czasopismo archeologiczne menhir nr 1 0 (lipiec-grudzień 201 4) ISSN 1 731 -431 3, www.menhir.archeo.uj.edu.pl

autor: Marta Raczyńska (Instytut Archeologii UJ, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UJ).

tytuł: Przemiany modelu stroju kobiecego w kulturze wielbarskiej na przykładzie materiałów pochodzących z cmentarzysk w

Lubowidzu i Cecelach.strony: 1 5-30.

Przemiany modelu stroju kobiecego w kulturze wielbarskiej naprzykładzie materiałów pochodzących z cmentarzysk w Lubowidzu i

Cecelach

Marta Raczyńska

Celem pracy jest ukazanie przemian, jakim podlegał model stroju kobiecego w kulturze wielbarskiej,w oparciu o materiały zabytkowe pochodzące ze stanowisk sepulkralnych w Lubowidzu, pow.lęborski, woj. pomorskie i Cecelach, pow. siemiatycki, woj. podlaskie. Stanowiska te powszechnieuznawane są za modelowe dla starszej oraz młodszej fazy rozwoju kultury wielbarskiej, co prowokujedo pytania o rzeczywisty stopień ich reprezentatywności dla obszarów Pomorza oraz prawobrzeżnegoMazowsza i Podlasia w kolejnych fazach rozwoju wspomnianej kultury. Opracowanie niniejszestanowi ponadto próbę rekonstrukcji modelu stroju kobiecego na podstawie źródeł archeologicznychpochodzących z wymienionych cmentarzysk. Krótka charakterystyka znalezisk tekstyliów orazomówienie informacji zawartych w źródłach antycznych pod kątem zagadnień związanych zwyglądem kobiet zamieszkujących obszary środkowoeuropejskiego Barbaricum mogą być traktowanejako uzupełnienie odtwarzanego fragmentu barbarzyńskiej rzeczywistości.

Strój, obok swej nadrzędnej funkcji, jaką jestochrona i okrycie ciała, od wieków pełnił rolęwyznacznika kulturowego. Wielu wartych uwagirefleksji nad dawnym ubiorem dostarczająopracowania typowo etnograficzne, rozważania zdziedziny antropologii kulturowej, a w pewnymzakresie również filozofii. Analogie etnograficzne zpowodzeniem tłumaczyć mogą przyczynykształtowania się rodzajów i wyglądu odzieży.Warunki naturalne, w jakich przyszło żyć danejspołeczności, decydują bowiem w znacznej mierze ocharakterze gospodarki oraz umożliwiająpozyskiwanie określonych surowców (Bazielich 1995,s. 7). Perspektywa antropologiczna pozwala z koleiwidzieć strój jako symbol manifestujący odrębność itożsamość człowieka, podstawowy elementkomunikacji (Bogatyriew 1979, s. 233; Dziechcińska2005, s. 692), a także wyznacznik społecznego statusu.Moda od wieków stanowiła naśladownictwoprzykładu, nakazującego podążać jednostcewyznaczoną drogą oraz mogącego zaspokoić

pragnienie społecznej adaptacji (Simmel 1980, s. 272).Prób rekonstrukcji wyglądu kobiety

barbarzyńskiej dokonywano nie raz w sposób całkiemdowolny, umieszczając rozważania poza naukowymdyskursem (Mączyńska 1985a, s. 5). Uwaga ta dotyczyliteratury popularnonaukowej oraz wykorzystującychatrakcyjność zagadnienia środków masowegoprzekazu, które kształtują w świadomości odbiorcówobrazy niemające z historyczną prawdą wielewspólnego. Odtwarzanie rzeczywistości dawnej, któraodbicie znajduje niemalże wyłącznie1 w materialezabytkowym, nie jest prostym zadaniem również dlaarcheologów. Do istotnych problemów należy przedewszystkim niezadowalający stopień zachowaniainwentarzy grobowych. Kultura martwa stanowipozostałość po tym, co wytworzone zostało przezczłowieka i co funkcjonowało niegdyś w określonymkontekście, w ramach kultury żywej. Rozróżnieniepowyższe, w ujęciu H.J. Eggersa (Eggers 1951),stanowi odzwierciedlenie procesu, jakiemu ulegajązdeponowane w ziemi przedmioty, ale również

1 5M. Raczyńska, Przemianymodelu stroju kobiecego..., menhir 1 0, s. 1 5-30

1 6

pogłębia świadomość faktu, iż pełny obraz kultury,który badacz pragnie odtworzyć, zniekształcony zostałprzez wiele czynników. Należą do nich: procesyspołeczno­kulturowe2, procesy podepozycyjne, a takżefiltr, jakim jest proces badawczy, składające się nańanaliza oraz interpretacja materiału.

Badania nad strojem barbarzyńskim. Problemy imożliwości

Studia mające na celu odtworzenie modelustroju społeczeństw barbarzyńskiej Europy wymagająuwzględnienia wyników analizy materiałówarcheologicznych, antycznych źródeł pisanych orazrzymskiej ikonografii. Swego rodzaju uzupełnienietych rozważań stanowić mogą również rezultaty badańetnografów, socjologów czy historyków.

Baza źródłowa studiów nad strojem obejmujew znacznej mierze materiały zabytkowe pochodzące zcmentarzysk. Uwaga ta dotyczy na ogół jedynieprzedmiotów wykonanych z surowcówniepodlegających rozkładowi, tj. metalowych, aniekiedy też kościanych, rogowych lub szklanychelementów stroju. Stopień zachowania się zabytkówzdeterminowany jest w dużej mierze przez rodzajobrządku pogrzebowego; koniecznością okazuje sięzatem uwzględnienie wszelkich ograniczeń z tymzwiązanych. Niewątpliwie pełniejszy wgląd wwyposażenie grobowe umożliwiają pochówkiszkieletowe, ciałopalne zaś – uszczuplają inwentarze oelementy ulegające destrukcyjnej sile ognia stosu.

Znacznej ilości informacji na temat tekstyliów,zwłaszcza stosowanych rodzajów tkanin oraz krojuodzieży, dostarczają znaleziska bagienne znane przedewszystkim z terenów Wysp Duńskich. Spośród źródełpisanych kluczowym wydaje się być opis Germaniiprzedstawiony przez Publiusza Korneliusza Tacyta,który uwzględnia nie tylko kwestie podziałówplemiennych oraz zwyczajów ludów barbarzyńskich,ale także wyglądu zewnętrznego germańskich kobiet imężczyzn (Kolendo, Mączyńska 1991). Nie bezznaczenia pozostają też rzeźbiarskie przedstawieniamieszkańców obszarów położonych na północ odlimesu rzymskiego (Mączyńska 1985a, s. 81).

Pierwszą próbę opisania i odtworzenia strojukobiecego w kulturze wielbarskiej podjęła M.Sajkowska (Sajkowska 1981). W polskiej literaturze,wśród prac dotyczących rekonstrukcji modelu stroju wokresie rzymskim, na pierwszy plan wysuwają się

jednak prace M. Mączyńskiej. Znajduje się pośródnich publikacja poświęcona paciorkom znanym zterenu środkowoeuropejskiego Barbaricum(Mączyńska 1985b), która dała początek dalszymstudiom nad inwentarzami grobów kobiecych podkątem rekonstrukcji ubioru (Mączyńska 1981; 1985a;1988). Badania te rozciągnięte zostały na rozległeobszary Europy, sięgające Renu na zachodzie,środkowego i dolnego Dniepru na wschodzie,opierając się o południowe wybrzeża MorzaPółnocnego oraz Bałtyckiego na północy, zaś napołudniu – o Dunaj i północno­zachodnie wybrzeżaMorza Czarnego. W licznych pracach M. Mączyńskiejodnaleźć można treści odnoszące się bezpośrednio dokwestii stroju kobiecego w kulturze wielbarskiej. Wliteraturze nie brakuje również opracowańpoświęconych tekstyliom znanych z terenów objętychzasięgiem kultury wielbarskiej (Maik 1977; 1981;2012).Tekst niniejszy stanowi próbę konfrontacji wynikówanalizy materiału pochodzącego ze stanowiskeponimicznych dla obu faz rozwoju kulturywielbarskiej, tj. cmentarzyska w Lubowidzu (dawn.Luggewiese, Kr. Lauenburg) (Wołągiewicz 1995) orazcmentarzyska w Cecelach (Jaskanis 1996) zdawniejszymi ustaleniami dotyczącymi strojukobiecego tejże jednostki kulturowej. Pytanie o stopieńreprezentatywności materiałów zabytkowych zLubowidza i Cecel jest tym bardziej zasadne, gdyżmonografie obu stanowisk ukazały się długo podokonaniu pierwszych, i jak dotąd jedynych,rekonstrukcji stroju kobiecego w kulturze wielbarskiej.Poświęcimy też nieco uwagi znaleziskom tekstyliów,a także ikonografii rzymskiej i źródłom pisanympoprzez odniesienie do interpretacji poczynionychprzez J. Kolendo i M. Mączyńską w komentarzu dofragmentu Germanii Tacyta (Kolendo, Mączyńska1991).

Przeobrażenia modelu stroju kobiecego w kulturzewielbarskiej na tle podziału chronologicznego

W oparciu o przemiany stroju kobiecegowypracowany został podział wczesnego okresurzymskiego w kulturze wielbarskiej na trzy etapy.Starszy etap, przypadający na fazę B1­B2,charakteryzuje się występowaniem w grobachniewielkiej ilości ozdób. Odpowiadający fazie B2betap młodszy wyznacza pojawienie się szerszego

menhir 1 0 (lipiec-grudzień 201 4) ISSN 1 731 -431 3 www.menhir. archeo.uj.edu.pl

1 7

asortymentu ozdób, zaś etap najmłodszy (faza B2c­B2/C1) stanowi kontynuację poprzedniego przyjednoczesnym wzbogaceniu form i stylistyki ozdóboraz zastosowaniu do ich wyrobu metali szlachetnych(Sajkowska 1981, s. 254).

