Przestępstwo szpiegostwa – rys historyczny, aktualne ... · IV. Przestępstwo szpiegostwa –...

86 Uprawnieniasłużbspecjalnychzperspektywywspółczesnychzagrożeń...

Piotr Burczaniuk

Przestępstwo szpiegostwa – rys historyczny, aktualne regulacje na tle doświadczeń

praktycznych i analizy prawno-porównawczej wybranych państw

1. Wstęp

O przestępstwie szpiegostwa, jego zakresach definicyjnych, rysie historycz-nym, rozwiązaniach przyjmowanychw zbliżonych nam systemach prawnych, na-pisano dużo z punktuwidzenia pragmatyki prawniczej, oraz niewiele, biorąc poduwagęanalizęfaktycznąsprawproblemowychpojawiającychsięwtokupracysłużbupoważnionych do rozpoznawania i zwalczania tego typu zagrożeń. Cowięcej –praktyczneproblemypojawiającesięwtokudziałalnościsłużbnieprzekładająsięna prowadzenie bieżącej dyskusji na temat potrzeby zmian legislacyjnychw tymzakresie.Celem niniejszegomateriału jest pokazanie, dzięki analizie historii pol-skiegosystemuprawnego,rozwiązaństosowanychwwybranychpaństwachświataorazwykazanierozbieżnościdoktrynycodointerpretacjiaktualnychrozwiązańspo-wodowanychcodziennymiproblemamipraktycznymizwiązanymizestosowaniemnormyprawnejwynikającejzart.130kodeksukarnego.Tymartykułemautorpra-gnie równieżwywołać dyskusję na tematwybranych aspektówproblemowych tejregulacji,abyspowodowaćjejdostosowaniedozmieniającychsięzagrożeńbezpie-czeństwaRzeczpospolitejPolskiej,zwłaszczazagrożeńocharakterzehybrydowymi asymetrycznym.

2. Analiza historyczna

Rok1918,któryprzyniósłPolsceniepodległość, stanowił asumptdopracnadnowymukształtowaniem jednolitego systemu prawnego. Jego celem była nie tylkoodpowiedźnawyzwaniazwiązanezterytorialnymzróżnicowaniemtrzechsystemówprawnychpaństwzaborczych,lecztakżezmierzeniesięzzagrożeniamiiwyzwaniamistojącymiprzedodradzającymsiępaństwempolskim.Tasytuacjamiała szczególneznaczeniewsferzepolitykiprawno-karnej,którado1918r.byłakształtowananazie-miachPolskich trzemaodrębnymiaktaminormatywnymi–austriackąustawąkarną z 1852 r., niemieckim kodeksem karnym z 1871 r. i rosyjskim kodeksem karnym z1903r.Wokresiemiędzywojennymszpiegostwoporazpierwszyzostałouregulo-wane dopiero w Rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 16 lutego 1928 r. o karach za szpiegostwo i niektóre inne przestępstwa przeciw Państwu (Dz.U. z 1928 r. nr 18 poz. 160). Przedmiotowy akt prawny, normując przestępstwo szpiegostwa,oscylowałwokółdwóchtypówzachowań,tj.ujawnienia(art.1)bądźzakomuniko-wania(art.3i4)wiadomości,dokumentówlubprzedmiotów,którenależyzachowaćwtajemnicyprzedrządemobcegopaństwa(lubosobiedziałającejwjegointeresie).W tym zakresie działanie polegające na ujawnieniu było sformułowanew sposóbnastępujący:

IV.Przestępstwoszpiegostwa–ryshistoryczny,aktualneregulacje... 87

Ktoumyślnieujawnia innejosobiewiadomości,dokumenty lub inneprzedmioty,którezewzględunadobroPaństwaPolskiegonależyzachowaćwtajemnicyprzedrządemobcegopaństwa,ulegakarzewięzieniadolatpięciu(art.1§1)

orazwtypiekwalifikowanym:

Jeślisprawca,ujawniłwiadomość,dokumentlubinnyprzedmiot,określonyw§1,obcemurządowilubosobiewjegointeresiedziałającej,albodziałałwzamiarzenarażeniananiebezpieczeństwowojskowejobronyPaństwalubjegosiłzbrojnych,alboteżznaru-szeniemobowiązkówurzędu publicznego lub służby publicznej, ulega karze ciężkiegowiezieniaodlatpięciudolatpiętnastu(art.1§3).

Zkoleidziałaniesprowadzającesiędozakomunikowaniauregulowanownastę-pującysposób:

Ktoumyślnieibezprawniekomunikujeobcemurządowilubosobiewjegointeresiedziałającejjakiekolwiekwiadomości,dokumentylubinneprzedmioty,dotyczącewojsko-wejobronyPaństwalubjegosiłzbrojnych–oileczynniestanowiprzestępstwa,przewi-dzianegowart.1(art.3§1)

oraz:

Ktoumyślnieibezprawniekomunikujeobcemurządowilubosobiewjegointeresiedziałającejjakiekolwiekwiadomości,dokumentylubinneprzedmioty,awszczególnościdotyczące stosunków politycznych, dyplomatycznych lub gospodarczych Państwa Pol-skiego,wiedzącotem,żeudzielonewiadomości,dokumentylubinneprzedmiotymogąbyćobcemurządowiużytecznenawypadekwojnyprzezeńprowadzonejlubwjegonie-przyjaznychdlaPaństwaPolskiegodziałaniachlubzamierzeniach,ulegakarzewięzieniadolatpięciu(art.4§1).

WorzecznictwiepowstałymnagruncieprzytoczonychprzepisówSądNajwyższywskazywał,że:

(…)większośćwspółczesnychustawodawstwkarnych,awszczególnościrozporzą-dzeniePrezydentaRzeczypospolitejzdnia16lutego1928r.,hołdujezasadziesubjektywi-zmu,polegającejnanadaniuprzyoceniewinypierwszorzędnegoznaczeniapytaniu,czegopragnąłsprawcawprzedsięwziętymdziałaniuidoczegodążył,przyczemsubjektywizmtenzeszczególnąmocąwystępujetam,gdziechodzioprzestępstwo,objętepojęciemzdra-dykraju,przewidująckarynietylkozato,cozostałodokonane,leczrównieżizato,cobyłozamierzone,aprzetowsprawachkarnychozdradękrajunietyleskutekdziałania,iletendencjaizamiarsprawcyrozstrzygająokaralnościczynu.Dozasadniczychznamionszpiegostwa, stanowiącego jedną z postaci zdrady kraju, nie należy rzeczywista owoc-nośćdziałania sprawcy, leczdlaustaleniapodmiotowych cechowej zbrodniwystarczastwierdzenieumyślnościczynów,utożsamiającejsięzeświadomościąichznaczeniaiichmożliwego skutku.Każde tedydziałanie, uwidaczniające zamiar szkodzeniawłasnemupaństwu,awspomożeniaobcegopaństwa,stanowizdradękraju,bezwzględunarealnetegodziałanianastępstwa,gdyżpunktciężkościszpiegostwależyniewkonkretnemdzia-


łaniu sprawcy, leczwcharakteryzującem jegopostępowanie zamiarze, szkodliwymdlabezpieczeństwazewnętrznegopaństwa.Okolicznośćprzeto, czyzakomunikowanewia-domościmiałylubniemiałyistotnegoznaczenia,przyniosłylubnieprzyniosłypożytkupaństwuobcemu,aszkodęPolsce,dotyczyłylubniedotyczyłytajemnicpaństwowych,niemaznaczeniadlaistotyprzestępstwaszpiegostwa1.

Podobnie,winnejsprawieSądNajwyższypodkreślał,że:

(...) bezznaczenia jest, czywiadomościmają charakterpozytywny lubnegatyw-ny,gdyżzarówno jedne jak idrugiemogąnależećdokategorji tych,którezewzględu nadobropaństwanależyzachowaćwtajemnicy2.

InnymrazemSądNajwyższystwierdził,że:

(…) w § 4 ustawodawca, wprowadzając odpowiedzialność za szpiegostwo po-lityczne, dyplomatyczne i ekonomiczne, ukształtował stronę podmiotową czynu znów wodmiennysposób,nietworząc,wzoremniektórychustawzagranicznych(np.angielskiejz1916),żadnychobjektywnychograniczeń,leczuzupełniającogólnąpodstawęzłegoza-miaruustaleniemświadomości,żeudzielaneinformacjemogąbyćobcemurządowiuży-tecznenawypadekwojnyprzezeńprowadzonejlubwjegonieprzyjaznychdlaPaństwaPolskiegodziałaniachlubzamierzeniach3.

Kolejnymaktemnormatywnymporuszającymprzedmiotowąproblematykę,byłoRozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 11 lipca 1932 r. Kodeks karny (Dz.U.z1932r.nr60poz.571),zgodniezktórym(art.99):

Ktowchodziwporozumieniezosobądziałającąw interesieobcegopaństwa luborganizacjimiędzynarodowejwceluwywołaniawojennychlubinnychwrogichdziałańprzeciwPaństwuPolskiemu,podlegakarzewięzienianaczasniekrótszyodlat10.

Opisznamionprzedmiotowegoczynuzabronionegoodszedłodkonstrukcjiza-wartejwart.1–5wspomnianegorozporządzeniaPrezydentaRzeczpospolitejz16lu-tego1928r.okarachzaszpiegostwoiniektóreinneprzestępstwaprzeciwPaństwu,koncentrującsięnienaujawnieniulubzakomunikowaniuwiadomości,dokumentówlubinnychprzedmiotów,asamymfakciewejściawporozumieniezosobądziałającwinteresieobcegopaństwaoraz,cociekawe–organizacjimiędzynarodowej,przeciwpaństwupolskiemu.Dlaprawodawcystajesięwięcistotnasamawspółpraca–„wej-ściaw porozumienie”, bez konkretyzacji, na czym to porozumienie będzie polega-ło. Prawodawca dopuszczałwięc otwarty katalog zarówno działań, jak i zaniechańsprawcy,mieszczącysięwkategoriidziałalnościwramachporozumienia,np.działa-nietomogłoobejmowaćnietylkosamoprzekazywanieinformacjiczydokumentów,lecztakżeaktywnewykonywanieokreślonychzadań,podkierunkiembądźnarzecz (…) osoby działającej w interesie obcego państwa lub organizacji międzynarodowej. Cociekawe–wobectakiejosobyluborganizacjimiędzynarodowejprawodawcanie

1WyrokSąduNajwyższegoz16I1931r.,IIK11401/30,LEXnr410707.2WyrokSąduNajwyższegoz14V1934r.,IIK464/34,LEXnr388169.3WyrokSąduNajwyższegoz9XII1930r.,IIK1403/30,LEXnr406481.


dookreśliłelementówkonkretyzującychsposóbbądźformę,wjakiejjejdziałaniena-stępuje(np.wramachobcegowywiadulubobcejsłużbyspecjalnej),podkreślającje-dynie,żejejdziałaniemusibyćnakierowanena(…)wywołanie wojennych lub innych wrogich działań przeciw Państwu Polskiemu.

