CZASOPISMO NAUKOWE SOPOCKIEJ SZKOY WYSZEJ

ISSN 2353-0987

PRZESTRZE

EKONOMIA

SPOECZESTWO

SPACE ECONOMY SOCIETY

NUMER 3/I/2013

SOPOCKA SZKOA WYSZA SOPOT POLSKA

PRZESTRZE EKONOMIA SPOECZESTWO

PRZESTRZE EKONOMIA SPOECZESTWO

procznik wydawany przez Sopock Szko Wysz

Recenzent dr hab. Magorzata Gawrycka, Politechnika Gdaska dr hab. Tadeusz Bogdanowicz, Uniwersytet Gdaski dr hab. Barbara Gierusz, Uniwersytet Gdaski prof. dr hab. Jerzy Gierusz, Uniwersytet Gdaski dr hab. Teresa GostkowskaDrzewicka, Sopocka Szkoa Wysza Redaktor Naczelny prof. dr hab. Teresa Martyniuk, Sopocka Szkoa Wysza Rada Naukowa dr hab. Teresa Czerwiska, Uniwersytet Warszawski przewodniczcy prof. nad. Roman Gajewski, Akademia Sztuk Piknych w Gdasku dr hab. Maria Jastrzbska, Uniwersytet Gdaski dr hab. Jerzy Ossowski, Politechnika Gdaska dr Renata Paczyska-Gociniak, Sopocka Szkoa Wysza dr Grzegorz Pczek, Sopocka Szkoa Wysza dr hab. Katarzyna Romanczuk, ytomierski Pastwowy Uniwersytet Technologiczny, Ukraina Ph.D Helena Stolarenko, Narodowa Akademia Statystyki, Rachunkowoci i Audytu, Ukraina dr Anna Szymczak, Sopocka Szkoa Wysza Redaktor Wydania dr Renata PaczyskaGociniak, Sopocka Szkoa Wysza Sekretarz mgr Izabela Szymichowska tel. 48-506-474-217 e-mail: isulima@ssw.sopot.pl Przygotowanie do druku mgr Agnieszka Jacewicz

Sopocka Szkoa Wysza 81-855 Sopot ul. Rzemielnicza 5 Polska

Tel. 48-58-555-83-80, e-mail: office@ssw.sopot.pl

Sopocka Szkoa Wysza, Sopot, Polska ISSN 2299-1263

SPIS TRECI CONTENTS

Wstp Introduction

1. Sw par o publikacji A few words about the publication ............................................................. 7

2. A. C. Leszczyski, Inno jako dewiacja Otherness as a deviation ............................................................................... 9

Cz I Part I

Przestrze i spoeczestwo Space and Society

1. J. Sotysiak, cieki rowerowe i ich powizania z innymi formami rekreacji Bicycle paths and their links with other forms of recreation ........................ 29

2. J. Wojciechowski, Problem ujednolicenia systemu wyborczego w wyborach do parlamentu europejskiego The problem of unification the electoral law to the European Parliament ................................................................................................... 39

3. T. Kowalczyk, Gosowanie per prokura w wyborach do Parlamentu Europejskiego (na przykadzie Polski) Voting per procura in elections to the European Parliament (The example of Poland) ............................................................................. 53

4. J. Zasadzka, M. Grabus, Dziaania systemowe kluczem do dugoletniej aktywnoci zawodowej

pracownikw System actions as the key to a long-term employees activity .................... 63

Cz II Part II

Wybrane problemy z finansw Selected problems of finance

1. T. GostkowskaDrzewicka, A. Baszkiewicz, Decyzje inwestycyjne w nieruchomoci uwarunkowania ekonomiczne (cz. II) Real estate investment decisions economic determinants (part II) ........... 75

2. M. GostkowskaDrzewicka, P. T. Czaja, Prognozowanie cen akcji za pomoc indeksu DJIA weryfikacja

empiryczna (cz. II) Share price forecasting by means of index DJIA empirical

verification (part II) ..................................................................................... 85

Cz III Part III

Wybrane problemy z rachunkowoci Selected problems of accounting

1. J. Podlewski Problematyka zarzdzania ryzykiem gospodarczym w rewizji finansowej

Risk Management issues in external financial audit ................................... 99

2. W. Hoensch Zastosowanie controllingu w maych i rednich przedsibiorstwach na przykadzie firmy niemieckiej Danilo Wiehler Controlling application in small and medium enterprises in the example of German "Danilo Wiehler" ....................................................................... 119

Cz IV Part IV

Forum dyskusyjne Forum

1. S. Pakowska, Rachunkowo rodowiskowa jako obszar rozwoju rachunkowoci przedsibiorstw XXI wieku Environmental Accounting as an area of companies accounting development in XXI century ....................................................................... 133

2. D. Saczkowska, Sporzdzenie sprawozdania finansowego wedug zaoe IASB/FASB po raz pierwszy Financial reporting by assumptions IASB / FASB for the first time ........... 149

3. C. Sarnecki, Zarzdzanie zyskiem (Yield Management) przedsibiorstwa hotelarskiego Yield Management in the lodging industry ................................................. 159

Cz V Part V

Studencki ruch naukowy Students scientific movement

1. F. Bernaciski, Systemy zarzdzania jakoci w brany spoywczej Quality management systems in the food industry ...................................... 177

2. . Kiedrowicz, K. Leper, J. Trzeciska Finansowanie zewntrzne inwestycji infrastrukturalnych w Chojnicach w latach 2007 2009 External financing of infrastructure investments in Chojnice from 2007 till 2009 .............................................................................................. 189

7

WSTP

SW PAR O PUBLIKACJI Przekazujemy Pastwu kolejny numer czasopisma, w ktrym ujto zagadnienia

z obszaru nauk humanistycznych i nauk spoecznych. Jego trzon tworz artykuy powicone tematyce z takich dyscyplin jak: ekonomia, finanse i prawo.

Biecy numer zosta podzielony na pi czci, a wprowadzeniem do niego, ju tradycyjnie, jest esej, tym razem o wymowie diagnozujcofilozoficznej, w kt-rym nie brakuje odwoa do aktualnej, spoecznej rzeczywistoci.

Cz pierwsza tego numeru to artykuy odnoszce si do kwestii zwizanych z przestrzeni oraz spoeczestwem. Rozpoczyna j studium powicone sferze rekreacyjnej miasta Gdaska, bdce kontynuacj artykuu na temat komunikacji rowerowej, zawartego w poprzedniej edycji czasopisma. Kolejno, poruszone zostay problemy zwizane z systemem wyborw do Parlamentu Europejskiego i aspektem dugoletniej aktywnoci zawodowej pracownikw. Cz druga numeru zwizana jest z finansami; tym razem ujto w niej treci dotyczce rynku nieruchomoci i rynku kapitaowego. W czci trzeciej czasopisma zgromadzono opracowania traktujce o wybranych aspektach szeroko pojmowanej rachunkowoci: badaniu sprawozda finansowych i controllingu. Forum dyskusyjne, jako cz czwarta czasopisma, zawiera artykuy dotyczce rachunkowoci rodowiskowej, standardw sprawozdawczoci finansowej oraz zarzdzania zyskiem.

Ostatnia, pita cz numeru to, podobnie jak w poprzednich numerach, obszar artykuw zwizanych z naukowym ruchem studenckim. Prezentowane ujcia doty-cz: systemw zarzdzania jakoci oraz rde finansowania inwestycji infra-strukturalnych w Chojnicach.

Renata PaczyskaGociniak

9

Andrzej C. Leszczyski

INNO JAKO DEWIACJA Sowa kluczowe: norma, przecitno, stygmat, tolerancja.

OTHERNESS AS A DEVIATION Keywords: norm, average, stigma, tolerance.

Wstp

W potocznym jzyku normalno i zdrowie psychiczne to nieomal synonimy. Choroba psychiczna oznacza nienormalno, czyli dewiacj (devio schodz z drogi). Potoczna wiadomo ow drog pojmuje jak trakt wydeptany przez wsplnot etniczn czy jzykow. Take religijn. Religia, majca peni funkcj zbawcz, ulega widocznej we wszelkich spoecznoci horyzontalizacji, stajc si rdem tosamoci zbiorowej, ergo wykluczajcej (ekskluzywistycznej). Podstaw dla ekskluzywizmu jest bardzo czsto cielesno (zwierzco), ktr religia ma sublimowa. [Wierzcy] zazwyczaj potrzebuj pewnej grupy innych istot ludzkich, przeciwko ktrym mog si jednoczy; kogo, kto symbolizowaby to, co wstrtne, i kto wskutek tego jeszcze doskonalej izolowaby wsplnot od jej wasnej zwierzcoci. A zatem kade spoeczestwo przypisuje wstrtne wasnoci brzydki zapach, olizo, przylepno, zepsucie, rozkad pewnej grupie osb, ktre z tego powodu s uznawane za obrzydliwe i od ktrych si stroni []. W wielu spoeczestwach europejskich rol t odgrywali ydzi1.

Celem artykuu jest zaprezentowanie innoci przez zdefiniowanie normy kulturowej i na tym tle omwienie traktowania innoci w aspekcie stygmatyzacji, statystycznej normalnoci i tolerancji. Jako metod badawcz zastosowano analiz tekstw literackich i ich porwnanie.

1. W stron spoecznej psychiatrii

Norma kulturowa definiowana jest w socjocentryczny sposb, o czym wiad-cz sownikowe definicje tego terminu. Norma to [] pewna regua zachowania czy pewien okrelony jego wzorzec; odstpstwo od niej wystawia dan osob na krytyk2. To [] aprobowana przez wikszo czonkw danej grupy lub spoe-czestwa zasada okrelajca, jakie zachowanie jest w danej sytuacji spoecznie akceptowane lub nieakceptowane3. Dewiacja jest zejciem z drogi okrelonej przez my; wyrnieniem si ja, ktre jest inne. Taki wanie, socjocentryczny punkt widzenia widoczny jest w znanym okreleniu Emila Durkheima, zgodnie z ktrym 1 M. Nussbaum, Ciao Narodu. Dlaczego w Gujaracie okaleczano kobiety? [w:] M. Turowski, J. Nalichowski (red.), Demokracja. Konflikt. Wykluczenie. Krytyczne perspektywy wspczesnej teorii spoecznej i filozofii politycznej, Wrocaw 2008, s. 269-270. 2 S. Blackburn, Oxfordzki sownik filozoficzny, Wydawnictwo Ksika i Wiedza, Warszawa 2004. 3 G. Marshall (red.), Sownik socjologii i nauk spoecznych, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2005.

10

za normalne winnimy uznawa fakty majce formy najpowszechniejsze; inne trzeba okrela jako chorobowe lub patologiczne. Powszechno, czyli przecitno, to zestawienie [] cech wystpujcych najczciej u danego gatunku wraz z ich najostrzejszymi formami4. Florian Znaniecki normalno czy z przystosowaniem do wymogw cywilizacji, z ksztatowaniem swej osobowoci oraz relacji z innymi w zgodzie z cywilizacyjnymi normami. Nieprzystosowanie do norm oznacza nie-normalno rozumian dwojako: [1] nadnormalno, odchylenie wzwy (artyci, naukowcy); [2] podnormalno odchylenie w d (chorzy psychicznie, przestpcy). Trwaa nienormalno to zboczenie5. Inny pisze Romuald W. Gutt to kady, kto odbiega od przecitnej normy rodowiskowej pod wzgldem upodoba, trybu ycia, ubioru, budowy ciaa, sposobu reagowania na okrelone bodce. Jeli odbiega od normy, jest tym samym anormalny6.

2. Inno. Stygmatyzacja

Pojawia si kolejna para synonimw: chory inny. Inny, czyli wariat (ac. varius rny), a take idiota (gr. idits prosty, nieprzekadalny, sobie tylko waciwy). W jzyku rosyjskim bdzie to jurodiwyj (idiom: szpetny, kaleki, pokr-cony), posany do wiata samotnik. Mamy tu do czynienia z prawdziwym szalestwem w tym sensie, e nie liczy si ono z zagroeniem. Ale i w tym para-doksalnie wspistotnym znaczeniu, e jest to szalestwo podejmowane z roz-mysem: na przekor wiatu!7. W jzyku angielskim podobne konotacje mona odnale w sowie queer, oznaczajcym pierwotnie co dziwnego, cudacznego, podejrzanego (dzi termin ten odnoszony jest na og do okrelenia odmiennych tosamoci pciowych).

Mona by sdzi, e akceptacja, czy wrcz pochwaa innoci winna czy si z akceptacj prawa naturalnego. To wszak Natura sprawia, e kady czowiek jest rny od kadego innego; nawet blinita monozygotyczne jako fenotypy rni si midzy sob8. Mona by te oczekiwa, e inno znajdzie ciepy odbir choby jako rdo komizmu. Bohdan Dziemidok wanie w odchyleniu od normy widzi istot zjawisk komicznych: mieszna jest na przykad szafa, ktra idzie po ulicy jak czowiek (chodzi oczywicie o gag filmowy), bo jest to zjawisko odbiega-jce od normy9. Tak jednak nie jest. O utrwaleniu si przeciwstawnego, socjo-centrycznego (statystycznego) paradygmatu mylowego wiadczy fakt, e te afirmu-jce indywidualno okrelenia ich polskim odpowiednikiem byaby osoba rozumiana jako byt osobny doczekay si tak negatywnych konotacji wartociu-jcych. Inno (ang. otherness, fr. altrite) staje si odpowiednikiem obcoci wiata 4 E. Durkheim, Zasady metody socjologicznej, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1968, s. 86. 5 F. Znaniecki, Ludzie teraniejsi a cywilizacja przyszoci, Lww-Warszawa 1934, s. 308n. 6 R.W. Gutt, O chorych i zdrowych, Krakw 1986, s. 41. 7 C. Wodziski, w. Idiota, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2000, s. 53. 8 Wiele interesujcych uwag na ten temat zawiera praca Theodosiusa Dobzhanskiego pt. Rnorodno i rwno, Warszawa 1979. 9 B. Dziemidok, O komizmie. Od Arystotelesa do dzisiaj, Wydawnictwo: Sowo obraz terytoria, Gdask 2011, s. 55.