Dominujący element stroju kobiecego wokresie wpływów rzymskich stanowią zapinki. Nieinaczej sytuacja ta przedstawia się w obrębie kulturywielbarskiej. Już w fazie B1 na PomorzuNadwiślańskim mamy do czynienia zcharakterystycznym dla wczesnego okresu rzymskiegotrójkowym układem, obejmującym parę analogicznychfibul (umieszczonych zwykle na ramionach lubobojczykach) oraz trzecią, odmiennego typu imniejszych rozmiarów (umieszczoną zazwyczaj naklatce piersiowej, rzadziej przy głowie lub w nogachzmarłej). Najczęściej jednak zapinki noszone sąparami (Mączyńska 1988, s. 205). Przypadkiwystępowania w grobie tylko jednej fibuli pozwalająsądzić, iż służyła ona zwykle spinaniu tkaniny napiersi (Mączyńska 1981, s. 237). Główki fibulnajczęściej skierowane są w dół, niemniej jednakistnieją odstępstwa od tej reguły3. Sprzączki pasa zaś,wykonane przede wszystkim z brązu, występują womawianej fazie dość rzadko, natomiast niekiedy aż wdwóch egzemplarzach (Mączyńska 1985a, s. 55).

Przypuszcza się, iż inne metalowe części pasanie były wówczas użytkowane. W grobachdatowanych na fazę B1 znajdowane są pojedynczeegzemplarze szpil metalowych, leżące zwykle wokolicy głowy zmarłej. M. Sajkowska przypuszcza, iższpila taka służyć mogła podtrzymywaniu nakryciagłowy w okolicach skroni (Sajkowska 1981, s. 255).Niekiedy w podobny sposób mogła być noszonazapinka, nigdy jednak nie współwystępowała ona zeszpilą. Przegub jednej z rąk zdobiła bransoleta. Wśródnajczęściej spotykanych typów bransolet dominująodmiany sztabkowe, bądź też wykonane z drutubrązowego. Na szyi noszona była krótka kolia zróżnobarwnych szklanych paciorków, niekiedy wpołączeniu z pojedynczymi wisiorkami metalowymi(Mączyńska 1988, s. 205).

Kombinacja trzech zapinek utrzymuje się wkolejnej fazie chronologicznej, kiedy to całość strojuulega znacznemu wzbogacaniu. Wraz z początkiemfazy B2 w inwentarzach grobowych pojawiają siękońcówki oraz okucia pasa (Mączyńska 1988, s. 205).

Znaleziska grobowe z tego okresupoświadczają usytuowanie sprzączki na wysokości

bioder lub pasa, nierzadko wraz z okuciami rzemienia,z którymi układała się ona w jedną linię (Mączyńska1985, s. 56). Okucia końca pasa znajdowały się zaś naudach, kolanach lub nawet poniżej kolan. Głowęzmarłej w dalszym ciągu zdobiła pojedyncza szpila,najczęściej wykonana z brązu. W fazie B2a pojawiająsię i utrwalają w modelu stroju kobiecego długie koliez paciorków szklanych i bursztynowych orazpojedynczych metalowych wisiorków nanizanych nasznurek, którego końce łączyła klamerka esowata(Mączyńska 1988, s. 205).

W fazie B2b pojawia się (obok istniejącegomodelu 2+1) kompozycja złożona z trzech różnychzapinek. Znane są przypadki usytuowania czwartejfibuli ponad szkieletem, co mogło być związane zkoniecznością spięcia również całunu (Mączyńska1985a, s. 61; Maik 1981, s. 222). Układ akcesoriówpasa pozostał bez zmian. Wśród sprzączek stosunkowolicznie występowały w omawianym stadiumegzemplarze wykonane z żelaza (Gładysz 1997, s.39)4. Znane są inwentarze grobowe zawierającewyłącznie okucia końca pasa, co może sugerować, iżniektóre sprzączki wykonywane były z materiałóworganicznych (Mączyńska 1985a, s. 56). Od stadiumB2b udział szpil w wyposażeniu grobowym ulegastopniowemu zmniejszaniu (Mączyńska 1988, s. 206).Znaleziska datowane na ten okres poświadczająrównież, iż bransolety zaczęto nosić parami; pojawiłysię też pierwsze bransolety wężowate. Coraz częściejkobiety zdobiły szyję długimi koliami z paciorków ipojedynczych wisiorków metalowych, spośród którychznane są m.in. złote lub srebrne wisiorki gruszkowate,rzadziej srebrne kuliste, brązowe kapsułkowate,zupełnie sporadycznie zaś wisiory opasane. Koliespinane były prawdopodobnie za pomocą klamerekesowatych, których znaczenie w omawianej aktualniefazie znacznie wzrosło. Klamerki usytuowane byłynajczęściej pod brodą zmarłej, na karku bądź na klatcepiersiowej. Stadium B2b wyznacza również momentpojawienia się w zespołach grobowych gładkich,brązowych lub srebrnych pierścieni przypominającychobrączki (Mączyńska 1985a, s. 56).

Pod koniec fazy B2 zaczęły zanikać sprzączkiżelazne na rzecz brązowych (Mączyńska 1985a, s. 57).Na odcinek B2c datowane są pierwsze znaleziskacharakterystycznych dla kultury wielbarskiejdwustożkowych paciorków srebrnych (Mączyńska1988, s. 206). Pozostałe elementy stroju oraz ichkompozycje pozostały bez zmian.

M. Raczyńska, Przemianymodelu stroju kobiecego..., menhir 1 0, s. 1 5-30

1 8

Pomimo faktu, iż układ trzech fibulspinających szaty na ramionach oraz na piersi stanowiłkompozycję typową również dla fazy B2/C1, pojawiłysię wówczas modele złożone nawet z sześciu zapinek.M. Sajkowska nazywa tę konfigurację modelową dlaomawianego etapu, stwierdzenie to wydaje się jednakdość śmiałe (Sajkowska 1981, s. 258). Inwentarzegrobowe, w skład których wchodziła tak duża ilośćfibul, odznaczały się bowiem szczególnym bogactwem(Wołągiewicz 1981, s. 167). Spore przemiany zaszły womawianej fazie w zakresie ozdób noszonych narękach. Na przegubach widniały dobrane w parę, aniekiedy nawet w dwie pary, bransolety wężowatebądź żmijowate, najczęściej wykonane ze srebra(Mączyńska 1988, s. 206). Rodzaj czepka zakładanyna głowę kobiety zdobić mogły (pojedynczo bądź wzestawach, w zależności od stopnia bogactwawyposażenia) szpile bądź lunule. Te ostatnieznajdowane są jednak niezwykle rzadko, wyłącznie wbardzo bogatych grobach. Szczególnym bogactwemcharakteryzuje się również wystrój kolii w fazieB2/C1. Wspomnieć należy tutaj chociażby oinwentarzach zawierających dwie klamerki esowate;przypuszcza się, że jeśli jedna klamerka esowataspinała kolię na piersi, to pośrodku naszyjnikaznajdowała się druga, najczęściej analogiczna(Mączyńska 1981, s. 238). Kolie z paciorkówszklanych i bursztynowych w dalszym ciąguwzbogacane były niezbyt licznymi wisiorkamimetalowymi (Mączyńska 1985a, s. 114). Spośródsurowców używanych do wyrobu ozdób częstszezastosowanie znalazły metale szlachetne.

Materiały zabytkowe pochodzące z nekropoliidatowanych na fazę cecelską w mniejszym stopniupozwalają na rekonstrukcję stroju kobiecego.Ograniczone możliwości interpretacyjne wiążą się wpierwszej kolejności z upowszechnieniem ciałopalnegoobrządku pogrzebowego w młodszym okresierzymskim (Jaskanis, Okulicz 1981, s. 181).

Przemianom podlega również udziałposzczególnych elementów stroju, którychprawdopodobny układ pozwalają odtworzyć mniejliczne groby szkieletowe (Mączyńska 1988, s. 211).Przeobrażenia w obrębie inwentarzy wskazują naodmienny sposób komponowania przedmiotów, w tymrezygnację z jednych na rzecz drugich (Mączyńska1981, s. 240; 1988, s. 213).

Już pod koniec fazy B2/C1 rozpoczął sięproces redukcji pewnych elementów stroju. Na nowo

zasiedlonych obszarach (Jaskanis, Okulicz 1981, s.187) niezwykle rzadko stosowany był trójkowy układzapinek, kontynuowany wyłącznie na rdzennymterytorium kultury wielbarskiej, tj. nad dolną Wisłą(Mączyńska 1988, s. 210). Typowym dla fazycecelskiej stał się bowiem zwyczaj noszenia dwóchfibul lub, rzadziej, jednej zapinki – jak poświadczająznaleziska grobów szkieletowych – na ramionach lubna piersi. M. Mączyńska zauważa, iż procesuproszczania owego modelu rozpoczął się wmomencie, gdy wśród inwentarzy grobowych nacmentarzyskach typu Odry­Węsiory­Grzybnicapojawiły się najstarsze egzemplarze fibul grupy VIAlmgrena (Mączyńska 1988, s. 211). Na fazę cecelskądatowane są również stosunkowo liczne inwentarzeniezawierające zapinek, co pozwala przypuszczać, iżnie zawsze spinano strój wyłącznie za pomocą zapinek(Maik 1981, s. 218; Madyda­Legutko, Rodzińska­Nowak, Zagórska­Telega 2005, s. 1825; Mączyńska1988, s. 217). Coraz rzadziej występowały bransolety,spośród których preferowano zwykle egzemplarze okształcie sztabkowatym. W fazie C1a kobiety nosiłypas ze sprzączką oraz jednym okuciem końca pasa,jednakże bez okuć rzemienia, dominującym zaśliczebnie elementem stroju okazały się kolie zpaciorków wraz z wisiorkami (Mączyńska 1988, s.211). O ile paciorki bursztynowe w większościprzypadków uległy zniszczeniu na stosiepogrzebowym, to znane są liczne przykłady paciorkówszklanych: jedno­ lub wielobarwnych,różnokształtnych, na rozmaite sposoby zdobionych.Zjawisko powszechnego występowania tego typuozdób silnie zaznaczyło się w środowisku kulturyczerniachowskiej (Dąbrowska 1981, s. 280). Wmiejsce wisiorków oraz paciorków srebrnych i złotychpojawiły się brązowe, a niekiedy też żelazne wisiorkiwiaderkowate oraz szklane paciorki na kółkach. Szpileoraz klamerki esowate noszono niezwykle rzadko(Mączyńska 1985a, s. 61).

