PRZEWODNIK PO WYSTAWIE Dawne i obecne mapy z … · świata oraz (a w niektórych przypadkach...

www.cuzk.czZEMĚMĚŘICKÝ ÚŘADZEMĚMĚŘICKÝ ÚŘAD www.cuzk.cz

PRZEWODNIK PO WYSTAWIE

Dawne i obecne mapyz terytorium Republiki Czeskiej

ZÚ

ZEMĚMĚŘICKÝ ÚŘAD

ZÚ

PRAHA 2013

DAWNE I OBECNE MAPYZ TERYTORIUM REPUBLIKI CZESKIEJ

Wystava ze zbiorówCentralnego Archiwum Geodezyjnego

i KatastralnegoUrzędu Geodezyjnego w Pradze

Warszawa 2013

http://archivnimapy.cuzk.cz/varsava-2013.html

Najstarsze mapy ziem czeskich (mapy 1 - 18)

Dawne mapy katastralne (mapy 19 - 23)

Dawne mapy wojskowe (mapy 24 - 33)

Kartografia prywatna (mapy 34 - 37)

Współczesne mapy państwowe (mapy 38 - 49)

Atlasy (atlasy 50 - 51)

http://archivnimapy.cuzk.cz/ 1

1 MAPA CZECH KLAUDYÁNA

Najstarsza znana mapa Czech (z Ziemią Kłodzką) z roku 1518. Autor Mikuláš Klaudyán.Orientacja południowa. Przybliżona skala 1 : 685 000. Drzeworyt. Wydano w Norymberdze. Reprodukcja, zachowano wielkość oryginału.Oryginał złożony w Państwowym Archiwum Okręgowym w Litoměřicach.Mapa jest własnością Biskupstwa w Litoměřicach. Prawdopodobnie unikat.

Mapę stworzył Mikuláš Klaudyán (? – 1521/1522?), lekarz i drukarzz Mladá Boleslav w Czechach. Górna część całego wydruku jest poświęconastosunkom społecznym w Czechach, dolną stanowi właściwa mapa. Całkiemu góry znajduje się obraz władcy na tronie. Jest to król Czech i Węgier Ludwik IIJagiellończyk (1506 – 1526). Po bokach widoczne są herby ziem, nad którymipanował lub do których rościł sobie prawo. Poniżej są teksty nakłaniające domoralnego życia oraz herby znaczących osobistości czeskiego społeczeństwa.Wóz ciągnięty w dwie strony symbolizuje podziały religijne w Czechach, rysunek przedstawiający napad na wóz kupiecki wskazuje na niski poziom bezpieczeństwa w kraju. Sama mapa jest zorientowana południowo. Pokazuje Czechy oraz Ziemię Kłodzką. Na mapie są przed-stawione miejscowości, wody, szata roślinna, drogi oraz nazewnictwo. Miejscowości są podzielone na miasta, zamki obronne, pałace i klasztory. Miasta dzielą się z kolei na królewskie i poddańcze oraz katolickie i niekato-lickie. Łącznie jest ich 280. Z tego powodu mapa ta jest nie tylko ogólnogeograficzna, ale również tematyczna. Nazewnictwo jest prawie wyłącznie czeskie. Opisane są miejscowości, niektóre cieki wodne oraz pogórze Karkonoszy. Graniczne góry są oznaczone jako rozległe lasy liściaste. Drogi są oznaczone kropkami, które określają liczbę mil między poszczególnymi osadami. Dla lepszej przejrzystości zostały połączone liniami. Mapa ta jest najcenniejszym czeskim zabytkiem kartograficznym.

2 MAPA CZECH KLAUDYÁNA – kopia

Mapa Czech (z Ziemią Kłodzką). Niedatowana (XVI w.). Wydał Sebastian Münster.Orientacja południowa. Przybliżona skala 1 : 1 080 000. Drzeworyt. Wydano w Bazylei. Reprodukcja, zachowano wielkość oryginału.Oryginał znajduje się w Centralnym Archiwum Geodezyjnymi Katastralnym w Pradze, numer inwentarzowy I-1-58.

Mapę Czech nazwaną „Behmer künigreich mit bergen vnd waelden gerings vmb beschlossen”, sporządzoną według norymberskiego wydruku mapy Klaudyána, ponownie do swoich opisów krajów obcych wprowadził Sebastian Münster (1488/1489? – 1552) z Bazylei. Jest ona zmniejszona do około 3/5 pierwotnej wielkości i dlatego część treści mapy została pominięta. Prawie całkowicie zniknęły drogi. Natomiast uzupeł-niona została legenda, w której znalazły się wyjaśnienia użytych symboli, podziałka liniowa, łacińskie kierunki świata oraz (a w niektórych przypadkach niemieckie) nazwy miejscowości. Pograniczne pogórza, zamiast

http://archivnimapy.cuzk.cz/2

nieprzebytej puszczy, zostały oznaczone rysunkiem niezmiernie stromych szczytów oświetlonych od wschodu, obszary leśne występują na mapie w znacznie ograniczonej ilości. Również ta mapa stanowiła przyczynek do poznania Czech i Ziemi Kłodzkiej.

3 MAPA CZECH KLAUDYÁNA – kopia

Mapa Czech (z Ziemią Kłodzką) z początku XIX wieku.Narysował Franz Jacob Heinrich Kreibich.Orientacja południowa, zmniejszenie. Miedzioryt. Wydano prawdo-podobnie w Pradze. Reprodukcja, zachowano wielkość oryginału.Oryginał znajduje się w Centralnym Archiwum Geodezyjnymi Katastralnym w Pradze, numer inwentarzowy I-1-121.

Na rok 1816 datowane jest nowe wydanie „Kroniki kościelnej” autorstwa księdza i pisarza Bohuslava Bílejovskiego (1480? – 1555). Księga obejmowała załącznik w postaci mapy, którą na podstawie norymber-skiego wydruku mapy Czech i Kłodzka Klaudyána z 1518 r. przygotował wybitny kartograf, ksiądz Franz Jacob Heinrich Kreibich (1759 – 1833). Wykorzystując technikę przekłuwania, skopiował oryginalną mapę. Rękopiśmienna kopia została przeniesiona na miedzioryt i wydrukowana jako czarno-biała. Na życzenie użytkownika była potem w różny sposób kolorowana. Oryginalna mapa Klaudyána była oczywiście już w tym okresie traktowana nie tylko jako źródło infor-macji, ale też jako cenny zabytek kartograficzny, ponieważ wymieniony wyżej duchowny sporządził kolejną rękopiśmienną kopię zarówno całego wydruku mapy Klaudyána, jak i tylko jego części mapowej. W literaturze specjalistycznej wymienia się także inne kopie tej mapy. Również te późne z XIX w. są niezwykle cenne. Niestety, nie znamy wszystkich miejsc, gdzie są one przechowywane.

4 MAPA CZECH CRIGINGERA

Mapa Czech (z Ziemią Kłodzką) z 1568 r.Autor Johann Criginger.Orientacja północna. Przybliżona skala 1 : 683 500. Miedzioryt.Wydano prawdopodobnie w Pradze. Reprodukcja, zachowanowielkość oryginału. Oryginał znajduje się w Publicznej Biblio-tece Naukowej w Salzburgu. Kolejny egzemplarz był w zbiorachbiblioteki Klasztoru Strahowiskiego w Pradze, aczkolwiek obecnie już go tam nie ma. Wzór (reprodukcja) znajduje się w Centralnym Archiwum Geodezyjnym i Katastralnym w Pradze, numer inwentarzowy V/24.

Autorem drugiej najstarszej oryginalnej mapy Czech (z Ziemią Kłodzką) z 1568 roku był saski ksiądz Johann Criginger (1521 – 1571). Mapa ma owalny kształt, na rogach są postacie trzymające tarcze herbowe historycznych ziem czeskich: Czech, Dolnych i Górnych Łużyc, Moraw i Śląska. Tytuł mapy brzmi: BOHEMIAE REGNI NOVA CHOROGRAPHICA DESCRIPTI(O). Dzieło obejmuje miejscowości (na terenie Czech łącznie 292), wody, szatę roślinną, rzeźbę terenu oraz nazewnictwo. Rzeźba terenu pokazana jest metodą kopczykową,


bardziej szczegółowo przedstawione jest pogórze Rudaw (czes. Krušné hory) i Szumawa, która jest przedstawio-na jako gęsto porośnięta lasami. Mapa nie powstała bezpośrednio w terenie, została stworzona w domu przy stole. Dlatego nie można się dziwić, że brakuje na niej na przykład lewobrzeżnego dopływu Wełtawy – rzeki Otawy, chociaż była ona powszechnie znana i określana jako złotonośna, ponieważ wypłukiwano z niej złoto. Mapa zawiera natomiast najstarszy znany obraz czeskiej góry narodowej Říp o nazwie Georgnberg (od rotundy św. Jerzego stojącej na szczycie), wspomnianej w legendzie o przyjściu praojca Czecha (brata Lecha). Przedstawiony wydruk jest przy górnym brzegu opatrzony medalionem z naklejonym portretem. Jest na nim cesarz i król Rudolf II (1552 – 1612). Ponieważ jego panowanie rozpoczęło się dopiero w roku 1576, może to oznaczać, że mapę sporządzono w roku 1568, a portret został naklejony później, albo jest to późniejsze wydanie. Wydruk jest niezwykle rzadki, nie zachował się w całości, został zrekonstruowany z dwóch zachowanych części. W przypadku jednej z nich nie ma dziś jednak pewności, gdzie dokładnie jest ona przechowywana.

5 MAPA CZECH CRIGINGERA – kopia

Mapa Czech (z Ziemią Kłodzką) z 1585 roku. Autor Abraham Ortelius.Orientacja północna. Przybliżona skala 1 : 780 000. Miedzioryt. Wydana w Antwerpii. Reprodukcja, zachowano wielkość oryginału.Oryginał znajduje się w Centralnym Archiwum Geodezyjnymi Katastralnym w Pradze, numer inwentarzowy I-1-069.

Dzieło Johanna Crigingera, chociaż nie jest wolne od błędów, było podstawą dla wielu zagranicznych wydawców. Prezentowana tu mapa jest historyczną kopią pochodząca z pracowni znanego flamandzkiego kartografa i wydawcy handlującego mapami Abrahama Orteliusa (1527 – 1598) z roku 1585. Na bardzo wysokiej jakości rycinie z dobrze czytelnym podpisem umieścił ją w swoim atlasie Theatrum orbis terrarum z 1570 r. Obszar Czech i Ziemi Kłodzkiej wyznaczył wykropkowaną granicą, jednak miejscami jej przebieg jest błędny. Podstawowa zawartość mapy jest taka sama. Ponownie zaznaczył miejscowości, wody, szatę roślinną, rzeźbę terenu oraz podał nazewnictwo. Mapa jest ograniczona ramką ze współrzędnymi geograficznymi. Abraham Ortelius wprowadził dodatkowo przy niektórych miejscowościach kilka tekstów uzupełniających. Nie usunął jednak błędów mapy będącej podstawą kopii. Nadal brakuje rzeki Otawy, a ponadto nie zostały wykreślone rzeki Metuje i Ploučnice. Mimo to właśnie ona pomagała upowszechniać wiedzę o tej części Europy. Mapa jest nieco mniej zdobiona, z symboli heraldycznych pozostał jedynie czeski lew królewski.

6 MAPA CZECH ARETINA

Mapa Czech (z Ziemią Kłodzką) z 1619 roku. Autor Pavel Aretin z Ehrenfeld. Orientacja północna.Przybliżona skala 1 : 504 000. Miedzioryt. Wydano prawdopo-dobnie w Pradze. Reprodukcja, zachowano wielkość oryginału.Wzór (reprodukcja) znajduje się w Centralnym Archiwum Geo-dezyjnym i Katastralnym w Pradze, numer inwentarzowy V/24.


Mapa ta jest związana z nazwiskiem Pavla Aretina z Ehrenfeld (? – ?). Większa skala mapy z charak-terystycznym dużym napisem REGNI BOHEMIAE NOVA ET EXACTA DESCRIPTIO pozwoliła przedstawić terytorium Czech i Ziemi Kłodzkiej oraz przyległych okolic w sposób bliższy rzeczywistości niż oferowały to wcześniejsze dzieła Klaudyána i Crigingera. Samych miejscowości jest 1157, czyli czterokrotnie więcej. Mapa obejmuje ramkę ze współrzędnymi geograficznymi, miejscowości, wody, szatę roślinną, rzeźbę terenu, granice ziem oraz opisy. Oprócz granic ziem widzimy tu po raz pierwszy również granice poszczególnych czeskich krajów. Wyznaczone są także niektóre drogi. Ponadto kopalnie złota, srebra, cyny i rudy żelaza, źródła wód mineralnych i szklarnie. Mapa jest opatrzona legendą, miejscowości są podzielone na 10 rodzajów. Jest też podziałka liniowa. Opisy są w języku czeskim, niemieckim i po łacinie. Po lewej stronie u góry mapę zdobi cesarski dwugłowy orzeł, trzymający w szponach miecz i berło, po prawej stronie u góry – szykujący się do skoku czeski koronowany lew z dwoma ogonami. Na bokach znajdują się dwie kolumny przedstawiające po lewej stronie sześć umieszczonych nad sobą postaci męskich, a po prawej tyle samo postaci żeńskich w strojach z epoki. Widzimy przekrój ówczesnego czeskiego społeczeństwa, poczynając od znajdującego się na górze władcy, a kończąc na chłopie po lewej stronie i to samo po prawej stronie w przypadku postaci żeńskich. Mapę znamy w czterech wydaniach: z roku 1619, 1632, 1665 oraz ostatniego, które jest niedatowane. Wszystkie częściowo się od siebie różnią. Niniejsza reprodukcja została wydana w 1665 roku.