11

i ludzi - nieczytelnych, nieprzyswajalnych, wymykajcych si spod kontroli. Inny staje si obcym, ten wrogiem. Normalno to swojo identyfikowana przez podobiestwo, typowo, mieszczenie si w spoecznym standardzie. To, co pozos-taje w mniejszoci, nie zasuguje na uwag jako kaprys natury (freaks of nature), albo przeciwnie, stanowi zagroenie, z ktrym trzeba si liczy, a przynajmniej zaznaczy (stygmatyzowa, etykietowa itp.). Nawet jeli stygmat ma dotyczy zbiorowoci rasy, krgu kulturowego dla swojej czytelnoci winien konkre-tyzowa si w jednostce. Trzeba stworzy jej modelowego czonka, nada nowe waciwe znaczenie sowom takim, jak Arab, yd, Polak, Hindus. Jeeli ideolo-gia [rasizmu, wykluczania acl] ma by skuteczna, to sympatyczni ssiedzi arabscy czy ydowscy musz by tylko wyjtkiem od reguy, bo kim jest Arab czy yd kady wie. eby przylepi etykietk, trzeba najpierw powiedzie wszystkim, co ona znaczy10.

Etykieta wskazujca innego z samej istoty stanowi obraz uproszczony, czyli stereotyp. Etykiety pisze Magorzata Melchior staj si w pewnych warunkach okreleniami stygmatyzujcymi, pitnami: ich uycie w stosunku do jednostki wy-cza j z grona swoich czy normalnych. Jednostka napitnowana to jednostka, ktr co dyskwalifikuje, przeszkadza w zaakceptowaniu przez otoczenie11. Erving Goffman w znanej monografii wskazuje na pitno jako atrybut dotkliwie dyskre-dytujcy, od ktrego nie sposb si uwolni. Witold Gombrowicz uyby okrelenia gorszo, Hanna Krall mwi o czerni jako o pojciu kryjcym w sobie los, naz-naczenie, ponienie. Zastanawia si, czy jest to atrybut subiektywny, przyzwolenie i autonaznaczenie (tylko czer uwiadomiona jest cierpieniem), czy te obiektyw-ny (Czowiek staje si inny, kiedy go naznaczaj instytucje prasa, opieka spoeczna, psychiatria, sd)12. Co istotne, pitnowanie kryje w sobie jzyk nie atrybutw, lecz relacji. Atrybut, ktry pitnuje jednego posiadacza, moe potwierdza zwyczajno innego, a zatem sam w sobie nie jest ani zaszczytny, ani dyskredytujcy13. Psychologiczny wpyw pitnujcych stereotypw jest taki, i [] z zaoenia nie wierzymy, e osoba napitnowana jest w peni czowiekiem. Opierajc si na takim zaoeniu, stosujemy wobec niej rne formy dyskryminacji, przez co skutecznie nawet jeli czsto niewiadomie zmniejszamy jej yciowe szanse14. Inno stygmatyzowana, pitnowana, wykraczajca poza to, co uni-wersalne, unormowane aksjologicznie staje si ostatecznie czym w rodzaju rda szkodliwej infekcji, brudnej plamy na zdrowym ciele spoecznym. Osoba nieczysta pisze Mary Douglas jest zawsze po zej stronie. Popada w zy stan lub po prostu przekroczya lini, ktrej nie powinna bya przekracza, a ta zmiana miejsca

10 T. Koczanowicz, Inni w Europie, czyli o czym mwi rasici, Recykling Idei. Pismo spoecznie zaangaowane 2012/2013 (zima), nr 14. 11 M. Melchior, Reakcja na stygmat. Impresje wok bada nad polskimi ydami, Przegld Powszechny 2008, nr 11. 12 H. Krall, Sublokatorka, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1985, s. 125. 13 E. Goffman, Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2007, s. 33. 14 Ibidem, s. 35.

12

sprowadza na kogo zagroenie15. Magdalena Figza pitnujce, nieczyste lady znajduje w twrczoci Piera Paola Pasoliniego, rozdartej midzy natur i kultur, jednostk i spoecznymi rygorami, popdami i ich tumieniem przez dyskurs wadzy. Bohaterami dramatw Pasoliniego s zwykle jednostki wyizolowane, sytuujce si poza spoecznie akceptowanymi modelami tosamoci, wymykajce si kulturowym klasyfikacjom opartym na binarnym podziale pci i rl pciowych. Ich odmien-no, cho nie zawsze w wyrany sposb zdefiniowana, staje si przyczyn wewntrznego rozdarcia i spoecznego wykluczenia. Skazuje na samotno bd funkcjonowanie na obrzeach systemu spoecznego16.

Zastanawiajce jest to, e pitnowanie odmiennoci ma z reguy charakter ekstrawersyjny, nie za introwersyjny. Inno negowana w drugim czowieku bywa wyzwalana w sobie jako drugie ja, transgresja, gra, zrzucenie maski itp. Cho oczywicie zdarzaj si sytuacje, w ktrych odkrycie zatajonego pragnienia, ujawnienie wasnej innoci pociga za sob poczucie winy, wiadomo grzesznoci i autostygmatyzacj. Julia Kristeva analizujc dowiadczenie Innego we mnie odwouje si do psychoanalitycznych bada Jacquesa Lacana, do odkrywania w sobie potrzeby tego, co wstrtne, nieczyste, obsceniczne co okrela jako abiekt17 (od abiect odrzucenie, pogarda; abiectus nikczemny, pody, odrzu-tek). Jacques Lacan szuka innoci w samym czowieku, w miejscach, z ktrych wyrasta dowiadczenie braku, niezaspokojonego podania: Inny to brak we mnie. Julia Kristeva, przeciwstawiajc podmiotowi (subiectus) rozumianemu jako sobo: autonomia, bycie sob obco (abiectus), rwnie nie wychodzi poza ludzk podmiotowo. Obco zawiera si w samym podmiocie, ktry j zmargi-nalizowa, stumi.

3. rednio

Tak oto rysuje si droga prowadzca ku statystycznej normalnoci: [A] wyraajcy punkt widzenia zbiorowoci socjocentryzm [B] pochwaa red-nioci, czyli mediocentryzm [C] wadza przecitnych, czyli mediokracja [D] prowadzcy redniakw wdz, czyli autokracja. Jak zauwaa Zygmunt Bauman, [] wszystkie spoeczestwa wytwarzaj obcych, ale kade wytwarza obcych swoistego dla siebie gatunku i wytwarza ich na swj wasny sposb18. Medio-centryzm rozumiany opisowo, jako dominujcy stan spoeczny, w szczeglny sposb ujawnia si w znanych badaniach nad wyzwalaniem okruciestwa w lu-dziach nie wykazujcych wczeniej takich skonnoci. Zygmunt Bauman analizuje wyniki eksperymentw Philipa Zimbardo z Uniwersytetu Stanforda (stranicy winiowie), Stanley`a Milgrama z Uniwersytetu Yale (karanie wstrzsami elektrycznymi) oraz badania Christophera R. Browninga (okruciestwo zwykych

15 M. Douglas, Czysto i zmaza, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2007, s. 149. 16 M. Figza, Midzy odmiennoci a skandalem. O postaciach dramatycznych w sztukach Piera Paola Pasoliniego, Tematy z Szewskiej 2011, nr 2 (6). 17 J. Kristeva, Potga obrzydzenia. Esej o wstrcie, Towarzystwo Kultury wieckiej, Krakw 2007. 18 Z. Bauman, Ponowoczesno jako rdo cierpie, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2000, s. 59.

13

ludzi z 101. Policyjnego Batalionu Rezerwy). Stwierdza, e We wszystkich trzech wypadkach (oraz niezliczonych innych badaniach) rozkad prawdopodobiestwa, e rozkaz wyrzdzenia za zostanie wykonany bd spotka si z odmowa, pokrywa si z prawidowoci znan w statystyce jako krzywa Gaussa (zwana take krzyw dzwonow bd rozkadem Gaussa), ktra uchodzi za wykres najbardziej powszech-nego i prototypowego, rzec by mona normalnego rozkadu prawdopodo-biestwa19. Mwic inaczej, najbardziej rozlegy w krzywej Gaussa obszar po-redni wypeniaj z reguy osoby rednie letnie, obojtne emocjonalnie, nie identyfikujce si z opcjami radykalnymi, unikajce zajcia jakiegokolwiek stano-wiska, czy to za, czy te przeciwko moralnoci, wolc i po linii najmniejszego oporu i robi to, co dyktowaa roztropno i na co pozwalaa obojtno20. Grzegorz Sroczyski przytacza sowa Teresy Toraskiej na temat jej rozmwcw z ksiki Oni. Wszystkich tych stalinowcw czya pewna cecha psychologiczna: potrzeba bycia w stadzie, kolektywie, w rodzinie. Kto inny partia, wdz pokie-ruje moim losem, uoy mi ycie. Odsunie konieczno podejmowania wyborw to jest dobre, a to ze. To nie ja decyduj, co jest dobre. Staszewski powtarza: To nie ja, to partia. Nie umia by sam21. Bardzo podobne, uredniajce po-dejcie widoczne jest w cokolwiek groteskowej wypowiedzi rzecznika Prawa i Spra-wiedliwoci, Adama Hofmana, gdy mwi: [] norm jest to, co uwaa og. Og jest norm, wikszo jest norm. [] Norm jest normalne ycie22. Chodzi tu, mona sdzi, o trwale wpisan w ludzk natur potrzeb przynalenoci, ktrej zaspokojenie czy si z poczuciem bezpieczestwa, egzystencjalnego sensu. Czesaw Miosz nie ukrywa, e sprawia mu przyjemno fakt przynalenoci do szacownego klanu uniwersyteckiej profesury, e respektuje narzucane sobie rygo-ry tak bardzo, i miao mgby uchodzi za wzorowego piekarza, naukowca czy biznesmena. Przecitno jako idea? Bo wtedy nie ma poczucia winy wasnego istnienia23.

Najbardziej drastyczne zachowania zyskuj z czasem akceptacj wiadomo-ciow i moraln jednostek, gdy staj si norm powszechn, zgodn z krzyw Gaussa. Na pytanie dziennikarza, jak byo moliwe, e masowe zabijanie ludzi uznawano za co normalnego, Timothy Snyder odpowiada w sposb pozbawiajcy zudze. Nam wydaje si ono nienormalne. Ale gdyby wtedy Holocaust pow-szechnie wydawa si nienormalny, toby do niego nie doszo. Prawie nie znamy Niemcw, ktrzy w czasach Holocaustu mwili: Ale to nie jest normalne!. Bya wyobcowana garstka tak uwaajcych. I to oni byli wtedy nienormalni. [] Ludzie dokonujcy Holocaustu byli wiatli i inteligentni. [] Dlaczego wierzyli w t ideologi? Dlaczego wierzyli, e wiat trzeba zmieni na korzy swojej grupy i e to jest moralne i kada metoda jest dozwolona? Taki sposb mylenia jest nam mniej obcy, ni si wydaje. Nie sdz, eby np. Amerykanie byli w stanie od razu 19 Z. Bauman, Historia naturalna za, Znak 2012, nr 11. 20 Ibidem. 21 Cze, Tereska. Teres Torask wspominaj koledzy z Gazety, Gazeta Wyborcza, 5-6. 01. 2013 r. 22 Cyt. za: Polityka 2013, nr 7 (rubryka: Polityka i obyczaje). 23 Cz. Miosz, Rok myliwego, Wydawnictwo Znak, Krakw 2001, s. 26.

14

masowo zabija ydw, ale zastanwmy si, ilu Amerykanw martwio si o los dziesitek tysicy Irakijczykw zabitych podczas nielegalnej wojny? [ O tym si w Ameryce mwi niewiele] A o milionach Wietnamczykw zabitych podczas wojny wietnamskiej? Dla nas Wietnam to trauma, bo stracilimy 60 tys., ale zabi-limy o wiele wicej. To nie by Holocaust oczywicie, chodzi tylko o to, e my te potrafimy widzie straty wycznie po wasnej stronie, a zapomina o innych24. Chris Kyle, amerykaski snajper, pytany, jak mg z zimn krwi zabi 255 osb, odpowiedzia, e dla niego nie byli to ludzie, lecz cele, terroryci chccy zrobi krzywd moim. Micha Bilewicz, psycholog, uzna t wypowied za przykad odczowieczania pozwalajcego zabija z uspokojonym sumieniem. Z podobnych wzgldw propaganda nazistowska zaliczaa ydw do kategorii zwierzt robakw lub szczurw i w ten sposb uatwiaa eksterminacj25.