Opis materiałów pochodzących ze stanowiskeponimicznych. Lubowidz i Cecele vs. ustaleniamodelowe

I. LubowidzCmentarzysko w Lubowidzu odkryte zostało

pod koniec XIX wieku, jednak prace archeologiczne wtym miejscu rozpoczęły się dopiero w latach '30kolejnego stulecia. Przebadano i opracowano ok. 300

menhir 1 0 (lipiec-grudzień 201 4) ISSN 1 731 -431 3 www.menhir. archeo.uj.edu.pl

1 9

pochówków, z czego przeważającą większośćstanowiły groby szkieletowe. Ramy chronologicznestanowiska obejmują okres od końca I wieku p.n.e.(faza A3) do początków III wieku n.e (faza B2/C1)(Wołągiewicz 1995, s. 11).

Zachowanie pierwotnego układu elementówstroju w grobie szkieletowym 280 poświadczyć możetendencje określające sposób noszenia ozdób w fazieB1. Znaleziska fibul potwierdzają istnienie modelu2+1. Usytuowanie jednej z nich w okolicach prawegoramienia, zaś dwóch pozostałych na piersi może, lecznie musi wskazywać na miejsca spinania szat.Trójkowy układ odkryty został jeszcze w trzech innychgrobach (253, 277, 289) dwójkowy – w jednym (224),w pozostałych zaś znajdowały się pojedyncze fibule.Wśród ozdób tego typu najliczniejszą grupę stanowiływykonane z brązu zapinki oczkowate A 50, A 51 i A 53oraz żelazne egzemplarze silnie profilowanych zapinekw typie A 74/756. Niewiele można powiedzieć natemat szpil metalowych z fazy B1, choćby z uwagi nafakt, iż tylko jeden inwentarz grobowy (253)dostarczył znaleziska tego typu. Przeguby rąk zdobiływówczas proste bransolety dobrane w parę bądźnoszone pojedynczo. Z grobu 280 pochodzi bransoletao przekroju kolistym z ornamentem w formie oczekwidniejącym na spłaszczonych końcach. Na palcukobiety pochowanej w tym samym grobie znajdowałsię pierścień wykonany z żelaza. Szyję zmarłej zdobiłaponadto kolia składająca się z 75 szklanych ibursztynowych paciorków, wśród których obecny byłpaciorek z przedstawieniem twarzy ludzkiej(Stawiarska 1987, s. 73). Spośród akcesoriów pasadwukrotnie pojawiły się pojedyncze egzemplarzesprzączek żelaznych z okrągłą jednodzielną ramą.Bogato wyposażony grób 2807 zawierał trójdzielnąsprzączkę do pasa.

W początkowym stadium fazy B2 dominującąrolę w dalszym ciągu odgrywały zapinki oczkowate A57­60 (groby 157, 242, 266). Przypuszczać można, iżnoszone były one zarówno pojedynczo, jak i wzestawie trzech identycznych lub zbliżonych formąegzemplarzy. Na fazę B2a datowany jest jedna szpilabrązowa (242), a także jeden egzemplarz bransoletywykonanej z gładkiego drutu. 13 paciorków szklanychi bursztynowych z grobu 249A tworzyć mogłybransoletę (Mączyńska 1988, s. 206).

Przeważająca część inwentarzy grobowychwpisana została w ramy chronologiczneodpowiadające całej fazie B2. Zdecydowana

większość odkrytych grobów8 zawiera bowiem pojednym egzemplarzu fibuli. Dopiero analizawyposażenia 16 dobrze zachowanych grobówszkieletowych pozwala wysnuć wniosek, iż równieczęsto użytkowane były zestawy w postaci dwóchidentycznych, jak również trzech zapinek w popularnejkombinacji 2+1. Fibule przypinano do ubrania w takisposób, by ich główki skierowane były delikatnieukosem w dół (grób 30) lub w górę (23), prawie nigdyzaś w bok. Dominowały egzemplarze oczkowate A 60oraz A 38/39, rzadziej zaś noszone były fibule A 100,A 148 oraz A 123/124 z grzebykiem na główce.Najczęściej spotykane układy tworzyły dwie zapinki A38/39 niekiedy skomponowane w modelu 2+1 zpojedynczymi egzemplarzami A 60, A 148 lub A 124,jak również dobrane w parę bądź trójkę fibuleoczkowate A 60. W jednym grobie (192) obecna byłaprawdopodobnie czwarta zapinka. Niektóre z fibulposiadały dekorację9. Z trzech różnych grobówpochodzą ponadto znaleziska szpil metalowych,służących prawdopodobnie jako ozdoba stroju głowy.

W fazie w B2 regułą stało się zdobienieprzegubów obu rąk dwiema bransoletami, wśródktórych dominowały proste egzemplarze wykonane zdrutu brązowego, niekiedy ornamentowane10 lubposiadające rozszerzające się zakończenia. Naomawianą fazę datowanych jest także kilkapodwójnych znalezisk bransolet wężowatych typu I wgE. Blume. Dekoracje tychże przedmiotów stanowiłyzarówno oczka wykonywane przy użyciu puncy,zdobienie drutem filigranowym, a także ornament wpostaci poprzecznych nacięć. Wówczas po razpierwszy w Lubowidzu pojawiły się dwa identyczneegzemplarze bransolet wężowatych typu II wg E.Blume z płaskim, pięciokątnym w przekrojukabłąkiem zdobionym puncą oraz rytym ornamentemw kształcie litery V (grób 22). Kolie z paciorkówszklanych i bursztynowych w bieżącej fazie stawałysię zaś coraz dłuższe, o czym świadczą znaleziska zgrobów 12, 52, 109 i 192. W grobie 12 znajdowało 65paciorków, w tym wielobarwne egzemplarze z niciąszklaną typów T­M 278b i T­M 290 oraz paciorekobłożony złotą folią typu T­M 387. Nieco mniej, bo 47paciorków liczyła kolia pochodząca z grobu 52.

Obecne były wśród nich m.in. paciorkipodłużne typu T­M 182a­b, jeden mozaikowy T­M366b z wielokolorowym wzorem szachownicy, a takżedwa obłożone złotą folią typu T­M 387a. Inwentarzgrobu 109 zawierał kolię liczącą 30 paciorków, w tym

M. Raczyńska, Przemianymodelu stroju kobiecego..., menhir 1 0, s. 1 5-30

20

egzemplarze zaliczane do typu T­M 12, okazy zornamentem jodełkowym przypominające typ T­M355b, oczkowate (T­M 211c, T­M 216e, T­M 223g)oraz jeden ósemkowaty wykonany z bursztynu (T­M471e). Układ elementów stroju w grobie pozwala nastwierdzenie, iż naszyjnik ten tworzyły dwa sznurypaciorków. Wśród przykładów szklanych ozdóbpochodzących z grobu 192 znajdowały się m.in.paciorki żeberkowane typów T­M 163 i T­M 208, wrazz pozostałymi tworzące kolię składającą się z 44elementów. Uzupełnieniem takiej ozdoby szyi mogłybyć wisiorki metalowe. Z lubowidzkiego cmentarzyskapochodzą zaledwie dwa przykłady tego typu zabytków.Pierwszy z nich – wisior opasany – stanowił częśćskładową naszyjnika z grobu 109; wykonany był zezdobionej rzędem punkcików blachy brązowej, którauformowana w kształt listków obejmowała znajdującysię w środku kamień. Paciorkom z grobu 192towarzyszył brązowy wisiorek kapsułkowaty. Dwa zopisanych naszyjników spinały klamerki esowateodmiany C, stanowiło to jednak wyjątek powiązany zbogatszym wyposażeniem tychże grobów. Większośćznalezisk klamerek esowatych z fazy B2reprezentowała bowiem odmianę A (np. 105). Wśródakcesoriów pasa znajdowały się pojedyncze sprzączkiżelazne, sporadycznie w połączeniu z okuciamirzemienia oraz końcówek pasa grupy O wg Raddatza.

Grób szkieletowy datowany na fazę B2b (192)zawierał fragment żelaznej sprzączki, trzy prostokątneokucia blaszane z nitami oraz dwa okucia końca pasa.Dostarczył on informacji na temat układu części pasa,który okazał się typowy dla starszej fazy kulturywielbarskiej (Mączyńska, 1985a: 57). Sprzączkazlokalizowana była na wysokości talii, a towarzyszyłojej kilka okuć. Identyczne elementy ułożone były jednopod drugim, od pasa do kolan, gdzie zlokalizowanebyły dwa okucia końcowe. Z Lubowidza znany jestrównież jeden grób (21) zawierający wyłącznie okuciakońcowe oraz fragmenty okuć rzemienia.