7 MAPA CZECH ARETINA – kopia

Mapa Czech (z Ziemią Kłodzką) z 1620 roku. Autor Johannes Janssonius.Orientacja północna. Miedzioryt. Wydano w Amsterdamie.Reprodukcja, zachowano wielkość oryginału. Oryginał znajdujesię w Centralnym Archiwum Geodezyjnym i Katastralnymw Pradze, numer inwentarzowy I-1-086.

Mapa łączona z nazwiskiem Pavla Aretina z Ehrenfeld została wykorzystana jako podstawa do tworze-nia map Czech z Ziemią Kłodzką przez innych wydawców, do których należał znaczący Johannes Janssonius (1588 – 1664). Na mapie z jego nazwiskiem (umieszczonym po lewej stronie na dole) zatytułowanej BOHEMIA IN SUAS PARTES GEOGRAPHICÉ DISTINCTA możemy się doczytać, że wyrył ją (udanie) Petrus Kaerius (1571 – 1646), a wcześniej narysował Egidius Sadeler (1570 – 1629). Mniejsza skala dzieła spowodowała, że ma ono mniejsze rozmiary. Tym samym dokonano częściowej redukcji mniej więcej zgodnej treści (patrz legen-da mapy) oraz zdobień. Również tutaj zobaczymy przedstawicieli ówczesnej społeczności, ale pokazano tylko osiem postaci (2 x 4). Nowym elementem ozdobnym i informacyjnym są natomiast weduty wybranych czeskich miast znajdujące się przy górnej krawędzi mapy. Po lewej stronie widać stolicę królestwa – Pragę, następnie: Cheb, Čáslav, Chomutov, Louny i Slaný.


8 MAPA CZECH ARETINA – kopia

Mapa Czech (z Ziemią Kłodzką) z 1626 roku. Autor John Speed.Orientacja północna. Miedzioryt. Wydano w Londynie. Repro-dukcja, zachowano wielkość oryginału. Oryginał znajdujesię w Centralnym Archiwum Geodezyjnym i Katastralnymw Pradze, numer inwentarzowy I-1-079.

Jest to zmniejszona kopia nosząca nazwę BOHEMIA Newly described by… , którą sporządził znany angielski kartograf John Speed (1552 – 1629). Tylko w niewielkim stopniu różni się od opisywanej wcześniej mapy związanej z nazwiskiem Pavla Aretina z Ehrenfeld oraz od poprzedniej z 1620 roku. Na pierwszy rzut oka widzimy niewielkie różnice wyłącznie w ornamentach brzegów. Postacie na marginesach są ustawione na przemian i ich liczba wzrosła do dziesięciu (2 x 5). Większa jest też liczba przedstawionych miast przy górnym brzegu mapy (7). Na środku jest panorama miasta stołecznego Pragi, którą po lewej stronie poprzedza widok praskiego zamku. Oprócz dwóch wedut z lewej strony widzimy miasta Čáslav i Chomutov, a po prawej – Polna, Slaný i Louny. Część wydruku została w przeszłości oddarta przy dolnym brzegu, na szczęście nie bra-kuje żadnego istotnego elementu treści. Obie mapy, chociaż miały nieco skromniejszą zawartość, wciąż jednak dostarczały dostatecznie wiele informacji o prezentowanym obszarze Czech, Ziemi Kłodzkiej i przyległych do nich obszarów.

9 MAPA CZECH VOGTA

Mapa Czech (z Ziemią Kłodzką) z 1712 roku.Autor Mauritius Vogt.Orientacja północna. Przybliżona skala 1 : 400 000. Miedzioryt.Wydano w Norymberdze. Reprodukcja, zachowano wielkość ory-ginału. Wzór (reprodukcja) znajduje się w Centralnym ArchiwumGeodezyjnym i Katastralnym w Pradze, numer inwentarzowy V/24.

Mapa powstała jako załącznik do odrębnej pracy o Czechach, zatytułowanej Das jetzt-lebende König-reich Böhmen… . Książka oraz mapa są autorstwa mnicha z zakonu cystersów Johanna Georga Vogta (1669 – 1730), noszącego imię Mořic (Maurycy, Mauritius). Mapa ma niezwykle bogatą treść, zaznaczono na niej3 110 obiektów. Znajdziemy tu nie tylko miasta i wsie, ale również samotnie stojące kościoły i kaplice oraz nazwane młyny. Bardzo szczegółowo przedstawiona jest sieć rzeczna, po raz pierwszy widać praskie zakole oraz wody stojące. Nakreślone stawy pod względem wielkości są jednak znacznie wyolbrzymione. Gęsta jest również sieć drogowa, nie brakuje podziału ziemie w kraje, wśród których jest też Ziemia Kłodzka. Objaśnienia symboli użytych na mapie zawiera legenda umieszczona u góry po prawej stronie. Dzieło jest bogato zdobione, na uwagę zasługują zarówno personifikacje czeskich rzek, znajdujące się w lewym dolnym rogu, jak i oznaki bogactwa tych ziem przedstawione na odwrotnej stronie mapy. Czeski koronowany lew nie jest umieszczony na tarczy, a także, niezgodnie z heraldyką, jest zwrócony w niewłaściwą stronę. Z bardzo długiej nazwy mapy, zapisanej po łacinie, podajemy jej początek – NOVA TOTIUS REGNI BOHEMIAE TABULA… .


W okresie wydania trwały przygotowania do kolejnego szczegółowego skartowania Czech i dlatego mapa ta nie była później kopiowana i nie mamy żadnych jej pochodnych wersji. Była ostatnią oryginalną mapą tej jednostki terytorialnej, która powstała jako efekt pracy jednego człowieka, wynikającej z jego prywatnych zainteresowań.

10 MAPA ŚLĄSKA HELWIGA

Mapa Śląska z roku 1642. Autor Martin Helwig. Orientacja południowa. Przybliżona skala 1 : 550 000. Drzeworyt. Wydano we Wrocławiu. Reprodukcja, zachowano wielkośćoryginału. Oryginał jest własnością Antykwariatu Karel Křenekw Pradze.

Pierwszą wielką samodzielną mapę Śląska wydał w 1561 roku uczony i pedagog, magister Martin Helwig (1516 – 1574) z Wrocławia. W 1564 roku dołączył do niej dokument zatytułowany Erklärung der Schlesischen Mappen… . Dowia-dujemy się z niego, że mapę sporządził z powodów patriotycznych oraz jako pomoc naukową, która miała umożliwić lepsze zrozumienie dawnej i nowszej historii Śląska, służyć podczas podróży i misji posłów, a także pomagać w rozumieniu innych map. A na koniec autor spuentował: ... warto się zastanowić nad tym, że przecież każde zwierzę domowe zna swoją stajnię i chlewik, więc czy przydaje czci rozumnemu człowiekowi to, że nie zna swojej ojczyzny lub nawet nie chce się nauczyć ją poznać. Po trzech latach pracy mapa została wyryta na 12 płytach drukarskich. Tworzą ją jednak cztery karty, na każdą ćwiartkę mapy przypadają bowiem trzy płyty drukarskie. Wszystkie są prawdopodobnie dziełemH. Krona (? – ?), a dzieło wydrukował Johan(n) Creutzig (? – ?) w Nysie. Przybliżona skala to 1 : 560 000. Mapa przedstawia cały Śląsk i Ziemię Kłodzką, większą część Dolnych i Górnych Łużyc, część Brandenburgii, Polski, Słowacji (Węgier), Moraw i Czech. Zawartość mapy stanowi: ramka ze współrzędnymi geograficznymi, miejscowości, wody, szata roślinna, rzeźba terenu oraz opis. Miejscowości są podzielone na miasta, klasztory, zamki i wsie. Łącznie na mapie jest zaznaczonych 327 miejs-cowości. Z tego 254 to miasta, 17 – klasztory, 29 – zamki i 27 – wsie. Położenie miejscowości jest oznaczone symbolami, które są opisane w legendzie mapy, a nie za pomocą schematycznych widoków. Martin Helwig sam napisał, że nie można się nimi kierować, nie mają bowiem wartości dokumentacyjnej. Przedstawiono tylko wody płynące, z czego 42 cieki są opisane, a 12 jest nieopisanych lub opisanych nieprawidłowo. Szata roślinna została przestawiona w formie lasów liściastych, których rozmieszczenia nie można uważać za całkowicie wiarygodne. Miejscami w pogranicznych górach w ogóle je pominął. Jako osobliwość zostały oznaczone obsza-ry uprawy chmielu w okolicach Gliwic w formie wbitych w ziemię długich tyczek, wokół których owija się ta pnąca roślina. Rzeźba terenu została przedstawiona za pomocą metody kopczykowej. Na mapie widoczne są zwłaszcza góry Śnieżka i Sobótka, ta druga wznosząca się niedaleko Wrocławia, stolicy Dolnego Śląska. Chociaż autor zawyżył wysokość wielu szczytów, w niektórych przypadkach ich obraz jest bliski stanowi faktycznemu (zobaczmy na przykład Szczeliniec na Ziemi Kłodzkiej). Opisy są w języku niemieckim i po łacinie. Na mapie znajduje się wiele osobliwości. Starając się, aby była ona jak najbardziej obrazową pomocą naukową, Martin Helwig wykreślił ją jako mapę poglądową, ponadto zorientował południowo. W ten sposób ziemie czeskie widzimy przy górnej krawędzi. Chodziło o to, aby Górny Śląsk znalazł się na górze dzieła, a Dolny Śląsk na dole i aby


główna rzeka Odra płynęła z góry na dół. Na mapę naniósł również legendę o duchu gór, który nazywał się Rýbrcoul (po niemiecku Rübezahl, po polsku Liczyrzepa) i dlatego na północnych stokach Karkonoszy widzimy dziwnego stwora z jelenimi rogami i grubym kijem. Jest to prawdopodobnie najstarsze graficzne przedstawienie tej legendy. Jako pedagog nie zapomniał zaznaczyć miejsca najstarszej śląskiej szkoły w miejscowości Smogo-řov i dopisał do niej datę 966. Uwagę zwracają też bogate zdobienia heraldyczne. Widzimy herby Królestwa Czech i Królestwa Polskiego. Są to czeski lew i polski orzeł. Reprezentowane są herby księstw śląskich oraz ich głównych miast, ukazujące podział terytorialny Śląska. Dzieło było chronione specjalnym przywilejem cesarskim przez okres 10 lat. Mapa Śląska Helwiga doczekała się wielu wydań. Obecnie znamy te z lat: 1561, 1605, 1612, 1627, 1642, 1685, 1738, 1745, 1746, 1765, 1776, 1776, 1778 i 1889 (łącznie 14). Niezwykle rzadkie jest wydanie z roku 1561. Do niedawna uważano, że jedyny egzemplarz zaginął pod koniec II wojny światowej we Wrocławiu. Do-tychczas nie został odnaleziony, prawdopodobnie rzeczywiście zaginął. Dziś jednak znamy inny egzemplarz pier-wszego wydania. Znajduje się w Karlsruhe w Niemczech. Podobnie nieoczekiwane było odnalezienie egzem-plarza z całkowicie nam nieznanego wydania z 1612 roku. Dziś możemy tutaj przedstawić reprodukcję egzem-plarza z 1642 roku. Wydanie to jest wyjątkowe ze względu na tekst na odwrocie północno-zachodniej ćwiartki. Brakuje nam natomiast egzemplarza z wydania z 1685 roku, który powinien być przechowywany w Pradze. Mapa ta zasłużenie jest często reprodukowana, jednak jej prawdziwe faksymile są rzadkością, a orygi-nalne wydruki całkowitym wyjątkiem. Dotyczy to również XIX-wiecznych przedruków. Dzieło Martina Helwiga jest niezwykle cennym zabytkiem kartograficznym, zasługującym na szcze-gólną uwagę.

11 MAPA ŚLĄSKA SCULTETUSA

Mapa Śląska z roku 1636.Autor Jonas Scultetus. Orientacja północna. Przybliżona skala 1 : 1 000 000. Miedzioryt.Wydano w Amsterdamie. Reprodukcja, zachowano wielkość ory-ginału. Oryginał znajduje się w Centralnym Archiwum Geode-zyjnym i Katastralnym w Pradze, numer inwentarzowy I-1-050.