Wytwarzanie obcego suy zachowaniu i odtwarzaniu sieci relacji spoecz-nych. Czsto przywoywanym przykadem takiej strukturalizacji jest klasowo-kastowe spoeczestwo Indii. Od czterech tysicy lat utrzymuje si tu wbrew zapi-som konstytucyjnym ad zbiorowy oparty na podziale na klasy (warny) i kasty (dati), majce chroni czysto swojej krwi, wiary, obyczajw itp. Kady Hindus przynaley do klasy oraz do kasty, ktrych nie moe zmieni: kryterium przynalenoci jest urodzenie. Poza wszelkimi klasyfikacjami s tzw. niedotykalni. Co szsty obywatel Indii nie ma prawa przebywania w wityni czy wsplnego spoywania posikw z innymi Hindusami, nie moe nawet zaczerpn wody z kastowych studni. S to niedotykalni, ludzie wykluczeni ze spoeczestwa indyj-skiego, zwani te nieczystymi, haridanami, pariasami, dalitami czy czandalami zjadaczami hien. [] Niedotykalne kobiety musz w Indiach znosi podwjne upokorzenie z racji najniszej pozycji w spoeczestwie oraz samego faktu, e s kobietami26.

Sama obecno obcego poza tym, e utrwala spoeczn stratyfikacj te co niszczy, rozmywa granice znanego i bezpiecznego wiata. Pokazuje to, czsty jako motyw artystyczny, obraz maego miasteczka, do ktrego przybywa kto, kto sam sw innoci burzy panujcy tam senny ad. Kto przybywa do uksztatowanej i zamknitej kultury, jest barbarzyc. Budzi lk, za samo to deprecjonujce okre-lenie stanowi sposb uporania si z nim. [] etykieta odmiennoci jest wentylem bezpieczestwa dla normy spoecznej. Nawet biologicznie rzecz ujmujc, inny utwierdza si stada. Nie ma wic odmiennoci bez zwykoci. Upojenie jest karykatur trzewoci, a irracjonalno znaczy dopiero w odniesieniu do racjonalnoci27. Ludwik Stomma: C bowiem oznacza by innym, by nie takim samym. Nie takim samym, jak ja my moja (nasza) grupa. By co byo cudze, co jednak musi by wasne; by co byo inne, co musi by nasze [] niezwyko implikuje zwyko, wariactwo normalno, dziwaczno powszed-

24 Jak mogo doj do Holocaustu?, Historia, dodatek do Gazety Wyborczej, 4. 09. 2012 r. 25 Tacy i nie tacy jak my. Polityka 2013, nr 13. 26 K. Wagner, Niedotykalni XXI wieku, Odra 2013, nr 2. 27 A. Kapusta, wiadomo odmiennoci odmienno wiadomoci. Transopisanie Marylin Monroe, Fragile. Pismo kulturalne 2011, nr 3.

15

nio itd. Wyobraenia danej grupy o obcych s wic przeciwstawieniem, swoistym negatywem wyobrae tej grupy o sobie [], o tym, co normalne, zwyke, wa-ciwe, suszne, wrodzone28.

Deprecjonujca konotacja sowa barbarzyca ma podkreli warto tego, co barbarzysku przeczy. Diogenes Laertios (jeden z pierwszych historykw filo-zofii z III w.) tak pisze o pocztkach filozofowania: Powiadaj niektrzy, e filozofia narodzia si u ludw barbarzyskich. Jako dowd przytaczaj perskich magw, babiloskich czy asyryjskich chaldejczykw, indyjskich gymnosofistw oraz celtyckich i galackich druidw i semnotew, o ktrych Arystoteles mwi w pimie O magii i Sotion w XXIII ksidze Sukcesji filozofw. [] Ale ludzie, ktrzy tak twierdz, nie zdaj sobie sprawy z tego, e przypisuj barbarzycom osignicia bdce w rzeczywistoci osigniciami Grekw i e od Grekw zaczyna si nie tylko filozofia, ale w ogle rodzaj ludzki29. Greckie brbaros oznacza cudzoziemca, ktry z powodu swej odmiennoci odbierany jest jako nieokrzesaniec, ignorant, dzikus. aciskim odpowiednikiem barbarzycy jest poganin (paganus - wieniak). Brbaros jako fonem jest imitacj bekotliwego przedrzeniania przez Grekw niezrozumiaej mowy; podobne jest pochodzenie okrelenia Niemiec, ktry wydawa si Polakom niemy, niezrozumiay. Grecy z pysznym poczuciem wyszoci dzielili ludy na swoje (greckie) i obcojzyczne (barbarzyskie): Grecja znajduje sw odrbno w pewnej formie ycia spoecznego, w typie myle-nia decydujcym w jej wasnych oczach o jej oryginalnoci i wyszoci nad wiatem barbarzyskim30. Podobna autoafirmacja nie jest zwizana tylko z Grekami. Wojciech J. Burszta wskazuje, e staroegipski termin romet (czowiek) odnosi si tylko do Egipcjan, nigdy do obcych. Irokezi okrelali siebie jako Ani-Yunwiya (najwaniejszy lud). Eskimosi Innuit z Grenlandii, Khoin-Khoin (Hoten-toci) afrykascy, australijscy Narrinyeri to take zawsze tyle co prawdziwi ludzie31. Niewiele zmieni si dzisiejszy sposb uycia sowa barbarzyca, o czym mona przekona si syszc o walce cywilizacji z barbarzystwem, obserwujc debaty powicone zjawisku multikulturalizmu czy nowym prdom rodzimej sztuki.

4. Aksjologia swojoci innoci

Stanley Milgram sdzi, e skonnoci depersonalizacyjne, zwizane z potrzeb spoecznej przynalenoci i wyrzekaniem si Ja na rzecz My, stanowi wrodzon ludzk dyspozycj, wywiedzion z najwczeniejszego etapu rozwoju gatunku, kiedy wycznie formy organizacji stadnej umoliwiay przetrwanie32. Erich Fromm okrela t skonno mianem ucieczki od wolnoci, tienne de La Botie dobrowolnym zniewoleniem. Jak pisa Stanisaw Jerzy Lec, W chwilach wol-

28 L. Stomma, Antropologia kultury wsi polskiej XIX wieku, PAX, Warszawa 1986, s. 23. 29 Diogenes Laertios, ywoty i pogldy synnych filozofw, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, s. 36. 30 J.P. Vernent, rda myli greckiej, Papieski Wydzia Teologiczny we Wrocawiu, Warszawa 1969, s. 7. 31 W.J. Burszta, Antropologia kultury, Zysk i S-ka, Pozna 1998, s. 14. 32 S. Milgram, Posuszestwo wobec autorytetu wadzy, Wydawnictwo WAM, Krakw 2008.

16

noci opadaj czce nas kajdany i czowiek pozostaje sam jak palec. Aksjolo-giczny prymat wsplnotowoci (przecitnoci) nad indywidualnoci (innoci), w rnym nateniu przejawiajcy si we wszelkich spoecznociach i kulturach, stanowi tego potwierdzenie. Jest to jak wida aksjologia proweniencji natura-listycznej, ktra z czasem zaprzeczya Naturze by sta si norm kulturow. Norm wzmacnian, jak pisze Milgram, przez trening w rodzinie patriarchalnej, take za porednictwem szkoy czy religii.

Georg Herbert Mead w swych rozwaaniach na temat genezy i warunkw ksztatowania si osobowoci uywa okrelenia uoglniony inny. Termin ten oznacza zorganizowan wsplnot (grup spoeczn), ktra poprzez internalizacj buduje osobowo opart na wsplnych reguach. Reguy te obecne s w ju w yciu dziecka jako gry, odrniane przez Meada od zabaw. [] w grze dziecko musi mie postawy wszystkich, ktrzy bior w niej udzia. Postawy innych, ktre grajcy przyjmuje, organizuj si w cao, ktra reguluje jego reakcj33.

Aksjologiczne pierwszestwo wewntrznoci (wsplnego dobra) nad zewntrznoci nabiera czsto (zawsze?) cech eschatologicznych. Frantiek Novo-sd wskazuje, jako na prymarn funkcj wszelkich religii, zdolno oddzielania naszych od obcych: Nic tak nie dzieli ludzi, jak ich bogowie34. Przeczy to, sdzi Henri Laux, istocie wiary jako takiej, ktra wyrasta z potrzeby otwartoci, ufnoci wobec wszystkiego, co inne. Wanie to pragnienie oraz jego realizacj okrelibym jako wiar35. Religia wyrasta z dowiadczenia Innoci, co ma przynajmniej dwojaki sens. Po pierwsze, nikt powanie nie sadzi, e mgby zaistnie sam z siebie, e sama z siebie mgby powsta ludzko, naley wic zakada istnienie czego poprzedzajcego, Innego ni sama ludzko []. Po drugie, kady czowiek w pewnym momencie dochodzi do przekonania, e jego wasne moliwoci s ograniczone. [] Musi wic istnie rwnie ten Inny, ktrego potga podkrela nasz ograniczono36.

Inno jest budowana mylowo przez negacj, wynika z zaoonej uprzednio ustanowionej, jak okrela to Jacques Derrida37 - opozycji. Negatywizm, o jakim tu mowa, wyklucza i stygmatyzuje. Kto wie jednak, czy nie groniejszy w swych skutkach byby mylowy pozytywizm nie wykluczajcy, a przyswajajcy; pozbawiajcy zdaniem Derridy niezbywalnego prawa do innoci. Tomasz Sikora opisuje taki wanie mechanizm, odmienny od ekskluzywizmu i wykluczania. Mwi o aksjologii zbawczego zawaszczania, coraz bardziej widoczn w dzisiejszej rze-czywistoci spoecznej; o realnej hegemonii tak wanie, wsplnotowo pojtego dobra. Nie chodzi w tym wypadku o znane powszechnie zjawisko wykluczania

33 G.H. Mead, Umys, osobowo i spoeczestwo, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975, s. 220. 34 Wypowied w ankiecie: Wiara i sekularyzacja, Kritika & Kontext 2011, cyt. za: Res Publica Nowa 2012, nr 20 (zima). 35 Ibidem. 36 H. Smith, Religie wiata, Warszawa 1994, s. 261. 37 Pozycje. Rozmowy Jacquesa Derridy z Henri Ronsem, Juli Kristev, Jean-Luos Houdebinem i Guy Scarpett, Bytom 1997, s. 104.

17

innego. Przeciwnie, dobro wsplnotowe, jako pierwotne i nie podlegajce dys-kusji, nie tyle wyklucza, co wklucza: inny bdzie uratowany, gdy stanie si swj. Wychodzc z zaoenia, e kady jest zbawialny, system ten faktycznie usiuje kadego zbawi: przez wkluczenie, (re)edukacj, wprzgnicie w kapitalizm, zaangaowanie w zinstytucjonalizowan polityk itd. [] W ten sposb stworzone zostao aksjologiczne imperium, z ktrego kada forma ucieczki musi nosi zna-miona za38. Suszno powyszej diagnozy zdaj si potwierdza przypadki religijnych pochwkw osb niewierzcych. Respektowany jest w takich sytuacjach wiatopogld ateistyczny bd agnostyczny osb powszechnie znanych (Stanisaw Lem, Zbigniew Religa, Wisawa Szymborska). Natomiast w wypadku osb niezna-nych zdarza si, e ich rodziny z powodzeniem dopominaj si obrzdu religijnego, majcego suy zbawieniu duszy zmarego ateusza.

Wskazan wyej, eschatologiczn aksjologi swojoci jako fundamentu absolutnego i niedowodliwego, prbuje zrelatywizowa Vittorio Andreoli39. Jest to relatywizacja w cisym sensie: zdaniem Andreoliego pojcie dewianta (wariata) nie ma charakteru substancjalistycznego (nie opisuje wewntrznej zawartoci on-tycznej), lecz relacjonistyczny odwouje si do przylegoci spoeczno-kulturo-wych. Nie istnieje wariat, lecz relacja, ktra czyni czowieka wariatem. Szalestwo jest sposobem istnienia w danym miejscu, w obrbie danego spoe-czestwa, jest sposobem odnoszenia si do innych, a wic take zaley od innych. [] wariat to osoba posiadajca pewne predyspozycje, ktrej zachowanie jest w danym spoeczestwie uwaane za niewaciwe. [] Naley uwaa, by szale-stwem nie nazywa wszystkiego, co nie podoba si wadzy i obecnemu status quo: kogo, kto nie zarabia, nie produkuje, kto nie ma samochodu. Poniewa tak postpujc ryzykujemy, e liczy si bdzie tylko to konwencjonalne, a to bdzie miao dramatyczne rezultaty40. Powysze uwagi koresponduj z przemyleniami innego psychiatry, Antoniego Kpiskiego. Przyzna on, e po wielu latach pracy praktycy kliniczni nabieraj przewiadczenia, z ktrym si zazwyczaj nie zdradzaj, e ludzie, ktrzy s ich pacjentami, s w jakim sensie lepsi i gbsi od tych, ktrzy nie s uwaani za innych.

5. Tolerancja

Reakcje na inno opisuje Micha Pawe Markowski41. Moe to by [1] pos-tawa ideologiczna (w spjnym wiecie nie ma miejsca dla innego), zmierzajca do pozbycia si intruza. Moe pojawi si [2] postawa sceptyczna zwizana z poz-nawczym niepokojem (innoci nie sposb zgbi, co powinno skania do pokory i tolerancji). Moe te zaznaczy si [3] postawa epistemologiczna, optymistyczna poznawczo, kierujca ku wierze w uniwersalne moliwoci rozumu. 38 T. Sikora, Via politica negativa. O odmiecach, rnicy i strategicznej negatywnoci, Fragile. Pismo kulturalne 2012, nr 3. 39 Psychiatra z Uniwersytetu Harvarda, przewodniczcy Sekcji Psychopatologii wiatowego Stowarzyszenia Psychiatrw WPA. 40 V. Andreoli, Moi wariaci. Wspomnienia psychiatry, Krakw 2007. Cyt za: Charaktery 2007, nr 4. 41 M.P. Markowski, Inno, Res Publica Nowa 2003, nr 2.