Końcowe stadium opisywanej fazy (B2c)odznaczało się częstszym występowaniem par zapineksilnie profilowanych A 80 oraz egzemplarzy zgrzebykiem na główce A 126 i A 128. W jednym zgrobów (77) odnaleziona została ponadto klamerkaesowata odmiany D.

Zarówno w zakresie zdobnictwa, jak iukładów elementów stroju w fazie B2/C1 należymówić o stylu barokowym. Fibule w dalszym ciąguspinały odzież na ramionach oraz piersi, tworząc w ten

sposób model 2+1 (np. 15, 198). Zdecydowanierzadziej zdobiły wyłącznie ramiona (np. 6).Dominowały fibule z grzebykiem na główce A 128 i A13011, nierzadko posiadające ornament. Bogatekompozycje powstawały również przy udziale zapinektrójgrzebykowych A 95­96 towarzyszących paramipojedynczym egzemplarzom kuszowatym typu A 193oraz, jak poświadcza to grób 16, zapince z jednymgrzebykiem na główce. Szpile niezwykle rzadkowchodziły w skład stroju kobiecego w opisywanejfazie. Istotnym elementem wystroju były zaśbransolety, wśród których na pierwszy plan wysuwająsię srebrne egzemplarze wężowate typu II wg E.Blume (1, 16). Dalece zachodzące zmiany należypodkreślić w przypadku ozdób szyi. Znaleziska z kilkugrobów poświadczają, iż obok licznych paciorkówszklanych i bursztynowych pojawiać zaczęły sięwówczas misternie zdobione dwustożkowe paciorkisrebrne puste w środku12, niekiedy występująceparami. Wisiorki reprezentują nieliczne znaleziska okształcie kapsułkowatym oraz wiaderkowatym. O ilew przypadku większości odnalezionych kolii możemymówić o wahającej się od 20 do 35 liczbie tworzącychją elementów, to grób 268 poświadcza istnienienaszyjnika złożonego z około 200 ozdób nanizanychna dwa osobne sznury. Niezwykle rozpowszechnionestały się paciorki bursztynowe typów T­M 388­389, T­M 392­393, T­M 395, T­M 403 i T­M 406. Wśródegzemplarzy wykonanych ze szkła, obok znaleziskprzypominających te z poprzedniej fazy, wyróżniał siępaciorek mozaikowy T­M 365b z motywemszachownicy. Niekiedy zdarzało się, że klamerkiesowate spinały kolię w dwóch miejscach. W grobach71 i 268 znajdowały się po dwa tego rodzajuznaleziska reprezentujące odmiany B i D. Znany jest zLubowidza egzemplarz klamerki esowatej odmiany Bzdobiony srebrną granulacją oraz liczne pojedynczeprzykłady klamerek odmiany D. Charakterystykawystroju pasa w fazie B2/C1 musi niestety opierać sięo analizę wyposażenia zaledwie trzech grobów. Jedenz nich (71) zawierał wyłącznie sprzączkę z półokrągłąjednodzielną ramą, drugi (176) końcówki pasa iprostokątne blaszane okucie oraz zachowaną sprzączkęz jednodzielną półokrągłą ramą i profilowanymkolcem, trzeci zaś (268) sprzączkę jednodzielną oprostokątnej ramie, a także okucia pasa. Stanzachowania tych pochówków pozwolił jednak naczęściowe odtworzenie lokalizacji akcesoriów pasa.Szczególnie dotyczy to okuć w postaci brązowych

menhir 1 0 (lipiec-grudzień 201 4) ISSN 1 731 -431 3 www.menhir. archeo.uj.edu.pl

21

prostokątnych płytek, które – jak poświadczadokumentacja inwentarza grobu 176 – tworzyły ciągelementów ułożonych od pasa do kolan.

II. CecelePodczas badań przeprowadzonych w latach '70

XX wieku pod kierunkiem J. Jaskanisa nacmentarzysku w Cecelach odkrytych zostało prawie580 grobów płaskich oraz 8 kurhanów wraz zkonstrukcjami kamiennymi. Około 90% wszystkichobiektów stanowiły groby ciałopalne; pozostałewskazywały zaś na praktykowanie inhumacji. Pośródzmarłych pochowanych na cecelskiej nekropoliiprzeważały kobiety oraz dzieci, co poświadczonezostało przez analizy antropologiczne. Okresużytkowania cmentarzyska wyznaczają fazy B2/C1­C1a oraz D (od schyłku II wieku n.e. po początek Vwieku n.e.) (Jaskanis 1996, s. 110).

Wielokrotnie w literaturze podkreślany byłfakt, iż jedynie kilka spośród 61 zachowanych wCecelach grobów szkieletowych pozwala naodtworzenie pierwotnego układu elementów stroju(Jaskanis 1996, s. 92; Mączyńska 1988, s. 211).Przyjąwszy jednak, iż rosnąca przewaga ciałopaleniajest jednym z kluczowych wyróżników fazy cecelskiej,trudno jednoznacznie uznać nieliczne przypadkigrobów szkieletowych za próbę reprezentatywną dlacałości badanego cmentarzyska. Opis najlepiejzachowanych znalezisk okazuje się być jedyną drogądo częściowej choć rekonstrukcji wyglądu kobiet zfazy cecelskiej kultury wielbarskiej. Na uwadzenależy mieć także kwestię licznych pochówkówdziecięcych wchodzących w skład cecelskiejnekropolii (Jaskanis 1996, s. 96), a takżewspółwystępowanie m.in. szczątków kobiecych orazdziecięcych, a także kobiecych i męskich w tychsamych grobach. Konieczna będzie zatem ostrożnośćw doborze próby reprezentatywnej dla wszystkichinwentarzy o cechach kobiecych.

Wśród zabytków odpowiadających fazie C1aznajdowały się skomponowane w pary fibule. Są onereprezentatywne dla II (77), VI (533) oraz VII grupyAlmgrena (60).

Większość grobów ciałopalnych datowanychna fazę C1b oraz C1b­C2 zawierało po jednymegzemplarzu zapinki. Problematyczna jest zatemkwestia, czy uznać to za świadectwo ubożenia strojupod względem ilości fibul, czy może tłumaczyć owezjawisko złym stanem zachowania inwentarzy

grobowych Trzy odpowiadające tej chronologii grobyszkieletowe dostarczyły inwentarzy liczących kolejno:jedną (grób 66), dwie (99) oraz cztery (81) tego typuozdoby. Komponowane ze sobą fibule reprezentowałyegzemplarze A 167, A 164 i A 170, wśród zapineknoszonych najprawdopodobniej pojedynczoznajdowały się zaś typy A 161, A 162 i A 170.

Zaledwie dwa (na około 600 inwentarzy)znaleziska bransolet każą przypuszczać, iż stopniowozaprzestawano wówczas zdobienia przegubów rąk.Sporadycznie, zwykle w okolicach stóp, składane byływraz z ciałem brązowe szpile haczykowate, któreinterpretować należy jednak jako narzędzia służące doprzędzenia, nie zaś elementy stroju (Mączyńska 1981,s. 239). Począwszy od fazy C1b następuje rozkwit wdziedzinie ozdób szyi. Liczne znaleziska paciorkówszklanych misternej roboty pozwalają na wiernerekonstrukcje długich, bo składających się zwykle zokoło kilkudziesięciu elementów, kolii. Na cecelskiejnekropolii odkryto przykłady różnobarwnychpaciorków walcowatych pokrytych kanelurami (T­M187), spiralnych (T­M 187a; podobne występują wkulturze przeworskiej i kręgu nadłabskim; Mączyńska1972), melonowatych (T­M 158) czy też wykonanychz przyciemnianego szkła. Wśród znalezisk tego typupojawił się jeden egzemplarz w kształcie liściakoniczyny (T­M 178). W grobach szkieletowych (m.in.66, 81) zachowały się trójkątne oraz ósemkowatewisiorki bursztynowe, które mogły stanowić przykładpopularnej ozdoby szyi, lecz zastosowany wwiększości przypadków obrządek ciałopalny niepozwolił im na przetrwanie. Z omawianej fazy znanesą również pojedyncze znaleziska wisiorkówbrązowych (np. 108). Akcesoria pasa reprezentowałynajczęściej pojedyncze sprzączki brązowe z dwu­ lubjednodzielną ramą, spośród których większość wdobrym stanie dotrwała do czasów współczesnych,nieliczne zaś zachowały się fragmentarycznie13.Znaleziska te odpowiadają typom M­L D1, M­L D11(38214), M­L D17 i M­L D19, M­L D23, M­L D29 i M­L D30. Kształty ram sprzączek ograniczały się przedewszystkim do litery D. Niekiedy znaleziskom tymtowarzyszyła skuwka, nity bądź kolec. Jeden zinwentarzy (grób 540) zawierał, obok sprzączkibrązowej z płaską ramą oraz trójkątnej skuwki i nitów,żelazne skorodowane okucie końca pasa typu J IV­5.Grób 485 wyposażony był z kolei w dwa żelazneokucia pasa, nie zawierał jednak sprzączki. Z uwagi nato, iż brak dokładnych informacji co do układu tychże

M. Raczyńska, Przemianymodelu stroju kobiecego..., menhir 1 0, s. 1 5-30

22

elementów w grobach, należy posłużyć się analogiamiz innych faz chronologicznych.