Śląsk na samodzielnej mapie zatytułowanej SILESIAE DVCATVS Accurata et vera delineatio zapre-zentował kolejny Ślązak Jonas Scultetus (1603 – 1664). Z całą pewnością opierał się na starszej mapie Martina Helwiga lub wykorzystał inną mapę stworzoną na jej podstawie. Materiał wyjściowy uzupełnił swoimi danymi. Szczególnie jest to widoczne na obszarze Dolnego Śląska. Różnicą, której nie da się nie zauważyć, jest północna orientacja dzieła. Na mapie oznaczono 567 miejscowości (podzielone na miasta i wsie), pałace (zamki), klasztory, wody płynące, roślinność naturalną i uprawy, rzeźbę terenu, ramkę mapy ze współrzędnymi geograficznymi. Ponadto wykreślono granice ziemskie, granice poszczególnych księstw śląskich i znaczących majątków, na ciekach wodnych zaznaczone są najważniejsze brody, ponadto są wody stojące (stawy), w szcze-gólny sposób oznaczono góry. Pograniczną górę Śnieżkę autor umieścił na Śląsku. Uprawy chmielu w okolicach Gliwic są narysowane w taki sposób, że niepouczony użytkownik mapy może je pomylić z winnicami, których tam nie było. Nazwy na mapie są przeważnie w języku niemieckim, jednak widoczne jest słowiańskie pochodze-nie wielu z nich, zarówno czeskie, serbołużyckie, jak i polskie. Niektóre opisy, jak to było wówczas ogólnie


przyjęte, są po łacinie. Kartusz z nazwą mapy, dedykacją i nazwiskiem autora jest ozdobiony postaciami bożka Pana (Fauna) oraz bogini Demeter, są tu też przedstawione zwierzęta leśne i domowe. W ten symboliczny spo-sób pokazane jest przyrodnicze i rolnicze bogactwo Śląska. Na mapie nie brakuje również herbu ziemskiego – orzeł z przepaską na tarczy i z książęcą koroną. Orzeł patrzy jednak w niewłaściwą stronę, w lewo zamiast w prawo. Mapa ta doczekała się wielu wydań, to jest najstarsze. Była częścią atlasów geograficznych holender-skich kartografów i wydawców. Jest cennym przykładem rozwoju śląskiej kartografii.

12 MAPA ŚLĄSKA CIESZYŃSKIEGO NIGRINIEGO

Najstarsza znana samodzielna mapa Śląska Cieszyńskiegoz 1724 roku. Autor Jonas Nigrini. Orientacja północna. Przybliżona skala 1 : 153 000. Miedzioryt. Wydano w Cieszynie. Reprodukcja, zachowano wielkość orygi-nału. Oryginał jest własnością PhDr. Tomáša Wodeckiego, CSc.

Prawdopodobnie pierwszą samodzielną mapę Śląska Cieszyńskiego wydał miejscowy pedagog Jonas Nigrini (? – 1742). Jest to mapa oryginalna, którą znamy w dwóch podstawowych wersjach, starszej i nowszej. Tu przedstawiamy starszą. Ma ona niezbyt atrakcyjny wygląd ręcznie wykonanej mapy i jest zorientowana na północ. Nazwa znajduje się w lewym dolnym rogu: DVCATVS IN SILESIA SVPERIORE TESCHINENSIS cum… . Tekst kończą słowa …publicita A.C. 1724. Mapa jest cenna nie tylko ze względu na swoją treść kartograficzną, ale przede wszystkim z uwagi na znajdujący się na niej niewielki rysunek beskidzkiego szałasu oraz jego naj-bliższej okolicy. Widzimy tam mężczyzn, owce w zagrodzie, psa i wyjaśniające opisy: Salasch, Koliba i Koschar. Scenka ta jest niezwykle cennym źródłem dla badań etnograficznych. Na mapie znajdują się również dwa kartusze z chronogramami, w których ponownie w sposób ukryty są powtórzone daty wydania mapy. FaC, DeVs! AssIDVe Constent LotharIngICa sCeptra, ContInVata ILLIs gLorIa sIt serIe! Et pLaCeat SVperIs PrInCeps, aC paLMa Coronae LegetVr stIrpI seCVLa perpetVa! Mapa ma ramkę ze współrzędnymi geograficznymi, oznaczono granice, miejscowości, wody płynącei stojące, szatę roślinną, rzeźbę terenu. Legenda obejmuje 15 symboli. Na całej mapie pokazano około 530 miejscowości, w granicach Ziemi Cieszyńskiej – 250. Charakterystyczne jest oznaczenie 50 szałasów, autor wy-kreślił też miejscowe umocnienia polowe przy granicy z Węgrami. Wody, szata roślinna oraz rzeźba terenu są przedstawione w przyjęty wówczas sposób. Do opisów autor – jak przystało na wykształconego człowieka - wy-korzystał przede wszystkim łacinę, ale nie pominął też zwyczajowego języka niemieckiego. Nazwy miejscowości, wód i ważnych szczytów mają słowiańskie pochodzenie, całkiem oczywisty jest zarówno język czeski, jak i polski. Płytę drukarską wyrył prawdopodobnie sam autor. Przypuszczenie to potwierdza właśnie jej nienajlepszy wygląd. Jego praca spotkała się z niezadowoleniem zwierzchników. Konkretnej przyczyny nie znamy. Dostępne egzemplarze skonfiskowano, Jonas Nigrini został ukarany, później również uwięziony. Dlatego mapy obu wersji są niezwykle rzadkie. Jonas Nigrini, będąc osobą prywatną, stworzył mapę o dużej wartości pod względem treści. Mapę, która wówczas mogła być przydatna do zarządzania, rozwoju i ochrony tego obszaru, dziś jest źródłem badań naukowych w wielu dziedzinach.


13 MAPA MORAW FABRICIUSA

Mapa Moraw z roku 1569. Autor Paulus Fabricius.Orientacja północna. Przybliżona skala 1 : 288 000. Miedzioryt. Wydano w Wiedniu. Reprodukcja, zachowano wielkość orygina-łu. Wzór (reprodukcja) znajduje się w Centralnym Archiwum Geo-dezyjnym i Katastralnym w Pradze, numer inwentarzowy V/228.

Z najstarszych znanych map czeskich ziem historycznych ta powstała jako ostatnia. Jej autorem był osobisty lekarz cesarza Maksymiliana II Paulus Fabricius (1519 – 1589), Łużyczanin z miasta Lubáň (Lubań) żyjący w Wiedniu. Mapa powstała w okresie zagrożenia tureckimi najazdami. Przedstawia nie tylko całe Morawy, ale również znaczną część Dolnej Austrii aż do Dunaju oraz Zachodnią Słowację. Obejmuje także przygraniczne tereny Czech i południową część Górnego Śląska, a na północnym wschodzie – również część Polski. Nazwa po łacinie brzmi MARCHIONATVS MORAVIAE, a w języku niemieckim – Marggrafftumb Maehrern. Treść mapy stanowią: ramka ze współrzędnymi geograficznymi, miejscowości, wody, szata roślin-na (lasy liściaste, prawdopodobnie przedstawiające lasy łęgowe nad rzeką Morawą), rzeźba terenu, granice ziemskie oraz nazewnictwo. Dzieło zawiera łącznie 532 nazwy lokalne. 347 z nich obejmuje Morawy. Mapa ma heraldyczne zdobienia, każdy przedstawiony obszar jest reprezentowany przez swój herb. Widzimy tu też królewski herb Polski. Został on niezwykle wiernie skopiowany ze starszej mapy Śląska autorstwa Martina Helwiga z 1561 roku, niestety głowa heraldycznego orła jest odwrócona nie w tę stronę, w którą powinna. To samo dotyczy rysunku królewskiego herbu Czech. Jednoznacznym dowodem znajomości i wykorzystania wspomnianej mapy Śląska jest legenda mapy. Do podziału miejscowości na miasta, pałace (zamki), klasztory i wsie Paulus Fabricius zastosował te same symbole, jakich wcześniej użył Martin Helwig. Ponadto sam rysunek mapy jest podobny do tamtej mapy. Miejscowości są uzupełnione widokami (jednak bez wartości dokumentacyjnej?, jedynie katedra św. Szczepana w Wiedniu jest dobrze rozpoznawalna), wyraźny jest rysunek szaty roślinnej oraz wzgórz. Ponieważ autorowi skradziono płyty drukarskie jego mapy, kazał sporządzić nowe, jednak przy tej okazji skala mapy została zmniejszona do 1 : 370 000. Dzieło ukazało sięw 1575 roku. Po śmierci Paula Fabriciusa oryginalne płyty drukarskie zostały odnalezione i sporządzono z nich wydruki z datą roczną 1595. Wydruków z tego wydania niestety nie znamy, a dowiadujemy się o nich jedynie z późniejszych źródeł historycznych. Mapy Paula Fabriciusa to rarytas, poszukiwane są nawet ich dwudzies-towieczne reprodukcje.

14 MAPA MORAW KOMEŃSKIEGO

Mapa Moraw z 1627 roku. Autor Jan Amos Komeński. Orientacja północna. Przybliżona skala 1 : 520 000. Miedzioryt. Wydano w Amsterdamie. Reprodukcja, zachowano wielkośćoryginału. Wzór (reprodukcja) znajduje się w CentralnymArchiwum Geodezyjnym i Katastralnym w Pradze, numerinwentarzowy V/154.


Drugą stronę Mapy Moraw stworzył wielki czeski pedagog i uczony Jan Amos Komeński (1592 – 1670). Była bardzo wszechstronna, zobacz legendę mapy, i dużo bardziej dokładna niż wcześniejsza mapa Paula Fabricia. Jej pierwsze znane wydanie jest jednoznacznie udokumentowane na rok 1624. Przygotowana płyta drukarska nie była jednak udana, dlatego została przygotowana nowa, prawie identyczna ze wzorem. Z tej właśnie kolejnej płyty drukarskiej zostały w roku 1627 przygotowane wydruki, a reprodukcję jednegoz nich prezentujemy. Ich cechą charakterystyczną są widoki czterech miast przy górnej granicy mapy. Od prawej są to Znojmo, Brno, Ołomuniec i Polna. Przedstawienie pierwszych trzech miast jest oczywiste - były to znaczące stolice dawnych książęcych nadań morawskich. Dlaczego jest tu dużo mniej znacząca Polna, leżąca przy granicy pomiędzy ziemiami Czech i Moraw, do dziś nie jest jasne. Na Morawach znajduje się wiele bardziej znaczących miast jak Jihlava, Kroměříž, Přerov, Uherské Hradiště. Ponadto, na mapie jest narysowana w taki sposób, że miasto leży na Morawach, podczas gdy tamtejszy zamek w Czechach, przy czym zarówno miasto jak i zamek należało do Czech. Ta zagadka niewłaściwego położenia nie została wy-jaśniona do dnia dzisiejszego. Mapa była bardzo poszukiwana, w czasie wojny trzydziestoletniej używały jej wojska obu walczących stron. Zaczęły ją kopiować kolejne pracownie kartograficzne i tak znamy liczne dalsze mapy, jednak w innych, nie tak ozdobnych wersjach. Mapa prezentuje Morawy, niezależną Opawę oraz ziemie przyległe, w małej części także Śląsk (zarówno współczesną część czeską, jak i polską) i część Ziemi Kłodzkiej. Mapę uważamy za wspaniały efekt morawskiej kartografii, z wielu powodów poszukiwanyi ceniony zarówno przez laików jak i fachowców. Oczywiście jest ona również starannie badana i często reprodukowana.

15 MAPA MORAW KOMEŃSKIEGO

Mapa Moraw z roku 1677. Autor Samuel Dwoŕzak.Orientacja północna. Przybliżona skala 1 : 520 000.Miedzioryt. Wydano w Pradze. Reprodukcja, zachowanowielkość oryginału. Oryginał znajduje się w CentralnymArchiwum Geodezyjnym i Katastralnym w Pradze, numerinwentarzowy I-1-194.

Tylko nieliczne mapy, które powstały na podstawie mapy Moraw Jana Amosa Komeńskiego (1592 – 1670), nie są opatrzone nazwiskiem tego wielkiego pedagoga, myśliciela i kartografa. W tym przypadku tak się właśnie stało. Mapę na podstawie starszego wzoru wyrytował w 1677 r. niezbyt udanie praski mied-ziorytnik Samuel Dwoŕzak (? – 1689), a została ona wydana jako załącznik do książki Mars Moravicus, którą napisał katolicki duchowny Tomáš Jan Pešina z Čechorodu (1629 – 1680). Na mapie po prawej stronie na dole znajduje się niewielki kartusz, który jest ozdobiony nieumiejętnie wykonanymi postaciami dawnego i ówczesnego mieszkańca ziem – Markomana i Morawianina. Pod nazwą MORAVIAE olim Regnum nunc Marchionatus mapa przedstawia terytorium Moraw i samodzielnego Księstwa Opawskiego wraz z przyległymi terenami. Zawartość mapy jest taka jak zwykle, jej znaczenie wynika jasno zarównoz samej mapy, jak i z jej legendy. Dodatkowo nakreślone są granice morawskich krajów. Nazewnictwojest wyłącznie czeskie, chociaż miejscami nazwy są przekręcone. W niektórych przypadkach są to scze-szczone nazwy niemieckie. Na przykład na historycznych ziemiach opawskich pierwotna czeska nazwa


miasteczka Bavorov, niemiecka Bauerwitz, tu zapisana jest jako Paurwicze, obecnie jest to polskie miasto Baborów. Mapa nie jest najlepszym obrazem Moraw, ale dla nas jest interesująca przede wszystkim dlatego, że została wykonana przez czeskiego miedziorytnika na terenie Czech. Wszystkie pozostałe wydania powstały za granicą.