18

Ontyczne przesanki tolerancji wyrastaj z mitu o Wiey Babel, opowieci o pomieszaniu jzykw i rozbiciu jednoci. Ksiga Rodzaju (11, 3-9) oraz rednio-wieczna jej egzegeza ydowska mwi trzech rodzajach buntownikw, ktrzy pod namow Nemroda wybudowali wie sigajc nieba. Ci, ktrzy chcieli wznie si jak najwyej, zostali za kar rozproszeni po wiecie. Ci, ktrzy chcieli w niebie zamieszka, zostali zamienieni w upiory i mapy. Tych, ktrzy chcieli wojny z Bo-giem, spotkaa najsrosza kara: pomieszay si im jzyki. Stali si innymi wrd innych.

aciskie tolerans, tolerantis to znoszcy, cierpicy; tolero znaczy tyle, co znosi, cierpie, wytrzymywa, ale te wyywi, utrzyma. Sens toleran-cji (uznawanej czsto za cnot wyrozumiaoci42) jest jasny: trzeba znosi, cierpie inno, by wiat jako cao wewntrznie rnorodn utrzyma w istnieniu. To imperatyw wyrastajcy z rozpoznania natury bytu, w ktrym wszystko jest rne od wszystkiego innego: natury (ludzie rodz si rni i s niedoskonali43) i kultury (rne s jzyki, kultury, religie, obyczaje, estetyki itp.). wiadomo rangi tego imperatywu sprawia, e stopniowo zmienia si filozoficzny paradygmat wsp-czesnoci. Po klasycznej filozofii bytu (to) i pokartezjaskiej filozofii podmiotu (ja), pojawia si myl oparta na gramatyce drugiej osoby (ty). Jest to tzw. filozofia dialogu (Ferdinand Ebner, Franz Rosenzweig, Martin Buber czy Emmanuel Levinas) jej podstawowa kategoria, to jeste, za naczeln wartoci jest blini44.

Dialogicy zamiast o rywalizacji, gdzie drugi jest wrogiem, mwi o konkuro-waniu (drugi partner i sprzymierzeniec). W rozmowie widz warunek poznania, zarwno wiata jak i siebie (F. Schiller: w wskim krgu zawa si myl). Poczucie tosamoci wskazuje Jerzy Szacki ksztatuje si nie tylko poprzez wiadomo zwizkw z przeszoci, ale te poprzez porwnywanie si z otocze-niem, z innymi. Ten, kto jest izolowany, yje w zamkniciu, adnej tosamoci mie nie moe. Dopiero wyjcie w wiat pozwala uwiadomi sobie w peni, kim si jest. Opisuje to pewne mdre angielskie przysowie: Nie zna Anglii, kto zna tylko Angli45. Wskazuj na warto inspiracji artystycznych (np. rzeba afrykaska Pablo Picasso; japoskie drzeworyty Vincent van Gogh; muzyka afrykaska jazz, rock; literatura poudniowoamerykaska literatura wiatowa). Postuluj dialektyk, zgodnie z ktr naley myle i tworzy w oparciu o wasne ja, by dobrego zdania o sobie lecz zarazem uzna warto ponadpartykularnego obszaru, w ktrym nastpuje osmoza znacze i sensw. 42 John Stuart Mill okreli trzy granice dla owej wyrozumiaoci: prawn, moralna i polityczn. Nie mona tolerowa amania prawa, krzywdzenia innych i ograniczania prawa do wolnoci (J.S. Mill, O wolnoci, [w:] Utylitaryzm. O wolnoci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005). 43 Tolerancja jest udziaem ludzkoci. Jestemy wszyscy ulepieni ze saboci i bdw; wybaczajmy sobie wzajemnie nasz gupot oto pierwsze prawo natury (Wolter, Tolerancja [w:] Filozofia francuskiego owiecenia. Wybrane teksty z historii filozofii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1961, s. 264). 44 J. Filek, Ambiwalencja obcoci, Znak 2004, nr 1. 45 J. Szacki, Traktaty nie zmieni ducha, Gazeta Wyborcza 12. 06. 2003 r.

19

Tolerancja, jak wida z powyszych sformuowa, nie stanowi dopustu Boe-go, nie jest koniecznoci negatywn, za jak uznaje si na przykad mier. Nie oznacza wyboru postawy indyferentnej jako wyrazu bezsilnoci wobec stanu wiata (nie akceptuj, co najwyej toleruj; permissio negativa mali: rb sobie co chcesz, mimo e jest to ze). Tolerancja pokazuje wartoci obce jako wane dla wasnych w porzdku poznawczym, niewykluczone te, e bytowym. Tak oto zdaniem ks. Wacawa Oszajcy ateizm bywa zbawienny dla wiary, gdy ma ona oznacza co innego ni Niebieski Zakad Ubezpiecze. Porzdny ateista to kto, kto czuje si w wiecie jak u siebie w domu. [] Taka postawa wzgldem wiata przydaaby si dzisiaj nam, chrzecijanom. Jeli jestemy w stanie wyobrazi sobie, e moemy y bez Boga i y szczliwie, mamy szans na to, by trzyma si Boga nie dla takiego czy innego interesu, ale bezinteresownie. A chyba o to w chrzecijastwie przede wszystkim chodzi46.

Wartoci tolerancji przecz ci, dla ktrych spotkanie z obcym (gr. ksnos) jest rdem lku (phbos). Postawa ksenofobiczna podlega stopniowaniu to najpierw ostrono wobec obcego, potem niech, wrogo, wreszcie nienawi. Postaw t akceptuj Bogusaw Wolniewicz i Zbigniew Musia47, widzc w ksenofobii nie prost niech do obcego jako takiego, ale tylko do tego, ktry chce wej do naszego domu (gr. okos). Ksenofobia (lk przed obcym) czy si z oikofili (mioci domu, siedliska, tradycji) jak naczynia poczone: im wiksza pierwsza, tym wiksza druga. Chronica dom ksenofobia take podlega stopniowaniu obcy to [1] go, [2] przybysz, przybda, [3] intruz, [4] najedca, [5] przeladowca.

Ksenofobia czsto idzie w parze z fanatyzmem formuowaniem wasnych pogldw w sposb nieustpliwy, zwizany z poczuciem misji, wybrastwa, odnale-zienia prawdy itp. Fanatyk nie dowiadcza rozterek moralnych, jest niezdolny do krytycznej samooceny. ywione przewiadczenia bierze za prawdy obiektywne. Ernst Kretschmer uznaje fanatyzm za element tzw. triady schizotymicznej uciele-niajcej si w postaci Wielkiego Inkwizytora: idealizm fanatyzm despotyzm (np. Maksymilian Robespierre, Hieronim Savonarola, Jan Kalwin, Toms de Torque-mada).

Przedmiotem nietolerancji mog by ludzkie cechy zewntrzne (kalectwo, kolor skry, wyrniki rasowe), zachowania (praktyki codzienne, tryb ycia), prze-konania (gwnie moralne i religijne, take ideologiczno-polityczne) czy nawet stan posiadania (kujce w oczy bogactwo). Tadeusz Pilch48 za najwaniejsze rda postawy nietolerancyjnej uznaje ignorancj (nieznajomo innych ni wasna form istnienia spoecznego), lk (zagroenie wycznoci dotyczcej pogldw, przy-wilejw itp.), przesdy (tradycja, stereotypy obyczajowe), dyspozycje psycholo-giczne (osobowo autorytarna, poczucie niemocy), rda zewntrzne (presja konformizmu, indoktrynacja, konwenanse obyczajowe i towarzyskie). Archetypowy

46 W. Oszajca, Kryzys w Kociele?, Znak 2012, nr 10. 47 B. Wolniewicz, Z. Musia, Ksenofobia i wsplnota, Arcana 2002, nr 43. 48 T. Pilch, Polska nietolerancyjna. Ustalenia pojciowe i metodologiczne, [w:] B. Karolczak-Biernacka (red.), Tolerancja, Wydawnictwo Instytutu Bada Edukacyjnych, Warszawa 1992.

20

wzorzec nietolerancji to czowiek nieowiecony, przesdny, peen uprzedze, zalkniony, poddany rnorakim wpywom, szczeglnie indoktrynacji49.

Egzystencjalnego zatem i etycznego (w podstawowym sensie sowa etos: siedlisko rozumiane jako daimon, moc) sensu akceptacji Innego szuka Cezary Wodziski w szkicu, ktrego gstej zawartoci mylowej nie sposb w tym miejscu zrekonstruowa50. Wychodzi od konstatacji tyle smutnej co oczywistej: dzisiejszy wiat habi prawo gocinnoci, to znaczy prawo Innego do pobytu w naszym wiecie. Podstawowe dowiadczenie wspczesnoci, to dowiadczenie zagady Innego, jego nieobecnoci. Wodziski odwouje si do analiz Jacquesa Derridy, midzy innymi do jego pnego tekstu pt. Gocinno nieskoczona51; trudno byoby znale podejcie bardziej odmienne od tego, jakie przedstawiali wskazani wyej Bogusaw Wolniewicz i Zbigniew Musia. Derrida bada moliwo gocin-noci bezwarunkowej i okrela jej sens. Gocinno bezwarunkowa kae mi przyj Innego nic o nim nie wiedzc. Kae zawiesi wiedz o nim (uprzedzenia, projekcje) na progu domu. Witajc musz wyrzec si zadawania jakichkolwiek pyta. Mao tego: musz wyrzec si swego jzyka, ktry warunkowaby nasz wspobecno, byby rodzajem przemocy52. Witam gocia w milczeniu; jzyk gocinnoci bdzie nowym dla nas obu jzykiem, ktry dopiero powstanie. Powinna by uniewaniona relacja: gospodarz go. By tak si stao, musz zawiesi moj tosamo, take tosamo mojego miejsca, straci pewno bycia sob u siebie. Go ma by wstrzsem dla mnie i dla mojego wiata, ktry nie bdzie ju odtd tamtym, moim wiatem.

Gocinno bezwarunkowa, pisze Cezary Wodziski, jest ryzykiem: Otwiera moliwo przemocy, gwatu, a nawet zbrodni ze strony innego53. Przywouje dostrzegajcego tak moliwo Derrid. Przecie ten, kogo przyjmuj, moe by gwacicielem, morderc, moe wprowadzi nieporzdek do mojego domu: taka moliwo te nie moe by wykluczona. A jednak moliwo, e inny przyjdzie, by zrobi rewolucj, a nawet jeszcze gorsz nieprzewidywalna rzecz, i e zosta-niemy zdeprawowani, w gocinnoci czystej i bez gwarancji powinna zosta zaakceptowana54. Gocinno bezwarunkowa z samej istoty pozbawiona jest gwa-rancji, ryzyko stanowi jej konstytutywn cech.

Mona by sdzi, e okazana otwarto stanowi wzgldn ochron przed moliwoci jej naduycia: trudno zawie okazan ufno, co opisuje Sren Kierkegaard w opowieci o Agnieszce i czowieku morskim (uwodzicielu). Jednak taka kalkulacja przeczyaby samej otwartoci, bezwarunkowoci gociny, o jakiej tu mowa.

49 Ibidem, s. 46. 50 C. Wodziski, Trans gocinnoci, Przegld Polityczny 2011, nr 109-110. 51 J. Derrida, Gocinno nieskoczona, Przegld Filozoficzno-Literacki 2004, nr 3. 52 Najczciej walczymy o przewag wasnego jzyka. Musisz mnie zrozumie, nawet jeli ja ni w zb nie rozumiem ciebie taka postawa od wiekw cechuje kolonizatorw (A. Manguel, Cegy wiey Babel, Przegld Polityczny 2013, nr 117. 53 C. Wodziski, op.cit. 54 J. Derrida, op.cit.

21

6. Polska: etnos czy res publica?

Podstawow norm wszelkich kultur jest zakaz kazirodztwa; wyrasta on z prze-konania, e swojo wyjaawia55. Wielu etnografw i antropologw zwraca uwag na zjawisko postpujcego kazirodztwa kulturowego zwizanego z centrotro-pizmem ogniskowaniem si Europy i wiata wok jednego modelu kultury. Trudno znale kultur narodow pisze w zwizku z tym Henryk Siewierski ktra byaby wytworem jednego narodu, w zwizku z czym samo pojcie kultury narodowej ma w sobie co z oksymoronu, podczas gdy pojcie wielokulturowoci nosi znamiona tautologii. [] W kulturze zaduenie jest oznak bogactwa nie tylko dunikw; wzbogaca, dowartociowuje take wierzycieli56.

Kultury rodz si w tyglu. Groba centrotropizmu widoczna jest take w Pols-ce, ktra uchodzi dzi za najbardziej czysty etnicznie kraj w Europie. Jest to zasta-nawiajce, jeli pamita, e ju w 1569 roku (unia lubelska) usankcjonowano federacyjny charakter Rzeczpospolitej Obojga Narodw. Jeszcze przed drug wojn wiatow Polska bya podobnie jak cesarstwo rzymskie, co podkrela wielo-krotnie Zygmunt Kubiak struktur nie etniczn, lecz wielokulturow. Dane spisu powszechnego z 1931 roku pokazuj, e na trzydzieci dwa miliony Polakw wyznanie rzymskokatolickie deklarowao 20,7 mln, greckokatolickie 3,3 mln, pra-wosawne 3,8 mln, judaizm 3,3 mln, ewangelickie (rnych wyzna) 0,8 miliona. Dwie trzecie Polakw (21,9 mln) posugiwao si jzykiem polskim, pozostaa cz za swj jzyk uznawaa ukraiski, ruski, rosyjski, hebrajski, niemiecki, litewski, czeski. Znaczcy odsetek (700 tysicy) wskazywao, jako gwny, jzyk tutejszy57.