Artykuł17§1Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. o niektórych przestępstwach przeciwko bezpieczeństwu Państwa (Dz.U. z 1934 r. nr94poz.851),określał:Kto udziela pomocy w działalności wywiadowczej osobie, działa-jącej w interesie rządu obcego państwa, podlega, jeżeli czyn nie stanowi pomocy do prze-stępstwa zagrożonego karą cięższą, karze więzienia do lat 5.Opisznamionczynuzabronio-negojestzbudowanyanalogiczniedoopisuzawartegowart.99rozporządzeniaPrezydentaRzeczpospolitejz11lipca1932r.kodekskarny,ztąróżnicą,żeużytytamzwrot„osobadziałającawinteresieobcegopaństwaluborganizacjimiędzynarodowej”zostajezastąpionypojęciemd z i a ł a l n o ś ć w yw i a d ow c z a [prowadzonaprzez]o s o b ę , d z i a ł a j ą -c ą w i n t e r e s i e r z ą d u o b c e g o p a ń s t w a .Popełnienieprzestępstwaszpiego-stwaniejestzwiązanezjakąśformą„wejściawporozumienie”,leczzachodziprzezpo-pełnienieczynu,któryzostanieuznanyza„działalnośćwywiadowczą”.PrzytaczajączaAndrzejem Lebiedowiczem differentia specificatejżedefinicji,wzestawieniuzinnymi,późniejszymi,wskazywanona(…)cel wywołania wojennych działań przeciw Państwu Polskiemu, a więc uwypuklenie ścisłego związku szpiegostwa z aspektem militarnym4.

JakwskazałSądNajwyższy,

Każdedziałanie,uwidoczniającezamiarszkodzeniawłasnemuPaństwu,awspomoże-niaobcegopaństwastanowiprzestępstwoszpiegostwabezwzględunarealnetegodziałanianastępstwa,ustawabowiemkładzienaciskna stronępodmiotowądziałaniaoskarżonego,zmierzającegodowyświadczeniausługiobcemupaństwunaszkodęwłasnegokraju5.

Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 listopada 1938 r. o ochronie niektó-rych interesów Państwa(Dz.U.z1938r.nr91poz.623)wprowadzałwart.5–7katego-rięprzestępstwprzeciwkoniezależnościżyciapublicznego,wbrzmieniu:(…) obywatel polski, który w związku z działalnością polityczną w Państwie Polskim przyjmuje od osoby działającej w interesie obcego rządu dla siebie lub innej osoby korzyść majątkową albo jej obietnicę, bądź też korzyści takiej żąda, podlega karze więzienia oraz obywatel polski, który wchodzi w porozumienie z osobą działającą w interesie obcego rządu lub organizacji międzynarodowej w celu działania na szkodę Państwa Polskiego, podlega karze więzienia.

Po drugiej wojnie światowej, w nowej rzeczywistości politycznej i ustrojowej,pierwsząregulacjąporuszającąproblematykęszpiegostwa,był tzw.małykodekskarny, tj. Dekret z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okre-sie odbudowy Państwa (Dz.U.z1946r.nr30poz.192),wktórymwart.7wskazano:

Kto,działającnaszkodęPaństwaPolskiego,gromadzilubprzekazujewiadomości,dokumentylubinneprzedmiotystanowiącetajemnicępaństwowąlubwojskową,podlegakarzewięzienianaczasniekrótszyodlat5lubdożywotnioalbokarześmierci.

4A.Lebiedowicz,Istota szpiegostwa w polskim prawie karnym,„KwartalnikKrajowejSzkołySądownic-twaiProkuratury”2017,z.2,s.34.

5WyrokSąduNajwyższegoz8IV1935r.,IIIK409/35,LEXnr379867.


Przepis tego artykułu spotkał się z dużą krytyką doktryny prawa karnego, któ-ra zarzucała mu stypizowanie wyłącznie jednej formy działalności szpiegowskiej, tj.gromadzeniaiprzekazywaniawiadomości.Ponadtoprzepispomijałelementwspół-działaniazwywiademobcegopaństwaluborganizacji,przezcopoddawanowzasta-nowienie, czy (…) chroni on wyłącznie zewnętrzne, czy też wewnętrzne bezpieczeń-stwo państwa6. Co więcej – znaczne problemy pojawiały się na tle kwantyfikatora wpostaci„działanianaszkodęPaństwaPolskiego”,nieprecyzyjnegoiniejednoznaczne-go,dopuszczającegoodmienneinterpretacje.

NajistotniejszymaktemnormatywnymwzakresieprawakarnegomaterialnegookresuPRLbyłaUstawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. – Kodeks karny(Dz.U.z1969r.nr13poz.94, zezm.),którywart.124typizowałprzestępstwoszpiegostwawnastępującysposób:

§1.Ktobierzeudziałwobcymwywiadzie lubdziałającna rzecz tegowywiaduudzielamuwiadomości,podlegakarzepozbawieniawolnościnaczasniekrótszyodlat5lubkarześmierci,ajeżelisprawcadziałalnośćtęorganizowałlubniąkierował–karapozbawieniawolnościniemożebyćniższaodlat8.

Wskazany typ podstawowy przestępstwa był uzupełniony o typy kwalifikowanezwiązanezezbieraniemlubprzechowywaniemwiadomościwceluichudzieleniaobcemuwywiadowialbopodejmowaniasiędziałalnościnarzeczobcegowywiadu,zagrożonykarąpozbawieniawolnościnaczasniekrótszyodlat5albokarze25latpozbawieniawolności,orazosytuacjęzwiązanązczynnymżalem,gdysprawcazaniechałdalszejdziałalności izawiadomiłorganpowołanydościganiaprzestępstwowszystkichistotnychokoliczno-ściachpopełnionegoczynu.Jednocześniewart.125wskazano,żewsytuacji,gdyspraw-caprzestępstwaszpiegostwadobrowolniezaniechałdalszejdziałalnościiujawniłwobecorganupowołanegodościganiaprzestępstwwszystkieistotneokolicznościpopełnionegoczynu,sądzamiastkaryprzewidzianejwart.124§1wymierzakarępozbawieniawol-nościodrokudolat10.Kształtującprzedmiotowąregulację,ustawodawcaokresuPRLwyeliminowałpojawiające sięm.in.wdoktrynieprawa francuskiegoelementyzwiąza-neztajnościądziałaniasprawcyprzestępstwaszpiegostwa.Cowięcej,ustawodawcanieskoncentrował się wyłącznie na elemencie przekazywania wiadomości, lecz dopuściłróżnemożliwesposobyfunkcjonowaniaszpiegazwiązanezpodejmowaniemczynności narzeczobcegowywiaduczybraniemudziałuwobcymwywiadzie,oczymszerzejpo-niżej.Za element czynu sprawcy uznanowspółdziałanie zwywiademobcego państwalubobcejorganizacji.OmawianyprzepiskarnyzostałzawartywrozdzialeXIXkodek-sukarnego–Przestępstwa przeciw podstawowym interesom politycznym i gospodarczym Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.Wtymrozdzialestypizowano,jakopierwszezgrupywnimokreślonych,przestępstwozdrady,nakierowanenaobywatelapolskiego,

(…)któryuczestniczywdziałalnościobcegopaństwa lubzagranicznejorganiza-cjimającej na celu pozbawienie niepodległości, oderwanie części terytorium, obalenieprzemocąustrojulubosłabieniemocyobronnejPolskiejRzeczypospolitejLudowejalbodziałającna rzeczobcegowywiadu, godziwpodstawybezpieczeństwa lubobronnościPolskiejRzeczypospolitejLudowej,popełniazdradęOjczyznyipodlegakarzepozbawie-niawolnościnaczasniekrótszyodlat10albokarześmierci.

6Por.T.Taras,Przestępstwo szpiegostwa w świetle nowego kodeksu karnego z 1969 r.,„Palestra”1970, nr14/3(147),7–24,s.8.


ToprzestępstwobyłouznawanezanajcięższeinajniebezpieczniejszeprzestępstwoskierowaneprzeciwkoPRL.Nagrunciewykładnijęzykowejodróżnienieprzestępstwazdrady w postaci czynu obywatela polskiego, który działając na rzecz obcego wywia-du, godzi w podstawy bezpieczeństwa lub obronnościPRLodprzestępstwaszpiegostwabyłoznacznieutrudnione.Wdoktryniezakryteriaróżnicująceuznawano:motyw,ele-mentyobiektywne inarodowość7.Należyzauważyć, że takiegoprzestępstwabrakuje wobecnymkodeksie(zwyjątkiemtzw.zdradydyplomatycznej),astanowionopodstawęregulacyjnąwsystemachkarnychm.in.FrancjiiNiemiec,wktórychszpiegostwojest wdalszymciągudefactoodmianąprzestępstwazdrady.

Samprzepisart.124kodeksukarnegodopuszczałsześćformdziałalnościszpiegowskiej:1) organizowaniedziałalności obcegowywiadu–podejmowanie czynówpolega-

jącychnawejściuwporozumieniezobcymwywiadem,wyrażenienatozgody,anastępnieorganizowaniesiatkiszpiegowskiej,wtymwerbowanieosób(którebędąbrałyudziałwobcymwywiadzie)czyzakładaniekanałówłącznościbądźuruchamianiemechanizmówniejawnościdziałań,

2) kierowaniedziałalnościąobcegowywiadu–czynynastępującewrazbądźpofa-zieorganizowania,związanezbieżącymzarządzaniemdanąsiatkąszpiegowską,zadaniowaniemizlecaniemdziałańosobombiorącymudziałwwywiadzie,od-bieraniemianalizowanieminformacji,

3) branieudziałuwobcymwywiadzie–przynależnośćdoobcegowywiaduprzezna-wiązaniedowolnejformyporozumieniaztymwywiademipodejmowaniedziałań,choćbymałoistotnych,wpostacinp.wykonywaniazleconychzadańoperacyjnych,

4) działanienarzeczobcegowywiaduprzezudzielaniamuwiadomości–czynwpi-sującysięwszerokądefinicjębraniaudziałuwobcymwywiadzie,jaksięjednakwydajeniewymagającymwcześniejszegowejściawporozumienie,apolegającyjedynienaprzekazywaniu(nawetjednorazowym)–cobardzoważne–wszelkichwiadomości,nawetjawnychipubliczniedostępnych,

5) podejmowanie się działalności na rzecz obcego wywiadu – czyn polegający nawejściu sprawcyw porozumienie z obcymwywiadem, jednak niepodjęcie(jeszcze)żadnejaktywnejdziałalnościszpiegowskiej,niewchodzącwfazę„bra-niaudziałuwobcymwywiadzie”,

6) zbieranie lubprzechowywaniewiadomościwcelu ichudzieleniaobcemuwy-wiadowi;sprawcawszedłbądźjeszczeniewporozumieniezobcymwywiadem,jednakskutek–przekazanie–jeszczenienastąpił.8

Kluczowedlaprzedmiotowejregulacjisąpojęcia: o b c y w yw i a d i w yw i a d .