Do nieznacznych przemian w dziedzinie strojukobiecego doszło w fazie C2. Spośród zapinek wdalszym ciągu preferowano egzemplarze grupy VIposiadające profilowane guzki na zakończeniach osi,podwiniętą nóżkę, niekiedy również zagięty kabłąk.Ornamentyka fibul nie uległa większym zmianom.Zwyczaj noszenia bransolet na przegubach rąk zanikłniemalże całkowicie. Pojawiać zaczęły się za topierścienie brązowe; z grobu 142 pochodzi egzemplarzz tarczą spiralną wykonaną ze zwiniętego brązowegodrutu. Szczególnym zaś artyzmem odznaczały siępaciorki szklane, o ile nie uległy całkowitemustopieniu lub jeśli stanowiły część wyposażenia grobuszkieletowego. Prócz szeroko rozpowszechnionychform odpowiadających typowi T­M 53, z upodobaniemnoszono wisiorki o kształcie ósemkowatym (T­M 82)oraz paciorki wielościenne (T­M 126, 127, 128, 131,132). Na fazę C2 datowane są również spełniające tęsamą funkcję elementy kościane oraz kamienne, w tymwielokątny paciorek wykonany z karneolu (T­M 499).Bardziej zróżnicowanie w porównaniu do poprzedniejfazy przedstawia się wystrój pasa; ramy sprzączek wwiększości przypadków przypominają kształtem owal,literę D lub grecką literę omega. Znaleziskapoświadczyć mogą występowanie wówczas typów M­L H2, M­L E7, M­L E14, M­L D29, M­L D30 oraz M­L D31. Znaczna część przebadanych inwentarzyzawierała wyłącznie sprzączki; dwa groby (233, 536)wyposażone były w okucia końcówek pasa typu J IV,zaś tylko jeden (436) w żelazne okucia pasa składającesię z trzech prostokątnych elementów. Gróbszkieletowy 399 zdołał potwierdzić lokalizacjęsprzączki na wysokości bioder.

W przeważającej części grobów datowanychna fazę C2­C3 znajdowały się zapinki reprezentującegrupę VI. Dominowały inwentarze zawierające pojednej ozdobie lub nie zawierające jej wcale15. Wartympodkreślenia jest fakt, iż z cmentarzyska w Cecelachznany jest jeden egzemplarz fibuli srebrnej (283).Zdecydowanie częściej niż w poprzednich fazach palcekobiet cecelskich zdobiły pierścienie. Współtworzyłyone m.in. inwentarz grobu 453, skąd pochodzizachowany w całości pierścień wykonany z brązowegodrutu, do którego przylegał rząd jasnozielonychnadtopionych paciorków szklanych, a także trzyfragmenty podobnej biżuterii. W grobie 518odnalezione zaś zostały pierścienie z brązowego drutu

ze spiralnie zwiniętymi końcówkami, któreprzytrzymywały umieszczony weń paciorek (a wprzypadku drugiego przedmiotu – dwa zniszczoneprzez ogień paciorki). Należy podkreślić, iż pierścienienie były w omawianej fazie ozdobą szerokorozpowszechnioną, a ich dużą ilość tłumaczyć należyfaktem, iż najczęściej do jednej kobiety należało kilkatego typu ozdób. Szyję kobiety w dalszym ciąguzdobiła kolia z paciorków szklanych, niekiedy równieżkamiennych (znanych jest m.in. 10 wielokątnychkamiennych paciorków typu T­M 499), którym wprzypadku dwóch grobów towarzyszyły wisiorkiwiaderkowate. Na akcesoria pasa składały się przedewszystkim sprzączki brązowe typów M­L H2, M­LH11, M­L H12 i M­L H27 z owalną ramą, niekiedyzaopatrzone w skuwkę. Dwa okucia pasa wykonane zbrązu, w tym jedno prostokątne oprawione wpierścieniowatą ramę, oraz brązowe okucie końca pasastanowiły wyposażenie tylko jednego grobu (458).

Pochówków datowanych na fazę C3­Dodkryto w Cecelach zaledwie osiem. Ich wyposażeniekaże przypuszczać, iż dominowały wówczas zapinkibrązowe grupy VI, reprezentujące typy zbliżone doegzemplarzy znanych z fazy poprzedniej16.Odnaleziona została tylko jedna szpila brązowa zpółkulistą główką (359). W zakresie ozdób szyi nienastąpiły w fazie C3­D zauważalne zmiany. Noszonyprzez kobiety pas spinała zaś zwykle sprzączka zjednodzielną owalną ramą, reprezentująca najczęściejtyp M­L H2, M­L H11 lub M­L H12. Skuwki, okuciapasa oraz jego końcówek, o ile wykonane zostały zbrązu, zachowały się do dziś w postaci pozwalającejna obserwację rozmaitych motywów dekoracyjnych.W grobie 407 odnaleziono – obok sprzączki w typieM­L H43 – skuwkę pokrytą dekoracją stempelkową wstylu Untersiebenbrunn (Madyda­Legutko 1988, s.199), a także prostokątne okucie z czterema nitami.

Wyjątkowy pod względem wyposażenia jestgrób 498 wyposażony w dwie sprzączki brązowe M­LH12 oraz jedną żelazną tego samego typu, jak równieżtrzy okucia końca pasa, w tym jedno pokryteornamentem wybijanym i dekoracją w formie oczek.Zdobione odciskami stempli okucia końca pasaznajdowały się w grobie 500 (Jaskanis 1996, s. 67).Słów parę o wielbarskich tekstyliach

O zachowaniu się szczątków tekstylnychmożemy mówić wyłącznie w przypadku grobówszkieletowych, których wyposażenie nie uległoniszczącej sile ognia. Przetrwaniu w ziemi niewielkich

menhir 1 0 (lipiec-grudzień 201 4) ISSN 1 731 -431 3 www.menhir. archeo.uj.edu.pl

23

fragmentów tkanin sprzyjać mogła wilgoć, jak równieżobecność innych czynników konserwujących, m.in.przedmiotów metalowych (Mączyńska 1985a, s. 60).Fizjografia polskich stanowisk datowanych na okresrzymski uniemożliwiła zachowanie się tkanin wstopniu dostatecznym do podjęcia szerszych ustaleń wzakresie tekstyliów (Maik 2012, s. 9).

Zarówno niekompletny i przypadkowymateriał archeologiczny, jak i niepełna dokumentacjaczęści inwentarzy stanowią ogromną przeszkodę wrekonstruowaniu odzieży kultury wielbarskiej (Maik1981, s. 217). Konieczna jest zatem konfrontacjatychże źródeł ze znaleziskami bagiennymi orazikonografią rzymską (Mączyńska 1988, s. 84;Ostrowski 1990, s. 75). Próby rekonstrukcji stroju napodstawie zachowanych fragmentów tkanin kulturywielbarskiej (w oparciu o tekstylia pochodzące zgrobów 1 i 52 z Lubowidza) podjął się W. V. Stokar17.Szczątki tkanin pozwalające wyciągnąć wnioski natemat odzieży odnalezione zostały również m.in. wOdrach i Węsiorach. Na ich podstawie można wysnućteorię, iż strój kobiecy składał się z szaty spodniej(koszula) i wierzchniej (suknia) wykonanych z tkaninywełnianej (Maik 1981, s. 220).

Co o stroju barbarzyńskim powiedzieć nam mogąźródła antyczne?

Kluczowym źródłem pisanym służącympoznaniu stroju mężczyzn i kobiet zamieszkującychobszary położone na północ od limesu rzymskiegopozostaje opis zawarty w Germanii18 Tacyta.Rozważania filologów klasycznych stanowić mogądoskonałe uzupełnienie analiz strictearcheologicznych. Należy podkreślić, iż powiększającysię zasób materiału badawczego pozwala na ciągłyrozwój myśli nad tymże tekstem (Kolendo, Mączyńska1991, s. 248).

Konfrontacji z tekstem w pełni poddawanemogą być materiały archeologiczne odpowiadającefazie B1 wg chronologii H. J. Eggersa, powiązane zobszarami między Renem a Łabą. J. Kolendo i M.Mączyńska w komentarzu do fragmentu Germaniioptują jednak za możliwością zestawiania z nim źródełze środkowoeuropejskiego Barbaricum, w tymznalezisk datowanych odmiennie (Kolendo,Mączyńska 1991, s. 249). Prawdą jest, iż znacznaodległość dzieląca obszary penetrowane przezinformatorów Tacyta od ziem polskich wpływa na

ograniczenia w swobodnej interpretacji źródełarcheologicznych kultur wielbarskiej i przeworskiej.Nie oznacza to jednak, iż dokonane na podstawieGermanii ustalenia nie mogą być uzupełnieniem dlatychże materiałów. Informacje dotyczące odzieży sąszczególnie cenne z uwagi na znikomą ilość tekstyliówz okresu rzymskiego odnalezionych na ziemiachpolskich (Maik 2012, s. 9).

Lekturze dzieła towarzyszyć powinnaświadomość stereotypowych przedstawieńmieszkańców Germanii19, a także zabiegówartystycznych jakimi posłużył się Tacyt20. Dzieło tostanowi w pewnym sensie streszczenie charakterystykizawartej w Bella Germaniae libri viginti z jednoczesnąrozbudową fragmentów, które dotyczyły zjawiskmalowniczych i w opinii Tacyta najciekawszych.Niemniej jednak może to stanowić wytłumaczenie dlaszczegółowości opisu górnej części stroju przyjednoczesnym pominięciu części dolnej (Kolendo,Mączyńska 1991, s. 248).

