiego – prze-prawę łyżwową wybudowaną w 1775 r., która została spalona w czasie rzezi Pragi w 1794 r.

02a Plan ogólny Warszawy podług zrobionego przez Inżenierów Woyskowych, litogr[afowanego] w Sztabie Kwaterm[istrzostwa] General[nego] 1820 r. litografia Ludwika Letronnela, Skład Sztuk Pięknych, Warszawa skala ok. 1:19 000 (1000 sążni – 92 mm, 2000 arszyn – 74 mm) litografia kolorowana, papier wł. Muzeum Warszawy

Plan w orientacji zachodniej, powstał w okresie po licznych wydarzeniach z przełomu XVIII i XIX w. mających wpływ na kondycję Pragi – włączenie do Warszawy, rzeź Pragi i wybu-rzenia pod budowę fortyfikacji z czasów napoleońskich. Te-reny na prawym brzegu Wisły opisane zostały jako „Praga z projektem”. Na istniejący układ zabudowy naniesiono bo-wiem sieć nowo projektowanych ulic i placów. Jest to redukcja pierwszego całościowego planu urbanistycznego dla Pragi, którego autorem był Jakub Kubicki. Projekt ten nie został zrealizowany.

e k s p O n a t y w g a b l O t a c h 75

02b Warsaw (Warszawa) 1831 r. rysownik: W.B. Clarke, rytownik: T.E. Nicholson, wydawca: Baldwin and Cradock skala ok. 1:16 700 (1000 metrów francuskich – 6 cm) staloryt, znane egzemplarze ręcznie kolorowane, papier – reprint wł. Muzeum Warszawy

Na planie przedstawiającym Warszawę w orientacji zachodniej umieszczono informację o zniszczeniach Pragi w 1794 i w 1831 r. Zarysowano jednocześnie fortyfikacje przyczółka bastionowego powstałego w okresie powstania listopadowego. Z lewym brze-giem Wisły przyczółek połączony był mostem. Na planie ozna-czono również Wyspę Olęderską, w której nazwie utrwalił się ślad osadnictwa olęderskiego na Saskiej Kępie.

03a Plan miasta Warszawy i okolic płk Sztabu Generalnego Witkowski, 1856 r. litografia barwna, papier wł. Muzeum Warszawy

Plan przedstawia Warszawę w orientacji zachodniej. Z krajo-brazu Pragi zniknął fort o zarysie bastionowym w sąsiedztwie mostu łyżwowego, obszar po nim objęła intensywna zabu-dowa. Na planie zaznaczono pojawienie się innego obiektu wojskowego – wniesionego naprzeciwko Cytadeli Warszaw-skiej w latach 30. XIX w. Fortu Śliwickiego. Na planie określono również położenie cmentarza żydowskiego oraz 5 budowli: kościoła (pod numerem 25), synagogi (nr 28) i obiektów woj-skowych (nr 55, 65, 66).

03b Warszawa 1857 r. wyd. (?) F.A. Brockhaus, Geographisch-artistische Anstalt pod kier. Heinricha Lange. Lipsk [w:] F. M. Sobieszczański, Przewodnik po Warszawie z planem miasta ozdobionym 10cią rycinami n stali. Ułożony przez F. M. Sobieszczańskiego, Warszawa 1857 r. Główny Skład w Kantorze Gazety Codziennéj skala 1:24 600 papier, staloryt wł. Muzeum Warszawy

03c Warszawa 1857 r. wyd. (?) F.A. Brockhaus, Geographisch-artistische Anstalt pod kier. Heinricha Lange. Lipsk opublikowany [w:] F. M. Sobieszczański, Przewodnik po Warszawie z planem mia-sta ozdobionym 10cią rycinami n stali. Ułożony przez F. M. Sobieszczańskiego, Warszawa 1857 r. Główny Skład w Kantorze Gazety Codziennéj skala 1:24 600 papier, staloryt – reprint wł. Muzeum Warszawy


Plan przedstawia Warszawę w orientacji zachodniej. Po regre-sie wynikającym z wojen i wyburzeń pod fortyfikacje część obszaru Pragi obejmuje intensywna zabudowa. Wymienione z nazwy ul. Wołowa i Ząbkowska stanowią wciąż centrum tej części Warszawy – także miejsce licznych targów. Na planie zarysowano również położenie kościoła Matki Bożej Loretań-skiej, synagogi oraz rogatek moskiewskich, ząbkowskich i pe-tersburskich (te ostatnie nie są podpisane).