Przez„obcywywiad”należyrozumiećwywiadobcegopaństwalubobcejorgani-zacjiuprawiającejdziałalnośćwywiadowczą.PaństwoobcetopaństwoniebędącePań-stwemPolskim.Państwoobcetonietylkopaństwowrogieczynieprzyjacielskie,aletakżepaństwozPolskązaprzyjaźnione,anawetsprzymierzone.(…)Pojęciezatem„wywiaduobcego”jestpojęciemszerszymodpojęcia„wywiaduwrogiego”(…).Słowo„wywiad”zawierawsobiedwaelementyściślezesobązespolone.Pierwszymelementemjestele-mentosobowy,awięczorganizowanyzespółosóbuprawiającychdziałalnośćwywiadow-czą,drugimzaśelementrzeczowy,tj.samadziałalnośćwywiadowcza9.

7Szerzejzob.tamże,s.15;Kodeks karny z orzecznictwem,Gdańsk1996,s.445.8T.Taras,Przestępstwo szpiegostwa w świetle…,s.13.9Tamże,s.11.


3. Szpiegostwo w kodeksie karnym z 1997 r.

W obecnie obowiązującejUstawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U.z2016r.poz.1137,zezm.),którywszedłwżycie1stycznia1998r.,przestęp-stwoszpiegostwazostałouregulowanewart.130:

§1.KtobierzeudziałwdziałalnościobcegowywiaduprzeciwkoRzeczypospolitejPolskiej,podlegakarzepozbawieniawolnościodrokudolat10.

§2.Kto,biorącudziałwobcymwywiadziealbodziałającna jegorzecz,udzielatemuwywiadowiwiadomości,którychprzekazaniemożewyrządzićszkodęRzeczypospo-litejPolskiej,podlegakarzepozbawieniawolnościnaczasniekrótszyodlat3.

§3.Kto,wceluudzieleniaobcemuwywiadowiwiadomościokreślonychw§2,gromadzijelubprzechowuje,wchodzidosystemuinformatycznegowceluichuzyskaniaalbozgłaszagotowośćdziałanianarzeczobcegowywiaduprzeciwkoRzeczypospolitejPolskiej,podlegakarzepozbawieniawolnościod6miesięcydolat8.

§4.Ktodziałalnośćobcegowywiaduorganizujelubniąkieruje,podlegakarzepo-zbawieniawolnościnaczasniekrótszyodlat5albokarze25latpozbawieniawolności.

Wuzasadnieniudorządowegoprojektuustawy–Kodekskarnypodkreślono,że:

(…)przepisy chroniącepaństwo sąwnowymprawiekarnymoparte na całko-wicieodmiennych,w stosunkudodotychczasowych, założeniach.Prawokarnemusichronić państwo i jego konstytucyjny, a nie jedyniewybrany, związany z określonąideologią,ustrój.Karanepowinnybyćwięcnietakiezachowania,którezmierzajądozmianypanującegoustroju(dotegowmniejszymlubwiększymstopniuzmierzakażdeugrupowanie opozycyjne), lecz tylko takie zachowania, które taki cel chcą osiągnąć wdrodzepozakonstytucyjnejprzezstosowanieprzemocy(…)Wstosunkudookreśleńtradycyjnych zamachówna państwo takich, jak zdrada dyplomatyczna, szpiegostwo,nowy kodekswprowadza bardziej precyzyjne określenia.Widać to szczególnie przyokreśleniu szpiegostwa.Nie każde udzieleniewiadomości obcemuwywiadowimusibyćkarane,ajedynietakie,któregoprzekazaniemożewyrządzićszkodęPaństwuPol-skiemu.Określenietypuszpiegostwaprzewidzianegowart.124k.k.z1969r.umoż-liwiabardzoszeroką interpretację,obejmującą takżezachowania,któreniezasługują nakaranie.Nowykodeksprzewidujezazorganizowaniesiatkiszpiegowskiejlubkiero-wanieniąkaręnieniższąniż5latpozbawieniawolnościalbokarę25latpozbawieniawolności(art.130§4k.k.).

Jak pisze Piotr Kardas w komentarzu do kodeksu karnego:

Przedmiot ochrony obowiązującego aktualnie art. 130Kodeksu karnego stanowigeneralnie bezpieczeństwo zewnętrzneRzeczypospolitej Polskiej, aw szczególności tewszystkie elementy składające się na bezpieczeństwo zewnętrzne, których przekazanieobcym organizacjom wywiadowczym może prowadzić do zagrożenia bezpieczeństwapaństwa.Formułującbrzmienieart.130Kodeksukarnegoustawodawcazałożył,żedlawypełnieniaznamionprzestępstwaszpiegostwaniezbędnejest,abywszelkiewymienionewnimformyzachowaniasprawcybyłyzwróconeprzeciwkoRzeczypospolitejPolskiej.Przedmiotemochrony sąwięc zarówno tzw.podstawoweelementybezpieczeństwaze-


wnętrznegoRP, takie jakniepodległość, integralność terytorialna, konstytucyjnyustrój,konstytucyjneorgany,podstawybezpieczeństwaiobronności,mocobronna,jakiwszelkieinne elementy bezpieczeństwa zewnętrznego, któremogą być przedmiotem zaintereso-waniaobcegowywiadu,aktórychujawnieniemożewyrządzićszkodęRzeczypospolitejPolskiej10.

Waktualnieobowiązującymkodeksiekarnymprzestępstwoszpiegostwauregulowa-nowsposóbzbliżonydokonstrukcjizawartejwart.124kkz1969r.,zistotnymijednakzróżnicowaniamiwpływającyminainterpretacjętegoprzepisu,oczymmowaponiżej.

Zgodniezart.130,przestępstwoszpiegostwa,możeprzybieraćosiemtaksatywniewymienionychform:

1. Kierowanie działalnością obcego wywiadu – typ kwalifikowany przestępstwaokreślonywart.130§4przewidującywyższąodpowiedzialnośćkarną,sprowa-dzającysiędozajmowaniaprzezsprawcęwstrukturzeorganizacyjnejwywiaduokreślonejpozycjibądźteżwypełnianiefunkcji,zktórymiwiążesięwydawaniepoleceń,zwłaszczawobecosóborganizującychdziałalnośćtegowywiadu.

2. Organizowanie działalności obcego wywiadu – podobnie jak kierowanie, typkwalifikowanyprzestępstwaokreślonywart.130§4przewidującywyższąod-powiedzialnośćkarną.

Organizowaniedziałalnościobcegowywiaduoznaczawszelkieformyza-chowaniaprowadzącedostworzeniaorganizacjiszpiegowskiej.Wszczególnościmożesięonoprzejawiaćpoprzez:tworzeniesystemupowiązańinformacyjnychmiędzy poszczególnymi osobami współpracującymi czy mającymi współpra-cować z wywiadem, wyznaczenie zadań poszczególnym współpracownikom,oznaczenie sposobów kontaktowania się, zaopatrywanie siatki szpiegowskiej w środki ułatwiające jej działalność, werbowanie nowych agentów, szkolenieagentów,dostarczanieimtechnicznychśrodkówdziałalności,zbieranieinforma-cjiodagentówitp.11

„Organizowanie” w odróżnieniu od „kierowania” sprowadza się do działań wzakresiewprowadzaniaibieżącegozarządzaniaplanamiszpiegowskimi,przy-gotowanymiprzezinnąosobęuznawanązakierującątądziałalnością.Natlepo-wyższegomożnazauważyć,żepojęcia:kierowanieiorganizowanie,nagrunciekodeksu karnego z 1997 r., są rozumiane przez doktrynę inaczej, niż tożsamepojęciazawartewkodeksiekarnymz1969r.Obecniebowiempojęcieorgani-zowanie zawieraw sobie de facto łączne rozumienie obu pojęćwypracowanenagrunciekodeksuz1969r.,natomiastpojęciekierowanieutożsamiawsobiedziałalność hierarchiczniewyższą, związaną z określoną funkcjąw strukturzewywiadu;

3. BranieudziałuwdziałalnościobcegowywiaduprzeciwkoRzeczpospolitejPol-skiej–typpodstawowyprzestępstwaokreślonywart.130§1.Wobecbrzmienia§2,któryalternatywnieujmuje„branieudziałuwobcymwywiadzie”oraz„dzia-łanienajegorzecz”,typpodstawowyprzestępstwaszpiegostwaobejmujeczynyinneniżwypełniająceznamiona„działanianajegorzecz”.WedługPiotraKardasa

10P.Kardas,Kodeks karny. Część szczególna,t.2,A.Zoll(red.),Kraków1999,s.82–83.11P.Kardas,Komentarz do art. 130 Kodeksu karnego,LEX/el.


mieszcząsiętu(…)wszelkie postaci aktywnej współpracy z obcym wywiadem, po-legającej na przynależności do struktur organizacyjnych wywiadu, z wyłączeniem: samego działania na rzecz tego wywiadu12.ZkoleiAndrzejMarekwskazuje,żepodpojęciemtym(…)rozumie się wszelką formę współpracy, przede wszystkim przynależność do jego struktur organizacyjnych bez względu na pełnione funkcje (agenta, informatora, osoby opracowującej zbierane informacje itp.)13.StanisławHocstwierdzazaś:(…)udział w obcym wywiadzie nie wymaga w zasadzie formal-nego przystąpienia do niego, choć może być poprzedzony takim aktem. Istotna jest tu więź między obcym wywiadem a sprawcą, nawet wówczas, gdy nie zobowiązał się on do prowadzenia działalności szpiegowskiej14.Coistotne–spenalizowanejestwyłączniebranieudziałuwdziałalności obcegowywiadu, które jest skie-rowaneprzeciwkoRzeczpospolitejPolskiej.Takiegozastrzeżeniakodekskarny z 1969 r. nie przewidywał. Nie stanowi więc przestępstwa przynależność dostrukturyorganizacyjnejobcegowywiadu,któregodziałalnośćniejestskierowa-naprzeciwkopaństwupolskiemu,np.państwusojuszniczemuczyneutralnemu,przyczymsojusztenpowinienbyćstwierdzonynagruncieprawnymwumowiemiędzynarodowej,aniestanowićwyłączniewymiarpolityczny.Wyjątkiemodopisanej sytuacji jestwynikająca z art. 138kk zasadawzajemności, czyli gdyczynzabronionypopełniononaszkodępaństwasojuszniczego,apaństwotoza-pewniawzajemność.