W republikaskim modelu nadrzdnym wskanikiem patriotyzmu jest lojalno wobec ojczyzny nie nazwisko i pochodzenie. Polakiem jest nie ten, kogo skazuje na to urodzenie, lecz ten, kto uwaa si za Polaka, kto dokona wyboru. Nie pias-towski etnos (nard) jest kategori definiujc tosamo zbiorow, lecz jagiello-ska res publica (wsplnota polityczna). Szczepan Twardoch na przykadzie losw swoich przodkw (poprzednikw) pokazuje ograniczenia etnocentryzmu, dla kt-rego polsko jest cech przyrodzon. Jeli czowiek si urodzi, to znaczy, e jest Polakiem. Tak jak ma kolor wosw albo oczu. Wejcie w paradygmat, kwestia przynalenoci narodowej jest efektem wyboru, jest dla niektrych intelektualnie niewyobraalne. Na pograniczu mona si urodzi Niemcem, a zosta Polakiem, albo odwrotnie, albo jeszcze ciekawiej. Mj pradziadek mia trzech braci i tylko on jeden chcia zosta Polakiem. Zmieni swoje nazwisko z Josefa Smolki na Jzefa Smk, a jego bracia nie58. Na moliw nietrwao wybranej tosamoci naro-

55 E. Dupreel, Traktat o moralnoci, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969, s. 362n. 56 H. Siewierski, Wielokulturowo i kultura narodowa w procesie globalizacji, Znak2005, nr 6. 57 GUS RP, Drugi powszechny spis ludnoci z dn. 9 XII 1931, Statystyka Polska, Seria C, z. 94a, Warszawa 1938, s. 15. 58 Wizi was polsko. Ze Szczepanem Twardochem rozmawia Dorota Wodecka, Gazeta Wyborcza z dnia 23-24 marca 2013 r.

22

dowej zwraca uwag jeszcze w midzywojniu Karol Irzykowski, piszc, e jeden wybr acno mona zastpi innym59.

Etniczno jest zazwyczaj wertykalna: jej fundament zbudowany jest z czasu (historii), zakorzenienia, jzyka. S to zarazem kryteria pozwalajce odrni swo-ich od obcych, co oznacza, e patriotyzm pojmowany jest jako wski nacjona-lizm, czyli szowinizm. Republikasko nie do narodu si odwouje, a do ludu (demos); jej fundamentem jest to, co horyzontalne geografia, przestrze, droga, rnorodno.

Idea ludu (Ludu Boego) jest jednym z podstawowych elementw chrzci-jastwa. Okazuje si, e element ten w polskim chrzecijastwie jest bardzo sabo widoczny. Dzisiejszy rocznik statystyczny podaje, e mieszka w Polsce ledwie milion obywateli o niepolskim pochodzeniu (Niemcy 350 tys., Ukraicy 250 tys., Biaorusini 250 tys. emkowie 50 tys., Litwini 20 tys., Sowacy 20 tys., Cyganie 20 tys., Rosjanie 15 tys., Ormianie 15 tys., ydzi 5 tys., Grecy i Ma-cedoczycy 5 tys., Tatarzy 5 tys., Czesi 2 tys., Karaimi 0,2 tys.). Mona odnie nieco groteskowe wraenie, e odradza si etniczny idea piastowski jako stan podany. Danuta Waniek przytacza sowa arcybiskupa Ignacego Tokarczuka, w ktrych autentyczno nie chciaoby si wierzy: Hitler popeni bd mordujc ydw, lecz dziki temu jestemy pastwem etnicznie jednorodnym60. Ks. Bogu-saw Milerski sdzi, e wspczesna tosamo narodow Polakw ma charakter postfiguratywny (odwoujcy si do przeszoci), etnocentryczny i autoapologe-tyczny. Koncentracja na cierpieniu i sukcesie ora polskiego prowadzi do naro-dowej, postfiguratywnej interpretacji rzeczywistoci, ktrej cechami s: unifikacja narodu jako caoci i preferowanie binarnych opozycji swj obcy61. Otwieranie si na odmienno hamowane jest przez nisk mobilno: [] 65% Polakw nigdy nie zmienio swego miejsca zamieszkania, a spord tych, ktrzy to uczynili, 71% zamieszkao w obrbie swego wojewdztwa62.

Na rozlego wczeniejszych yciodajnych polskich zakorzenie zwraca uwa-g Jarosaw Iwaszkiewicz: Cay ten dziwny krg Polski w diasporze o czym mwiem przed samym wyjazdem z Andrzejem Kijowskim caa sia kultury pol-skiej, dopki bya rozproszona i ssaa soki Rosji, Ukrainy, Uralu, Kaukazu. Teraz korzenie nie maj skd czerpa i dlatego to karowacenie63.

O Skamandrze grupie poetyckiej tworzonej przez Jana Lechonia, Kazi-mierza Wierzyskiego, Jarosawa Iwaszkiewicza, Antoniego Sonimskiego i Juliana Tuwima mwiono z nie pozbawionym uznania przeksem: c to za polska grupa poetycka, ktr tworz Tatar, Niemiec, Ukrainiec i dwch ydw. Badacze religii wskazali, e wrd dwudziestu siedmiu polskich witych, jedenastu jest pocho-

59 K. Irzykowski, yd jest to Polak z rezerw, Kurier Poranny z dnia 15. 08. 1937 r. 60 D. Waniek, Orze i krucyfiks. Eseje o podziaach politycznych w Polsce, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru 2011, s. 440. 61 B. Milerski, Polska wielu kultur, Wi 2012, nr 56. 62 Ibidem. 63 J. Iwaszkiewicz, Dziennik (1965-1968), Twrczo 2004, nr 23.

23

dzenia obcego (Niemcy, Czesi, Wosi, Wgrzy, Rusini). Historycy przypomnieli o takich elementach polskiej kultury materialnej, jak turecki kontusz czy tatarska karabela. Powszechnie te zwraca si uwag na etniczn obco najwybitniejszych Polakw Eugeniusza Romera, twrcy kartografii (korzenie wgierskie); Romualda Traugutta, przywdcy powstania styczniowego (korzenie niemieckie); Leopolda Stanisawa Kronenberga, jednego z przywdcw biaych (korzenie ydowskie); Bogumia Samuela Lindego, autora sownika jzyka polskiego (korzenie szwedzkie i niemieckie); Oskara Kolberga, etnografa i badacza polskiej kultury (korzenie niemieckie); Mikoaja Kopernika, astronoma (korzenie lsko-niemieckie); Jana Matejki, malarza (korzenie czeskie); Fryderyka Szopena, kompozytora (korzenie francuskie); Henryka Wieniawskiego, kompozytora (korzenie ydowskie); Adama Mickiewicza, poety (korzenie ydowskie, moe tatarskie). Wielu, wielu innych od Szymona Szymonowica do Wita Stwosza, Juliusza Sowackiego, Ignacego ukasie-wicza, Michaa Choromaskiego, Ferdynanda Goetla, Krzysztofa Kamila Baczy-skiego, Gustawa Helinga-Grudziskiego, Zbigniewa Herberta, Krzysztofa Penderec-kiego, Juliana Stryjkowskiego, Jana Kiepury, Leona Schillera, Stanisawa Gebeth-nera, Juliusza Kleinera, Emila Wedla, Henryka M. Fukiera, Stanisawa Lema, Konrada Swinarskiego, Erwina Axera, Aliny Szapocznikow, Jacka Kaczmarskiego, Jerzego Nowosielskiego (Jestem Polakiem, ale troszk Ukraicem, troszeczk Niemcem), Aleksandra Wata, Anny German. Pouczajca w tym wzgldzie bya wystawa pt. Polacy z wyboru (Koci Ewangelicko-Augsburski w. Trjcy, Warszawa, 1 sierpnia 30 wrzenia 2012). Skdind trudno uwolni si od poczucia zaenowania zwizanego z podobnymi konkretyzacjami, najwidoczniej wci potrzebnymi.

7. Agora

W miastach greckich terminem tym (agor) oznaczano centralnie usytuowany plac rynek, na ktrym koncentrowao si ycie zbiorowe polityczne, obejmujce zbierajce si co dziewi dni Zgromadzenia Ludowe, a take budynki (buleuterion: miejsce posiedze rady); religijne (kult); handlowe itp. Niektre miasta, np. Milet czy Pergamon, szczyciy si wiksz iloci agor. Rzymskim odpowiednikiem agory byo forum (frm). Agora bya traktowana jako miejsce szczeglne, wite.

Agora jest miejscem spotkania, na tym polega jego szczeglno i komunijna wito. W spotkaniu konstytuuje si (lub raczej: odkrywa) `My`, ale nie znikaj `Ja` i `Ty` []64. Spotkanie to wydarzenie odkrywajce czowiekowi prawd o rwnorzdnoci osb []65. Spotkanie jest korespondencj w redniowiecz-nej acinie termin ten (correspondentio) oznacza porozumiewanie si, najczciej listowne.

Agorafobia lk przed przestrzeni jest take lkiem przed zrnicowan wewntrznie przestrzeni spoeczn. To lk nie tak rzadko wyrastajcy z przeczucia wasnej saboci, ktra ujawniaby si w akcie spotkania, w relacji z Innym. Lk

64 J. Bukowski, Zarys filozofii spotkania, ZNAK, Krakw 1987, s. 145. 65 Ibidem, s. 149.

24

kae opuci agor i zbudowa getto (w. ghetto dialektowa nazwa wyspy w Wenecji, na ktr z pocztkiem XVI wieku przesiedlono ydw66). Getto stanowi zamknit cz miasta, ktra jest wybranym (samoizolacja)67 lub narzuconym (izolacja) miejscem zamieszkania grupy mniejszociowej spoecznoci, ktrej tosamo rni si od tosamoci dominujcej (zewntrznej). Wyznacznikami tej odmiennoci moe by rasa, wyznanie, uksztatowana obyczajowo itp. Ostatnie getta zlikwidowano w XIX wieku. Przywrcili je niemieccy nazici i woscy faszyci, by izolowa ydw w czasie II wojny wiatowej. Mone je spotka i dzisiaj jako wydzielone obszary (nisze) najrniej definiowane getta kulturalne, modzieowe, rasowe (Harlem, czyli czarne getto nowojorskie) itp.

Getto niezalenie od tego, czy jest aktem wyboru czy represji stanowi wiadectwo klski agory. Mwi o trwaoci przeklestwa Wiey Babel, ktre kae ludziom walczy, unicestwia si wzajemnie, a nie spotyka si ze sob.

Zakoczenie

Historia ludzka, to przede wszystkim historia wojen. Wojen sprawiedliwych i niesprawiedliwych, wojen domowych, witych wojen, zimnych wojen, wojen nerww, wojen w eterze, karcianych gier w wojn. Wojen w czowieku, jak okreli to Erich Fromm.

Bibliografia

1. Andreoli V., Moi wariaci. Wspomnienia psychiatry, Wydawnictwo Homini, Krakw 2007.

2. Bauman Z., Historia naturalna za, Znak 2012, nr 11.

3. Bauman Z., Ponowoczesno jako rdo cierpie, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2000.

4. Blackburn S., Oxfordzki sownik filozoficzny, Wydawnictwo Ksika i Wiedza, Warszawa 2004.

66 Pocztkowo byy dwie bramy. Chrzecijascy stranicy zamykali je rwno o pnocy, otwierali ponownie nad ranem, gdy zabrzmiao uderzenie dzwonu. Weneckie getto powstao w 1516 roku na terenie dawnej odlewni elaza, getto nuovo. Spoeczno ydowska zamknita na niewielkiej przestrzeni oddychaa tu jednak do swobodnie, raczej wolna od pogromw, przyzwyczajona do wielu nakazw, zakazw, zalece. [] Bramy getta runy dopiero w 1797 roku (A. Szczuciski, Getto, Zeszyty Literackie 2013, nr 1). 67 Wybr getta jako miejsca przechowania tradycji by przedmiotem wielu kontrowersji wrd ydw. Kto nas trzyma w niewoli? ydzi sami trzymaj si w niewoli. Sami sobie zbudowali mury, kraty, poty [] (J. Stryjkowski, Gosy w ciemnoci, Warszawa1971, s. 215). Czas przepywa obok nich. Ludzko idzie naprzd, a oni tkwi w bezruchu niczym Chiczycy za wielkim murem (I.B. Singer, Dwr, Warszawa 1983, s. 43). Dopki yli w gettach, chronic sw tosamo w skorupie bardzo skomplikowanych rytuaw i tabu [], mogli wydawa talmudystw i komentatorw Pisma, ale ich kultura bytowaa w zamknitej enklawie. [] Ale kiedy zaczy si kruszy mury gett pod wpywem tak zwanej emancypacji [] ydzi wtargnli do duchowej przestrzeni Europy zadziwiajco szybko i skutecznie (L. Koakowski, Pochwaa wygnania, [w:] Moje suszne pogldy na wszystko, Krakw 2011, s. 278279).

