Przestrzeń i czas dialogu w edukacji

redakcja naukowa

Danuta Waloszek

Przestrzeń i czas dialogu w edukacji

Centrum Edukacyjne BLIŻEJ PRZEDSZKOLA30-437 Kraków, ul.J.Kostrzewskiego 17, tel. 12 631 04 10

www.blizejprzedszkola.pl

Dziecko w klimacie zagrożeń globalnych i regionalnych, rola nauczyciela w tworzeniu warunków do dialogu, zagrożenia dla dialogu, poszukiwanie drogi dla dialogu, czas dialogu w prze-strzeni rozciągającej się między przedszkolem a szkołą, prob-lem równości szans – to tylko niektóre zagadnienia poruszane w publikacji Przestrzeń i czas dialogu w edukacji pod redakcją na-ukową prof. Danuty Waloszek. Książka ta stanowi autorski wielogłos dotyczący różnych aspek-tów dialogu w edukacji. Jest syntezą obejmującą elementy diag-

Dialog nauczycieli i dzieci.

Dialog przedszkola i szkoły.

Dialog w przedszkolu i szkole.

Z tej serii dostępne także:

Edukacja przedszkolna

i wczesnoszkolna

Wybrane zagadnieniaedukacji człowieka w dzieciństwie

Wstęp..........................................................................................................................

Problemy współczesnego dzieciństwa jako podstawa zaistnienia dialogu w edukacji

Tadeusz Pilch; Jolanta Zwiernik; Danuta Waloszek..............................................

Dialog w edukacji jako odpowiedź na nowe zadania dla współczesności

Marian Śnieżyński; Iwona Kopaczyńska.................................................................

Dialog w edukacji przedszkolnejDanuta Waloszek; Małgorzta Karwowska; Monika Wiśniewska-Kin; Agnieszka Olczak; Teresa Neckar-Ilnicka...............................................................

Dialog w przestrzeni pomiędzy przedszkolem i szkołąDorota Klus-Stańska; Małgorzata Żytko; Jolanta Nowak; Lidia Wollman; Agnieszka Nowak-Łojewska.........................................................

Między założeniami a realiami w systemie oświaty w Polsce

Bogusław Śliwerski; Danuta Waloszek....................................................................

Poszukiwania, ukierunkowania...........................................................

O autorach..............................................................................................................

7

11

53

75

137

199

233

237

Dziecko w klimacie zagrożeń globalnych i regionalnychTadeusz Pilch.............................................................................................................................

Globalny dzieciak jako partner w dialogu z nauczycielemJolanta Zwiernik........................................................................................................................

Zawłaszczanie dzieciństwa jako zagrożenie dla zaistnienia dialogu w edukacji dzieci

Danuta Waloszek......................................................................................................................

Demokracja – dialog – edukacja. Trud budowania i rozwijania dialogu edukacyjnego

Marian Śnieżyński....................................................................................................................

Dialog i język – odsłanianie znaczeń Iwona Kopaczyńska..................................................................................................................

Dialog jako sposób istnienia podmiotów w edukacji Danuta Waloszek......................................................................................................................

Dialog w przedszkolu – różne poziomy i narzędzia Małgorzta Karwowska-Struczyk.............................................................................................

Oswajanie i inicjowanie dialogu znaczeń w przedszkolu Monika Wiśniewska-Kin.........................................................................................................

Dialog w diadzie dziecko – dorosły Agnieszka Olczak......................................................................................................................

Dialog pokoleń w instytucji edukacyjnej. Nauczyciel-emeryt jako wolontariusz w przedszkolu

Teresa Neckar-Ilnicka...............................................................................................................

Między przedszkolem a szkołą: od monologu do dialogu osób i znaczeń

Dorota Klus-Stańska.................................................................................................................

Przejście z kultury edukacyjnej przedszkola do szkoły – otwarcie nowych możliwości rozwoju czy ograniczanie aktywności dzieci?

Małgorzata Żytko......................................................................................................................

Dziecko jako aktywny uczestnik edukacyjnego dialogu Jolanta Nowak...........................................................................................................................

Poznaj mnie, jeśli chcesz mnie uczyć, czyli o współpracy nauczycieli przedszkola i szkoły

Lidia Wollman...........................................................................................................................