04a Warszawa 1885 r. litografia Franciszka Kasprzykiewicza, Warszawa skala ok. 1:17 000 (1 cal – 200 sążni) litografia barwna, papier wł. Muzeum Warszawy

04b Warszawa 1885 r. litografia Franciszka Kasprzykiewicza, Warszawa skala ok. 1:17 000 (1 cal – 200 sążni) litografia barwna, papier – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

04c Warszawa 1885 r. litografia Franciszka Kasprzykiewicza, Warszawa skala ok. 1:17 000 (1 cal – 200 sążni) litografia barwna, papier wł. Muzeum Warszawy

Plan ukazuje istotne inwestycje ukończone na warszawskiej Pradze oznaczonej jako XII cyrkuł, które były impulsem do jej późniejszego, intensywnego rozwoju. Widnieją na nim dwie stałe przeprawy przez Wisłę – most Kierbedzia (dro-gowy) ukończony w 1864 r. oraz most przy Cytadeli (kolejowy) z 1875 r., park Aleksandryjski (dzisiejszy park Praski), dworce kolejowe – Petersburski i Terespolski oraz trasa tramwaju konnego. Uwzględniono również zarysowaną siatkę ulic nowo powstałej kolonii Nowa Praga.

05a Plan miasta Warszawy 1911 r. plan opracowany pod kierunkiem Williama Heerleina Lindleya, Magistrat m. Warszawy, Biuro Pomiarów przy Wydziale Eksploatacji Wodociągów i Kanalizacji, naczelnik Biura: Marceli Jeżowski, Warszawa skala 1:25 000 litografia, papier – kopia XX-wieczna wł. Muzeum Warszawy

Po stronie praskiej, oprócz siatki ulic i zabudowy, oznaczono m.in. sieć torów kolejowych wraz z dworcami kolejowymi

e k s p O n a t y w g a b l O t a c h 77

Terespolskim i Petersburskim oraz rozległe koszary wojsk carskich (w miejscu dzisiejszych osiedli Praga I, II i III). Na pla-nie uwzględniono lokalizację urządzanego od 1905 r. parku Skaryszewskiego oraz budowę tzw. Trzeciego Mostu (później-szy most Poniatowskiego).

05b Plan miasta Warszawy 1896 r. plan opracowany pod kierunkiem Williama Heerleina Lindleya, Zarząd Budowy Kanalizacji i Wodociągów, Wydział Pomiarów, naczelnik Wydziału Herman Lichtweiss, Warszawa skala 1:16 800 litografia, papier – kopia z XX w. wł. Muzeum Warszawy

Po stronie praskiej, oprócz siatki ulic i zabudowy, oznaczono m.in. sieć torów kolejowych wraz z dworcami kolejowymi Terespolskim i Petersburskim oraz rozległe koszary wojsk carskich (w miejscu dzisiejszych osiedli Praga I, II i III). Na wschód od kolonii Nowa Praga zaznaczono budynki wzniesio-nej w latach 1878–1879 Warszawskiej Fabryki Stali – w latach 80. XIX w. największego producenta szyn kolejowych w Kró-lestwie Polskim. Fabryka funkcjonowała tylko przez 10 lat, została zamknięta w 1889 r.

06a Plan Stołecznego miasta Warszawy ok. 1919 r. Drukarnia i Litografia F. Kasprzykiewicza, Warszawa skala 1:25 000 litografia barwna, papier wł. Muzeum Warszawy

06b Plan Stołecznego miasta Warszawy ok. 1919 r. Drukarnia i Litografia F. Kasprzykiewicza, Warszawa skala 1:25 000 litografia barwna, papier – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

W 1916 r. nastąpiło włączenie do Warszawy przedmieść, w wyniku którego miasto kilkukrotnie powiększyło swój obszar. Po stronie praskiej przyłączono wówczas m.in. Gro-chów, Targówek i Bródno. Na planie uwzględniono również porządkowanie nazw obiektów topograficznych. Po latach ro-syjskiego panowania w Warszawie zaczęto dokonywać zmian m.in. w nazewnictwie ulic. W ich wyniku np. ul. Aleksan-drowska na Pradze otrzymała miano Zygmuntowskiej (obec-nie al. „Solidarności”).