16 MAPA MORAW VISCHERA

Mapa Moraw z roku 1692.Autor Georg Matthaeus Vischer Tyrolski.Orientacja północna. Przybliżona skala 1 : 188 000.Miedzioryt. Wydano w Wiedniu. Reprodukcja, zachowanowielkość oryginału. Oryginał znajduje się w CentralnymArchiwum Geodezyjnym i Katastralnym w Pradze, numerinwentarzowy I-1-140.

Mapa jest u góry w jednym wierszu zatytułowana słowami: MORAVIA MARCHIONATUS PERLU-STRATUS & DELINEATUS â G:M:VISCHER Tyrolensi Mathematico Caesareo. Ma niezwykle bogatą treść. Została wydrukowana na papierze z 12 płyt drukarskich. Na sklejonym egzemplarzu prezentuje 2 533miejscowości, a legenda obejmuje 14 symboli. Oprócz różnej wielkości i różnego rodzaju miejscowości ozna-czone są na niej granice ziemskie, wody, szata roślinna, rzeźba terenu, ramki mapy ze współrzędnymi geograficznymi. Ważne są uzupełniające rysunki wielu miejscowości. Przedstawiono ich małe widoki, a ponieważ jej autor Georg Matthaeus Vischer Tyrolski (1628 – 1696), również duchowny katolicki, był też niezwykle utalen-towanym rysownikiem, miniatury są ich wiernym obrazem i w wielu przypadkach mają znaczną wartość dokumentacyjną. Niekiedy są jedynym znanym dokumentem świadczącym o tym, jak wyglądała dana miejs-cowość w XVII wieku. Dotyczy to na przykład miasta i zamku Hradec nad Moravicí na południe od miasta Opawy (obie miejscowości są położone na Śląsku), które są opisane - podobnie jak pozostałe miejscowości - w języku niemieckim jako Grätz i Troppau. Przy południowym brzegu mapy możemy podziwiać też duże i szczegółowe weduty historycznych stolic Moraw – Ołomuńca i Brna podpisanych jako Die Statt Ollmütz i Die Statt Brünn. Nie zawsze wiemy, jak wyglądał twórca danej mapy. W tym przypadku znamy jego wizerunek,ponieważ autor umieścił na niej nie tylko swoje nazwisko, i to w sposób bardzo wyraźny, ale dodał też własny portret. Widzimy go na dole po lewej stronie nad podziałkami liniowymi. Znajduje się tam również kompas, którego strzałka w sposób nietradycyjny wskazuje południe. Prawdopodobnie jest to pomyłka miedziorytnika, którym był Johannes Tscherning (? – ?), dlatego dobrze się stało, że przewidywana północna orientacja mapy jest potwierdzona przez łacińskie opisy wszystkich stron świata znajdujące się przy brzegach mapy. Zaledwie kilka lat po wydaniu przystąpiono do sporządzenia nowych map Moraw, tym razem już na zlecenie państwa, a tym samym wynik prac prywatnej osoby przestał być potrzebny, dzieło stało się zbędne i nie było już więcej rozpowszechniane. Dziś na terenie Republiki Czeskiej możemy jednoznacznie potwier-dzić istnienie tylko trzech oryginalnych wydruków. Mapa ta jest więc niezwykle cenna. Jako zabytek została


w 1895 roku ponownie wydrukowana z zachowanych płyt drukarskich. Niestety, zaginęły one wiosną 1945 roku. Dlatego za cenne uważane są nie tylko oryginalne wydruki, ale również te późniejsze z roku 1895, które są także bardzo poszukiwane.

17 MAPA CZECH MÜLLERA

Mapa Czech (z Ziemią Kłodzką) z 1720 r.Autor Johann Christoph Müller.Orientacja północna. Przybliżona skala 1 : 132 000.Miedzioryt. Wydano w Augsburgu? Reprodukcja, zacho-wano wielkość oryginału. Wzór (nowy wydruk) znajdujesię w Centralnym Archiwum Geodezyjnym i Katastralnymw Pradze, numer inwentarzowy I-1-137.

Bezspornie jest to najbardziej udany efekt pracy jednego człowieka, choć tym razem już w służbie pań-stwowej. Dobrze przygotowany teoretycznie i praktycznie cesarski oficer, kapitan inżynier Johann Christoph Müller (1673 – 1721), który skartował Czechy, przedstawiając najpierw poszczególne kraje, a następnie łącząc je w całość, która zawierała 12 495 nazw miejscowych. Szczegółowo przedstawił wody (płynącei stojące), naturalną i przekształconą przez człowieka szatę roślinną, główne drogi oraz granice administ-racyjne. Rzeźba terenu jest nadal wyrażona za pomocą metody kopczykowej, ale proporcjonalnie. Nazwy są przeważnie niemieckie, ale można też znaleźć nazwy czeskie i łacińskie. Łacina pojawia się przede wszystkim w nazwie mapy MAPPA GEOGRAPHICA REGNI BOHEMIAE IN DUODECIM CIRCULOS DIVISAE CUM COMITATU GLACENSI… oraz w legendzie. Rysunek został przeniesiony na 25 miedzi-anych płyt drukarskich, do tego doszła jeszcze jedna przedstawiająca Czechy na 1 karcie. Po połączeniu wszystkich części w całość miała ona wymiary 240 x 282 cm. Była to największa samodzielna mapa Czech z Ziemią Kłodzką. Mogła służyć tylko jako mapa naścienna, a w przypadku niepołączenia poszczególnych kart również jako mapa podręczna. Na rogach mapy znajdują się niezwykle bogate zdobienia, szczególnie interesujący jest widok Zamku Praskiego z Mostem Karola na pierwszym planie, który został przedstawiony bez zdobiących go rzeźb. Dzieło to stało się pożądanym i cennym wzorem dla wielu ówczesnych kartografów, dzięki czemu powstało bardzo dużo mniejszych i większych map. W I po-łowie XX w. sporządzono z płyt drukarskich (które zachowały się do dzisiaj) nowe wydruki. Ze względu na trudność w posługiwaniu się mapą o tak wielkich rozmiarach podjęto decyzję o jej zmniejszeniu. Zadania tego podjął się cesarski rysownik map i kartograf Johann Wolfgang Wieland (? – 1736). Zacho-wał tę samą liczbę 25 arkuszy, a skalę z 1 : 132 000 zmienił na 1 : 231 000. Mapa ta jest datowana na rok 1726, a jej nazwa zaczyna się od słów: MAPPA CHOROGRAPHICA novissima et completissima TOTIUS REGNI BOHEMIAE… . Pomimo że treść mapy została zredukowana, dostarczała ona wiele użytecznych informacji.


18 MAPA MORAW MÜLLERA

Mapa Moraw z roku 1716. Autor Johann Christoph Müller.Orientacja północna. Przybliżona skala 1 : 180 000.Miedzioryt. Wydano w Brnie. Reprodukcja, zachowanowielkość oryginału. Oryginał znajduje się w CentralnymArchiwum Geodezyjnym i Katastralnym w Pradze, numerinwentarzowy I-1-108.

W 1708 roku cesarz Józef I (1678 – 1711) podjął decyzję o sporządzeniu mapy Moraw. Zadanie to otrzymał cesarski oficer kapitan inżynier Johann Christoph Müller (1673 – 1721). Rozpoczął je jeszcze w tym samym roku, a zakończył w roku 1712. Skartował sześć morawskich krajów. Prace wykończeniowe i poprawki trwały aż do 1716 roku, gdy dzieło zostało powierzone miedziorytnikowi z Brna – Johannowi Christophowi Leidigowi (? – ?). Ten szybko, a przy tym niezwykle starannie sporządził 4 płyty drukarskie i mapa była drukowana jeszcze w tym samym roku. Data ta nie jest jednak nigdzie podana, a tym samym mapę uważa się za niedatowaną. W kartuszu ozdobionym licznymi postaciami znajduje się czterowierszo-wa nazwa TABULA GENERALIS MARCHIONATUS MORAVIAE IN SEX CIRCULOS DIVISAE…, z której wynika temat i podstawowa forma mapy. Wykreślono ramkę ze współrzędnymi geograficznymi. Treść obejmuje: miejscowości, drogi, granice ziemskie i krajowe, wody płynące i stojące, naturalną szatę roślin-ną i uprawy oraz nazewnictwo. Nazwy są przede wszystkim w języku niemieckim, gdzieniegdzie również po czesku, jednak mimo to słowiańskie pochodzenie nazw jest widoczne na całej mapie, nie brakuje na niej też łaciny. Rzeźbę terenu przedstawiono nadal za pomocą metody kopczykowej. O tym, że stworzenie mapy było wielkim zadaniem, świadczy fakt, że oznaczono na niej aż 4 091 miejscowości. Po roku 1790 mapa została wydrukowana ponownie. Dodano do niej rejestr miejscowości oraz prostokątną siatkę ułatwiającą wyszukiwanie. Na fragmencie obejmującym Górny Śląsk podjęto nawet próby przedstawienia ukształtowania terenu metodą kreskowania. W części obejmującej obecne terytori-um Polski szczegółowo przedstawiono obszar wokół Głubczyc na Śląsku, podobnie jak należącą wówczas do Moraw enklawę kietrzańską będącą własnością biskupów ołomunieckich. Dzieło było podstawą do tworzenia wielu pochodnych map, które w znaczącym stopniu przyczyniły się do poznania tej historycznej ziemi należącej do czeskiego państwa.

19 ORYGINALNA MAPA STABILNEGO KATASTRU

Oryginalna mapa stabilnego katastru Pragi z roku 1842,arkusze IX i XIV. Skala 1 : 1440. Reprodukcja, oryginalnawielkość. Oryginał znajduje się w Centralnym ArchiwumGeodezyjnym i Katastralnym w Pradze, numer inwentar-zowy B2/a/4/C5752.


Stabilny kataster jest to nazwa monumentalnej, kompletnej, a na swoje czasy maksymalnie dokładneji obiektywnej mapy z połowy XIX stulecia. Był on sporządzany stopniowo we wszystkich krajach ówczesnej monarchii austriackiej. Jego głównym zadaniem było udostępnić podkład dla prostego i sprawiedliwego wyliczania podatków gruntowych w całej monarchii. Podstawą przyszłego stabilnego katastru były patent cesarza Franciszka I dnia 23 grudnia 1817. Prace kartograficzne związane z jego założeniem były na ziemiach czeskich prowadzone w latach 1824 – 1843. W przeciwieństwie do wszystkich poprzednich prób ewidencji własności gruntów było to karto-wanie oparte o dokładnych i przemyślanych podstawach. W Czechach, na Morawach i w ówczesnym austriac-kim Śląsku była założona i zmierzona osnowa katastralna I, II i III rzędu, która była następnie zagęszczona triangulacją graficzną. Wynikiem była sieć dokładnie pomierzonych punktów, które służyły jako podstawa szczegółowego pomiaru metodą stolika pomiarowego. Stopniowo wszystkie grunty i budynki zostały zmierzone, przedstawione na mapach, spisane i opisa-ne. Grunty rolne zostały podzielone według rodzaju upraw i według klasy gruntów. W ten sposób została stworzona podstawa do obliczania podatku gruntowego. Mapy całego obszaru Czech, Moraw i austriackiego Śląska były przygotowane w skali 1 : 2880, wyjątkiem jest Praga, której Oryginalna mapa stabilnego katastru była wykonana w skali 1 : 1440. Zbiór więcej niż 70 000 arkuszy (różnych rozmiarów) oryginalnych, ręcznie kreślonych i ręcznie kolorowanych Oryginalnych map stabilnego katastru jest niewątpliwie najcenniejszym mapowym zbiorem Centralnego Archiwum Geodezyjnego i Katastralnego.

20 OBOWIĄZKOWY CESARSKI WYDRUK MAPY STABILNEGO KATASTRU

Obowiązkowy cesarski wydruk mapy stabilnego katastruPragi z roku 1842, arkusze III, IV, VIII, IX, XIII, XIV, XVI, XVII.Skala 1 : 2880. Reprodukcja, oryginalna wielkość. Oryginałznajduje się w Centralnym Archiwum Geodezyjnym i Katas-tralnym w Pradze, numer inwentarzowy B2/a/6/C6068.

Rękopisy Oryginalnej mapy stabilnego katastru były napotrzeby dalszych prac reprodukowane za pomocą kamienia lito-graficznego. Jeden z wydruków każdego arkusza, był opatrzonyopisem numerów parcel i ręcznie kolorowany, był przeznaczonydo archiwizacji w Centralnym Archiwum Katastru Gruntów w Wiedniu. Arkusz ten jest znany jako Obowiąz-kowy cesarski wydruk (Kaiserpflichtexemplar). Skala Obowiązkowego cesarskiego wydruku Pragi jest (w przeciwieństwie do oryginału mapy, przedstawionej na poprzednim panelu) jednakowa jak dla wszystkich pozostałych miast, wsi i krajobrazów wiejskich, 1 : 2880. Skala ta wychodzi z wymogu zastosowania prostego stosunku używanych wówczas jednostek terenowych do cali kwadratowych na mapie.