Dialog w szkole – potencjalne szanse, realne zagrożeniaAgnieszka Nowak-Łojewska...................................................................................................

Paradoksy polityki oświatowej w PolsceBogusław Śliwerski...................................................................................................................

Czynniki dostępu dzieci do edukacji jako warunek szansy życiowej Danuta Waloszek......................................................................................................................

13

29

39

55

67

77

91

99

111

131

139

159

173

179

189

201

221

�

Oddajemy do rąk czytelników kolejną – trzecią już – książkę, w której za-warte są wystąpienia gości zaproszonych na 5.Forum Edukacyjne organizowane przez Centrum Edukacyjne BLIŻEJ PRZEDSZKOLA. Tematyka skupiona została wokół problematyki dialogu, sytuacji dialogicznej w edukacji dzieci w wieku przed-szkolnym i wczesnoszkolnym. Wybór takich właśnie treści podyktowany został potrzebą współczesnego nam czasu cywilizacyjno-kulturowego, mianowicie poro-zumiewania się bez granic, negocjowania rozwiązań, pomysłów, szanowania racji drugiego człowieka, pokazywania ważności wspólnych spraw dla indywidualnego człowieka i wszystkich ludzi. Opisane przez F. Mayora� cztery konieczne do za-warcia przez ludzkość umowy (etyczna, społeczna, ekologiczna i kulturowa) niosą przesłanie porozumienia społeczeństw, narodów, państw na rzecz wspólnej troski o los planety, środowiska życia w symbiozie z przyrodą, kulturą, ludźmi różnych wyznań. Zadania z nich wynikające określają cele edukacji, która bezdyskusyjnie musi wpisać się w proces przygotowania przyszłych pokoleń do podjęcia działań naprawczych i ochronnych. Przygotowanie to może polegać na wprowadzeniu w zakresy/konteksty porozumiewania się w zabawie i w nauce. Jest to tym bardziej uzasadnione, że dziecko w wieku przedszkolnym, jak nikt inny, przede wszystkich intensywnie szuka sposobów „układania się” ze światem, sposobów porozumie-wania się, „dopomina się” uznania jego obecności. Jest istotą dialogiczną.

Opracowanie zawiera wiele ciekawych, według mnie, sugestii w zakresie teorii dialogu, sposobów jego rozumienia, kontekstów rozwojowych, realizacyj-nych i cech formalnych. Mam nadzieję, że po zapoznaniu się z zawartością tegoż opracowania czytelnik odnajdzie podstawową i niezbędną do efektywnej edu-kacji wiedzę, która być może (z taką nadzieją powstało to opracowanie) pomo-że w przeorganizowaniu myślenia o udziale dzieci/uczniów we współtworzeniu efektywnych warunków uczenia się-nauczania w przedszkolu i szkole. Uczyni naukę przyjemnością. Poszczególne artykuły ułożono zgodnie z koncepcją, by „wędrując” od wypowiedzi ogólnych na temat dzieciństwa, przez szczegółowe

�) Mayor F., Przyszłość świata, Warszawa 2000.

Wstęp

�

rozważania zadań edukacyjnych w zakresie podjęcia dialogu z uczestnikami edukacji, dotrzeć do ukazania paradoksów edukacyjnych, które dotknęły polską oświatę, a które jednocześnie wskazują na konieczność podjęcia dalszego, ponad instytucjonalnego, ogólnonarodowego dialogu o poprawie jakości kształcenia młodych ludzi w Polsce.

Opracowanie otwiera tekst profesora Tadeusza Pilcha, obrazujący trudne problemy dzieciństwa na tle problemów występujących w innych krajach. Autor pokazuje mapę koniecznych do podjęcia zadań w zakresie edukacji przedszkol-nej, opieki nad dzieckiem, podając przykłady rozwiązań stosowanych w innych krajach. Prezentowane wskaźniki powszechności edukacji dzieci, zakres prowa-dzonej opieki zdrowotnej, socjalnej, stosunek do dzieciństwa rzutują na miejsce Polski w Europie, i nie jest to miejsce chwalebne. Na tym tle dość jasno rysują się szczegółowe kwestie organizacyjne w edukacji, głównie w sferze relacji między-pokoleniowej. Porozumienie w edukacji między jej podmiotami utrudnia tra-dycyjnie nienajlepszy stosunek dorosłych do wartości dzieciństwa. Prowadzenie dialogu z dzieckiem jest blokowane oczekiwaniem od niego posłuszeństwa, pod-porządkowania się woli dorosłych. Jak wskazują szczegółowe rozważania, ciągle nie mamy zaufania do dzieci, że mogą one aktywnie współuczestniczyć w orga-nizowaniu warunków własnej edukacji, że posiadają podobne jak dorośli prawa do wypowiadania się o sobie, o świecie, podczas gdy zaufanie jest niezbędne dla jakiejkolwiek efektywnej relacji. Przy takich postawach dialog jest niemożliwy, wymaga bowiem dwustronności, otwartości, wyłączności, bezpośredniości i za-ufania (szczegółowo kwestie te analizuje Danuta Waloszek).