4. Branieudziałuwobcymwywiadzieiudzielanietemuwywiadowiwiadomości,którychprzekazaniemożewyrządzićszkodęRzeczpospolitejPolskiej–typkwa-lifikowanyprzestępstwaokreślonywart.130§2.Znaczeniepojęcia b r a n i eu d z i a ł u jesttożsamezużytymwpkt3,natomiastpojęciew i a d omo ś c i na-leżyutożsamiaćzdowolnąformąprzekazywaniainformacjiobcemuwywiadowi, wtymrównieżinformacjijawnychipubliczniedostępnych,ztymjednakzastrze-żeniem,żeichprzekazaniemożewyrządzićszkodęRP.Tymsamymwaktualnymkodeksieodchodzisięoddefinicjiiinterpretacjipojęciaw i a d omo ś c i zbudo-wanejnagruncieKodeksukarnegoz1969r.JakwskazujeAndrzejMarek,

(…)niechodziwięcokażdąwiadomość(informację)interesującąobcywy-wiad, leczowiadomości tego rodzaju,gdy ichprzekazanieobcemuwywiadowistwarzarealnezagrożenieinteresówpaństwapolskiego.Będątozatemwiadomościdotyczące bezpieczeństwapaństwa, sił zbrojnych,ważnych interesówgospodar-czych,tajemnicstrategicznych,ekonomicznych,technicznychitp.,przyczymwa-runkiempenalizacjiniejest,abyzostałyoneobjęteklauzulątajemnicypaństwowejlubsłużbowej15.

TymsamymprzekazanieobcemuwywiadowiinformacjiirrelewantnychzpunktuwidzeniainteresówRPniejestprzestępstwemszpiegostwa.Samoudzielenietychwiadomościmożebyćjednorazowebądźwielokrotne.

5. Działanienarzeczobcegowywiaduiudzielanietemuwywiadowiwiadomości,którychprzekazaniemożewyrządzićszkodęRzeczpospolitejPolskiej–typkwa-

12P.Kardas,Kodeks karny. Część…, s. 86.13A.Marek,Komentarz do art. 130 Kodeksu karnego,LEX/el.14S.Hoc,Przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej,Opole2002,s.62.15A.Marek,Komentarz do art. 130…


lifikowanyprzestępstwaokreślonywart.130§2.JakwskazujePiotrKardas,działanie na rzecz obcego wywiadu oznacza wszelkie formy aktywnej współ-pracy z obcym wywiadem, która nie przybiera jeszcze postaci funkcjonowania w jego strukturach organizacyjnych16. Pojęcie w i a d omo ś c i należy rozu-miećwsposóbwyjaśnionywpkt4.

6. Wejście do systemu informatycznego w celu uzyskania wiadomości, którychprzekazaniemożewyrządzićszkodęRzeczpospolitejPolskiej–typuprzywile-jowanyprzestępstwaokreślonywart.130§3,przewidującyniższąodpowie-dzialnośćkarną.Czynności temożnauznaćzadziałaniaprzygotowawczedoprzestępstwa w typie podstawowym bądź kwalifikowanym. Brzmienie sfor-mułowania „wchodzi do systemu informatycznego” zastępujące pierwotnieużyty zwrot „włącza się do sieci komputerowej” jest wynikiem nowelizacjiz18marca2004 r.,będącejnastępstwemKonwencji Rady Europy z dnia 23 listopada 2001 r. o cyberprzestępczości (CETSnr185;Dz.U. z2015 r.poz.728),któraweszławżycie1lipca2004r.Tosformułowanieoznaczaczynnościdotarciaprzezwykorzystaniesystemówisieciteleinformatycznychdodanychcyfrowych zapisanychna nośnikach elektronicznych.Samo „dotarcie”możebyćdokonaneprzezosobę,którejdostępdosystemujestzalegalizowany(gdyosobamaprawnydostępdozasobów),lubosobęprzełamującązabezpieczeniafizycznebądź systemowewceluuzyskania takiegodostępu.ZdaniemPiotraKardasauzyskanewiadomościmusząmiećcharakterinformacji,którychprze-kazaniemożewyrządzićszkodęRzeczpospolitejPolskiej17.OdmiennegozdaniajestAndrzejMarek,wskazując,że(…)nie jest przy tym istotna motywacja, którą kieruje się sprawca: może on działać z motywów wrogich państwu polskiemu albo kierować się chęcią osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, albo in-nym motywem18.

7. Gromadzenielubprzechowywaniewiadomości,którychprzekazaniemożewy-rządzić szkodęRzeczpospolitej Polskiej – typ uprzywilejowany przestępstwaokreślony w art. 130 § 3 przewidujący niższą odpowiedzialność karną. Teczynnościmożnauznaćzadziałaniaprzygotowawczedoprzestępstwawtypiepodstawowymbądźkwalifikowanym.

Gromadzenieoznaczakażdączynność,wnastępstwiektórejsprawcauzy-skujewiadomościalbowchodziwposiadaniedokumentulubinnegoprzedmiotuzawierającegodane,którychprzekazaniemożewyrządzićszkodęRP(…).Prze-chowywaniepoleganaprzetrzymywaniuwokreślonymmiejscuprzedmiotów,będącychnośnikamiwiadomości,doczasuzaistnieniamożliwościprzekazaniaichobcemuwywiadowi19.

Codocharakterugromadzonychlubprzechowywanychwiadomościzob.tezypkt6.8. ZgłoszeniegotowościdziałanianarzeczobcegowywiaduprzeciwkoRzeczpospo-

litejPolskiej–typuprzywilejowanyprzestępstwaokreślonywart.130§3prze-widującyniższąodpowiedzialnośćkarną.Teczynnościmożnauznaćzadziałania

16P.Kardas,Kodeks karny. Część…,s.88.17Tamże,s.90,96.18A.Marek,Komentarz do art. 130…19PiotrKardas,Kodeks karny. Część…, s. 90.


przygotowawczedoprzestępstwaw typiepodstawowymbądźkwalifikowanym.Zgłoszeniegotowości realizuje sięprzez zakomunikowanieobcemuwywiadowichęci działania na jego rzecz.Dla tego przestępstwa niema znaczenia reakcja, zjakąspotkałosięwobcymwywiadzie(iczywogóle)owo„zakomunikowaniegotowości”.Istotnejestjednakdotarciekomunikatuogotowościdostrukturobce-gowywiadulubreprezentującejgoosoby20.Nagrunciekodeksukarnegoz1969r.takiezgłoszeniegotowościbyłotraktowanewyłączniejakousiłowanie,zaistnieniezaśprzestępstwazart.124§2wymagałojejprzyjęcia21.Należyrównieżpamiętać,żezakomunikowaniegotowościdziałanianarzeczobcegowywiadumusiobejmo-waćzamiardziałaniaprzeciwkoRzeczpospolitejPolskiej22.

Dla znamion omawianego czynu zabronionego najważniejszymi pojęciamiwy-magającymanalizysą: w yw i a d i o b c y w yw i a d.Obapojęcia–występująceteż nagrunciekodeksukarnegoz1969r.–zarównowówczas,jakiobecnieniezostałydo-precyzowanewdrodzedefinicjilegalnej.Słownikjęzykapolskiegopodaje,że(…)wy-wiad to instytucja mająca na celu zbieranie tajnych informacji dotyczących wojskowości, polityki, gospodarki itp. obcych państw; zbieranie takich informacji; ludzie pracujący w tej instytucji23.Nagrunciedoktrynyprawniczejcodozakresudefinicyjnegopojęciaw yw i a d sąprezentowanedwaodmiennepoglądy.Popierwsze,wszerokimujęciupodtympojęciemrozumiesięrodzajdziałalnościmającejnaceluzbieranieiopracowywanieprzezm.in.wyspecjalizowanesłużbywiadomościoinnychpaństwach,abymócjewyko-rzystywaćwewłasnyminteresie.TadeuszTaraswskazuje,że(…)słowo wywiad zawiera w sobie dwa elementy ściśle ze sobą zespolone. Pierwszym elementem jest element osobo-wy, a więc zorganizowany zespół osób uprawiających działalność wywiadowczą, drugim zaś element rzeczowy, tj. sama działalność wywiadowcza24. Takie rozumienie wywiadu koncentrujesięnaprzedmiociedziałalności25.Zkolei,zgodniezwęższymrozumieniemtegoterminu,podpojęciemo b c y w yw i a d należyrozumieć:(…)tajną służbę specjal-ną państwa obcego realizującą za pomocą swoistych form i metod zadania w zakresie zdo-bywania wiadomości dotyczących innych państw i opracowania ich dla organów własnego państwa26.ZbliżonądefinicjępodajeLechGardocki,rozumiejącpodtymterminemwy-specjalizowanesłużby,którezajmująsięzbieraniemiopracowywanieminformacjiuzy-skiwanychwsposóbtajnywceluichwykorzystywaniawdziałalnościpolitycznej,gospo-darczejlubwojskowejprzezpaństwoluborganizacjęmiędzynarodową27.Matoodróżniaćtęformędziałalnościodm.in.działalnościagencjiprasowychorazinformacyjnychbądźośrodków naukowych zbierających informacje z sposób jawny i otwarty.Wymienionewąskierozumienietegopojęciajestnastępniedośćjednoznacznieprzytaczanewdoktry-nie28.Wtensposóbwęższerozumieniepojęciaw yw i a d,koncentrującesiępopierwsze najegoaspekciepodmiotowym,tj.określonejstrukturzeorganizacyjnejtworzącejwy-

20A.Marek,Komentarz do art. 130…21Por.uchwałaSąduNajwyższegoz12XII1973r.,OSNKW1974,z.3,poz.37.22P.Kardas,Kodeks karny. Część…, s. 91.23 Słownik Języka Polskiego,M.Szymczak(red.),Warszawa1999.24T.Taras,Przestępstwo szpiegostwa w świetle…,s.11.25Por.W,Kubala,Sporne zagadnienia szpiegostwa,ZNASW1975,nr10,s83–84;J.Broniewski,Szpiego-

stwo, wywiad paragrafy,Warszawa1974,s.157–160.26S.Hoc,Przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej…,s.61.27L.Gardocki,Prawo karne,Warszawa2009,s.221.28A.Marek,Komentarz do art. 130…;N.Kłączyńska,Komentarz do art. 130 Kodeksu karnego,LEX/el;

I.Zwoliński,Komentarz do art. 130 Kodeksu karnego,LEX/el.;M.Budyn-Kulik,Komentarz aktualizowany do art. 130 Kodeksu karnego,LEX/El.


wiad,podrugie–nawycinkowychaspektachtejdziałalności,jakpolityka,ekonomia,obronność,ipotrzecie–opierającesięnaelemencietajnościdziałaniazostałopraktycz-niejednolicieprzyjęteprzezdoktrynęprawniczą,conakażdymztychpóldoprowadzawdziałaniachsłużbzajmującychsięrozpoznawaniemtegotypuprzestępstwdoznacz-nychproblemówpraktycznych,oczymszerzejponiżej.Wartojednakzaznaczyćistnie-niewdoktryniezdańodrębnychwtymzakresie.BogusławZającwskazuje,że

(…)dbałośćosuwerennośćRPwymaga,byprzez„obcywywiad”wart.130no-wegokodeksukarnegorozumiećnietylkocudzoziemskiepaństwoweorgananazywanewywiadem, lecz także różnorodne ogniwa i służby ochronne, policyjne etc., które by narzeczobcegopaństwazajmowałysięzbieraniemdanych–bądźnapolskimterytorium,bądźonimiojegomieszkańcach,lubpoto,bymócużyćtychdanychnaszkodępolskichinteresów,obywatelilubosóbpodopiekąpaństwapolskiego29.