21 OBOWIĄZKOWY CESARSKI WYDRUK MAPY STABILNEGO KATASTRU

Obowiązkowy cesarski wydruk mapy stabilnego katastruPilzno z roku 1839, arkusze VII i X. Skala 1 : 2880. Repro-dukcja, wielkość oryginalna. Oryginał znajduje się w Cen-tralnym Archiwum Geodezyjnym i Katastralnym w Pradze,numer inwentarzowy B2/a/6/C5849.

Kolorystyka Obowiązkowych cesarskich wydruków jest po-dobna jak w Oryginalnych mapach. Pola są ochrowe, lasy szare,ogrody i parki ciemnozielone, łąki zielone, pastwiska jasnozielone.Budynki murowane są czerwone, a drewniane żółte, ciemnym odcie-niem czerwieni są przedstawione ważniejsze budowle. Brązowym kolorem są wyznaczone drogi, a niebieską cieki i obszary wodne. W kolorze białym są zostawione dziedzińce, przestrzeń publiczna i grunty, których nie można było uprawiać, np. kamienie. Przy Oryginalnych mapach stabilnego katastru konstatowaliśmy, że z punktu widzenia pomiarowego są najcenniejszą częścią stabilnego katastru. Jeszcze po ich wydaniu pracowano nad nimi, to znaczy, że zaznaczano na nich zmiany. W odróżnieniu od nich Obowiązkowe cesarskie wydruki przechowywano jako egzemplarz kontrolny bez możliwości wprowadzania zmian. W wyniku tego cały zbiór Obowiązkowych cesar-skich wydruków jest zachowany w niezwykle dobrym stanie. Ze względu na swoją informacyjną i estetyczną jakość jest najczęściej używanym oraz najbardziej poszukiwanym zbiorem map Centralnego Archiwum Geodezyjnego i Katastralnego.

22 EWIDENCYJNA MAPA KATASTRALNA

Ewidencyjna mapa katastralna Pilzna z lat 1879 – 1901, arkusze7 i 10. Skala 1 : 2880. Reprodukcja, wielkość oryginalna. Ory-ginał znajduje się w Centralnym Archiwum Geodezyjnymi Katastralnym w Pradze, numer inwentarzowy B2/a/14/C5849.

Stabilny kataster był zakładany w ramach monarchii aus-triackiej przez prawie pół stulecia. Podatki zaczęły być naliczanew oparciu o niego od roku 1860. Szczególnie szybki rozwój prze-mysłu i transportu w tym czasie powodował stale rosnący rozdźwięk między mapami katastralnymi, a rzeczy-wistością. Dlatego w roku 1869 nakazano dopełnienie map o zmiany powstałe po pierwotnych pomiarach. Prace trwały aż do roku 1881. Od roku 1883 wprowadzono już obowiązkową bieżącą aktualizację map, zapewniającą ich dokładność i trwałą zgodność ze stanem prawnym i rzeczywistym stanem w terenie.


Szczegółowo aktualizowane mapy coraz częściej były używane nie tylko do swoich pierwotnych zadań, ale na przykład przy dalszej rozbudowie miast i gmin. W niektórych przypadkach skala 1 : 2880 była zmieniona przy nowym bardziej szczegółowym kartowaniem na skalę 1 : 1440. W związku z przejściem na miary metryczne została wprowadzona skala 1 : 2500, a później 1 : 2000 i 1 : 1000. Zbiór map roboczych, na których urzędowo ewidencjowano poszczególne zmiany, aż do wydania nowej, aktualizowanej mapy katastralnej, jest dalszym unikatowym mapowym dziełem. Ze względu na swoją unikatowość (każda mapa ewidencyjna była prowadzona tylko w jednym egzemplarzu) i walory badawcze jest porównywalna ze wcześniejszymi mapami stabilnego katastru.

23 ORYGINALNA MAPA PRUSKIEGO KATASTRU

Oryginalna mapa pruskiego katastru Dolního Benešova z roku1890, arkusz 6. Skala 1 : 2500. Reprodukcja, oryginalna wielkość.Oryginał znajduje się w Centralnym Archiwum Geodezyjnymi Katastralnym w Pradze, numer inwentarzowy B4/1/478.

W roku 1742 skończyła się I wojna śląska. Austria została pokonana przez Prusy w wyniku czego Czechy stracił Ziemię Kłodzką i większość Śląska. Część historycznego Księstwa Opawskiego stałą się częścią Prus, a po I wojnie światowej w roku 1920 jego część, dziś nazywana Hlučínsko, była zwrócona państwu czeskiemu w ramach Republiki Czechosłowackiej. Hlučínsko szło inną historyczną drogą, co dotyczy również jego prezentacji na mapach, w tym i ma-pach katastralnych. Mapy katastru pruskiego wyraźnie się różnią od map katastru austriackiego. Mapy austriac-kie miały podstawową skalę 1 : 2880, podwójną 1 : 1440 a wyjątkowo także i poczwórną 1 : 720. Mapy Pruskie miały skale 1 : 2500 i 1 : 5000, nie były ograniczone ramką, niewymagana była na nich orientacja północna. Miały również inną kolorystykę. Ich aktualizacja przebiegała za pomocą map uzupełniających. Te miały skalę 1 : 1250 a 1 : 625. Jako przykład przedstawiamy reprodukcję arkusza mapy nr 6, zbioru map obszaru katastralnego miasta Dolní Benešov. Na mapie można znaleźć lata 1882, 1890 i 1891.

24 MAPA PRAGI I OKOLIC

Topograficzna mapa okolic Pragi. Niedatowana (XIX wiek). Autor – nie podano. Orientacja północna. Skala 1 : 14 400. Wydano w Wiedniu. Reprodukcja, zachowano wielkość ory-ginału. Oryginał znajduje się w Centralnym Archiwum Geo-dezyjnym i Katastralnym w Pradze, numer inwentarzowy D1/2.

Mapy wybranych obszarów, czyli okolic wielkich miast, tere-nów obozów wojskowych i poligonów, w przeciwieństwie do oryginal-nych map II wojskowego kartowania, były sporządzane w podwójnej skali 1 : 14 400. Skala ta wynikała ze stosunku


długości 1 cala wiedeńskiego na mapie do 200 sążni wiedeńskich w terenie. Centralne Archiwum Geodezyjne i Katastralne przechowuje mapę Pragi, która jest opisana w języku niemieckim jako PLAN DER UMGEBUNG VON PRAG. Ponieważ ma znaczne wymiary (156 x 164 cm), reprodukujemy tylko jej część – samo miastoi najbliższą okolicę. Wydruk jest jednokolorowy – czarno-biały i nie jest przejrzysty na całej powierzchni. Rozwiązaniem bywało ręczne pokolorowanie, czyli wyróżnienie barwami obiektów przedstawionych na mapie, tym razem tego nie zrobiono. Mapa zawiera również relief, ukształtowanie terenu pokazano metodą kreskową. Jest to interesujący dokument ukazujący krajobraz okolic wówczas jeszcze silnie ufortyfikowanej stolicy Czech.

25 MAPA BRNA I OKOLIC

Topograficzna mapa okolic Brna. Niedatowana (XIX w.). Autor – nie podano. Orientacja północna. Skala 1 : 14 400. Wydano w Wiedniu. Re-produkcja, zachowano wielkość oryginału. Oryginał znajdujesię w Centralnym Archiwum Geodezyjnym i Katastralnym w Pradze,numer inwentarzowy D1/2.

Kolejny przykład mapy II wojskowego kartowania w skali 1 : 14 400 przedstawia stolicę Moraw Brno i jego okolice. Prezentowana mapa nie jest zachowana w całości, jest to jedynie część większej całości, za to najważniejsza. Brakuje niektórych istotnych danych, przede wszystkim nazwy mapy. Przejrzysty schemat układu poszczególnych części oraz skala mapy są naklejone na jej odwrocie. W przeciwieństwie do wyżej zaprezentowanej mapy Pragi ta ręcznie pokolorowana mapa jest bardzo czytelna. Tym bardziej, że jej kolorystyka wynika z dobrze znanych map stabilnego katastru, które zostały wykorzystane jako podstawa do wykreślenia danych kartograficznych (na przykład kolorem różowym oznaczone są winnice). Miasto Brno widzimy prawie w średniowiecznym ujęciu, silnie ufortyfikowane, otoczone murami z potężnymi bastionami. Za jego murami leżą tereny wiejskie. Mapa ta niezwykłe dobrze odzwierciedla wygląd tego rejonu.

26 SPECJALNA MAPA II WOJSKOWEGO KARTOWANIA

Specjalna mapa Królestwa Czeskiego. Połowa XIX wieku.Orientacja północna. Skala 1 : 144 000. Wydano w Wiedniu. Reprodukcja, zachowano wielkość oryginału. Oryginał znajdujesię w Centralnym Archiwum Geodezyjnym i Katastralnymw Pradze, numer inwentarzowy D1/3.

Mapy II wojskowego kartowania w skali 1 : 28 800, które powstały w reakcji na wojny napoleońskie, stały się podstawą do tworzenia pochodnych map specjalnych w skali 1 : 144 000, a na ich podstawie również map generalnych w skali 1 : 288 000. Dla ziem czeskich stworzono Specjalną Mapę Królestwa Czeskiego oraz Specjal-ną Mapę Marchii Morawskiej oraz części Księstwa Śląskiego. Przedkładamy reprodukcję części Specjalnej Mapy Królestwa Czeskiego, arkusze IX, X, XV i XVI. Jest to rejon północno-wschodnich Czech, a ponieważ mapa ta pokazuje także obszar za granicą ziemską (od 1742 roku


także państwową), widzimy również część wówczas już pruskiego Śląska i Ziemi Kłodzkiej. Specjalna Mapa Królestwa Czeskiego została wykreślona w latach 1842 – 1852, a w latach 1847 – 1860 była reprodukowana w technice miedziorytniczej na 38 + 1 arkuszach. Szef sztabu generalnego armii austriackiej marszałek Jan Josef Václav Antonín František Karel hrabia Radecky z Radčy (1766 – 1858) podjął niezwykle postępową decyzję o dopuszczeniu mapy do użytku publicznego. Dzięki temu służyła ona do rozwoju nauki i gospodarki w regionie. Arkusze mapy były aktualizowane zgodnie ze stanem faktycznym i (w razie potrzeby) wydawane aż do roku 1881. Specjalna Mapa Marchii Morawskiej i części Księstwa Śląskiego obejmuje 19 arkuszy i jest wykreślona tylko do granic ziem lub granicy państwowej.

27 GENERALNA MAPA II WOJSKOWEGO KARTOWANIA

Generalna mapa Królestwa Czeskiego. II połowa XIX wieku.Orientacja północna. Skala 1 : 288 000. Wydano w Wiedniu. Reprodukcja, zachowano wielkość oryginału. Oryginał zło-żony w Centralnym Archiwum Geodezyjnym i Katastralnymw Pradze, numer inwentarzowy D1/7.

Szef sztabu generalnego armii austriackiej marszałekJan Josef Václav Antonín František Karel hrabia Radecky z Radčy podjął także decyzję o opracowaniu gene-ralnej mapy w skali 1 : 288 000 na podstawie nowo wprowadzonej specjalnej mapy w skali 1 : 144 000. Rów-nież ta mapa pochodna została dopuszczona do użytku publicznego. Dla Czech została opracowana Gene-ralna Mapa Królestwa Czeskiego, dla Moraw i Śląska – Generalna Mapa Marchii Morawskiej oraz części Księstwa Śląskiego. Obie mapy były czteroarkuszowe. Tu prezentowana jest mapa Czech. Jej kartograficzny oryginał został sporządzony w 1860 roku, a wydruki wykonane w technice miedziorytniczej ukazały sięw 1865 roku. Prezentujemy reprodukcję arkusza mapy oznaczonego numerem II zawierającego legendę mapy. Przedstawia on północno-wschodnią część Czech razem z pograniczem wówczas pruskiego Śląska i Ziemi Kłodzkiej, czyli taki sam obszar, jaki był przedstawiony na specjalnej mapie II wojskowego kartowania. Dzięki temu można ocenić stopień generalizacji kartograficznej.

28 TOPOGRAFICZNA SEKCJA III WOJSKOWEGO KARTOWANIA – oryginalna

Topograficzna sekcja III wojskowego kartowania, arkusz mapy3953/3. Mapowanie z lat 1878 – 1879. Skala 1 : 25 000. Wydanow Pradze. Reprodukcja, zachowano wielkość oryginału. Orygi-nał znajduje się w Centralnym Archiwum Geodezyjnym i Katas-tralnym w Pradze, numer inwentarzowy D1/21/3953/3 n.