06c Plan miasta Warszawy 1913 r. wydawca: Bernard Połoniecki, Lwów skala ok. 13:000 litografia barwna, papier wł. Muzeum Warszawy

Na planie ukazano m.in. podział administracyjny Warszawy. Na Pradze wyznaczyły go dwa cyrkuły – XIV i XV, których granica biegła wzdłuż ul. Brukowej i Ząbkowskiej. Warto zwrócić uwagę na miejskie inwestycje: powstający wówczas na łąkach park Skaryszewski i budowany tzw. Trzeci Most (później nazwany mostem Poniatowskiego). Ważnym elemen-tem krajobrazu stała się kolejka dojazdowa, łącząca Pragę z okolicznymi miejscowościami, uzupełniająca w ten sposób niedobór rozwiązań komunikacyjnych na prawym brzegu Wisły.

07a Warszawa-Praga. Plan do użytku szkolnego opracowany przez Kon-ferencje Rejonowe Nauczycielstwa Szkół Powszechnych na Pradze 1938 r. Tadeusz Garlej, Zakład Graficzny „Nasza litografia”, Warszawa skala 1:17 000 druk barwny, papier wł. Muzeum Warszawy

07b Warszawa-Praga. Plan do użytku szkolnego opracowany przez Kon-ferencje Rejonowe Nauczycielstwa Szkół Powszechnych na Pradze 1938 r. Tadeusz Garlej, Zakład Graficzny „Nasza litografia”, Warszawa skala 1:17 000 druk barwny, papier – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

Plan o bogatej treści przedstawia prawobrzeżną Warszawę. Oznaczono na nim wiele szczegółów, m.in rozmieszczenie pla-cówek kultury, oświaty, służb ratownictwa, budowli sakral-nych. Wykonany w przededniu wybuchu II wojny światowej plan ukazuje rozwój tej części stolicy. Intensywna zabudowa miejska objęła tereny Saskiej Kępy, Grochowa, Targówka i Pel-cowizny. Przedstawia również oddany do użytku Port Praski, którego budowę rozpoczęto w 1919 r.

08a Rozwój terytorialny Warszawy (arkusz „Atlasu Warszawy”) 1975 r. autor arkusza: Jacek Pasławski, wydawca: Stołeczne Zjednoczenie Projektowania Budownictwa Komunalnego, Biuro Głównego Geodety skala 1:50 000 papier, druk barwny wł. Muzeum Warszawy

08b Rozwój terytorialny Warszawy (arkusz „Atlasu Warszawy”) 1975 r. autor arkusza: Jacek Pasławski, wydawca: Stołeczne Zjednoczenie Projektowania Budownictwa Komunalnego, Biuro Głównego Geodety skala 1:50 000 papier, druk barwny – reprodukcja wł. oryg. Muzeum Warszawy

Plan obrazuje rozwój terytorialny Warszawy na przestrzeni wieków. Największy obszar został przyłączony w 1951 r. W granicach Warszawy znalazły się wówczas m.in. Białołęka, Wawer i Bródno. Po sześciu latach dołączono Rembertów, a w 2002 r. – Wesołą.

SALA HISTORII PRAGIPRZEWODNIK TOWARZYSZĄCY WYSTAWIE STAŁEJMUZEUM WARSZAWSKIEJ PRAGI

kOncepcja:Jan Sukiennik

autOrzy tekstów:Katarzyna Kuzko-ZwierzAdam LisieckiMarcin ŚliwińskiKrzysztof Zwierz

zespół kOnsultacyjny:Jacek BochińskiKatarzyna Kuzko-ZwierzAdam LisieckiAnna TopolskaPaweł WeszpińskiJolanta WiśniewskaKrzysztof Zwierz

prOjekt graficzny:Jakub Jezierski

skład:Maciej ChodzińskiKatarzyna Łygońska

redakcja i kOrekta:Malwina Wadas / paniodpolskiego.pl

wydawca:Muzeum WarszawyRynek Starego Miasta 28-4200-272 Warszawawww.muzeumwarszawy.pl

ISBN 978-83-62189-44-1

Wydrukowano na papierze Polyart 90 g/m2

Złożono krojem Good Pro, Good Headline Pro oraz More Pro

Nakład 2800 egz.

Warszawa, 2015 r.

instytucje współpracujące:

PRZEWODNIK SALA HISTORII PRAGI · 2017-04-06 · Od czasów k rólestwa pO lskieg O d O wybuchu p O...

Documents

Transcript of PRZEWODNIK SALA HISTORII PRAGI · 2017-04-06 · Od czasów k rólestwa pO lskieg O d O wybuchu p O...