Opracowanie zamyka tekst profesora Bogusława Śliwerskiego, co ma uzasadnienie w poruszanych w nim problemach. Wypunktowane i analizowane 26 paradoksów, w tym 8 organizacyjnych i �8 merytoryczno-politycznych, po-kazuje obszar koniecznych do rozwiązania problemów oświaty w Polsce i rów-nocześnie sugeruje nowe płaszczyzny/konteksty dialogu wewnątrz instytucjo-nalnego, takie jak: zmiana relacji nauczyciel – dziecko/uczeń z transmisyjnych na demokratyczne, jasne określenie celów edukacji, głównie w zakresie przy-bliżenia edukacji potrzebom młodego człowieka, warunki startu edukacyjnego, równość szans dzieci/uczniów w dostępie do jakościowo dobrych usług eduka-cyjnych oraz głęboka analiza rzeczywistych przyczyn niepowodzeń w nauce, ale przede wszystkim usuwania ich przyczyn, jednak nie przez... nauczanie. Wśród zewnątrz instytucjonalnych paradoksów autor analizuje m.in.: nakłady na edu-kację, ustrojowe przemiany i wynikające z nich nowe zadania w płaszczyźnie światopoglądowej, hołdowanie standaryzacji i wymierności tego, co nie może być standaryzowane i wymierne, jak wysiłek dziecka/ucznia włożony w uczenie się, rzeczywiste uwarunkowania efektów w uczeniu się.

�

Zawartość szczegółową kierowanego do czytelnika opracowania moż-na przestawić w postaci skrótowo zarysowanej swoistej mapy problemów edu-kacyjnych związanych z dialogiem. Przez jej ukazanie rezygnuję z prezentacji poszczególnych autorów i ich tekstów, pozostawiając czynność odszukiwania i odczytania znaczeń samemu czytelnikowi. Jak można się zorientować, auto-rami są osoby znane z wcześniejszych publikacji z zakresu polityki społecznej i oświatowej, również w czasopismach dla nauczycieli przedszkolnych i wczes-noszkolnych. Ich udział w publikacji gwarantuje szerokie ujęcie problematyki dialogu i tematów z nim związanych. Edukacja jest dobrem narodowym regulo-wanym konstytucyjnie, nie jest więc/nie może być jedynie wewnętrzną sprawą przedszkola czy szkoły. Jej efekty wyznaczane są już nie tylko dbałością o ład etyczny, moralny i porządek programowo-organizacyjny pracowników w nich zatrudnionych, ale także skalą zapotrzebowania społecznego/cywilizacyjnego na wykształconych ludzi. Zatem tylko wzajemność działania i porozumienie ludzi odpowiedzialnych i współodpowiedzialnych za jej kształt ustawowy, meryto-ryczno-programowy, dar i wymiana między tymi, którzy uzyskali wykształcenie, i tymi, którzy są na drodze do jego uzyskania, gwarantują poniekąd efektyw-ność edukacji. Sama więc istota funkcjonowania edukacji tak opisanej wyraża się w dialogiczności relacji/stosunków/kontaktów między jej podmiotami i przed-miotami. Diada bezpośrednio podejmowana z dziećmi w wieku przedszkolnym, pośrednio, przez zadania z uczniami, wydaje się być współczesną koniecznością, argumentowaną w odzyskaniu przez człowieka prawa do „układania” własne-go losu w zgodzie z własnym potencjałem/zdolnościami, możliwościami, pre-ferencjami od początku drogi edukacyjnej. Stopniowe wypełnianie przestrzeni między nauczycielem i dzieckiem zadaniami, udziałem „tego innego, drugiego człowieka” umożliwia ukierunkowanie młodych ludzi na „poszerzony, do gra-nic bycia obywatelem świata, subiektywizm”2. Mam nadzieję, że prezentowane w opracowaniu rozważania różnych autorów, wprowadzą czytelnika w takie właśnie, niezbędne edukacyjnie, zakresy przemyśleń i przekonań.