Porażka armii austriackiej w wojnie z Prusami w 1866 rokudowiodła potrzeby posiadania dobrych, czyli dostatecznie szczegó-


łowych i dokładnych, wojskowych map topograficznych, które byłyby dostępne na każdym szczeblu dowodze-nia. Warunku tego nie spełniały dotychczasowe dzieła. Podjęto decyzję o sporządzeniu map opartych na dokładnych podstawach geodezyjnych z dobrze opracowanym kluczem oznaczeń, w skali dziesiętnej i odpo-wiednio dobranej wielkości. W ten sposób powstały całkowicie nowe mapy. Zrezygnowano z dotychczasowej skali map wojskowych 1 : 28 800 i zastąpiono ją skalą 1 : 25 000. Poszczególne sekcje przedstawiały w przyb-liżeniu obszar o powierzchni 13,9 x 18 km (ok. 250 km ). Treść tworzył obraz kartograficzny wraz z opisem oraz profil wysokości. Sekcje map topograficznych stały się podstawą do sporządzenia specjalnej pochodnej mapy w skali 1 : 75 000, która z kolei była źródłem do sporządzenia mapy generalnej w skali 1 : 200 000. Oryginały sekcji map topograficznych wykreślano w 11 kolorach, reprodukowane były metodą fotolito-graficzną w kolorze czarnym. Były to mapy urzędowe i nie były przeznaczone do użytku publicznego. Ziemie czeskie zostały skartowane w latach 1876 – 1879. Prezentowany arkusz przedstawia obszar Pragi, dzisiejszej stolicy Republiki Czeskiej. Zastosowanie kreskowania do wyrażenia wysokości, szczególnie na stokach, spowodowało, że wszystkie informacje stały się mało przejrzyste. W gąszczu kresek zgubiły się zarówno elementy obrazu kartograficznego, jak i opisy, które są w urzędowym języku niemieckim. Jednak nawet mimo mniejszej przejrzystości jesteśmy w stanie zaobserwować rozwijającą się metropolię Czech, gdy Praga przestała już być twierdzą. Jej barokowe umocnienia (bastiony) były stopniowo likwidowane, a miasto zaczęło się gwałtowanie rozrastać na okolicznych terenach, gdzie od początku XIX w. powstawały nowe przedmieścia. W mieście zbiegają się nowe linie kolejowe zapewniające szybkie i liczne połączenia Pragi ze światem zewnętrznym. Prezentowana reprodukcja to przedruk wydany po 1918 roku, po powstaniu samodzielnego państwa czechosłowackiego, które przejęło mapy austro-węgierskie i szybko, przynajmniej częściowo, tłumaczyło je na język czeski. Treść mapy jeszcze nie uległa zmianie, zmiany są widoczne tylko poza ramką. I chociaż można oczekiwać istnienia większej liczby egzemplarzy tego wydania, współcześnie nie spotyka się ich zbyt często, Centralne Archiwum Geodezyjne i Katastralne ma w swoich zbiorach tylko jeden egzemplarz.

29 TOPOGRAFICZNA SEKCJA III WOJSKOWEGO KARTOWANIA – reambulowana

Topograficzna sekcja III wojskowego kartowania, arkusz mapy3953/3 z lat 20. XX wieku. Skala 1 : 25 000. Wydano w Pradze. Reprodukcja, zachowano wielkość oryginału. Oryginał znajdujesię w Centralnym Archiwum Geodezyjnym i Katastralnymw Pradze, numer inwentarzowy D1/21/3953/3 r.

Wojskowa służba kartograficzna młodego czechosłowac-kiego państwa przejęła stare austro-węgierskie mapy państwowe– wojskowe mapy topograficznie i zaczęła stopniowo dostosowy-wać je do swoich potrzeb. Zaczęła tłumaczyć je na język czeski, aktualizować treść na podstawie wszystkich dostępnych wiarygodnych materiałów, zmieniać ich wygląd. Reambulować. Prace te były wykonywane jedynie wzdłuż granic państwa oraz w okolicach wielkich miast. Przykładem jest prezentowany arkusz. Treść mapy została zaktualizowana, aby była zgodna ze stanem faktycznym w terenie. Nazwy geograficzne w języku

2


niemieckim zostały zmienione na nazwy w języku czeskim. Kreski stosowane do przedstawiania ukształto-wania terenu zastąpiono warstwicami, a mapa została wydrukowa w dwóch kolorach. Obraz kartograficzny wraz z opisem oraz dane poza ramką są koloru czarnego, wysokości zaznaczono na brązowo. Dzięki temu mapa stała się bardziej przejrzysta, a praca z nią łatwiejsza. Na tej karcie widzimy nadal rozwijającą się Pragę, która nie jest już tylko stolicą Czech, ale stolicą nowego państwa. Mapy te można spotkać dosyć często, były wielokrotnie wydawane, ale różniły się tym, że na niektórych została uzupełniona siatka współrzędnych oraz dane poza ramką. Również ta mapa nie była dostępna publicznie i szczególnie po drugiej wojnie światowej podlegała specjalnym przepisom. Jej poszczególne karty zostały w większości oznaczone jako „Poufne”, a w niektórych przypadkach nawet jako „Tajne”.

30 SPECJALNA MAPA III WOJSKOWEGO KARTOWANIA

Specjalna mapa III wojskowego kartowania, arkusz mapy 3953z 1935 i 1951 roku. Orientacja północna. Skala 1 : 75 000. Wydano w Pradze. Reprodukcja, zachowano wielkość ory-ginału. Oryginał znajduje się w Centralnym Archiwum Geo-dezyjnym i Katastralnym w Pradze, numer inwentarzowyD1/24/3953.

Na podkładzie map topograficznych w skali 1 : 25 000 zostały stworzone specjalne pochodne mapy w skali 1 : 75 000. Zawsze 4 sekcje topograficzne tworzyły jedną mapę specjalną. Układ kart był zgodny ze współrzędnymi geograficznymi, a wielkość pola mapy została określona na 30´ długości geograficznej i 15´ szerokości geograficznej. Powierzchnia takiego obszaru wynosiła ok. 1 000 km . Treść była prawie całkowicie zgodna z treścią mapy topograficznej. Dla uproszczenia mapa była drukowana tylko w kolorze czarnym. Ziemie czeskie zostały przedstawione na 110 arkuszach. Mapa była powszechnie dostępna i zyskała niezwykłą popularność. Po przejęciu jej przez państwo czechosłowackie została, podobnie jak mapa topograficzna, zaktualizowana zgodnie ze stanem faktycznym w terenie i przetłumaczona na język czeski. Była też w różny sposób przerabiana i uzupełniana poprzez dodruk różnych siatek współrzędnych. Obszary leśne zostały pokazane w kolorze zielonym, dzięki czemu treść stała się bardziej przejrzysta. Na kilku arkuszach wody zostały wydrukowane w kolorze niebieskim, kreskowanie zastąpiono poziomicamiw kolorze brązowym. Zastosowano tu nawet cieniowanie. Na innych arkuszach mapy dodrukowano siatki współrzędnych w kolorze czerwonym, pomarańczowym i niebieskim. Mapa specjalna w skali 1 : 75 000 znana jest z wielu wydań. Tutaj prezentujemy wydaną w Czechosłowacji w 1935 roku w podstawowej wersji druku w dwóch kolorach – czarnym i zielonym. Mapa była szeroko wykorzystywana zarówno publicznie, jak i przez organy administracji państwowej przez wiele lat po II wojnie światowej. Druga reprodukowana mapa jest datowana na rok 1951, a ponieważ ma układ współrzędnych wg odwzorowania Gaussa-Krügera (w ko-lorze czarnym), jest oznaczona gryfem „Tajne”. Ze znanych wydań tej mapy w zbiorach Centralnego Archiwum Geodezyjnego i Katastralnego znajdują się jedynie niektóre.

2


31 GENERALNA MAPA III WOJSKOWEGO KARTOWANIA – oryginalna

Specjalna mapa III wojskowego kartowania, arkusz mapy 32°50°z roku 1934 i 1953. Orientacja północna. Skala 1 : 200 000. Wydanow Pradze. Reprodukcja, zachowano wielkość oryginału. Oryginałznajduje się w Centralnym Archiwum Geodezyjnym i Katastralnymw Pradze, numer inwentarzowy D1/27/32°50°.

Mapa generalna w skali 1 : 200 000 powstała jako pochodnamapy specjalnej w skali 1:75 000. Zawsze osiem specjalnych map twor-zyło jedną mapę generalną. Układ arkuszy był zgodny ze współrzędnymigeograficznymi, a wielkość pola mapy została określona na 1° długościgeograficznej i 1° szerokości geograficznej. Powierzchnia prezentowanegoobszaru wynosiła ok. 8 000 km . Treść mapy została zredukowana, jednakmimo to wszystkie dane istotne dla jej militarnego wykorzystania zostałyzachowane. Od początku była drukowana w czterech kolorach. Tym sa-mym jej czytelność była większa. Nie uległo to zmianie po przejęciu jejwcześniej przez państwo czechosłowackie. Widzimy to również na reprodukowanym tutaj arkuszu z 1934 roku. Mapa była powszechnie dostępna, często wykorzystywana i wydawana. Jeszcze po drugiej wojnie światowej była poprawiana i drukowana w większej liczbie kolorów, co jeszcze bardziej zwiększyło jej czytel-ność. Zarówno przed końcem II wojny światowej, jak i po jej zakończeniu, mapy te miały nadrukowaną siatkę układu współrzędnych. Również mapy w skali 1 : 200 000 były później dodatkowo oznaczane jako „Poufne” i, jak widać to na drugim reprodukowanym arkuszu z 1953 roku, również od początku były oznaczane gryfem „Tajne”. Mapy III wojskowego mapowania w czechosłowackiej wersji są przykładem możliwości rozwoju istnie-jącego dzieła kartograficznego, w końcu jednak z tego zrezygnowano i przystąpiono do tworzenia nowych map topograficznych na całkowicie innych postawach oraz w innym wykonaniu. Dlatego wiele egzemplarzy map topograficznych, jakie posiadały instytucje państwowe, zostało zlikwidowanych jako niepotrzebne, bez przekazania do archiwizacji i obecnie Centralne Archiwum Geodezyjne i Katastralne zajmuje się jedynie częścią wszystkich wcześniejszych wydań, często drukowanych w dużych nakładach. Można tylko mieć nadzieję, że one nadal istnieją i zostaną zachowane na przyszłość, choć są rozproszone w różnych kolekcjach publicznych lub prywatnych.

32 MAPA MARSZOWA KRÓLESTWA CZESKIEGO

Mapa marszowa Królestwa Czeskiego z 1868 roku. Autor– nie podano. Orientacja północna. Skala 1:288 000. Wy-dano w Wiedniu. Reprodukcja, zachowano wielkość ory-ginału. Oryginał znajduje się w Centralnym Archiwum Geo-dezyjnym i Katastralnym w Pradze, numer inwentarzowyD1/19.

2


Mapa powstała w pracowni Cesarsko-Królewskiego Wojskowego Instytutu Geograficznego w Wiedniu na podstawie Generalnej Mapy Królestwa Czeskiego w skali 1 : 288 000, na 4 arkuszach. Jest datowana na rok 1868, a jej nazwa zaczyna się od słów Marschrouten-Karte… . Służyła do planowania dyslokacji, wówczas już austro-węgierskiej armii. Na prostej topograficznej bazie, tworzonej przez granice, miejscowości, wody płynące i stojące, a przede wszystkim drogi i linie kolejowe, została oznaczona dodatkowa treść, która jest opisana w le-gendzie. Szczególną uwagę poświęcono wszystkiemu, co mogło mieć wpływ na przemieszczanie wojsk (brody, mosty, promy). Ważne były dane o odległościach między poszczególnymi miejscowościami, które określano za-równo w jednostkach odległości, jak i czasu (ponownie popatrzmy na legendę mapy). Załącznikiem do mapy był skorowidz. Mapa posiada kwadratową siatkę identyfikacyjną. Prezentujemy arkusz nr II przedstawiający północno--wschodnie Czechy. Widoczne są na nim przygraniczne Górne Łużyce, Śląsk i Ziemia Kłodzka, obecnie części Polski.

33 WOJSKOWA MAPA MARSZOWA MONARCHII AUSTRO-WĘGIERSKIEJ

Wojskowa mapa marszowa monarchii austro-węgierskiejz lat 1880 – 1914. Autor Jahn. Orientacja północna. Skala 1 : 300 000. Wydano w Wiedniu.Reprodukcja, zachowano wielkość oryginału. Oryginał znaj-duje się w Centralnym Archiwum Geodezyjnym i Katastral-nym w Pradze, numer inwentarzowy D1/20.

Mapa obszaru Austro-Węgier przygotowana prawiezgodnie z poprzednią Mapą marszową Królestwa Czeskiegoz 1868 roku. Została opracowana na większej liczbie arkuszy i była wydawana w latach 1880 – 1914. Była sporządzona w mniejszej i już dziesiętnej skali 1 : 300 000. Autorem był bliżej nam nieznany oficer austriac-kiej armii o nazwisku Jahn (? – ?). Prezentujemy arkusz mapy J. 5. Königgrätz (Schweidnitz). W części przed-stawionego obszaru mapa zgadza się z poprzednią i można wychwycić różnice między nimi. Ogólnie mapa ta została opracowana na wyższym poziomie. Jest to widoczne zarówno w samym rysunku, jak i zawartości zaprezentowanych danych oraz legendzie mapy.