Tensamautorpodkreślateż,że:

(…)należysądzić,żefaktyczneistnieniewywiadupracującegodlaterrorystówsta-nowidostatecznąprzesłankę,bywkwestiachszpiegostwazwrócićsiędodoktrynyorazdoorzecznictwaozrewidowanieutartegopoglądu,że„wywiademobcym”,owymkontrahen-temszpiega,możebyćtylkoodpowiednia,ściśleograniczonaidokładniewskazanasłuż-ba informacyjnaobcegopaństwa, jakożedziałalnośćwywiadu jest immanentnącechą, ex definitione przysługującątylkopaństwom30.

Przedstawionetezynależywpełnipodzielić.Wodniesieniudopojęcia o b c y użytegowkontekściewywiaduaktualnepozo-

stająpoglądywypracowaneprzezdoktrynęnagrunciekodeksukarnegoz1969r.Należydodać,żedotyczącyszpiegostwaart.130(jakotakioznaczanyprzezredakcjęwiększościwydawnictwkodeksukarnego)aniinneprzepisytegoaktunormatywnegonieposługu-ją siępojęciems z p i e g o s t w o,które jestnajważniejszem.in.zpunktuwidzeniaorga-nówochronyprawnejuprawnionychdorozpoznawaniaizwalczaniategotypuprzestępstw. Wtymkontekścieart.5ust.1pkt2 lit.awyraźniewskazuje,żedozadańAgencjiBez-pieczeństwaWewnętrznegonależyrozpoznawanie,zapobieganieiwykrywanieprzestępstw m.in. szpiegostwa31.ZkoleiwsferzewojskowejUstawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służ-bie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego (t.j.: Dz.U. z 2016 r. poz.1318,zezm.),pomimookreśleniawłaściwościSKWwart.5ust.1pkt1,przezgeneral-neodesłaniedorozdziałuXVIIkodeksukarnego(wtymdoart.130),wart.27akilkakrotnieposługujesięzwrotem„przestępstwoszpiegostwa”.Nagruncieprawakarnegoprocesowegoztympojęciemmożnasięspotkaćwart.237§3pkt10Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U.z2016r.poz.1749,zezm.),wymieniającymkatalogprzestępstw,wktórychprzypadkujestmożliwestosowaniekontroliiutrwalaniatreściroz-mówtelefonicznych.Równieżwart.38Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamię-ci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz.U. z 2016 r. poz. 1575) mamydoczynieniazbezpośrednimodwołaniemdoprzestępstwa„szpiegostwa”.

29B.Zając,W masce lub bez,„Rzeczpospolita”zdnia21lutego2000r.30B.Zając,Terroryzm zmusza do rewizji przepisów i poglądów–Tezanr1,Lexnr31614/1.31Pojęcie s z p i e g o s t w o pojawiasię jeszczewart.22bustawy,nadaneprzezprzepisyzmieniające

zawartewustawiez10VI2016r.odziałaniachantyterrorystycznych.


4. Szpiegostwo w systemach prawnych wybranych państw

Wkontekście przedstawionychpowyżej rozważań istotnąwartośćmaprzedsta-wienierozwiązańlegislacyjnychwzakresieprawnokarnejdefinicjiszpiegostwaijegoustawowychznamion,funkcjonującychwwybranychpaństwachświata.Szczegółowaanalizatychprzepisówpowinnabyćteżpomocnazpunktuwidzeniazagrożeńocharak-terzestrategicznymtamwystępujących,powiązanychzprowadzonąwobecnichofen-sywnądziałalnościąwywiadowczą.

WpierwszejkolejnościnależysięodnieśćdoprzykładuFrancjiifunkcjonują-cegotamkodeksukarnegoregulującegozagadnienieszpiegostwawsposóbznaczniebardziejszczegółowyiwielokierunkowy,niżczyniątoobecnieanalogiczneprzepisypolskiegokodeksukarnego.Popierwsze, należy zaznaczyć, że francuskieprzepi-sy karne uznają szpiegostwo za zdradę, wyraźnie wskazując, że czyny określone w art. od 411-2 do 411-11 stanowią zdradę, jeżeli są popełnione przez obywate-la Francji lub żołnierza pełniącego służbę dla Francji, albo szpiegostwo – jeżelisą popełnione przez jakąkolwiek inną osobę.Obywatel francuskiwspółdziałający zobcympaństwemjestwięczdrajcą,szpiegiemzaśjestosoba,wykonującadefac-totenzawód,winteresieswojegopaństwa(państwapochodzenia,wktórympełnisłużbębądźdlaktóregopracuje).Takierozróżnieniewewprowadzeniumaistotnywalor edukacyjny, naznaczający pejoratywnie osobę zdrajcy kraju, pozostawiają-cypozatąocenądziałanieszpiega,którywdomyślesłużyswojemukrajowi.Cha-rakterystycznym elementem francuskiegomodelu jest szerokie ujęcie podmiotów, naktórych rzeczprzekazywanie informacji jestuznawaneza szpiegostwo.Pozaor-ganamiobcychpaństwwyżejwymienionyprzepisuwzględniatakżepodmiotyniepu-bliczne,takiejaknp.przedsiębiorstwaczypodmiotyprywatnekontrolowaneprzeztepaństwa.Art.411-4powyższegoaktuprawnegostanowiże:

Udzielanie informacjiwywiadowczychobcemumocarstwu,przedsiębiorstwu, in-nemuzagranicznemupodmiotowilubpodmiotowiznajdującemusiępodkontroląinnegopaństwalubjegoagentów,wceluwywołanianieprzyjacielskichdziałańlubaktówagre-sjiwobecFrancji podlega karze pozbawieniawolności 30 lat i grzywniewwysokości450 000 euro.

Tejsamejkarzepodlegadziałaniepolegającenadostarczaniuobcemumocarstwu,przedsiębiorstwulubinnemuzagranicznemupodmiotowilubpodmiotowiznajdującemusiępodkontroląinnegopaństwalubjegoagentówśrodkówpozwalającychnawywołanienieprzyjacielskichdziałańlubaktówagresjiwobecFrancji.

Podczasgdyprzywołanyprzepiskoncentrujesięnadziałalnościzmierzającejdowywołanianieprzyjacielskichdziałańlubaktówagresji,art.411-5penalizujeczynpo-legającynaprowadzeniuanalogicznejdziałalnościstanowiącejzagrożenietzw.funda-mentalnychinteresówpaństwa,rozumianychjako(art.410-1):

(…)niepodległość,integralnośćterytorialna,bezpieczeństwo,republikańskaformainstytucji,obronność,dyplomacja,ochronaobywateliFrancjiwkrajuizagranicą,ochronaśrodowiskanaturalnegoorazkluczoweelementyjegopotencjałunaukowego,gospodar-czego i dziedzictwa kulturowego.


Zgodnie z art. 411-5

(…) jeżeli działanie polegające na udzielaniu informacjiwywiadowczych obcemumocarstwu,przedsiębiorstwu,innemuzagranicznemupodmiotowilubpodmiotowiznajdu-jącemusiępodkontroląinnegopaństwalubjegoagentówmożezagrozićfundamentalnyminteresompaństwa,sprawcapodlegakarze10latpozbawieniawolnościlub150000eurogrzywny.

Dopełnieniempowyższych regulacji sąprzepisyart.411-6do411-8wchodzące wskładsekcjizatytułowanejDostarczanie informacji obcemu mocarstwu:

Art. 411-6 Dostarczanie lub udostępnianie obcemu mocarstwu, przedsiębiorstwu,podmiotowi zagranicznemu lub znajdującemu się pod kontrolą innego państwa lub jegoagentówinformacji,technologii,przedmiotów,dokumentów,zinformatyzowanychdanychlubrejestrów,którychwykorzystanie,rozpowszechnienielubpołączeniewcałośćstanowizagrożeniedlafundamentalnychinteresówpaństwapodlegakarze15latpozbawieniawol-nościi225000eurogrzywny.Art.411-7 Pozyskiwanieinformacji,technologii,przedmio-tów,dokumentów,zinformatyzowanychdanychlubrejestrów,którychwykorzystanie,roz-powszechnienielubpołączeniewcałośćstanowizagrożeniedlafundamentalnychinteresówpaństwapodlegakarze10 latpozbawieniawolności i 150000eurogrzywny.Art. 411-8Prowadzenie,narachunekobcegomocarstwa,przedsiębiorstwalubpodmiotuzagraniczne-golubznajdującegosiępodkontroląinnegopaństwalubjegoagentów,działalnościmającej na celu uzyskanie lub dostarczenie instrumentów, informacji, technologii, przedmiotów,dokumentów, zinformatyzowanych danych lub rejestrów, których wykorzystanie, rozpo-wszechnienielubpołączeniewcałośćstanowizagrożeniedlafundamentalnychinteresówpaństwapodlegakarze10latpozbawieniawolnościlub150000eurogrzywny.