Powstały pod rzymskim piórem opis strojukobiet germańskich zaczyna się od słów: Nec aliusfeminis quam viris habitus, nisi quod feminae saepiuslineis amictibus velantur, eosque purpura variant,partemque vestitus superioris in manicas nonextendunt, nudae brachia ac lacertos: sed et proximapars pectoris patet.21 Tacyt wyraźnie wskazuje na fakt,iż odzież noszona przez kobiety nie różniła się zbytniood stroju męskiego. Stwierdzenie to doczekało sięnajróżniejszych interpretacji. Część badaczyprzypuszcza, iż historyk miał na myśli odzieżwierzchnią, a więc płaszcz (sagum) noszony zarównoprzez mężczyzn, jak i kobiety22. Mógł być onwykonany z lnu oraz zdobiony purpurą. Małoprawdopodobna wydaje się być natomiast hipotezagłosząca, iż kobiety germańskie nosiły koszulę lnianązdobioną czerwonymi aplikacjami oraz spodnie.Uwagę Tacyta na temat podobieństwa stroju kobiet imężczyzn tłumaczyć może fakt istnienia sztywnegokanonu mody kobiecej i męskiej w kulturzestarożytnego Rzymu. Autor wspomina również oubranym w kobiece szaty kapłanie z ośrodkakultowego Naharwalów, stosując na ich określenietermin muliebri ornatu (Kolendo, Mączyńska 1991, s.270).

Treść Germanii dostarcza informacji na tematelementów odróżniających strój kobiecy od męskiego.W pierwszej kolejności podkreślone zostajepowszechniejsze użycie lnu. Autorzy wspomnianego

M. Raczyńska, Przemianymodelu stroju kobiecego..., menhir 1 0, s. 1 5-30

24

wyżej opracowania przywołali fragment HistoriaNaturalis Pliniusza Starszego, w którym mowa jest ożonach wrogów nadreńskich, wśród których zanajpiękniejsze uważane były kobiety noszące szatylniane. Prawdopodobnie taki sam przekaz znajdowałsię w Bella Germaniae libri viginti. Wreszcie samTacyt dokonuje stwierdzenia, iż kobiety częstoużywały koloru czerwonego (purpurowego) dozdobienia szat. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czyodnosiło się to do tkanin dwu­ lub wielokolorowychzawierających czerwień, czy może mniejszychelementów w tym kolorze, np. aplikacji, pasków ifrędzli. Niewykluczone też, że fragmenty odzieżyhaftowano przy użyciu czerwonej nici, jak miało tomiejsce w przypadku znalezisk z grobu 1 wLubowidzu. Analiza tekstu pozwala ponadto wysnućprzypuszczenie, iż strój kobiecy – na zasadziepodobieństwa do męskiego sagum – odznaczał siębogactwem kolorystyki (Kolendo, Mączyńska 1991, s.251). O wiele bardziej problematyczne okazują sięwzmianki o braku rękawów oraz istnieniu swegorodzaju dekoltów w stroju germańskich kobiet, nietylko z uwagi na zastosowany w tekście zabiegstylistyczny. Opis ten nawiązywać może poniekąd dozamieszczonych w Germanii uwag na temateksponowanej przez germańskich mężczyzn nagości.

Prostsza interpretacja tego fragmentu polegana stwierdzeniu, iż sposób upięcia szat umożliwiałodsłonięcie ramion oraz dekoltu. Nie ulegawątpliwości, iż informacja o braku rękawów w strojugermańskiej kobiety jest wysoce nieadekwatna dlaobszarów położonych w głębi Germania libera,zwłaszcza zaś dla północnej oraz środkowej Europy,które to obszary zajmowała kultura wielbarska23.Wreszcie sporządzony przez Tacyta opis nieuwzględnia żadnych metalowych elementów strojukobiecego (Kolendo, Mączyńska 1991, s. 275).

Domniemany wygląd kobiety barbarzyńskiejprzybliżyć mogą również rzymskie reliefy. Mowatutaj nie tylko o scenach umieszczanych na ołtarzach,kolumnach cesarskich, tropaeach, dyptykachkonsularnych czy kameach, ale także motywachzdobiących prowincjonalne stele nagrobne(Mączyńska 1985a, s. 81).

Przedstawienia kobiet i bóstw żeńskichznajdujące się na stelach norycko­pannońskichstanowią źródło pomocne w rekonstrukcji ówczesnegostroju24. Część z nich poświadcza noszenie przezkobiety szaty spodniej z długimi rękawami, na którą

zakładana była szata wierzchnia bez rękawów ispinana następnie na ramionach przy pomocy dwóchzapinek. Stele nagrobne z Noricum i Pannoniiprecyzują również sposób noszenia pasa, składającegosię z szerokiego rzemienia z płytką pośrodku i kilkomaokuciami końca pasa na wysokości kolan (Mączyńska1985a, s. 84). Identyczna lokalizacja tychże elementówstwierdzona została na podstawie inwentarzygrobowych kultury wielbarskiej z fazy B2a(Wielowiejski 1970, s. 51). Ślady znajdujące się naomawianych stelach każą sądzić, iż tkaniny barwiononajczęściej na kolor żółto­pomarańczowy (Kolendo,Mączyńska 1991, s. 273).

Kobiety wyobrażone na kolumnie MarkaAureliusza25 nie nosiły żadnych ozdób, co może byćpowiązane z próbą odzwierciedlenia wygląduniewolnic przetrzymywanych wówczas w Rzymie(Kolendo, Mączyńska 1991, s. 273). Relief tenpotwierdza fakt noszenia szaty spodniej z rękawamioraz wierzchniej bez rękawów, przepasanej wysoko wtalii, a także uwzględnia akcesoria pasa w postacirzemieni zwisających od pasa w dół.

W badaniach nad strojem okazują się byćprzydatne przedstawienia podbitej Galii lub Germanii(Ostrowski 1990, s. 75). Prowincje personifikowano iukazywano jako wzięte do niewoli i siedzące u stóptropaeum kobiety. Ich strój składał się z dłuższej iposiadającej rękawy szaty spodniej oraz krótszegookrycia wierzchniego, niekiedy przypominającegopłaszcz. M. Mączyńska wśród zabytków, które ukazująodzież tego typu wymienia m.in. Tropaeum Mariusza26

(na którym widnieje kobieta ubrana w długą suknię ipłaszcz z frędzlami) oraz reliefy z PałacuKonserwatorów w Rzymie (pierwotnie z bazylikiNeptuna) i z Casino Villa­Doria Pamfili.Przedstawienia te potwierdzać mogą fakt noszeniaodzieży z długimi rękawami m.in. w kulturzewielbarskiej, co przeczy ustaleniom Tacyta (Kolendo,Mączyńska 1991, s. 272).

Zakończenie

Dane zgromadzone przez M. Mączyńskąpoświadczają, iż proces upraszczania stroju rozpoczętyna przełomie wczesnego i młodszego okresurzymskiego mógł mieć związek z przesunięciem sięgrup ludności kultury wielbarskiej w kierunkupołudniowo­wschodnim (Mączyńska 1988, s. 217).Uległy wówczas rozluźnieniu więzi łączące kulturę

menhir 1 0 (lipiec-grudzień 201 4) ISSN 1 731 -431 3 www.menhir. archeo.uj.edu.pl

25

wielbarską z północną częścią kręgu nadłabskiego orazpołudniową Skandynawią, umocniły zaś kontakty zobszarami zajmowanymi przez kształtującą się kulturęczerniachowską (Mączyńska 1988, s. 214).

Kultura wielbarska we wczesnym okresiewpływów rzymskich tworzyła wraz z kręgiemnadłabskim oraz południową Skandynawią jednolitąprowincję kulturową pod względem stroju. Strójkobiecy z fazy lubowidzkiej podlegał jednak nie tylkowpływom z północny i zachodu Europy, ale i południa,co znalazło swój wyraz w obecności elementów strojuprzejętych z kultury przeworskiej27. Okazuje się zatem,że w początkowej fazie rozwoju strój wielbarskistanowił odbicie ponadregionalnych prądówstylistycznych w zakresie metalowych części stroju28.Wraz z wędrówką ludności w kierunku SEwcześniejsze cechy ulegały jednak stopniowemuzatracaniu. Magdalena Mączyńska (założywszy, iżubiory wielbarski oraz czerniachowski są pochodzeniagockiego) wysnuwa teorię, jakoby obszar krystalizacjistroju gockich kobiet stanowiło Mazowsze i Podlasiew fazie cecelskiej – potwierdzać to mają studia nadwyposażeniem grobów kobiecych historycznychGotów (Mączyńska 1986, s. 203­230). Przykładywschodniogockich znalezisk z terenu Węgier orazmateriałów italskich służyć mogą celem potwierdzeniaprocesu redukcji części stroju do elementówpełniących funkcje głównie użytkowe (Mączyńska1981, s. 24129; 1988, s. 217). Kwestia znacznegoudziału paciorków szklanych w obrębie inwentarzygrobowych z fazy cecelskiej może być powiązana zobecnością warsztatów szklarskich na terytoriumkultury czerniachowskiej, a także kontaktami z innymiośrodkami produkcji szklarskiej (Dąbrowska 1981, s.280; Mączyńska 1972, s. 355). Niewątpliwy wpływ nazachowanie się większości elementów ubioru wywarłybez wątpienia praktykowane zwyczaje pogrzebowe(Mączyńska 1985a, s. 118). Nowy nurt religijny niemógł jednak pozostawać bez z związku zkształtowaniem się ogółu cech etnicznych, w tym m.in.sposobów zdobienia odzieży.

Pomimo faktu, iż cmentarzyska w Lubowidzui Cecelach nie są oczywiście pozbawioneindywidualnych cech, należy uznać je zareprezentatywne dla obu faz rozwojowych kulturywielbarskiej. Przemiany stroju kobiecego nakreślone wtoku studiów nad materiałami zabytkowymipochodzącymi z w/w stanowisk stanowią w dużejmierze odzwierciedlenie całego cyklu rozwojowego

kultury (Wołągiewicz 1981, s. 154)30. Obecnośćpochówków bogatszych, jak i grobów ubożejwyposażonych pozwala na przekrojowe ujęcie obustanowisk. Wreszcie zróżnicowanie w obrębieinwentarzy, składające się nań elementy stroju orazpowstałe kombinacje reprezentować mogą wzorceprzyjęte w literaturze jako lubowidzki i cecelski.Swoistymi odstępstwami od wyznaczonych w tensposób reguł są zjawiska lokalne, jak na przykład brakwisiorków gruszkowatych w grobach z Lubowidza.Nie jest to jednak zjawisko, które mogłoby wykluczaćreprezentatywność wspomnianego stanowiska dlastarszej fazy rozwoju kultury wielbarskiej.