25

5. Bukowski J., Zarys filozofii spotkania, ZNAK, Krakw 1987.

6. Burszta W.J., Antropologia kultury, Zysk i S-ka, Pozna 1998.

7. Derrida J., Gocinno nieskoczona, Przegld Filozoficzno-Literacki 2004, nr 3.

8. Douglas M., Czysto i zmaza, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2007.

9. Dupreel E., Traktat o moralnoci, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, War-szawa 1969.

10. Durkheim E., Zasady metody socjologicznej, Pastwowe Wydawnictwo Nau-kowe, Warszawa 1968.

11. Dziemidok B., O komizmie. Od Arystotelesa do dzisiaj, Wydawnictwo: Sowo obraz terytoria, Gdask, 2011.

12. Figza M., Midzy odmiennoci a skandalem. O postaciach dramatycznych w sztukach Piera Paola Pasoliniego, Tematy z Szewskiej 2011, nr 2 (6).

13. Filek J., Ambiwalencja obcoci, Znak 2004, nr 1.

14. Goffman E., Pitno, Rozwaania o zranionej tosamoci, Gdaskie Wydaw-nictwo Psychologiczne, Gdask 2007.

15. Gutt R.W., O chorych i zdrowych, Krakw 1986.

16. Irzykowski K., yd jest to Polak z rezerw, Kurier Poranny z dnia 15. 08. 1937 r.

17. Iwaszkiewicz J., Dziennik (1965-1968), Twrczo 2004, nr 2-3.

18. Kapusta A., wiadomo odmiennoci odmienna wiadomo. Transopisanie Marylin Monroe, Fragile. Pismo kulturalne 2011, nr 3.

19. Koczanowicz T., Inni w Europie, czyli o czym mwi rasici, Recykling Idei. Pismo spoecznie zaangaowane 2012/2013 (zima), nr 14.

20. Koakowski L., Pochwaa wygnania, [w:] idem, Moje suszne pogldy na wszystko, Spoeczny Instytut Wydawniczy " ZNAK", Krakw 2011.

21. Krall H., Sublokatorka, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1985.

22. Kristeva J., Potga obrzydzenia. Esej o wstrcie, Towarzystwo Kultury wieckiej, Krakw 2007.

23. Laertios D., ywoty i pogldy synnych filozofw, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1982.

24. Manguel A., Cegy wiey Babel, Przegld Polityczny 2013, nr 117.

25. Markowski M.P., Inno, Res Publica Nowa 2003, nr 2.

26

26. Marshall G. (red.), Sownik socjologii i nauk spoecznych, Marshall G. (red.), Sownik socjologii i nauk spoecznych, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2005.

27. Mead G.H., Umys, osobowo, spoeczestwo, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975.

28. Melchior M., Reakcja na stygmat. Impresje wok bada nad polskimi ydami, Przegld Powszechny 2008, nr 11.

29. Milerski B., Polska wielu kultur, Wi 2012, nr 5-6.

30. Milgram S., Posuszestwo wobec autorytetu wadzy, Wydawnictwo WAM, Krakw 2008.

31. Miosz Cz., Rok myliwego, Wydawnictwo Znak, Krakw 2001.

32. Nussbaum M., Ciao narodu. Dlaczego w Gujarcie okaleczano kobiety? [w:] M. Turowski, J. Nalichowski (red.), Demokracja. Konflikt. Wykluczenie. Krytyczne perspektywy wspczesnej teorii spoecznej i filozofii politycznej, Wrocaw 2008.

33. Oszajca W., Kryzys w Kociele?, Znak 2012, nr 10.

34. Pilch T., Polska nietolerancyjna. Ustalenia pojciowe i metodologiczne, [w:] B. Karolczak-Biernacka (red.), Tolerancja, Wydawnictwo Instytutu Bada Edukacyjnych, Warszawa 1992.

35. Siewierski H., Wielokulturowo i kultura narodowa w procesie globalizacji, Znak 2005, nr 6.

36. Sikora T., Via politica negativa. O odmiecach, rnicy i strategicznej negatywnoci, Fragile. Pismo kulturalne 2012, nr 3.

37. Singer I.B., Dwr, Warszawa 1983.

38. Smith H., Religie wiata, Uniwersytet Opolski, Warszawa 1994.

39. Stomma L., Antropologia kultury wsi polskiej XIX wieku, PAX, Warszawa 1986.

40. Stryjkowski J., Gosy w ciemnoci, Warszawa 1971.

41. Szacki J., Traktaty nie zmieni ducha, Gazeta Wyborcza z dnia 12.06. 2003 r.

42. Szczuciski A., Getto, Zeszyty Literackie 2013, nr 1.

43. Vernent J.P., rda myli greckiej, Papieski Wydzia Teologiczny we Wrocawiu, Warszawa 1969.

44. Waniek D., Orze i krucyfiks. Eseje o podziaach politycznych w Polsce, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru 2011.

27

45. Wodziski C., w. Idiota, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2000.

46. Wodziski C., Trans gocinnoci, Przegld Polityczny 2011, nr 109-110.

47. Wolniewicz B., Musia Z., Ksenofobia i wsplnota, Arcana 2002, nr 43.

48. Znaniecki F., Ludzie teraniejsi a cywilizacja przyszoci, Lww-Warszawa 1934.

Streszczenie

Inno, zwaszcza w spoeczestwach homogenicznych, przybiera czsto status kategorii klinicznej (psychiatrycznej). Pojcie normalnoci (zdrowia psychicznego) wyprowadza si w takim wypadku z normy statystycznej: oznacza ono przecitno. Jest to widoczne w powojennej Polsce, kraju wyrniajcym si etniczn jedno-rodnoci. Warto tolerancji pozostaje tu zazwyczaj kulturalnym normatywem, z trudnoci dajcym si odnale w codziennej praktyce midzyludzkiej.

Summary

Otherness, especially in homogeneous societies, often takes on a status of clinical category (psychiatric). The notion of normality (mental health) is derived in such case from statistical norm: it means ordinariness. It is visible in the post-war Poland, the country which is characterised by above-average ethnic homogeneity. Value of tolerance remains here usually a cultural norm, which is difficult to be found in everyday human practice.

Informacje o autorze dr Andrzej C. Leszczyski, doktor filozofii,

Sopocka Szkoa Wysza, Wydzia EkonomicznoSpoeczny,

acleszcz@wp.pl

29

CZ I PART I

PRZESTRZE I SPOECZESTWO

SPACE AND SOCIETY

Jacek Sotysiak

CIEKI ROWEROWE I ICH POWIZANIA Z INNYMI FORMAMI REKREACJI

Sowa kluczowe: komunikacja rowerowa, cieki rowerowe, rekreacja, aktywny wypoczynek

BICYCLE PATHS AND THEIR LINKS WITH OTHER FORMS OF RECREATION

Keywords: cycling, bicycle path, recreation, active leisure time

Wstp

Niniejszy artyku jest kontynuacj rozwaa o komunikacji rowerowej w mie-cie prowadzonych na amach tego periodyku w poprzednim jego numerze. Autor chciaby w nim zaj si rekreacj1 i turystyk rowerow na obszarach wok Trjmiasta.

Gdask, a waciwie Aglomeracja Gdaska (czy bardziej poprawnie Aglome-racja Trjmiejska) jest cile powizana z wod. Stocznie, porty, zagadnienia bu-dowy nowych waterfrontw w Gdasku, Gdyni czy Sopocie zajmuj sporo czasu zarwno w rozmowach prywatnych, jak i na posiedzeniach szacownych rad po-szczeglnych miast stanowicych aglomeracj2. Ciekawym zagadnieniem staje si stosunek budowanej wanie Kolei Metropolitalnej do rowerzystw. Osobny temat to przewz rowerw statkami na Hel. Latem cieka rowerowa prowadzca P-wyspem Helskim z Pucka do Helu staje si prawdziw rowerow autostrad. Cay

1 Sowo rekreacja jest najczciej uywane na okrelenie aktywnego wypoczynku, kojarzonego zazwyczaj z aktywnoci fizyczn podejmowan w ramach czasu wolnego od pracy. Okrelenie to wywodzi si od aciskiego sowa recreo, recreare tumaczonego jako odnowi, oywi, stwarza na nowo, przywraca do stanu stworzenia, re ponownie; creo, creare stwarza, kre-owa , W. Kopaliski, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych z almanachem, wiat Ksiki, Warszawa 2000, s. 428. 2 Dodatek do Dziennika Batyckiego Prestiowe inwestycje 28.01.2013 Aleksandra Chomicka Polskie waterfronty.

30

czas s prowadzone prace przy budowie rowerowej via Baltica. Autor niniejszego artykuu mia przyjemno testowania tej trasy (cay czas w budowie) w okolicach Koobrzegu. Istniej zwyczajowe cieki rowerowe na obszarze Trjmiejskiego Parku Krajobrazowego. Wyznaczono ju tam take specjalnie oznakowane trasy rowerowe. Wiele dzieje si na terenie Kaszub. Miasta, miasteczka, ba wsie i sioa buduj i oznaczaj przebieg cieek rowerowych.

Rowery wjedaj na samo-chodzie do podziemnego parkingu hotelowego.

Jeeli zajrzymy na amy prasy Trjmiejskiej (gwnie Dziennika Batyckiego) to zauwaymy gorc dyskusj wok komunikacji na obszarze powstajcego Modego Miasta, oraz potn akcj Po drugie autostrada na Wile. Tu pewna dygresja: bardzo podobaa mi si wywaona wypowied arch. Pawa Wada Ko-walskiego Nowa Waowa w genius loci Gdaska3, niemniej zajmowa si, podob-nie jak wszyscy inni dyskutanci, komunikacj samochodow. Wszyscy chyba ju zapomnieli, e po terenach stoczniowych zawsze jedzio si na rowerach (tych pry-watnych i subowych). Obecnie cz tych obszarw zajm parki, cz za stanie si miejscem zamieszkania i pracy tysicy ludzi. Jak mog skorzysta z przestrzeni otaczajcej Trjmiasto posugujc si rowerem? S w cisym centrum Gdaska, przynajmniej z jednej strony ograniczeni wod.

1. Rowerowa rekreacja wok Trjmiasta We wszystkich tych dyskusjach zmarginalizowano zagadnienia komunikacji

rowerowej, a w szczeglnoci rekreacyjnej roli cieek rowerowych. W poprzednim numerze zajmowaem si komunikacj rowerow w miecie Gdasku. Teraz chcia-bym zainteresowa czytelnika sprawami rekreacji rowerowej, oczywicie w regionie Trjmiasta. Specyfika miast nadmorskich, a w szczeglnoci lecych nad Zatok Gdask polega na tym, e czasami rower warto przewie statkiem Biaej Floty. Trjmiasto posiada ciekawe poczenia pomidzy Gdaskiem, Gdyni, Sopotem,

3 Dziennik Batycki 26/27.01.2013 str. 7, tame str. 6 Jacek Wierciski Mode Miasto temat do rozmw.

31

a przede wszystkim istnieje poczenie z Helem4. Genialne (z punktu widzenia rekreacji rowerowej) s tereny Trjmiejskiego Parku Krajobrazowego. Fantastycz-nie zapowiada si cieka rowerowa Wejherowo Krokowa. Waciciele dworkw i paacw pnocnych Kaszub wydali przewodnik Rowerem na szlaku dworw i paacw pnocnych Kaszub5. Autor mia okazj (cakiem niedawno, bo w czerw-cu 2013 r.) testowa trasy rowerowe wok Prusewa. Baz wypadow by Dwr Sze Dbw w Prusewie6. Pedaowalimy z koleg do Starbienina, gdzie mieci si Kaszubski Uniwersytet Ludowy7. Zachwycia nas przerwa na kaw w Bychowie, gdzie wok Dworu w Bychowie rozpociera si wspaniae zaoenie parkowe (konie, mae zoo dla dzieci i wiele innych atrakcji)8. Przy innych okazjach odwie-dzaem Krokow9, wspaniay zamek Jana III Sobieskiego w Rzucewie10, czy Paac Below Sawutwko, lub Paac w Sasinie11. Rowerem zwiedzaem okolice Biaych Bot I i II, za kadym razem obserwujc ogromne zmiany (zawsze na lepsze) dotyczce rekreacji rowerowej. Chyba najistotniejsza dotyczya powstawania wypoyczalni rowerw. Jest ju standar-dem, e hotele pooone w malowniczych krajobrazach oferuj gociom rowery na godziny. Czsto take serwis rowerowy, a prawie zawsze stojaki dla rowerw. Czasami s na ten cel przeznaczane szopy, lub stare zabudowania gospodar-cze i wtedy naley pamita o osoniciu przynajmniej siodeka, bo jaskki robi nie tylko na drutach. Prawdziw zmor s jednak stare gumy do ucia. Ich usunicie z opon, czy podeszwy jest wy-jtkowo trudne.

Dwr Sze dbw, Prusewo. 12

Waciwie wszdzie tworzone s cieki rowerowe (na razie jednak dosy fragmentarycznie), jeszcze nie stanowice spjnego systemu komunikacyjnego, ale skala robt jest imponujca. Nikogo nie dziwi stojaki rowerowe przed lokalnymi

4 Niestety przewiezienie roweru na Hel statkiem jest w sezonie letnim praktycznie niemoliwe. Pozostaje kolej. 5 www.dworypomorza.pl, www.pomeraniapalace.eu, www.ziemiawejherowska.eu. 6 www.prusewo.pl. 7 www.starbienino.pl, www.kfhs.com.pl. 8 www.bychowo.com.pl. 9 www.zamekkrokowa.pl. 10 www.zameksobieski.pl. 11 www.palacsasino.afr.pl. 12 Wszystkie zdjcia wykonane przez autora.