Jak wynikazpowyższego,czynnościsprawczestypizowanewramachprzestęp-stwaszpiegostwaweFrancji,obejmują:

1) udzielanie informacji wywiadowczych w celu wywołania nieprzyjacielskichdziałańlubaktówagresjiwobecFrancji,zeszczegółowymdookreśleniempod-miotów,któreprzezustawodawcę są zaliczone tokatalogupodmiotówzainte-resowanych ich pozyskiwaniem, tj. obce mocarstwo, przedsiębiorstwo, innyzagranicznypodmiotlubpodmiotznajdującysiępodkontroląinnegopaństwa,lubjegoagentów.Wyraźniewidać,żefrancuskiprawodawcadopuszczaszero-kikrągpodmiotów,któremogąprowadzićtegorodzajudziałalnośćwywiadow-czą.Wtymzakresieniekoncentrujesię,jakczynitom.in.polskiustawodawca, na pojęciu w yw i a d rozumianego wąsko, jako zależna od państwa hierar-chicznaorganizacja–służbaspecjalna.Zgodniezfrancuskimkodeksemkarnym w rzeczywistości każda działalnośćwywiadowcza prowadzona przez państwo(jegosłużbę)bądźteż–coniezmiernieistotne–innypodmiot,np.gospodarczy,obcywobecFrancji,możebyćuznanyzaprowadzącytegotypudziałalność.Jak ztegowynika–podmiottenniemusimiećwyraźnejliniiłączącejgozinnympaństwem,wystarczybybył„obcy”,odrębnyodFrancji.Znamionaprzedmioto-wegoczynuzabronionegomająwyraźnieokreśloneznamięcelu(podobniejakart.130§3polskiegokk)wyrażonewdziałaniusprawcy,nakierowanymnawy-wołanienieprzyjacielskichdziałańlubaktówagresjiwobecFrancji;


2) udzielanieinformacjiwywiadowczychobcemumocarstwu,przedsiębiorstwu,in-nemuzagranicznemupodmiotowilubpodmiotowiznajdującemusiępodkontroląinnegopaństwalubjegoagentówmogącezagrozićfundamentalnyminteresompaństwa,rozumianymjakoniepodległość,integralnośćterytorialna,bezpieczeń-stwo,republikańskaformainstytucji,obronność,dyplomacja,ochronaobywateliFrancjiwkrajuizagranicą,ochronaśrodowiskanaturalnegoorazkluczoweele-menty jego potencjału naukowego, gospodarczego i dziedzictwa kulturowego. W odróżnieniu od czynu charakteryzującego działanie sprawcy, omówionego wpkt 1, niemamy tu do czynienia z tzw. przestępstwemkierunkowym.Kry-minalizacjazachowaniadotyczyzachowańmogącychzagrozićfundamentalnyminteresompaństwa.Wodróżnieniuodpolskiegoprawodawcy,wodniesieniudoznamienia„przeciwkoRzeczpospolitejPolskiej”,kodekskarnyfrancuskidokład-nieprecyzujekatalogwartości(interesów)uznanychzafundamentalne;

3) dostarczanie lubudostępnianieobcemumocarstwu,przedsiębiorstwu,podmio-towi zagranicznemu lub znajdującemu się pod kontrolą innego państwa, lubjego agentów informacji, technologii, przedmiotów, dokumentów, zinforma-tyzowanych danych lub rejestrów, których wykorzystanie, rozpowszechnienielubpołączeniewcałośćjestzagrożeniemfundamentalnychinteresówpaństwa.Prawodawca konkretyzuje sposoby działalności wywiadowczej, uzupełniającwskazanew pkt 1 i 2 znamięw postaci udzielania informacji wywiadowczej odziałaniasprowadzającesiędodostarczanialubudostępnianiainformacji,tech-nologii,przedmiotów,dokumentów,zinformatyzowanychdanychlubrejestrów.Cociekawe–teinformacjeorazprzedmiotymogąbyćistotnewyłączniewkon-tekście ich przetworzenia (połączenia), czyli pracy analitycznej. Szpiegostwomożesięwiecsprowadzaćnp.dozdobyciamateriałówpowszechniedostępnychiwykonaniaichanalizy,którejwykorzystanieprzezpodmiotzewnętrznywobecFrancjigodziwfundamentalneinteresytegopaństwa.Realizacjaznamieniaczy-nuzabronionegotaknaprawdęmożesięwięcsprowadzićdowykorzystaniain-dywidualnychumiejętnościanalitycznychdanejosobyiprzekazaniaichwynikuzeszkodądlaFrancji,wtymnp.zewnętrznemupodmiotowigospodarczemu,cozagrozi gospodarczym interesom Francji;

4) pozyskiwanie informacji, technologii, przedmiotów, dokumentów, zinformaty-zowanychdanychlubrejestrów,którychwykorzystanie,rozpowszechnienielubpołączeniewcałośćjestzagrożeniemfundamentalnychinteresówpaństwa,czyliprzygotowaniedoprzestępstwa,októrymmowawpkt3;

5) prowadzeniedziałalnościmającejnaceluuzyskanielubdostarczenieinstrumen-tów, informacji, technologii, przedmiotów, dokumentów, zinformatyzowanychdanychlubrejestrównarachunekobcegomocarstwa,przedsiębiorstwalubpod-miotuzagranicznego,lubznajdującegosiępodkontroląinnegopaństwalubjegoagentów.

W Republice Federalnej Niemiec penalizacja czynu szpiegostwa jest zawarta wprzepisachrozdziałuIIniemieckiegokodeksukarnego,i–podobniejakweFrancji–zostaławpisanajakoodmianaprzestępstwazdrady.Teprzepisysązawartewsekcjach93–99niemieckiegokodeksukarnego.Sekcja93wprowadzadefinicjętajemnicypań-stwowej,sekcja94zaśtypizujeprzestępstwozdradysprowadzającesiędoujawnieniatajemnicypaństwowejzagranicznemumocarstwu(lubjednemuzjegopośredników)lubdopozwolenia,abytajemnicapaństwowazostałaujawnionanieuprawnionejosobiebądź


zostałaupubliczniona,abyspowodowaćszkodęRepubliceFederalnejNiemieclubprzy-nieśćkorzyśćzagranicznemumocarstwu–iwwynikupowyższegostwarzaniebezpie-czeństwopoważnejszkodydlazewnętrznegobezpieczeństwaRepublikiFederalnejNie-miec.Sekcja96typizujewprostprzestępstwoszpiegostwa,wskazując,żejegogłównymznamieniemjestuzyskanietajemnicypaństwowej,tj:(…)ktokolwiek uzyskuje tajemni-cę państwową w celu ujawnienia jej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do 10 lat oraz (…) ktokolwiek uzyskuje tajemnicę państwową, która była w posiadaniu or-ganu państwowego, za namową ujawniając ją, podlega karze wolności od 6 miesięcy do 5 lat. Usiłowanie jest karalne. Sekcja98odnosisiędodziałanianarzeczzagranicznegomocarstwa.Skonkretyzowano tu szpiegostwo jakozdradęsprowadzającą siędodzia-łaniawroliagentategomocarstwa(bazującnaelemenciepodmiotowym),wskazując:

(…)ktokolwiekuczestniczywdziałalnościnarzeczzagranicznegomocarstwa,któ-regodziałaniasąwymierzonewkierunkuprzechwyceniakomunikacjilubtajemnicpań-stwowychlub;deklarujenarzeczzagranicznegomocarstwalubjegopośrednikówchęćorazgotowośćdouczestnictwawtakiejdziałalności,podlegakarzepozbawieniawolnościnieprzekraczającą5 lat lubgrzywny.Wszczególniepoważnychprzypadkachodpowie-dzialnośćwynosiodrokudo10lat.

Sekcja99natomiastkonkretyzujebranieudziałuw tego rodzajuzdradzieckiejwobecpaństwadziałalnościujmując jąodstronyprzedmiotowej(istoty) tejdziałal-nościipodaje:

(…) ktokolwiek uczestniczy w działalności wywiadowczej na rzecz służby wy-wiadowczejobcegopaństwaprzeciwkoRepubliceFederalnejNiemiec,któraobejmuje:komunikację, przekazywanie informacji, obiektów lub wiedzy, lub deklaruje służbomwywiadowczymzagranicznegomocarstwalubjednemujegopośrednikówchęćorazgo-towośćuczestnictwawtakiejdziałalności,podlegakarzepozbawieniawolnościnieprze-kraczającej5latlubkarzegrzywny.

Wmodeluniemieckimistotnąrolęwkwalifikacjiczynujakoprzestępstwaszpie-gostwaodgrywauzyskaniedostępudotajemnicypaństwowej.Wodróżnieniudomodelufrancuskiegozakrespodmiotowynieobejmujepodmiotówprywatnych,ajedynieorga-nypaństwa(sekcja96ust.2).Zkoleiwsekcji98istotnymelementemjestpenalizacjaczynów osób pośrednio powiązanych z obcymi strukturamiwywiadowczymi,w tymprowadzących działania obejmujące przechwytywanie komunikacji.Model niemieckizawiera również definicję pojęcia d z i a ł a l n o ś ć w yw i a d ow c z a, określając jąjakokomunikację,przekazywanieinformacji,obiektówlubwiedzy,lubdeklaracjęwo-becsłużbwywiadowczychzagranicznegomocarstwalubjednegozjegopośredników, atakżechęciorazgotowościuczestnictwawtakiejdziałalności.

Warto również przytoczyć rozwiązania legislacyjne przyjęte w Federacji Ro-syjskiej, gdzie wprowadzono rozróżnienie na akt zdrady i akt szpiegostwa. Zgodnie z art. 275 z d r a d a polega na dokonaniu przez obywatela Federacji Rosyjskiej jednego z trzech następujących czynów: szpiegostwa, ujawnienia tajemnicy państwowej lubudzielenia jakiejkolwiek pomocy obcemu państwu, zagranicznej organizacji lub jejprzedstawicielomwprowadzeniuwrogichdziałańmającychnaceluwyrządzenieszko-dybezpieczeństwuzewnętrznemuFederacjiRosyjskiej.Charakterystycznymelementem


tegomodelu jestograniczeniepotencjalnychnegatywnychskutkówwyżejwymienio-nejdziałalnościdobezpieczeństwazewnętrznego.Definicjas z p i e g o s t w a zostałaskonstruowananatomiastwsposóbuwzględniający,wgłównejmierze,aspektinforma-cyjny–zbieranie iprzekazywanie informacjizagranicznejorganizacjiwywiadowczej w sposób zagrażający bezpieczeństwu zewnętrznemuFederacjiRosyjskiej, jeżeli zo-stałypopełnioneprzezobcokrajowca lubbezpaństwowca.Zasadnicząróżnicą jestza-temwprowadzenierozróżnieniamiędzyprzestępstwamizdradyiszpiegostwazuwagi naaspektpodmiotowy.Podobniejakwmodelufrancuskim,zdradamożebyćpopełnionatylkoprzezobywatelaFederacjiRosyjskiej,podczasgdyszpiegostwo–przezobywatelainnegopaństwalubbezpaństwowca.Wtymzakresieart.275rosyjskiegokodeksukar-nego,typizującyprzestępstwozdrady,wskazujeże:

Obywatel Federacji Rosyjskiej, który dopuścił się zdrady, czyli szpiegostwa, tj.ujawnieniaobcemupaństwu,organizacjimiędzynarodowejlubzagranicznejlubteżichprzedstawicielstwom wiadomości, stanowiących tajemnicę państwową, do której danaosobazostałaupoważnionalubktórastałasięjejznanawwynikupełnieniasłużby,pracy,odbywanianaukilubwinnychprzypadkachprzewidzianychprzezprawodawstwoFedera-cjiRosyjskiejlubteżokazaniapomocyfinansowej,materialno-technicznej,konsultacjilubpomocyinnegorodzajuobcemupaństwu,organizacjimiędzynarodowejlubzagranicznejlub też ichprzedstawicielstwomwdziałalności skierowanejprzeciwkobezpieczeństwuFederacjiRosyjskiej,podlegakarzepozbawieniawolnościod12do20latorazgrzywniewwysokościdopięciutysięcyrublilubwwysokościzgromadzonegowynagrodzonegolubinnegodochoduzaokresdotrzechlatlubbezgrzywnyizograniczeniemwolnościdodwóch lat.Osoba, dopuściwszy się przestępstwaprzewidzianegodanymartykułem, atakżeartykułami276oraz278KKFR,jestzwolnionazodpowiedzialnościkarnej,jeślidobrowolnieiwewłaściwymczasiepowiadomiorganywładzylubjeśliwinnysposóbzapobiegadalszemudziałaniunaszkodęinteresówFederacjiRosyjskiejijeślijejdziałanianiesąobciążoneznamionamiinnegorodzajuprzestępstw.