Pewnych informacji na temat odzieżydostarczają rzadkie znaleziska tekstylne. Istnienieszaty spodniej w postaci wełnianej koszuli oraz szatywierzchniej przypominającej suknię poświadczyćmogą również szczątki tkanin zachowane na innychcmentarzyskach datowanych na fazę lubowidzką. Zewzględu na niewielką ilość tego typu znalezisk studianad zagadnieniem wymagają uzupełnienia o wiedzępochodzącą w głównej mierze ze źródeł antycznych.

Trzeba jednak mieć na uwadze wszelkieograniczenia, jakie niesie ze sobą konfrontacjamateriałów archeologicznych kultury wielbarskiej ztreścią Germanii Tacyta, a także rzymskimi źródłamiikonograficznymi. Mimo wszystko zbieżnośćposzczególnych przedstawień z wynikami badań nadmateriałem zabytkowym znacznie zwiększa szanse naodtworzenie odzieży oraz elementów stroju kobiecegoz obszarów środkowo­europejskiego Barbaricum. Nienależy również zapominać, iż kultura wielbarskazdecydowanie wyróżnia się pod względem możliwościrekonstrukcyjnych stroju kobiecego na tle ziempolskich w okresie wpływów rzymskich, co stanowikonsekwencję przyjętego przez jej ludnośćbirytualnego31 obrządku pogrzebowego.

Rozważania nad strojem kobiecym w kulturzewielbarskiej oraz jego przemianami prowadzą wprostdo rekonstrukcji modelu stroju. Jedynie kompleksowezestawienie materiału zabytkowego w postaci ozdób ielementów spinających bądź przytrzymujących odzież,szczątków tekstylnych oraz źródeł antycznych pozwalana podjęcie próby odtworzenia wyglądu kobiety womawianej kulturze. Obraz ten zawsze pozostaniejednak zniekształcony przez perspektywęwspółczesnego człowieka, zaś przywracany do życiafragment dawnej rzeczywistości – w mniejszym bądźwiększym stopniu pozbawiony będzie kontekstu.

M. Raczyńska, Przemianymodelu stroju kobiecego..., menhir 1 0, s. 1 5-30

26 menhir 1 0 (lipiec-grudzień 201 4) ISSN 1 731 -431 3 www.menhir. archeo.uj.edu.pl

Przypisy

1 Wyjątek stanową źródła antyczne.2 Dotyczy to zwłaszcza kwestii obrządku pogrzebowego. Rodzaje praktyk stosowanych podczas chowania zmarłych

wywierały realny wpływ na zachowanie się elementów wyposażenia grobowego.3 Fibula spinająca szatę na piersi niekiedy usytuowana była poziomo.4 Występowanie przedmiotów żelaznych w fazie lubowidzkiej kultury wielbarskiej, zwłaszcza zaś w strefie B w ujęciu R.

Wołągiewicza, może być świadectwem przetrwania tradycji oksywskich oraz w pewnym zakresie również jastorfskich.5 Ponieważ nawet przedmioty metalowe mogą ulegać całkowitemu zniszczeniu w procesie ciałopalenia, brak zapinek w grobie

nie musi oznaczać braku tych elementów stroju przed kremacją. Uwaga ta dotyczy w pewnym stopniu wszystkich

omawianych inwentarzy grobów ciałopalnych (Madyda­Legutko, Rodzińska­Nowak, Zagórska­Telega 2005, s. 182).6 Wczesne formy zapinek oczkowatych nierzadko zestawiane były z zapinkami silnie profilowanymi (groby 253, 280, 289).7 Z uwagi na bogactwo wyposażenia grobu 280 trudno jest określić stopień jego reprezentatywności dla ogółu lubowidzkich

znalezisk z fazy B1.8 Stan zachowania tych obiektów nie pozwolił na odtworzenie pierwotnego układu elementów stroju.9 Najczęściej spotykane są zapinki zdobione filigranem (pary fibul typu A 38 z grobów 22, 102 i 192, grzebyki oraz nóżki fibul

z grzebykiem na główce A 122 z grobu 41, kabłąk fibuli typu A 38 z grobu 43), ornamentem rytym (główki trzech fibul typu A

38, osłona cięciwy fibuli typu A 38 z grobu 43, główki oraz osłony cięciw fibul typu A 38 z grobu 52) oraz ornamentem

wybijanym (brzegi kabłąka fibuli typu A 148 z grobu 59, fibula typu A39 z grobu 12). Interesujący przykład zdobnictwa

zapinek stanowi para egzemplarzy typu A 38 z grobu 298; na ich kabłąkach widnieją dekoracje w postaci liter V.10 Spotykane są bransolety z dekoracją w postaci oczek i trójkątów, a także zdobione drutem filigranowym.11 Wśród fibul zaliczanych do typu A 130 znajdują się dwa interesujące egzemplarze. Pierwszy, pochodzący z grobu 71,

posiada kolankowato zgięty kabłąk, pół­cylindryczny grzebień na główce oraz zdobienie w postaci złotej folii z odciśniętym

na niej ornamentem zygzakowatym i sznurowym, a także dekorację wykonaną przy użyciu srebrnego drutu filigranowego.

Znalezisko z grobu 198 charakteryzuje się zdobieniem za pomocą srebrnej folii oraz srebrnego drutu tordowanego.12 Z grobu 15 pochodzą dwa tego typu paciorki pokryte pięcioma rzędami granulacji.13 W kilku przypadkach odnaleziono wyłącznie ramę bądź jej fragment.14 Jest to grób podwójny zawierający szczątki kobiety i mężczyzny.15 Przypadki obecności w grobie dwóch zapinek są sporadyczne.16 Niektóre zapinki posiadają żebrowany bądź zdobiony poprzecznymi nacięciami kabłąk lub nóżkę.17 W. V. Stokar, Die Gewebefunde von Luggewiese (Ein Beitrag zur germanischen Trachtenforschung). Niepublikowany

maszynopis przechowywany jest w Muzeum Narodowym w Szczecinie.

18 Pierwsza część dzieła, zawierająca ogólny opis życia Germanów, oparta została o tekst autorstwa Pliniusza Starszego pt.

Bella Germaniae libri viginti powstały w połowie I w. n.e. Pamiętać należy, iż etnograficznej charakterystyce poddano świat,

jaki rozciągał się wówczas po drugiej stronie Renu. Wszelkie analizy treści powinny zatem uwzględniać specyficzną

perspektywę Pliniusza, czyniącego obserwacje z pozycji terenów nadgranicznych, co manifestuje się w częstym podkreślaniu

różnic między Rzymianami a Barbarzyńcami.19 Na stereotyp Barbarzyńcy w literaturze oraz ikonografii antycznej składają się m.in. eksponowana nagość, noszenie spodni

oraz odzieży wierzchniej wykonanej ze skór zwierzęcych. Treść Germanii nie do końca jednak wpisuje się w ów stereotyp, o

czym świadczy chociażby brak informacji o spodniach.20 W opisie stroju germańskiego Tacyt użył synonimów (tegumen, vestis, habitus, amictus), które miały na celu

najprawdopodobniej wzbogacenie formy wypowiedzi. Znamienne jest również stosowanie przezeń aliteracji, czego przykład

stanowi fragment: proxima pars pectoris patet.21 Kobiety nie noszą innej odzieży niż mężczyźni, z wyjątkiem tego, że częściej okrywają się płóciennymi szatami, które

zdobią purpurą. Części górnej okrycia nie wydłużają w rękawy mając nagie ramiona i łokcie; również najbliższa część piersi

jest odkryta. (tłum. za: J. Kolendo, M. Mączyńska 1991, s. 270).22 Rodzajem odzieży wierzchniej może być suknia poświadczona znaleziskami tekstylnymi z cmentarzysk kultury wielbarskiej

(m.in. groby 1, 21 i 52 w Lubowidzu).23 Znaleziska tekstylne pochodzące z cmentarzysk kultury wielbarskiej wyraźnie wskazują na istnienie długich rękawów

27

zarówno w przypadku szaty spodniej jak i wierzchniej.24 Szczególnie pomocne okazują się zabytki najwcześniejsze, tzn. datowane na koniec I w. n.e.25 Należy pamiętać, iż reliefy te przedstawiają wydarzenia z lat 172­175.26 Tropaeum Mariusza wzniesione zostało po zwycięstwie nad Chattami w 89 r.27 Oddziaływania południowe są jednak zdecydowanie słabsze. Do ozdób przejętych ze środowiska kultury przeworskiej

należą przede wszystkim brązowe wisiorki wiaderkowate.28 Upowszechnianie idei było konsekwencją napływających fal importów.29 Mowa o obszarach zasiedlonych przez plemiona gockie po bitwie pod Nedao w 455 r., a tuż przed rozpoczęciem wędrówki

do Italii w 488 r.30 Omawiane stanowiska mogą odzwierciedlać cykl rozwoju kultury wielbarskiej dla dwóch stref osadniczych: Dolnego

Powiśla oraz prawobrzeżnego Mazowsza i Podlasia.31 Przede wszystkim dotyczy to starszej fazy rozwoju kultury wielbarskiej.