34 MAPA WYSOKICH TATR KOŘISTKI

Mapa wysokościowa Tatr Wysokich z 1863 roku. Autor Karel Kořistka. Orientacja północna. Skala 1 : 100 000. Wydano w Gotha. Reprodukcja, zachowano wielkość oryginału. Wzór (repro-dukcja) złożony w Centralnym Archiwum Geodezyjnymi Katastralnym w Pradze, numer inwentarzowy V/31.

Autorem mapy był czołowy twórca map poziomicowych w XIX wieku, czeski geograf, kartograf i sta-tystyk prof. dr Karel Kořistka (1825 – 1906). Mapa jest datowana na rok 1863 i została opublikowana w skali


1 : 100 000 pod nazwą TERRAIN – UND HÖHENKARTE DER HOHEN TATRA IN DEN CENTRAL-KARPATEN nach… jako załącznik do jego pracy o Tatrach Wysokich. Mapa ma stosunkowo dobrze opracowany obraz kartograficzny, jednak główną treścią jest przedsta-wienie wysokości za pomocą pasm wysokości. Niezwykle dobrze zostały pokazane skały. Zastosowanymi jednostkami długości były wiedeńskie stopy i wiedeńskie sążnie. W legendzie mapy są podane zależności między sążniem wiedeńskim a austriacką milą pocztową, a także kilometrem a 1° szerokości geograficznej. Nazwy geograficzne są w języku niemieckim, polskim i słowackim. Pozostałe opisy są w języku niemieckim. Ta wielobarwna mapa była wydrukowana z bardzo dobrą jakością w Gotha w Niemczech. Jest dowodem wysokiego poziomu pracy geodezyjnej (przy wykorzystaniu jedynie prostych narzędzi w niezwykle trudnym terenie) i opracowania kartograficznego. Prezentujemy egzemplarz wydrukowany przy wykorzystaniu kamienia litograficznego (litografia) wykonanego na podstawie sporządzonej przez autora rękopiśmiennej mapy.

35 MAPA KARKONOSZY KOŘISTKI

Mapa wysokościowa Karkonoszy z 1877 roku. Autor Karel Kořistka. Orientacja północna. Skala 1 : 100 000. Wydano w Pradze. Re-produkcja, zachowano wielkość oryginału. Wzór (reprodukcja)złożony w Centralnym Archiwum Geodezyjnym i Katastralnymw Pradze, numer inwentarzowy V/31.

Mapę tę także sporządził Karel Kořistka. Została wydrukowana w 1877 roku w skali 1 : 100 000 jako część obszernej pracy o tych najwyższych czeskich górach. Zatytułowana jest KRKONOŠE s do-datkem – Mapa výšek podle svých vlastních měření (...) . Reprodukujemy pierwotnie oryginalną litografię, sporządzoną na podstawie bardzo udanej, wyko-nanej przez autora oryginalnej rękopiśmiennej mapy. Orientacja mapy jest mniej więcej północno-wschod-nia, ponieważ Karel Kořistka chciał umieścić główny grzbiet górski w osi mapy. Jest to mapa poziomicowa, układ poziomic jest co 100 m i są one rozróżnione kolorystycznie. Obszary powyżej 1 400 m są pozostawione w kolorze białym (patrz skala przy prawym brzegu mapy). Poziomice, które określają poszczególne poziomy, są opisane cyfrą określającą setkę metrów. Na przy-kład poziomice o wartości 400 m liczbą 4, poziomnice o wartości 1 200 m liczbą 12. Są drukowane wyraź-nym, czerwonym kolorem. Rzędne oraz ich opisy, tak jak wszystkie pozostałe opisy oraz obraz kartogra-ficzny, są wydrukowane w kolorze czarnym, podobnie jak legenda mapy składająca się z 9 pozycji. Ukształtowanie terenu jest pokazane za pomocą cieniowania. Przedstawiona jest nie tylko czeska, ale również śląska i obecnie polska część Karkonoszy. Mapa jest nadzwyczajnym wynikiem indywidualnej, już w pełni naukowej pracy.


36 CZECHOSŁOWACJA – MAPA GOSPODARCZA

Mapa gospodarcza Czechosłowacji. Przed rokiem 1928. Autor Jan Přibyla. Orientacja północna. Skala 1 : 450 000 i 1 : 680 000. Wydanow Opawie? Reprodukcja, zachowano wielkość oryginału.Wzór (reprodukcja) złożony w Centralnym Archiwum Geode-zyjnym i Katastralnym w Pradze, numer inwentarzowy V/229.

Powstanie samodzielnego państwa czechosłowackiego nadało wielki rozmach urzędowej i naukowej kartografii, realizowanej przede wszystkim przez Wojskowy Instytut Geograficzny w Pradze. Mimo to nadal powstawało wiele map tworzonych przez osoby prywatne. Były to przede wszystkim mapy krajoznawcze i tu-rystyczne. Wyjątkiem był nauczyciel Jan Přibyla (1901 – 1976), działający na czeskim Śląsku. W latach 20. XX wieku opracował kilka map gospodarczych Czechosłowacji lub jej części – Czech, Moraw i Śląska, Słowacjii Rusi Podkarpackiej. Wszystkie miały służyć jako poglądowa pomoc naukowa przy nauce geografii Czecho-słowacji. Na mapach tych autor zaznaczał wszystkie ważne miejsca wydobycia surowców naturalnych, pro-dukcji przemysłowej oraz działalności rolniczej wszelkiego rodzaju. Mapy kreślił osobiście, zaproponowane przez niego symbole były niezwykle wymowne i zrozumiałe, łatwe do zapamiętania dla młodzieży i dorosłych. Gdy tworzył mapę całej Czechosłowacji, prawie zawsze tak ją dzielił, aby Czechy, Morawy i Śląsk były prezen-towane wspólnie w większej skali 1 : 450 000, a Słowacja z Rusią Podkarpacką w mniejszej, tu 1 : 680 000. Robił to dlatego, aby znacznie rozciągnięte terytorium państwa mogło się zmieścić na jednym arkuszuo określonych wymiarach. Reprodukowana tu mapa o nazwie REPUBLIKA CZECHOSŁOWACKA MAPA PRZEMYSŁOWA należy do jego pierwszych dzieł, nie jest datowana i nie ma informacji o wydawcy i drukarni. Możemy się domyślać, że została wydrukowana w Opawie. Mapa ta jest być może wyjątkowa, podobnie jak jej autor – nie ma o niej żadnych wzmianek w literaturze fachowej. Centralne Archiwum Geodezyjne i Katas-tralne całkiem niedawno uzyskało jej reprodukcje. Warszawa jest prawdopodobnie pierwszym miejscem, w któ-rym jest ona po kilkudziesięciu latach prezentowana publicznie.

37 CZECHOSŁOWACJA – MAPA GOSPODARCZA

Mapa gospodarcza Czechosłowacji. Po roku 1928. Autor Jan Přibyla. Orientacja północna. Skala 1 : 800 000 i 1 : 1 250 000. Wydanow Opawie? Reprodukcja, zachowano wielkość oryginału. Wzór(reprodukcja) złożony w Centralnym Archiwum Geodezyjnymi Katastralnym w Pradze, numer inwentarzowy V/230.

Poprzednią mapę Czechosłowacji Jana Přibyly z okresu sprzed 1928 roku możemy uważać za ścienną, tę – za podręczną. Również ona przedstawia cały obszar państwa, ale w częściowo zmienionym układzie. Słowację i Ruś Podkarpacką autor umieścił tu po lewej stronie u góry. Zmienił też nazwę mapy. Zapisał ją krótko: REPUBLIKA CZECHOSŁOWACKA. Mniejszemu formatowi arkusza zostały podporząd-kowane skale obu części map: 1 : 800 000 i 1 : 1 250 000. Mapę sporządzono po 1928 roku. Ponieważ


wtedy to Morawy i Śląsk zostały połączone w jedną ziemię Morawsko-Śląską, a na mapie nie jest zazna-czona granica obu ziem, można sądzić, że taka właśnie jest data jej powstania. Mapa ta w przeciwieństwie do poprzedniej jest częściej spotykana. Świadczy to o jej sukcesie, ponieważ jest znacznie lepiej opracowana zarówno od strony treści, jak i rysunku, również druk wydaje się stać na wyższym poziomie.

MAPY PAŃSTWOWE

Mapy państwowe tworzą arkusze map przedstawiające terytorium Republiki Czeskiej opracowane według jednolitych zasad i wydawane przez organy administracji państwowej w interesie publicznym. W Repub-lice Czeskiej organem tym jest Czeski Urząd Geodezyjny i Katastralny oraz podległe mu jednostki. Mapy pań-stwowe obowiązujące na terenie Republiki Czeskiej powstają w oparciu o rozporządzenia władz i dzielą się na podstawowe mapy państwowe z podstawą, powszechnie użyteczną zawartością i na tematyczne mapy pań-stwowe, które na podkładzie mapy podstawowej obrazują dalsze informacje tematyczne. Mapą państwową jest również mapa katastralna. Średnioskalowe mapy podstawowe stanowią, obok mapy katastralnej, najważniejszą część map pań-stwowych. Zbiór średnioskalowych map podstawowych tworzą: Mapa podstawowa Republiki Czeskiej w ska-lach 1 : 10 000, 1 : 25 000, 1 : 50 000, 1 : 100 000 i 1 : 200 000. Średnioskalowe mapy podstawowe mają cechy map topograficznych, zawierają szkic sytuacyjno-wysokościowy oraz informacje opisowe. Opracowane są za pomocą technologii numerycznej w jednakowym układzie arkuszy mapowych, specjalnie zaprojektowanym na potrzeby ich tworzenia uwzględniającym optymalne pokrycie arkuszami mapowymi obszaru całej Republiki Czeskiej. Średnioskalowe mapy podstawowe są jedynym zbiorem mapowym na obszarze Republiki Czeskiej, który powstaje na w oparciu o aktualizacje terenowe. Forma numeryczna średnioskalowych map numerycznych jest z racji jednolitego wykonania dla całego obszaru Republiki Czeskiej używana na potrzeby geograficznych systemów informacyjnych, portali mapowych i aplikacji internetowych w charakterze map przeglądowych.

38 MAPA ZASADNICZA 1 : 5000 POCHODNA

Mapa zasadnicza 1 : 5000 – pochodna, arkusz Benešov 1-9,I wydanie z 1951 roku.

Mapa zasadnicza 1 : 5000 – pochodna powstawała od1950 roku jako mapa wielkoskalowa i stopniowo pokryła całeterytorium byłej Czechosłowacji. Początkowo była mapą tym-czasową, dopiero na początku XXI wieku została zastąpionaprzez mapę w nowej formie. Obraz kartograficzny mapy zasadniczej został sporządzony w wyniku fotome-chanicznej transformacji mapy katastralnej, przy czym małe działki zostały pominięte. Wysokości zostały przejęte z map topograficznych w skali 1 : 25 000, 1 : 10 000 a później z Podstawowej Mapy CSRS w skali 1 : 10 000. Do 1990 roku mapy były utajnione, przeznaczone jedynie do celów urzędowych.


39 MAPA ZASADNICZA 1 : 5000

Mapa zasadnicza 1 : 5000, arkusz Benešov 1-9, stan bazydanych z 2012 roku.

Mapa zasadnicza 1 : 5000 jest podstawową mapą w dużejskali. Przedstawia całe terytorium Republiki Czeskiej w ciągłymukładzie arkuszy. Obszar Republiki jest przedstawiony na 16 301arkuszach. Przedstawiamy przykład Mapy Zasadniczej 1 : 5000w nowej formie, w postaci mapy rastrowej, której zaletą jest aktual-ność i opracowanie kolorystyczne. Podstawową treść mapy stanowią: mapa katastralna, wysokości przejęte z części hipsometrycznej Podstawowej Bazy Danych Geograficznych Republiki Czeskiej – ZABAGED, a także opis składający się z nazw geograficznych z bazy danych Geonames i skrótów rodzajowych wynikającychz atrybutów wybranych typów obiektów ZABAGED. Wizualizacja kartograficzna została wykonana automaty-cznie bez ręcznej ingerencji kartografów. Ta nowa forma Mapy Zasadniczej 1 : 5000 jest generowana dwa razy w roku tylko na części terytorium Republiki, gdzie dostępna jest mapa katastralna w formie mapy wektorowej (obejmuje 80% terytorium kraju).

40 MAPA PODSTAWOWA CSRS 1 : 10 000

Mapa podstawowa Czechosłowackiej Republiki Socjalistycz-nej w skali 1 : 10 000, arkusz 15-43-10, I wydanie z 1976 roku.

Podstawowa mapa CSRS 1 : 10 000 była opracowywanana bazie mapy topograficznej 1 : 10 000 od roku 1971 jako najbar-dziej szczegółowa podstawowa mapa w średniej skali. Pierwszewydanie zostało ukończone w 1988 roku, a w latach 1981 – 2000odbywała się jej sukcesywna aktualizacja. Arkusze mapy wydaneprzed rokiem 1990 były dostępne jedynie dla urzędów państwowych oraz instytucji socjalistycznych, a ich treść była utajniona. Treści mapy obejmowała jedynie terytorium Republiki. Po podziale Czechosłowacji mapa nadal była wydawana dla całego terytorium Republiki Czeskiej jako Mapa Podstawowa RCz 1 : 10 000 i obejmo-wała w ciągłym układzie 4 533 arkusze.