32

sklepikami, pojawiaj si wypoyczalnie rowerw i mae punkty serwisowe na nowych osiedlach, na starym miecie, wszdzie tam gdzie s wiksze skupiska ludzi. Wypoczynek, czynny wypoczynek, zarwno ten cotygodniowy (sobotnio-niedzielny), jak i dusze wyprawy rowerowe nie stanowi ju problemu. Widok samochodw z baganikami rowerowymi na dachu, czy z tyu samochodu (moco-wanymi na klapie baganika, bd na haku holowniczym) nie jest czym niezwykym. Na razie samochody kempingowe z rowerami to gwnie pojazdy na zagranicznych rejestracjach, ale jeszcze chwila i Polacy zaczn podrowa po kraju swoim domkiem na kkach, gdzie rower stanowi doskonae uzupenienie tej formy zwiedzania.

2. Rower w koegzystencji z kolej Ogromne znaczenie dla rekreacji rowerowej ma kolej. atwe przewoenie

roweru z zatoczonych centrw miast (a dworce kolejowe zwykle zlokalizowane s w samym sercu miasta) w miejsca zielone i do rekreacji stworzone oznacza moli-wo masowego korzystania z natury. Najwikszym bowiem problemem rowerzysty jest bezpieczne wydostanie si z miasta. Jest to szczeglnie trudne dla rodzin z maymi dziemi, jeszcze niedowiadczonymi rowerzystami. Nawet rnego rodza-ju przyczepki rowerowe, czy trjkoowce nie zapewniaj odpowiedniego bezpie-czestwa maym amatorom dwch kek.

Rower sta si ju pojazdem Nowej Ery, pojazdem biednych i bogatych jak gosio jedno z hase programu W kierunku ekorozwoju. Programu Wsplnoty Europejskiej (wwczas EWG) zatwierdzonego w 1992 r. Jednak by sta si rod-kiem umoliwiajcym rekreacj powinien znale si wrd zieleni, w naturalnym krajobrazie lub na wodzie. W tym ostatnim przypadku bdziemy mieli do czynienia z rowerem wodnym, dosy popularnym na jeziorach Kaszubskiego Parku Krajobra-zowego. W miecie jest dosy trudno znale miejsca sprzyjajce kontaktowi z przyrod i relaksowi poczonemu z umiarkowanym wysikiem fizycznym. Po-zostaje zatem wypad za miasto. Jeeli mylimy o rowerze najczciej mocujemy rowerowy baganik na dachu samochodu. Jednak zdecydowanie przyjemniej jest podjecha do najbliszej stacji kolei na rowerze, wsi do wagonu (do specjalnie oznaczonego przedziau) i wysi ju na maej lokalnej stacyjce wrd pl i lasw. Jest to stosunkowo proste w Danii, Holandii, czy w Niemczech. Nikogo nie dziwi gromady rowerzystw korzystajce z Berliskiego metra.13 Kolej jest doskonaym i wygodnym przewonikiem dla roweru i rowerzysty.

13 U-bahn i S-bahn (odpowiednio metro i szybka kolej miejska) maj doskonale oznaczone przedziay dla rowerzystw.

33

Rowery przy przystanku metra w Rotterdamie.

Jednak Szybka Kolej Miejska (SKM) ma cay czas kopoty by wydzieli i odpowiednio oznakowa przedziay przeznaczone dla dwch kek. S rwnie kopoty ze specjalnymi biletami dla roweru (kolejowymi i na statki biaej floty). Dotychczas specyfika Trjmiasta jako linearnego ukadu urbanistycznego sprawiaa, e amatorw przewoenia roweru SKM-k byo stosunkowo niewielu. Obecnie dla cigle rozbudowujcych si osiedli satelitarnych Kolej Metropolitalna (poczona z SKM) bdzie idealnym przewonikiem mieszkacw i ich wspaniaych rowerw na weekendowe zielone wycieczki. Jeeli wyobrazimy sobie, e powstajce jak grzyby po deszczu wypoyczalnie rowerw bd dziaay na stacjach kolejowych to mamy sytuacj jak w wymienianych wczeniej rajach rowerowych. Oczywicie paskie tereny Holandii, Danii, czy Pnocnych Niemiec s dosownie pokryte doskonale oznakowanymi krajobrazowymi trasami rowero-wymi, ale w Polsce te wiele ju zrobiono dla turystyki rowerowej. Dzieje si wiele i wszystko wskazu-je na to, e coraz liczniejsze i bar-dziej rozlege tereny rekreacji poza-miejskiej bd dostpne dla rowe-rzystw.

Gocie hotelu Skandic zwiedzaj Gdask z rowerami.

3. Pomorskie trasy rowerowe Wojewdztwo Pomorskie to przede Szwajcaria Kaszubska. Ta kraina jezior

i lasw pokrywajcych wzgrza morenowe jest idealnym terenem dla turystyki pieszej, biegw, sportw konnych, a nawet narciarstwa. Co prawda zima bywa r-na, niemniej istnieje kilka orczykowych wycigw narciarskich i w sezonie jest przy nich toczno. Powstao ju kilka tras rowerowych. Tworz si nowe, mona ju

34

z atwoci kupi mapy tych tras, jednak w dalszym cigu problemem jest wydosta-nie si z miasta. Stworzenie z lokalnych dworcw PKP punktw wzowych dla rnych form rekreacji (w tym rekreacji rowerowej) na pewno uatwioby korzysta-nie z pikna naszego regionu.

Warto wspomnie o edukacyjnej roli tras rowerowych. Pisaem ju o rowero-wym szlaku dworw i paacw pnocnych Kaszub. Warto uzmysowi sobie gdzie istniay Prusy i jak nagle zakoczyo to pastwo swoj egzystencj. Doskonaym przykadem edukacyjnej trasy rowerowej jest cieka poprowadzona na uawach. Obok pikna krajobrazu moemy zobaczy domy podcieniowe, stare kocioy (np. menonitw), ale rwnie budowle inynierskie (mosty, luzy i przepompownie regulujce poziom wody w kanaach depresji uawskiej). Powstay przystanie wodne gwnie dla jachtw i kajakw, jednak mona sobie wyobrazi rowery wodne i barki korzystajce z sieci kanaw tego regionu. W ubiegych stuleciach doskonale funkcjonowa transport barkami z terenu uaw do Holandii. Gdyby zyskaa na popularnoci turystyczna forma podrowania barkami, to naley pa-mita, e rower jest wykorzystywany w takiej formie turystyki np. we Francji i Holandii. W Niemczech s oferowane barki (do wynajcia), a na ich pokadach niemal zawsze s przygotowane rowery dla podrujcych bark. Podobnie jak w przypadku kampera14 rower uatwia zwiedzanie okolicy, w ktrej zacumowaa barka. Wane by rowerzyci pamitali o innych uytkownikach przestrzeni. Szcze-glnie o pieszych. Jest to istotne m.in. na obszarze Nadmorskiego Parku Krajo-brazowego (obejmuje Pwysep Helski i pas nadmorski a do Karwi). Latem plao-wicze rzdz i trzeba to uszanowa, np. prowadzc rower na szczeglnie zato-czonych odcinkach, nawet tras rowerowych. Oglna ogada i kultura jest coraz bardziej potrzebna nie tylko rowerzystom, ale rwnie innym uytkownikom drg, jezdni i cieek rowerowych. Dyskusje pomidzy jadcymi na hulajnogach, uy-wajcych wrotek, czy rowerzystami czasami s dosy gorce. adne rozwizania techniczne nie zastpi kultury poruszania si w przestrzeni wsplnej. A tej warto si uczy i uczy innych, ale z zachowaniem szczeglnego szacunku dla osoby nauczanej, bd pouczanej. Tu pewien przytyk do stray miejskiej, ktra czasami porusza si na rowerach, bd skuterach. Chyba jednak potrzebuje ona szkole prowadzonych obecnie w Urzdzie Miejskim, a dotyczcym dobrych zasad obsugi Klienta. Myl, e potrzebna jest empatia, a nie rozliczanie si z naoonych man-datw. A pouczenie powinno by traktowane na rwni z mandatem przy ocenianiu skutecznoci stranikw miejskich.

4. Turystyka rowerowa Naukowcy zajmujcy si tzw. chorobami cywilizacyjnymi uwaaj, e ruch,

aktywno fizyczna i wytrenowanie zwikszaj odporno organizmu na dziaanie szkodliwych substancji. Wszyscy zgodnie podkrelaj pozytywny wpyw, jaki ma aktywno ruchowa na stan zdrowia i samopoczucie czowieka. Szczeglne znacze-nie ma to dla mieszkacw duych miast. Obecnie wyjtkow popularnoci cieszy si bieganie, niemniej rower te zdoby ju spore uznanie naszego spoeczestwa 14 Samochd kempingowy

35

jako rodek pozwalajcy na aktywno fizyczn w miecie. Nie chciabym zajmo-wa si tutaj grupowymi wycieczkami rowerowymi odbywanymi na dugich dys-tansach i trwajcymi wiele dni. Chocia jest to najbardziej turystyczna z rekreacji rowerowych. Pozwol sobie ograniczy rozwaania do maksymalnie kilkudniowych wypadw za miasto.

Bardzo popularne stao si uywanie roweru w soboty lub niedziele, rodzinnie i w celach gwnie rekreacyjnych. Taka weekendowa turystyka oznacza zwykle dojechanie samochodem (z rowerami na dachu) do jakiego ciekawego miejsca i zwykle kilkugodzinn przejadk bicyklami spacerowym tempem po okolicy w ktrej zostawilimy nasze auto. Przykadem jest trasa rowerowa Pozna Pobie-dziska. Prowadzi ona przez malownicze tereny wzdu doliny Cybiny. Powstaa w 1994 r. staraniem Wydz. Kultury Fizycznej i Turystyki Urzdu Wojewdzkiego w Poznaniu, przy wsppracy wadz samorzdowych Pobiedzisk, Swarzdza i Poz-nania. W Poznaniu przy jez. Maltaskim istnieje wypoyczalnia rowerw, istnieje take moliwo zorganizowania wycieczki z przewodnikiem. Zagospodarowanie terenw wok tego jeziora pokazuje jak mona pogodzi wiele sprzecznych interesw. Centrum Handlowe Malta ssiaduje z zespoem biurowcw i mieszka-niwk, a jest poczone ciek rowerow z przystani wodn i pokryt igielitem (caoroczn) tras narciarsk. Jest to doskonay przykad punktu wzowego dobrze organizujcego komunikacj rowerow. Zarwno t codzienn, jak i rekre-acyjn, czy turystyczn. Innymi punktami tego typu mog by dworce kolejowe, due parkingi samochodowe organizowane w systemie P&R15, parkingi duych centrw handlowych zlokalizowanych na obrzeach miast, czy jakie znane skwery, place lub rynki. Mwimy tu o turystyce rowerowej. Dla komunikacji rowerowej w obszarach zurbanizowanych takimi punktami wzowymi s czciej szkoy, uniwersytety, czy centra sportowe16. Najczciej (zreszt w obu przypadkach) t rol doskonale speniaj dworce kolejowe, rzadziej autobusowe, czy lotnicze. Tu docho-dzimy do specyfiki trjmiejskiej turystyki rowerowej, a mianowicie transportu roweru wod. Problem jest istotny bo dotyczy promw, statkw biaej floty oraz tramwaju wodnego. Ten ostatni mia udostpni kanay Gdaska (gwnie portu i stoczni) rzeszom turystw i mieszkacom. Niestety nie funkcjonuje. Pozostay przystanki. A by to jedyny rodzaj transportu wodnego, na ktry atwo mona byo zaadowa rower. Na stylizowane pirackie aglowce jak Czarna Pera nie uda si nam zabra nawet skadaka. Jednak, by rodzinna wycieczka rowerowa bya przy-jemna, konieczne jest, by wszyscy jej uczestnicy umieli jedzi na rowerze, take czasami na rowerze dla najmodszych. By moe dla wielu zagadnienia zwizane z rowerkiem dziecinnym s dziecinnie proste. Nic bardziej mylnego. Jednym z po-waniejszych zagadnie jest bezpieczestwo. Woenie dzieci na dorosym rowe-rze jest tutaj osobnym zagadnieniem. Nie rozwaam rwnie koniecznoci zapew-nienia szybkiej reanimacji Babciom lub Dziadkom pdzcym za szalejcymi na ciekach rowerowych wnucztami.

15 P&R skrt dla Park and Ride. Wzy przesiadkowe do komunikacji miejskiej. Zaparkuj (samo-chd) i jed (tu: rowerem lub komunikacj miejsk). 16 Szerzej autor pisa o tym w poprzednim artykule.

36

Chciabym jedynie uzmysowi wszystkim, e placyki suce do nauki jazdy na rowerze s konieczne praktycznie przy kadej szkole podstawowej, a moe nawet przy wikszoci przedszkoli. Wsplne jedenie na rowerze jest moliwe gdy latorole zapay ju rwnowag, potrafi skrca i hamowa, ale take znaj podstawowe zasady poruszania si rowerem przynaj-mniej na ciece rowerowej. Zmiana trybw przerzutki przestaa by ju proble-mem, rwnie dzwonienie na pieszych i innych rowerzystw, sygnalizacja zamiaru skrtu itd. itp. s ju opanowane Dopiero wtedy frajd jest wsplna rodzinna wycieczka na rowerach. Trzeba jednak wydosta si z miasta, by omin ruch uliczny. Przejedajcy TIR potrafi zdmuchn duego mczyzn, rowerzyst ze cieki rowerowej (wiem to z wasnego dosy bolesnego dowiadczenia). Wyjciem jest baganik rowerowy i wsplna wyprawa w ustronne miejsce, gdzie bdziemy mogli w miar bezpiecznie naucza najmodszych adeptw kolarstwa tej szlachetnej umiejtnoci. Umiejtnoci, ktra bardzo uatwia ycie w coraz bardziej zato-czonym miecie. Jednak szlify pozwalajce na samodzieln jazd np. do szkoy dawao dopiero miasteczko rowerowe, a potwierdzaa je karta rowerowa. Naprawd nie byo absurdem przeprowadza-nie egzaminw na rowerowe prawo jazdy, podobnie jak miaa, wg mnie, sens karta py-wacka i tzw. ty czepek.