Jeszcze jedna uwaga na koniec – opracowanie nie zawiera gotowych od-powiedzi praktycznych, sama bowiem natura dialogu wyklucza takie rozwiąza-nie. Dialog dzieje się, zdarza się tu i teraz między dwojgiem ludzi i to od nich zależy jego trwanie, przebieg, wynik. Przedstawiamy czytelnikowi pakiet treści „uniwersalnie” kształtujących istotę dialogu i jednocześnie niezbędnych do zro-zumienia jego odrębności od monologu, zwykłej rozmowy czy dyskusji.

Danuta WaloszekKraków, wrzesień 20�0

2) Finkielkraut A., Porażka mylenia, Warszawa �999.

Zakończenie

Dobrze realizowana edukacja przez wysokiej klasy specjalistów, w popraw-nie zorganizowanych warunkach, w dialogu z dzieckiem i jego rodzicami, stanowi bez wątpienia szansę na poznanie siebie i funkcjonowanie w kontekście potrzeb indywidualnych i wspólnych, gatunkowych. Potencjału i chęci u dzieci nie bra-kuje. O dzieci trzeba walczyć. Ich „niezwyczajność” nie może być nie zauważana, przesłonięta przez wzorce uniwersalne, tradycyjnie pobłażające, nakazowe podej-ście do dzieciństwa. Aby tak się nie stało, potrzebna jest od zaraz zmiana stosunku rodziców, nauczycieli i władz oświatowych do problemów edukacji dzieci.

Rozmowy o tym, jak powinno być, wpisują się niestety w realizowany od lat przez państwo scenariusz mitów i fikcji wobec edukacji najmłodszych obywa-teli. Dyskusja o edukacji bez barier wymaga uwzględnienia możliwie wszystkich, najważniejszych czynników ją kształtujących, szczególnie w najwcześniejszych okresach rozwoju. Poważne zajęcie się edukacją w dzieciństwie przekłada się bez-dyskusyjnie na poszerzanie szans człowieka, a wraz z nim – społeczeństwa. Wiele krajów uchwyciło tę wyraźną zależność. W Polsce zaś ustawicznie przekonujemy się o tym, czy dzieci mogą się uczyć, nie biorąc pod uwagę, że chcą się uczyć. Dzieci są obywatelami państwa i tak jak każdy dorosły podlegają prawu konstytucyjne-mu. Edukacja przedszkolna powinna jak najszybciej stać się dobrem narodowym, społecznym, a nie tylko, jak jest obecnie, dobrem socjalnym i to nie dla wszystkich potrzebujących tej opieki dzieci.

Przestrzeń i czas dialogu w edukacji

redakcja naukowa

Danuta Waloszek

Przestrzeń i czas dialogu w edukacji

Centrum Edukacyjne BLIŻEJ PRZEDSZKOLA30-437 Kraków, ul.J.Kostrzewskiego 17, tel. 12 631 04 10

www.blizejprzedszkola.pl

Dziecko w klimacie zagrożeń globalnych i regionalnych, rola nauczyciela w tworzeniu warunków do dialogu, zagrożenia dla dialogu, poszukiwanie drogi dla dialogu, czas dialogu w prze-strzeni rozciągającej się między przedszkolem a szkołą, prob-lem równości szans – to tylko niektóre zagadnienia poruszane w publikacji Przestrzeń i czas dialogu w edukacji pod redakcją na-ukową prof. Danuty Waloszek. Książka ta stanowi autorski wielogłos dotyczący różnych aspek-tów dialogu w edukacji. Jest syntezą obejmującą elementy diag-

Dialog nauczycieli i dzieci.

Dialog przedszkola i szkoły.

Dialog w przedszkolu i szkole.

Z tej serii dostępne także:

Edukacja przedszkolna

i wczesnoszkolna

Wybrane zagadnieniaedukacji człowieka w dzieciństwie