M. Raczyńska, Przemianymodelu stroju kobiecego..., menhir 1 0, s. 1 5-30

Bibliografia

Almgren O. (1923) Studien über Nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mitBerücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Leipzig.Bazielich B. (1995) Stroje ludowe narodów europejskich, cz. I: Stroje ludowe Skandynawii i krajów bałtyckich,Wrocław.Blume E. (1912) Die germanischen Stämme und die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur römischenKaiserzeit, Teil 1, Würzburg.Bogatyriew P. (1979) Znaki teatralne, [w:] Bogatyriew P. (red.), Semiotyka kultury ludowej, Warszawa, s. 233­252.Dąbrowska T. (1981) Elementy innych kultur (kultura czerniachowska), [w:] J. Wielowiejski, Prahistoria ZiemPolskich, tom V: Późny okres lateński i okres rzymski, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, s. 278­280.Dziechcińska H. (2005) Strój, czyli ciało ubrane, [w:] Kolankiewicz L. (red.), Antropologia widowisk, RozdziałXIII: Maska, kostium, Warszawa, s. 683­692.Eggers H. J. (1951) Der römische Import im freien Germanien, Hamburg.Gładysz M. (1997) Zabytki żelazne w inwentarzach grobowych kultury wielbarskiej i grupy masłomęckiej, [w:]Studia Gothica, t. 2, Lublin, s. 35­88.Godłowski K. (1981) Kultura przeworska, [w:] J. Wielowiejski (red.), Prahistoria Ziem Polskich, tom V: Późnyokres lateński i okres rzymski, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, s. 57­134.Godłowski K., Okulicz J. (1981) Prowincje kulturowe strefy środkowoeuropejskiej w młodszym okresieprzedrzymskim i w okresie wpływów rzymskich, [w:] T. Malinowski (red.), Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk,s. 27­64.Garbsch J. (1965) Die norisch­pannonische Frauentracht im 1. und 2. Jahrhundert, München.Jaskanis J. (1974) Badania cmentarzyska z okresu rzymskiego w Cecelach, pow. siemiatycki, przeprowadzone wlatach 1969­1970, Rocznik Białostocki 12, s. 429­435.Jaskanis J. (1996) Cecele. Ein Gräberfeld der Wielbark­Kultur in Ostpolen, Monumenta Archaeologica BarbaricaTom II, Kraków.Jaskanis J., Okulicz J. (1981) Kultura wielbarska (faza cecelska), [w:] J. Wielowiejski (red.), Prahistoria ZiemPolskich, tom V: Późny okres lateński i okres rzymski, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, s. 178­191.Kaczanowski P. (2005) Europa barbarzyńska, [w:] A. Krawczuk i in. (red.), Wielka historia świata, tom 3: Światokresu cywilizacji klasycznych, Kraków, s. 447­561.Kmieciński J. (1962) Zagadnienie tzw. kultury gocko­gepidzkiej na Pomorzu Wschodnim w okresiewczesnorzymskim, Łódź.Kokowski A. (1986) Wprowadzenie do problematyki kultury wielbarskiej w młodszym okresie rzymskim,Archeologiczne Listy, tom 4, Lublin.Kokowski A. (2005) Starożytna Polska. Od trzeciego stulecia przed narodzeniem Chrystusa do schyłkustarożytności, Warszawa.Kokowski A. (2007) Goci. Od Skandzy do Campi Gothorum, Warszawa.Kolendo J. (1981) Źródła pisane w badaniach nad strefami kulturowymi i etnicznymi Europy środkowej w okresierzymskim, [w:] Malinowski T. (red.), Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk, s. 65­78.Kolendo J. (2008) P. Cornelius Tacitus, Germania. Wstęp i komentarz, [w:] Mrozewicz L., Musielak M. (red.),Fontes Historiae Antiquae 10, s. 9­61, 108­204.Kolendo J., Mączyńska M. (1991) Opis stroju germańskiego w Germanii Tacyta. Próba konfrontacji tekstu idanych archeologicznych, [w:] Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 39 (3), s. 247­276.Kropotkin V. V. (1973) Bogatoje pogrebenije u d. Pilipki (uezd Belsk Podlaski, voev. Belostok, Polša),Archeologia Polona 14, s. 321­336.Madyda­Legutko R. (1987) Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeitin mitteleuropäischen Barbaricum, British Archaeological Reports – International Series 360, Oxford.Madyda­Legutko R. (1988) Powiązania kultury wielbarskiej z sąsiednimi obszarami w świetle analizy

28 menhir 1 0 (lipiec-grudzień 201 4) ISSN 1 731 -431 3 www.menhir. archeo.uj.edu.pl

metalowych części pasa, [w:] Gruba J., Kokowski A. (red.), Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim,Lublin, s. 189­202.Madyda­Legutko R., Rodzińska­Nowak J., Zagórska­Telega J. (2005) Uwagi na temat reguł wyposażaniazmarłych w kulturze przeworskiej w okresierzymskim, [w:] Do, ut des – dar, pochówek, tradycja. FuneraliaLednickie, Spotkanie 7, Poznań, s. 181­188.Maik J. (1977) Tkaniny z okresu rzymskiego z terenu Polski, [w:] Pomerania Antiqua 7, s. 77–145.Maik J. (1981) Zastosowanie tkanin w odzieży ludności kultury wielbarskiej, [w:] Malinowski T. (red.), Problemykultury wielbarskiej, Słupsk, s. 217–233.Maik J. (2012) Włókiennictwo kultury wielbarskiej, Łódź.Margos U. (2000) Uwagi na temat genezy obrządku szkieletowego na Pomorzu na przełomie młodszego okresuprzedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich, [w:] Madyda­Legutko R., Bochnak T. (red.), Superiores Barbari.Księga ku czci Profesora Kazimierza Godłowskiego, Kraków, s. 255­270.Mączyńska M. (1972) Uwagi o chronologii i rozprzestrzenieniu paciorków w okresie rzymskim i wczesnej fazieokresu wędrówek ludów w Polsce, Archeologia Polski 17, s. 349­387.Mączyńska M. (1981) Przemiany stroju kobiecego w kulturze wielbarskiej i czerniachowskiej [w:] Malinowski T.(red.), Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk, s. 235­243.Mączyńska M. (1985a) Części stroju kobiecego w okresie rzymskim na obszarze środkowo­ iwschodnioeuropejskiego Barbaricum, Rozprawy Habilitacyjne UJ 98, Kraków.Mączyńska M. (1985b) Die Perlen der römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit immitteleuropäischen Barbaricum, Römisch – Germanische Forschungen 43, Mainz.Mączyńska M. (1986) Das "reduzierte" Trachtmodell der Gotischen Frauen und seine Ursprünge, ArchaeologiaBaltica 8, s. 203­230.Mączyńska M. (1988) Strój kobiecy kultury wielbarskiej i jego powiązania z sąsiednimi obszarami, [w:] J. Gruba,A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, Lublin, s. 206­218.von Müller A. (1957) Formenkreise der älteren römischen Kaiserzeit in Raum zwischen Havelseeplatte undOstsee, Berlin.Ostrowski J. A. (1990) Les Personnifications des provinces dans l'art romain, Warszawa.Pietrzak M. (1981) Uwagi na temat krystalizowania się cech kultury wielbarskiej w świetle badań nacmentarzysku z okresu przedrzymskiego i wpływów rzymskich w Pruszczu Gdańskim, [w:] Malinowski T. (red.),Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk, s. 107­115.Raddatz K. (1957) Der Thorsberger Moorfund, Gürtelteile und Körperschmuck, Offa­Bücher 13, Neumüster.Sajkowska M. (1981) Próba rekonstrukcji stroju kobiecego w kulturze wielbarskiej we wczesnym okresie wpływówrzymskich, [w:] Malinowski T. (red.), Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk, s. 246­261.Simmel G. (2005) Filozofia mody, [w:] Sztompka P., Kucia J. (red.), Socjologia. Lektury, s. 272­277.Simmel G. (1980) Filozofia mody, [w:] S. Magała, Simmel, Wiedza Powszechna, Warszawa.Stawiarska T. (1987) Katalog paciorków szklanych z obszaru Polski północnej w okresie wpływów rzymskich,Wrocław.Walenta K. (1981) Wybrane zagadnienia obrządku pogrzebowego wczesnej fazy kultury wielbarskiej, [w:]Malinowski T. (red.), Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk, s. 193­207.Wielowiejski J. (1970) Kontakty Noricum i Pannonii z ludami północnymi, Wrocław.Wołągiewicz R. (1970) Napływ importów rzymskich do Europy na północ od środkowego Dunaju, [w:]Archeologia Polski 15, Warszawa­Wrocław, s. 207­252.Wołągiewicz R. (1974) Zagadnienie stylu wczesnorzymskiego w kulturze wielbarskiej, [w:] Lachowicz F. J. (red.),Studia Archaelogica Pomeranica, Koszalin, s. 129­152.Wołągiewicz R. (1981) Kultury oksywska i wielbarska (faza lubowidzka), [w:] J. Wielowiejski (red.), PrahistoriaZiem Polskich, tom V: Późny okres lateński i okres rzymski, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk, s. 135­178.Wołągiewicz R. (1985) Związki Pomorza z strefami zachodniobałtycką i nadczarnomorską w okresie rzymskim wświetle przemian w kulturze wielbarskiej, [w:] W. Filipowiak, Najnowsze kierunki badań najdawniejszych dziejów

29M. Raczyńska, Przemianymodelu stroju kobiecego..., menhir 1 0, s. 1 5-30

Pomorza, Szczecin, s. 125­148.Wołągiewicz R. (1995) Lubowidz. Ein birituelles Gräberfeld der Wielbark­Kultur aus der Zeit vom Ende des 1.Jhs. v. Chr. bis zum Anfang des 3. Jhs. n. Chr., Monumenta Archaeologica Barbarica, Tom I, Kraków.

30 menhir 1 0 (lipiec-grudzień 201 4) ISSN 1 731 -431 3 www.menhir. archeo.uj.edu.pl