Zkoleiart.275określającyprzestępstwoszpiegostwapodaje:

(…)przekazywanie,gromadzenie,kradzież,przechowywaniewceluprzekazaniaobcemupaństwu,zagranicznejorganizacjilubjejprzedstawicielominformacjistanowią-cejtajemnicępaństwową,atakżeprzekazywanielubprzechowywanieinnychinformacjinapoleceniezagranicznejsłużbywywiadowczejnaszkodębezpieczeństwazewnętrznegoFederacjiRosyjskiej,jeżeliczynytezostałypopełnioneprzezobcokrajowcalubbezpań-stwowca–podlegakarzepozbawieniawolnościod10do20lat.

Innymrozwiązaniemwzakresiepenalizacjiczynuszpiegostwasąprzepisykodek-sukarnegoStanówZjednoczonychAmeryki,któresąuregulowanewsposóbcałkowicieodmiennyodrozwiązańeuropejskich.Teprzepisyzawierająwysocekazuistyczneujęcieznamionprzestępstwaszpiegostwaprzezwskazaniebogategokataloguściśledookreśla-jącegozakresczynówkwalifikowanychjakoszpiegostwo.WadąpowyższychrozwiązańujętychwKodeksieStanówZjednoczonych,wtytule18zatytułowanymPrzestępstwa i procedura karna, w części I –Przestępstwa, rozdział 37 – Szpiegostwo i cenzura, § 793 (Gromadzenie, przekazywanie lub utrata informacji dotyczących obrony) jest możliwośćszybkiejdezaktualizacjitegokataloguzuwaginapostęptechnologicznyoraz


stalemodyfikowanesposobyprowadzeniadziałalnościwywiadowczejbądźteżzuwaginadokonanieczynuniemieszczącegosięwwyżejwymienionymkatalogu,astanowią-cegoaktwypełniającyznamionaszpiegostwaiwywołującyanalogiczneskutki.

5. Wyzwania regulacyjne przestępstwa szpiegostwa w polskim prawie karnym

Sposóbokreśleniaznamionczynuzabronionegozawartywart.130kodeksukarnego,wwieluwymiarach,copokazałapowyższaanaliza,jestniezbytfortunny,częstoniewystar-czający,aprzedewszystkimniejasnyimałoprecyzyjny.Sprzyjatoodmiennyminterpreta-cjomtegoprzestępstwawdoktrynie,comożedoprowadzać,idoprowadza,doodmiennejkwalifikacji dokonywanych czynów. Uregulowania zawarte w art. 130 kk korespondująbezpośredniozzagrożeniamibezpieczeństwazewnętrznegoRPwystępującymiwlatach90. XXw.,bazującyminawypracowanejjeszczewokresiezimnejwojnykoncepcjidwubiegu-nowościsystemumiędzynarodowego,opartegonadwóchprzeciwstawnychsobieblokachpaństw.Ztejperspektywyzakresznamionczynuzabronionegoujętegowtymprzepisienieodpowiadanawyzwaniawspółczesnychzagrożeńbezpieczeństwazewnętrznegopaństwa,oscylujących wokół zagrożeń ujmowanych w zbiorczą nazwę z a g r o ż e ń a s ym e -t r y c z n y c h.Podtympojęciemnależyrozumiećwykorzystywanieśrodkówitechnikwal-ki(tzw.walkaniefair)wceluosiągnięciazałożonychcelówniekonwencjonalnychzpunktuwidzeniaadresata,atakżezagrożeniaocharakterzehybrydowymnakierowanenadestabili-zacjęokreślonychterytorialnieregionów,państwbądźichsegmentów,wcelurealizacjiprzezinnepaństwo,organizacjębądźpodmiotponadpaństwowy(wtymteżkorporacjehandlowe)własnychcelów.Jakpokazujądoświadczeniaostatnichmiesięcy,adresatami tychdziałańniesą–jakwXXw.–państwoijegoprzedstawiciele,leczściślewyodrębnionesegmenty, wtymprzedewszystkimgospodarczeifinansowe,samezaśdziałaniasąprowadzonezwy-korzystaniem nowoczesnych narzędzi i środków teleinformatycznych, często nakierowa-nychnakrytycznąinfrastrukturępaństwa,jakenergetyka,łącznośćczytransport.

JaksłuszniezauważaFabianaFetke,

(…)wchwiliobecnej,gdyminęłajużponaddekadaobowiązywaniaart.130wnowejformule,zadaćnależypytanie,czyustawodawcywrzeczywistościudałosięnietylkodosto-sowaćbrzmienieprzepisudonowejrzeczywistościizapotrzebowaniaspołecznegowynikają-cegozezmianustrojowychidemokratyzacjiżyciaaleprzedewszystkim,czyaktualneujęciekodeksoweprzestępstwaszpiegostwazabezpieczawsposóbwystarczającyinteresyRzeczpo-spolitejPolskiejirealniechronijeprzeddziałaniamiobcychsłużb?Tymsamym,czywobec-nymstanieprawnym,szerokorozumianeorganyściganiadysponująinstrumentamiprawnymi,którepozwalająimnietylkonaefektywnerozpoznawanie,aleprzedewszystkimnaskuteczneściganieizwalczanieróżnegorodzajuzagrożeńzestronyobcychsłużbspecjalnych?

W związku z pojawieniem się nowych zagrożeń o charakterze wywiadowczym, w szczególności zaś zauważalnej zmiany metod działania obcych służb specjalnych, aprzedewszystkimodczuwalnegoprzewartościowaniaichzainteresowań,obecnaregu-lacja[art.130kk]wydajesięnieprzystawaćdowspółczesnychwarunkówfunkcjonowa-nia państwa polskiego.Aktualne ujęcie kodeksowe przestępstwa szpiegostwa zdaje sięrównież nie zabezpieczać w wystarczający sposób interesów Rzeczpospolitej Polskiej iwrzeczywistościniechroniichwnależytysposóbprzeddziałaniamiobcychsłużb32.

32F.Fetke,Szpiegostwo w polskim prawie karnym – czy istnieje potrzeba zmian legislacyjnych?,„PrzeglądBezpieczeństwaWewnętrznego”2010,nr3,s.91.


Przechodząc do omawiania konkretnych zagadnień problemowych związanych znormąprawnązbudowanąwart.130kodeksukarnego,należyzacząćodomówie-nia zagadnienia problemowego, którego w przepisach tego kodeksu nie poruszono w ogóle, tj. klasycznego przestępstwa zdrady.Współcześnie w systemach karnychwielupaństwa(patrztezyzpkt3)toprzestępstwostanowipodstawowyczynzabro-niony, najistotniejszy z punktu widzenia przestępstw godzących w bezpieczeństwopaństwa.Podobnasytuacjaistniałarównieżnagruncierozwiązańkrajowychzarównookresu dwudziestoleciamiędzywojennego, jak i PRL.W nowym kodeksie karnymzabrakło jednak przestępstwa odpowiadającego konstrukcji zawartej w art. 122 kk z1969 r., co – jakuzasadniano– było podyktowane jegowyraźnie politycznąwy-kładniąizastosowaniemwokresiePRLprzezelementarnewykorzystywaniedowal-kizopozycjąustrojowątegookresu.Wtensposóbaktualniezostałospenalizowanewyłączniezachowaniestanowiąceprzestępstwozdradydyplomatycznejzart.129kk(wzorowanenaart.106kkz1932r.)penalizującymodpowiedzialnośćosoby,którajestupoważnionadowystępowaniawimieniuRzeczpospolitejPolskiejwstosunkachzrządemobcegopaństwalubzagranicznejorganizacji.Wydajesię,żesystemowaeli-minacjategoczynuzabronionegowpolskimprawiekarnymnatlewspółczesnychza-grożeńjestdyskusyjna.Tenbowiemrodzajczynuzabronionego,copokazujądoświad-czeniapaństwzachodnich,obejmowałbyczynności sprawczewpisujące sięobecniew elementy działań związanych z zagrożeniami asymetrycznymi bądź hybrydowy-mi. Prowadząc rozważania na ten temat, należy się podeprzeć rozwiązaniem fran-cuskim, uznającym obywatela francuskiego prowadzącego m.in. działalność szpie-gowskąwprostzazdrajcę,natomiastobywatelainnegopaństwapodejmującegotegotypudziałalność–zaszpiega.Wtymzakresiewyrażanyprzezeautorapoglądniejest odosobniony.33

Przechodzącnagruntanalizysamegoprzepisuart.130kk,należywskazać,żejed-nymzpodstawowychproblemówzwiązanychzokreśleniemprzeztenartykułznamionczynuzabronionegojestodwołaniesięwjegopodstawowejformiewyłączniedo„bra-niaudziałuwdziałalnościobcegowywiadu”.Jakopisanowtezachpkt2,prawodawca,tworzącanalizowanyprzepis,nienawiązałdopoprzednichregulacji,wtymzwłaszczakodeksukarnegoz1932 r.koncentrującegosięna„wejściuwporozumienie” (aspektformalny–elementosobowy)orazkodeksukarnegoz1969 r. rozdzielającegoudziałwobcymwywiadzie(aspektformalny–elementosobowy)oddziałańnajegorzecz34 (aspektmaterialny–elementrzeczowy).Wprowadziłnatomiastopisznamionwposta-ci„udziałuwdziałalnościobcegowywiadu(materialno-formalny;elementrzeczowo- -osobowy).Wtensposóbpraktyka,orzecznictwoidoktrynawypracowananagruncietych historycznych aktów normatywnych nie korespondują z rozwiązaniemwprowa-dzonymw1997r.Kluczemdowłaściwegozrozumieniaprzedmiotowychznamionstałasięwięcdefinicja w yw i a d u, przyjęta ostatecznieprawie jednolicie przezdoktrynęw jejwąskimrozumieniu(tj. strukturyorganizacyjnej)–patrz. tezypkt.2,cowobecjednoczesnegoniedookreśleniaelementówskładowych u d z i a ł u w d z i a ł a l n o ś c idoprowadziło,w ramachwykładni prawniczej, do zawężenia zakresowego tego czy-nuzabronionego,przezconagrunciewykładniczymwydajesięonpozostawiaćwie-lesytuacjifaktyczniesiępojawiających,którepowinnybyći–przezpraktykęopartą naustawodawstwachinnychpaństw–sąuznawanezadziałalnośćszpiegowską.

33PodobnietwierdziAndrzejLebiedowicz,Istota szpiegostwa w polskim…,s.43.34Rozumianeinaczejniżtożsamyzwrotużytywart.130§2kk.