41 MAPA PODSTAWOWA RCZ 1 : 10 000

Mapa Podstawowa Republiki Czeskiej w skali 1 : 10 000,arkusz 15-43-10, 9 wydanie z 2012 roku.

Od roku 2001 odnowione wydania Mapy PodstawowejRCz 1 : 10 000 są opracowywane przy wykorzystaniu technologiicyfrowej Podstawowej Bazy Danych Geograficznych Republiki


Czeskiej – ZABAGED wraz z aktualizacją. Cały kraj został pokryty tą nową, stale aktualizowaną i opraco-wywaną cyfrowo mapą w 2006 roku. Stanowi ona podstawę do tworzenia map pochodnych w mniejszych skalach. Mapa Podstawowa RCz 1 : 10 000 uzyskała w 2001 r. nagrodę Mapy Roku, którą co roku przyznaje Czeskie Towarzystwo Kartograficzne.


Mapa Podstawowa Republiki Czeskiej w skali 1 : 25 000,arkusz 12-432 Mníšek pod Brdy, VII wydanie z 2012 roku.

Mapa Podstawowa RCz w skali 1 : 25 000 jest wydawanastopniowo od lat siedemdziesiątych XX wieku jako ogólna mapatopograficzna (od roku 1992 jako Mapa Podstawowa RCz). Przed-stawia całe terytorium Republiki Czeskiej w ciągłym układzie arkuszy, obszar kraju jest przedstawiony na 773 arkuszach. Od 2002 roku jest sporządzana w technologii cyfrowej przez zmniejszenie oraz graficzne dostoso-wanie wybranych obiektów Mapy Podstawowej RCz 1 : 10 000. Korzyścią cyfrowej obróbki jest znaczne przy-spieszenie tworzenia mapy. Mapa Podstawowa RCz 1 : 25 000 uzyskała w 2007 roku brązową plakietę Międzynarodowej Asocjacji Kartograficznej w kategorii mapy topograficzne.


Mapa Podstawowa Republiki Czeskiej w skali 1 : 50 000,arkusz 12-24, 12 wydanie z 2012 roku.

Mapa Podstawowa RCz w skali 1 : 50 000 jest jedynąmapą podstawową w średniej skali, na której obiekty będące ichtreścią są pokazane również poza terytorium Republiki Czeskiej.Została ona pomyślana jako przeglądowa ogólna mapa topograficzna, a obszar Republiki jest przedsta-wiony na 211 arkuszach. Od 2001 roku odnowione wydania Mapy Podstawowej RCz 1 : 50 000 są opraco-wywane przy wykorzystaniu technologii cyfrowej z Podstawowej Bazy Danych Geograficznych Republiki Czeskiej – ZABAGED. Spośród map w średniej skali jest ona najczęściej wykorzystywaną mapą do tworze-nia tematycznych map zasadniczych, do czego dostosowana jest jej forma graficzna.

44 MAPA GMIN O ROZSZERZONYCH KOMPETENCJACH 1 : 50 000

Mapa gmin z rozszerzonymi kompetencjami w skali1 : 50 000, arkusz Krnov (Karniów), I wydanie z 2012 roku.

Mapa gmin o rozszerzonych kompetencjach jest najnowsząmapą tematyczną sporządzoną na bazie Mapy Podstawowej RCz


1 : 50 000. Prowadzona jest od 2008 roku i w przeciwieństwie do pozostałych map podstawowych nie ma ciągłego układu arkuszy. Format został tak zaplanowany, aby obszar administracyjny każdej gminy o rozszer-zonych kompetencjach był przedstawiony na oddzielnej karcie. Ponadto jako jedyna mapa nie ma ramki i jest wykonana bez marginesów.

45 MAPA DROGOWA RCZ 1 : 50 000

Mapa drogowa Republiki Czeskiej w skali 1 : 50 000,arkusz 02-43 Litoměřice, VII wydanie z 2012 roku.

Mapa drogowa RCz jest mapą tematyczną wykorzystu-jącą jako bazę Mapę Podstawową RCz w tej samej skali. Mapapowstaje przy współpracy z Dyrekcją Dróg Krajowych i AutostradRCz, która dostarcza też treść tematyczną.


Mapa Podstawowa Republiki Czeskiej w skali 1 : 100 000,arkusz 24-4 Vyškov, XI wydanie z 2012 roku.

Mapa Podstawowa RCz w skali 1 : 100 000 ukazuje sięjako zmniejszenie mapy 1 : 50 000 od 1978 roku. W przeciwień-stwie do niej nie przedstawia zagranicy. Cały obszar RepublikiCzeskiej jest pokazany na 59 arkuszach.


Mapa Podstawowa Republiki Czeskiej w skali 1 : 200 000,arkusz 23 Jihlava, IX wydanie z 2011 roku.

Mapa Podstawowa RCz 1 : 200 000 ukazuje się od roku1970 (do roku 1992 jako Mapa Podstawowa CSRS, ew. CSRF)i cały obszar kraju przedstawiony jest na 18 arkuszach. Jest jedynąmapą podstawową, która nie powstaje w wyniku bezpośredniegoodwzorowania z Podstawowej Bazy Danych Geograficznych Republiki Czeskiej. Źródłem jest baza danych Data 200, będąca podstawą paneuropejskiego projektu EuroRegionalMap prowadzonego pod szyldem orga-nizacji EuroGeographics. Zaletą Mapy Podstawowej RCz 1 : 200 000 jest opracowywanie jej dla całego kraju w jednym roku. W 2011 r. uzyskała nagrodę Mapy Roku, którą przyznaje co roku Czeskie Towarzystwo Kartograficzne.


48 MAPA REPUBLIKI CZESKIEJ 1 : 500 000

Mapa Republiki Czeskiej w skali 1:500 000, 5 wydaniez 2007 roku.

Mapa Republiki Czeskiej 1 : 500 000 jest pomyślana jakoogólna mapa przeglądowo-topograficzna. Przedstawia ona na1 arkuszu cały obszar Republiki Czeskiej łącznie z obszarami przy-granicznymi. Mapa ta służy jako podstawa do przeglądowych map tematycznych całej Republiki Czeskiej.

49 GŁÓWNE JEDNOSTKI GEOMORFOLOGICZNE REPUBLIKI CZESKIEJ 1 : 500 000

Republika Czeska - mapa głównych jednostek geomorfolo-gicznych w skali 1 : 500 000, 1 wydanie z 1996 roku.

Mapa głównych jednostek geomorfologicznych RepublikiCzeskiej 1 : 500 000 jest jedną z map tematycznych, które powstałyna podstawie Mapy Republiki Czeskiej. Na ogólną kartograficznątreść zostały naniesione w tej skali niezwykle szczegółowe danehipsometryczne z oznaczeniem podziału geomorfologicznego Republiki Czeskiej do IV poziomu (na terenie RCz są łącznie 93 zespoły geomorfologiczne). Mapa ta do dziś służy jako istotna pomoc naukowa w czeskich szkołach.

50 ATLASY NARODOWE

Atlas Republiki Czechosłowackiej z 1935 roku Atlas czechosłowackich dziejów z 1965 roku Atlas Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej z 1966 roku Atlas krajobrazowy Republiki Czeskiej z 2009 roku Oryginały przechowywane w Centralnym Archiwum Geo-dezyjnym i Katastralnym w Pradze, numery identyfikacyjneII/4/C27, II/4/C105, II/4/C121, II/4/D71.

Republika Czechosłowacka, tym samym także jej następczyni Republika Czeska mają wieloletnią tradycję w wydawaniu wielkich kompleksowych atlasów narodowych z całym mnóstwem map, diagramów oraz tekstów towarzyszących. Pierwszym z nich był Atlas Republiki Czechosłowackiej. Był wydany w roku 1935. O 30 lat później,w roku 1965, wydano Atlas czechosłowackich dziejów, a po nim w roku 1966 Atlas Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej. W tym tysiącleciu nawiązał do tych atlasów kolejny wielki, całkiem nowy atlas pod nazwą Atlas krajobrazowy Republiki Czeskiej. Był wydany w roku 2009. Pierwsze trzy atlasy prezentujemy na fotografii, ostatni bezpośrednio. Skale ich głównych map były1 : 1 250 000, 1 : 1 000 000 i 1 : 500 000.


Wszystkie atlasy narodowe charakteryzowały się wysoką jakością treści, opracowań kartograficznych i druku. Atlas Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej i Atlas krajobrazowy Republiki Czeskiej były opraco-wywane w dwóch różnych formach: jako przeznaczony do formy książkowej i jako zbiór arkuszy w osobnym kartonie. W ten sposób ułatwiono pracę z poszczególnymi mapami. Wybrane mapy były wydane w większym nakładzie i rozpowszechniane samodzielnie. W ten sposób dotarły do większej grupy zainteresowanych niż by się to powiodło w przypadku atlasu. Pierwsze z trzech spośród tych atlasów mają już dzisiaj wartość kolekcjonerską, można liczyć się z tym, że tak będzie również w przypadku tego ostatniego.

51 ATLASOWA MAPA POLSKI

Ogólnogeograficzna mapa Polski z 1948 roku.Zespół autorów. Orientacja północna. Skali nie podano. Wydano w Pradze. Reprodukcja, zachowano wielkość oryginału. Oryginał – pry-watne archiwum RNDr. Tomáš Grim, Ph.D.

Pod tytułem SVĚT V KAPSE (Świat w kieszeni) w 1948roku ukazało się pierwsze wydanie małego kieszonkowego atlasu świata o wymiarach 11,3 x 8,5 cm. Atlas nie był związany, miał 64 strony i zawierał 30 map. W nakładzie 100 000 egzemplarzy w 6 kolorach wydruko-wało go i wydało wydawnictwo Melantrich w Pradze. Jego cena wynosiła 18 koron czechosłowackich. Strony 16 i 17 były poświęcone Niemcom i Polsce. Po lewej stronie pod polską flagą państwową znajdują się podstawowe informacje statystyczne, po prawej – mapa ogólnogeograficzna z opisem POLSKA. Ze względu na podaną skalę (300 km równa się 17,5 mm) mapa przedstawia jedynie granice państwa, wybra-ne miejscowości, linie kolejowe, rzeki, wysokości oraz część Morza Bałtyckiego. Do tego dochodzą nazwy geograficzne i pozostałe opisy. Na mapie znajdują się 34 nazwane miejscowości oraz 8 nazwanych rzek. Wysokości są wyrażone za pomocą warstw hipsometrycznych z punktami wysokościowymi. Są trzy takie punkty. Zapewne w wyniku niedopatrzenia wspólna czesko-polska góra Śnieżka ma podaną wysokość 603 m n.p.m. czyli znacznie niższą od rzeczywistej. Rzeźba terenu jest przedstawiona za pomocą cieniowania. Opis mapy jest w języku polskim. Miejscami, nie całkiem systemowo, są użyte czeskie egzonimy. Brakuje legendy mapy, na wstępie atlasu znajdują się wyłącznie symbole miejscowości zróżnicowane w zależności od liczby mieszkańców. Jednak nawet w tym prostym układzie atlas dostarczał wielu podstawowych danych geograficznych i statystycznych o Polsce i przyczyniał się do poznania tego państwa. Prezentujemy go jako ciekawostkę. Opisana mapa jest być może najmniejszą samodzielną mapą Polski. Istnieją wydruki tego atlasu zawierające jednakowe informacje o nakładzie, w których polska flaga jest przedstawiona bez godła. Pochodzą one zapewne z drugiej części nakładu, w której godło zostało wyre-tuszowane z płyt drukarskich, a polska flaga została wydrukowana jedynie w swej formie podstawowej. Zobacz druga reprodukcja.

STARÉ A NOVÉ MAPY Z ÚZEMÍ ČESKÉ REPUBLIKYPrůvodce výstavou

(Výstava ze sbírek Ústředního archivu zeměměřictvía katastru Zeměměřického úřadu v Praze)

1. vydání

Vydal Český úřad zeměměřický a katastrální v roce 2013.Text a příprava: Ing. Jiří Černohorský, RNDr. Tomáš Grim, Ph.D.,

RNDr. Miroslav Kronus, RNDr. Ing. Michal Traurig.Překlad: Jaroslaw Radiměřský, Lucyna Bialik.Zvláštní poděkování: Katarzyna Baranowska.

Grafická úprava: Petr Mach.Vytiskl: Zeměměřický úřad. Mimo EP.

© Český úřad zeměměřický a katastrální, 2013

www.cuzk.czZEMĚMĚŘICKÝ ÚŘADZEMĚMĚŘICKÝ ÚŘAD www.cuzk.cz

PRZEWODNIK PO WYSTAWIE

Dawne i obecne mapyz terytorium Republiki Czeskiej

ZÚ

PRZEWODNIK PO WYSTAWIE Dawne i obecne mapy z … · świata oraz (a w niektórych przypadkach...

Documents

Transcript of PRZEWODNIK PO WYSTAWIE Dawne i obecne mapy z … · świata oraz (a w niektórych przypadkach...