Wielopitrowy parking rowe-rowy przy dworcu i przystani w Rotterdamie.

5. Wypoyczanie rowerw W Trjmiecie powstaj wypoyczalnie rowerw, a rower miejski nie jest

odleg przyszoci. Wmurowano ju sporo stanowisk dla rowerw. Dla mnie dosy problematycznie rozwizanych technicznie, ale na pewno bardzo piknie wpisujcych si w krajobraz starwki Gdaska. Namawiam na testowanie tych urzdze i nadsyanie komentarzy do miasta. Coraz wicej estetyzacji, a nieco mniej funkcjonalnoci i przemylanych decyzji technicznych. Mimo wszystko takim ideom mona jedynie przyklasn. Chciabym niejako przy okazji roweru miejskiego przypomnie ide skadaka. Obecnie jako wzr roweru miejskiego podawany jest zazwyczaj tzw. holender. Praktycznie solidna damka z siode-kiem elowym, koszykiem na kierownicy, hamulcem przy dynamie i prost prze-kadni umieszczon w piacie koa. Co pewien czas powraca jednak idea roweru skadanego, tak by mona go byo przenosi, czy bez problemu transportowa w baganiku maego samochodu, w zatoczonej SKM, czy KM. Byo wiele idei

37

skadaka17 i powstaj cigle nowe18. Niektre firmy samochodowe jak Mercedes, BMW, czy Renault oferuj rowery skadane dopasowane do wymiarw baganika samochodw przez nie produkowanych. Specjalnymi wariacjami na ten temat s rowery elektryczne, trjkoowe pojazdy elektryczne, a czym co spenia t ide, ale jest czym zupenie innym jest seagway19. Wypoyczalnie rowerw, czy ww. po-jazdw w hotelach (szczeglnie typu resort & spa) to w Polsce ju standard. Uwaam, e na stacjach kolejowych (tych w centrach miast, stacjach przesiad-kowych, czy stanowicych punkt wzowy dla tras rowerowych) takie wypo-yczalnie powinny pojawi si jak najszybciej. Moe kolej podreperuje swj budet organizujc takie punkty zamiast likwidowa i sprzedawa dworce, czy budynki nastawni.20 Jak pisze p. Jacek Wierciski w Dzienniku Batyckim (z 29.10.2013 r. na str. 8) Aglomeracja Trjmiejska chce wyda na rowery 300 mln. z. To i duo i mao zarazem. Duo bo suma nie obejmuje uruchomienia roweru miejskiego, a mao, bo potrzebujemy (jak szacuje gdaski oficer rowerowy i szef referatu mobilnoci aktywnej Urzdu Miejskiego w Gdasku) 104 km tras rowerowych czcych gwne orodki Aglomeracji.

Zakoczenie

Mam nadziej, e wiele gmin i maych orodkw miejskich znajdzie jakie pienidze i uzna za celowe i sensowne wydanie ich na rekreacyjne cieki rowe-rowe, tak jak to zdarzyo si w okolicach Charzykowa k/Chojnic, Dwirzyna k/Koobrzegu, czy w Pruszczu Gdaskim.

Streszczenie

Tym razem autor zaj si rekreacj i turystyk rowerow. Obecnie na terenie Kaszub, Kociewia i uaw, waciwie na obszarze caego woj. Pomorskiego s tworzone trasy rowerowe tego typu. Wykorzystanie tych cieek rowerowych bdzie optymalne jeeli rower bdzie atwo przewoony kolej, a dworce kolejowe stan si punktami wzowymi dla turystyki (nie tylko rowerowej). Sobotnio-niedzielne rodzinne wycieczki rowerowe s ju w Polsce zjawiskiem kulturowym. Warto wic korzysta z dowiadcze krajw takich jak Dania, Holandia, czy Niemcy i w po-dobny sposb organizowa szeroko rozumian turystyk rowerow. Wypoyczalnie rowerw na dworcach s jednym z wielu przykadw.

Summary

This time author took up the cyclists recreation and tourism. Currently in the Kashubia, Kociewie and ulawy, actually, throughout the Pomeranian province are created bicycle roads. The use of these paths will be optimal if the bike will be 17 Mao kto pamita jeszcze rower skadany firmy Romet o nazwie Karat, czy Wigry. 18 Patrz np. oferta amerykaskiej firmy Dahon. www.dahon.pl 19 Seagway dwuladowy, dwukoowy, jednoosobowy pojazd elektryczny, zasilany z wbudowa-nych akumulatorw, kontrolowany przez komputer pokadowy. www.seagway.com.pl 20 W centrum Poznania w dawnej nastawni dziaa bardzo ciekawie zaprojektowana restauracja. Kilka maych dworcw zamienio si w kina, czy klubo-kawiarnie nowej generacji, niemniej kolej uzyskaa rybki, a nie dostaa wdki.

38

easily transported by rail, and train stations become "connecting points" for tourism (not only cycling recreation). The week-end family bike tours are already cultural phenomenon in Poland. So let's learn from the experience of countries such as Denmark, the Netherlands and Germany, and in a similar way organize (widely conceived) cycling tourism. Bike rentals at train stations are one of many examples.

Bibliografia

1. Kopaliski W., Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych z almana-chem, wiat Ksiki, Warszawa 2000.

2. Praca zbiorowa, Rowerem na Szlaku Dworw i Paacw Pnocnych Kaszub, EKO KAPIO Wejherowo Gdask 2010.

3. Praca zbiorowa, Przewodnik rowerowy Polska, GeoCenter Warszawa 1995.

4. Urszula Zwoliska, Piotr Sawka, Miosz Kdracki, Piotr Woniak, Okolice Trjmiasta na rowerze, Wydawnictwo Pascal 2004.

5. Jensen N., Larsen J.E., Cycling in Denmark from the past into the future, Road Directorate Ministry of Transport, 4th Department Municipality of Copenhagen, Copenhagen 1989, ISBN: 87 7491 305 0.

6. ecki W., Rowerem na Szlaku Piastowskim, Centralny Orodek Informacji Turystycznej Oddzia w Poznaniu, Pozna 1989.

Informacje o autorze: dr in. arch. Jacek Sotysiak,

Pracownia Projektowa Arkon Studio, jaceks@arkonstudio.com.pl

39

Jacek Wojciechowski

PROBLEM UJEDNOLICENIA SYSTEMU WYBORCZEGO W WYBORACH DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO

Sowa kluczowe: wybory, prawo wyborcze, Parlament Europejski, integracja europejska, jednolita ordynacja wyborcza

THE PROBLEM OF UNIFICATION THE ELECTORAL LAW TO THE EUROPEAN PARLIAMENT

Keywords: elections, electoral law, the European Parliament, European integration, uniform election rules

Wstp

Na szczeblu Unii Europejskiej od wielu lat podejmowanych jest szereg rnego rodzaju inicjatyw prawodawczych zogniskowanych na osignicie cile okrelo-nych celw pozostajcych w zwizku z zapocztkowanym w poowie XX wieku procesem integracji europejskiej. Przewaajca wikszo z przedsibranych w tym zakresie dziaa prdzej czy pniej, w obliczu przejawianej determinacji przedsta-wicieli pastw czonkowskich Unii Europejskiej koczy si sukcesem, ktrym jest uchwalenie okrelonego aktu prawnego zbliajcego porzdki prawne pastw czon-kowskich na okrelonej paszczynie prawnej. Na tym tle zupenie odmiennie ksztatuje si inicjatywa powoania do ycia wsplnej, jednolitej dla wszystkich pastw czonkowskich Unii Europejskiej ordynacji wyborczej w wyborach do Parla-mentu Europejskiego. Pomimo, i od wielu lat znana ju jest procedura, w ramach ktrej miaoby doj do uchwalenia tego podanego przez wielu obywateli Unii Europejskiej aktu normatywnego, to jednak dziaania podejmowane w tej sferze w toku prac kolejnych kadencji Parlamentu Europejskiego nie s w stanie zakoczy si penym sukcesem. Skutkiem tego zawarta w Traktatach Rzymskich z 1957r1. deklaracja przewidujca przyjcie jednolitej ordynacji wyborczej lub przynajmniej zasad wsplnych dla wszystkich pastw czonkowskich do dnia dzisiejszego nie doczekaa si penego urzeczywistnienia, a jej tre w podobnym brzmieniu zostaa powielona w tekstach obecnie obowizujcych traktatw2. W wietle obecnie obo-wizujcych rozwiza prawnych skad czonkw Parlamentu Europejskiego wya-niany jest w wyborach przeprowadzanych zarwno na podstawie prawa Unii Euro-

1 Art. 138 ust. 3 Traktatu Ustanawiajcego Europejsk Wsplnot Gospodarcz z 1957 r.: ,,Zgro-madzenie opracowuje projekty majce na celu umoliwienie przeprowadzenie powszechnych wyborw bezporednich zgodnie z jednolit procedur we wszystkich pastwach czonkowskich Art. 190 ust. 4 TWE przewiduje, e Parlament Europejski opracowuje projekt majcy na celu umoliwienie przeprowadzenia powszechnych wyborw bezporednich zgodnie z jednolit proce-dur we wszystkich Pastwach Czonkowskich lub zgodnie z zasadami wsplnymi dla wszystkich Pastw Czonkowskich. 2 Zgodnie z art. 14 ust.3 TUE czonkowie Parlamentu Europejskiego s wybierani na picioletni kadencj w powszechnych wyborach bezporednich, w gosowaniu wolnym i tajnym.

40

pejskiej, jak i regulacji krajowych, waciwych dla systemw wyborczych poszcze-glnych pastw czonkowskich. Konsekwencj tak przyjtych rozwiza jest brak wsplnych, zespolonych w jedn cao wyborw do Parlamentu Europejskiego, a w praktyce luk t wypenia 28 elekcji czciowych.

Przedmiotem niniejszego opracowania jest krtkie scharakteryzowanie naj-waniejszych inicjatyw podejmowanych na szczeblu Unii Europejskiej w przed-miocie opracowania jednolitej, wsplnej dla wszystkich pastw czonkowskich ordynacji wyborczej w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz ocena perspek-tyw zwizanych z powoaniem do ycia tego niezwykle podanego aktu norma-tywnego. W tym dokonano analizy prawa Wsplnoty i podejmowanych prac legisla-cyjnych.

1. Rola i znaczenie Parlamentu Europejskiego w strukturach instytucjonal-nych Unii Europejskiej oraz przebieg dotychczasowych dziaa nad opra-cowaniem jednolitej ordynacji wyborczej w wyborach do Parlamentu Europejskiego

Zanim poruszone zostan kwestie, ktre w cisy sposb koresponduj z wy-woanym tematem, koniecznym z punktu widzenia dalszych rozwaa wydaje si powicenie nieco odrbnej uwagi Parlamentowi Europejskiemu oraz zagadnieniom dotyczcym kreacji skadu tego kluczowego organu Unii Europejskiej. Zabieg ten wydaje si o tyle waki i konieczny, gdy omawiany w niniejszym opracowaniu problem, wyrs na gruncie funkcjonowania tego organu i stanowi pokosie podjtej na forum Wsplnot Europejskich decyzji o przekazaniu bezporednio na rce obywateli Unii Europejskiej legitymacji do kreowania jego skadu osobowego. Poczwszy od czerwca 1979 roku jest to bowiem jedyny organ Unii Europejskiej wybierany bezporednio przez obywateli w wyborach powszechnych. Jak wskazuje si w pimiennictwie, decyzja o zmianie sposobu wyaniania przedstawicieli Parla-mentu Europejskiego (z poredniego na bezporedni) podyktowana bya takimi wzgldami jak m.in. wzmocnienie decyzyjnej roli Parlamentu w systemie instytucji UE, zwikszeniem poziomu jego legitymizacji przez scedowanie prawa wyborczego na obywateli pastw czonkowskich oraz potrzeb zagwarantowania mieszkacom Unii Europejskiej moliwoci demokratycznego wpywu na funkcjonowanie przynajmniej jednej instytucji Unii Europejskiej3. W oparciu o przyjty model kre-acji tego ciaa mona wnosi, i jest to organ wybierany w sposb moliwie naj-bardziej odzwierciedlajcy podstawowe orientacje i preferencje polityczne ogu wyborcw. Majc przedstawiony aspekt na uwadze oraz dostrzegajc rol, jak od-grywa Parlament Europejski, bdcy aren, cierania si nierzadko sprzecznych ze sob interesw pastw czonkowskich Unii Europejskiej, nie dziwi fakt, e wypra-cowanie jednolitej ordynacji wyborczej na poziomie oglnoeuropejskim od samego pocztku procesu integracji uchodzio za inicjatyw gboko podan.

3 S. Bachrynowski, Ujednolicenie ordynacji wyborczych do Parlamentu Europejskiego, ,,Pastwo i Prawo 2010, nr 3, s. 53.

41

Prace nad powstaniem jednolitej ordynacji wyborczej w wyborach do Parla-mentu Europejskiego posiadaj niezwykle bogat i burzliw histori, ktrej korzenie sigaj czasw zawizywania si Wsplnot Europejskich. W celu penego zobrazo-wania omawianego problemu warto wic w tym miejscu przy