Innyproblemwynikazprzyjętegowdoktryniestanowiska,że(…)mianem obce-go wywiadu nie można określić obcych agencji telewizyjnych, radiowych i prasowych, placówek badawczych i naukowych, a także zagranicznych przedstawicielstw dyploma-tycznych i wchodzących w ich skład służb informacyjnych, ponieważ metoda zbierania przez te podmioty informacji ma charakter jawny35.Biorącpoduwagęskalęzagrożeń ocharakterzeasymetrycznymihybrydowymorazmodusoperandisprawcówtychdzia-łań,wydajesię,żerównieżtenpoglądwymagałbyzrewidowaniaiprzesądzenianapo-ziomie redakcyjnym przepisu.

Patrząckrytycznienaopisanąpowyżejdefinicję,trzebauznać,żebrakujewniejzarównonormatywnej,np.wpostacidefinicjilegalnej,jakijednoznacznieprzyjętejprzezdoktrynęiorzecznictwo–takkrajowe,jakimiędzynarodowe–definicjipojęcias ł u ż b a s p e c j a l n a .Należywyraźniewskazać, że na gruncie obecnego art. 130kkwypełnienieznamionprzestępstwawymagaudowodnienia,objęciaprzezsprawcęświadomością działań prowadzonych przez lub na rzecz konkretnie zidentyfikowa-negozewnętrznegowobecPolskipodmiotubądźokreślonejstrukturyorganizacyjnej–domyślniewłaśniesłużbyspecjalnej.Biorącpoduwagę,żeprowadzenietejdziałal-nościprzezdanąsłużbęczypodmiotzzałożeniajestutajnione,ajejmetodyniejawne,topowiązaniezniąosobydziałającejwjejimieniu(„szpiega”)stajesięwwiększo-ści przypadków znacznie utrudnione bądźwręcz niemożliwe. Cowięcej – bazując nawykładnijęzykowejprzedmiotowejnormy,możnaad absurdumstwierdzić,żeele-mentemdowodowympowiązaniaosobybędącejprzedstawicielemobcegowywiadu(działającegowjejimieniuszpiega),powinnybyćuzyskaneodtejsłużby(akonkret-nie–wywiadu)aktapersonalne tejosoby, służące stwierdzeniu tego faktu.Na tymprzykładzie wyraźnie widać, jak dalece wadliwa jest redakcja obecnego brzmieniategoprzepisu,kształtującanormębazującąnaelemenciepodmiotowym,oscylującymwokółpojęciaw yw i a d.

Przesłankązaistnieniaprzestępstwopisanychwart.130kkjestdziałanieskiero-wane przeciwkoRzeczpospolitej Polskiej. Znamiona przestępstwa nie zostaną zatemzrealizowane,jeślidziałalnośćdanejosobyniejestwymierzonaprzeciwkoRP,leczjestprowadzonanaszkodęnp.innegopaństwalubjegowładz,podwarunkiem,żeniejestto państwo sojusznicze36.W tymkontekście należy się zastanowić, czy przestępstwoszpiegostwapowinnobyćimmanentnienacechowanedziałalnościąwyłącznienaszkodępolskiegopaństwa?Czywramachtypówkwalifikowanychtegoprzestępstwaniedo-konaćpenalizacji prowadzenia działalnościwywiadowczej lub udziałuwwywiadzie,nieopisanegoprzezpryzmatcelu–„przeciwRP”,aprzezznamięmiejsca,np.„nate-rytoriumRP”,oczywiściezwyłączeniemsytuacji,gdytakiedziałaniasąprowadzoneprzezsłużbypaństwsojuszniczych,choćiwtymwypadkukluczowypowinienpozostaćelementzgodypolskichorganównatakiedziałania.

Wartorównieżwspomniećoproblemieinterpretacyjnympojęciaw i a d omo ś c i,któregowykładnia jest również obecnie zagadnieniem spornym i – jak sięwydaje – wymagadoprecyzowania.Kodeksnieprecyzujebowiembliżejtegoterminu,pozosta-wiając todoktrynie iorzecznictwu,cowrezultaciepowoduje trudności interpretacyj-ne.Ocenaprzydatnościzdobywanychwiadomościprzezobcywywiadjestkłopotliwazpowodubrakujednoznacznegostwierdzenia,kiedyiwjakichokolicznościachobcywywiadużyjewiadomościnaszkodęRP.

35I.Zgoliński,Komentarz do art. 130 Kodeksu karnego,Lex/el.2017.36F.Fetke,Szpiegostwo w polskim…,s.94.


Analizazachowańsprawcówprzestępstwaszpiegostwapowinnabyćrozpatrywa-narównieżzpunktuwidzeniadziałańocharakterzelobbingowym.Jakautorwskazywał w artykule pt. Znaczenie lobbingu w kontekście bezpieczeństwa wewnętrznego państwa37,naruszeniezasadprowadzeniadziałalnościlobbingowej,uregulowanejwUstawie z dnia 7 lipca 2005 r. o działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa38powinnabyćrozpatrywanawkontekścieodpowiedzialnościkarnejsprowadzającejsiędowypełnia-niaznamionokreślonegotypuczynuzabronionego,szczególniełapownictwabiernego(art.228§1kk)iczynnego(art.229kk),płatnejprotekcji(art.230kk),handluwpły-wami(art.230akk)inadużyciawładzypublicznej(art.231kk).Identyfikującjednakzagrożeniabezpieczeństwapaństwastanowiącekonsekwencjęprowadzeniadziałalno-ścilobbingowej,istotnewydajesiędostrzeżenieianalizadziałańgrupinteresów,któ-rychpostulatyzwyciężająwkonfrontacjizinnymi,iodpowiedźnapytanieoprzyczynętego stanu rzeczy. Czy jest ono podyktowane obiektywnymi kryteriami ekonomiczno- -technologicznymi,czyteżjestwynikiemniejasnegooddziaływaniatejgrupyinteresunasystemprawnybądźpolitykę,wceluzapewnieniadominującejlubmonopolistycz-nejpozycji.Sytuacja staje się szczególnieniebezpieczna,gdywśród takdziałającychpodmiotówznajdąsiętakie,którereprezentują„obcykapitał”.MożetodoprowadzićdozależnościpodmiotugospodarczegoalbocałegosegmentuodzewnętrznejwobecPol-skigrupykapitałowej,którajestpostrzeganaprzezpryzmatrealizacjiinteresówinnychpaństw.Ta sytuacja jest więc szczególnie istotnawłaśniew kontekście przestępstwaszpiegostwa.Debatanadkształtemart.130kkpowinnawięcbraćpoduwagęto,abyopisznamiontegoczynuzabronionegobezsprzecznie obejmowałdziałaniaprowadzo-neprzezpodmiotlobbujący,wswoistysposób„zlecane”przezprzedstawicieliinnychpaństw(bezpośredniolubpośrednioprzezichsłużbyspecjalne–wszerokimrozumieniutegosłowa)jakodziałaniesprowadzającesiędoczynności(sporządzaniaanaliz,opinii,ukierunkowanychartykułówprasowych),wceluprzyjęciaokreślonychrozwiązańlegi-slacyjnychzbieżnychzinteresamitychmocodawcówbądźoddziaływanianakształto-wanie zgodnego z tym interesem otoczenia politycznego.

6. Zakończenie

Z perspektywy powyższego, właściwe wydaje się podjęcie poważnej debaty wzakresie zmian regulacyjnychobejmującychprzestępstwo szpiegostwa,nakierowa-nychzjednejstronynarozwiązanieproblemów,jakiewtymzakresiemożnazaobserwo-waćwpraktycefunkcjonowaniasłużbwPolsce,azdrugiej–naaktualizacjętejnormyprawnejwceludostosowaniadozmieniającejsięsiatkizagrożeńbezpieczeństwaRzecz-pospolitejPolskiej,dotyczącejwgłównejmierzezagrożeńocharakterzehybrydowymi asymetrycznym.

Zdaniemautoraartykułunależyrozważyćzdefiniowaniewkodeksiekarnymele-mentów, pod którymi należy rozumieć „działalność wywiadowczą” oraz „wywiad”.Takiepodejścieumożliwiłobywprowadzeniezmianwredakcjiart.130kk,wktórym w ramach znamion czynu zabronionegomożna będzie oddzielić rzeczywiste prowa-dzenie działalnościwywiadowczej, czyliwykonywanie określonych działań (elementprzedmiotowy), od pojęcia brania udziałuw działalności obcegowywiadu, rozumia-

37P.Burczaniuk,Znaczenie lobbingu w kontekście bezpieczeństwa wewnętrznego państwa,„PrzeglądBez-pieczeństwaWewnętrznego”2015,nr12,s.156.

38 Dz.U. z 2017 poz. 248.


nego jako formalna przynależność do struktur tegowywiadu (element podmiotowy).Karalne byłobywięc zarówno samo zachowanie sprowadzające się dowykonywaniaokreślonych czynnościw interesie obcego państwa lub zagranicznej organizacji, bezpotrzebywiązaniaichbezpośredniozwyodrębnionymstrukturalniepodmiotem–służbąwywiadowczą,jakisamaprzynależnośćdotakichstruktur.Kształtującdefinicjęd z i a -ł a l n o ś c i w yw i a d ow c z e j,wartobyłobyodwołaćsiędodoświadczeńfrancuskich,definiującdziałanie„przeciwkoRzeczpospolitejPolskiej”przezpryzmatkategoriiinte-resów,wobecktórychtodziałaniemożebyćskierowane.

Dodatkowo, na co autor wskazywał powyżej, należy się zastanowić, czy prze-stępstwoszpiegostwapowinnobyćimmanentnienacechowanedziałalnościąwyłącznie naszkodępolskiegopaństwa?Czywramachtypówkwalifikowanychtegoprzestępstwaniedokonaćpenalizacjiprowadzeniadziałalnościwywiadowczejlubudziałuwwywia-dzie,którenie jestopisaneprzezpryzmatcelu–„przeciwRP”,aprzezznamięmiej-sca,np.„naterytoriumRP”,oczywiściezwyłączeniemsytuacji,gdytakiedziałaniasąprowadzoneprzezsłużbypaństwsojuszniczych,choćiwtymwypadkunajważniejszypowinienpozostaćelementzgodypolskichorganównatakiedziałania.

Inakoniecprzestępstwozdrady.Wydajesiężeprawietrzydziestoletniokresdo-świadczeń IIIRzeczpospolitej oraz przykład płynący z regulacji karnych państwZa-chodu i aktualna siatka zagrożeń bezpieczeństwa Polski, zarówno zewnętrznego, jak iwewnętrznego,powinnystanowićwystarczającyasumptdodyskusjinadzasadnościąpowrotu do penalizacji tego czynu zabronionego.

Przestępstwo szpiegostwa – rys historyczny, aktualne ... · IV. Przestępstwo szpiegostwa –...

Documents

Transcript of Przestępstwo szpiegostwa – rys historyczny, aktualne ... · IV. Przestępstwo szpiegostwa –...