Professori Mariano Szarmach amicitiae Catoviciensium philologorum humile pignus

Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego Katowice 2017

Redaktor serii: Filologia KlasycznaTadeusz Aleksandrowicz

RecenzentAnna Ry

Spis treci

Hermeneutyka wina (Anna Kucz i Patrycja Matusiak) ............ 7

Artur MalinaPociecha Noego (Rdz 5,29; 9,20) .................... 13

Dorota GorzelanyBetween nature and culture: The Dionysian aspect of Greek civilisation ..... 23

Bogdan BurligaDrank himself to death? Alexander of Macedons inebriety in the Royal Journal (FGrH 117)........ 45

Julia KrauzeVinum una parola itinerante? Relazioni linguistiche e somiglianze imperfette.. 67

Tomasz SapotaHoracy o winie ......................... 73

Anna KuczDebemus carmina Baccho analisi dellEgloga III di Nemesiano ....... 81

Mariola SobolewskaWino u orfikw czasw wczesnego cesarstwa rzymskiego.......... 89

6 Spis treci

Przemysaw PiwowarczykWino wrd mnichw w arabskim Egipcie ............... 103

Agata Ogrka-TabiWina wiata antycznego dziedzictwo kulturowe dzisiaj .......... 123

Hermeneutyka wina

Jeeli zwaymy, e na pierwszej stronicy Pisma witego Pan Bg tworzy dopie-ro wiat, a ju na smej Noe ley urnity w pie, to przekonamy si, e widocznie piln spraw byo obdarzenie czowieka boskim trunkiem, gronnym, winem, ktre od Noego do Poego i od Poego do poetw dzisiejszych trbi caymi oceanami najlepsi synowie wszystkich narodw i wanie poeci w pierwszym rzdzie1. Nie mamy za-miaru w tym miejscu nakania do pijastwa, a jedynie pragniemy wraz z szacownym gronem Autorw i Autorek niniejszej publikacji skierowa uwag na nieustann obecno wina w kulturze europejskiej. Od mniej wicej wierwiecza jestemy wiadkami eufo-rii, ktra jest owocem zaistnienia nowej ery wina2. Wino to jeden z najpopularniejszych tematw badawczych historii i literatury staroytnej oraz dyscyplin pokrewnych, z kt-rych wynika, e byo ono istotnym elementem w dziejach antyku. Wiele kluczowych zjawisk greckiej kultury pozostawao w cisym zwizku z sympozjonem, czyli cao-nocnym rytuaem picia wina, ktremu oddaway si elity epoki archaicznej i klasycz-nej3. Sympozjon by wanym i oryginalnym zjawiskiem religijnym, spoecznym oraz

1 J. Tuwim: In vino veritas. W: Idem: Nalej mi wina! Wybr tekstw i posowie T. Januszewski. Warszawa 2003, s. 5.

2 W latach osiemdziesitych i dziewidziesitych XX wieku na rynku zaczy si pojawia coraz bardziej przekonujce wina, jedne produkowane na skal przemysow, drugie metodami manualnymi, ktre w wik-szym stopniu oparte s na wiadomoci zagadnie zwizanych z ochron rodowiska. Wraz z now er wina pojawiy si publikacje, ktre s odpowiedzi na potrzeb informacji wrd rosncych rzesz zainteresowanych sztuk smakowania wina. Ponadto u kresu XX wieku winiarstwo stao si jedn z najbardziej dochodowych dziaalnoci gospodarczych. Cf. A. Domin: Wino. Oarw Mazowiecki 2014, s. 13; M. Bieczyk: Kroniki wina. Warszawa 2001, s. 206.

3 M. Wcowski: Sympozjon, czyli wsplne picie. Pocztki greckiej biesiady arystokratycznej (IXVII wiek p.n.e.). Warszawa 2014, s. 1.

8 Hermeneutyka wina

kulturowym4 w yciu greckich elit przynajmniej kilku stuleci, od VIII do IV wieku p.n.e. Przyczyni si rwnie do rozwoju malarstwa wazowego, wspaniaych osigni poezji archaicznej, da te pocztek wanym nurtom refleksji etycznej5, literackiej i filozoficznej. Kadego roku w nauce wiatowej powstaj dziesitki powanych naukowych opracowa na temat, ktry rozgrzewa wyobrani czytelnikw, sympozjon bowiem to kombinacja wina, poezji i erotyki. Cech wspln owych elementw jest to, e si zdarzaj, raz tak, a raz nie, s one piorunami istnienia, a nie trwa pogod6. Zdaniem Marka Bieczyka wino jest dziedzin bardziej zoon od literatury, od muzyki, kina7. Wino, poezja i ero-tyka uobecniy si rwnie w literaturze rzymskiej okresu cesarstwa, jak i we wczeniej-szych czasach. Warto w tym miejscu zaznaczy, e pierwszym paragrafem ars bene bibendi, pierwsz zasad kadego jej mistrza byo umiarkowanie. Vini potu moderato hilarari animum8 ta dewiza znakomitego poety, piewcy i znawcy wina, Horacego9, powinna przywieca wszystkim uczniom pijackiego cechu10. Wedug Horacego, aby rozweseli swoj dusz, naley pi powoli, wybrednie, z rozwag, zastanowieniem i szacunkiem dla napoju. Podobnych rad udziela Owidiusz w Ars amatoria:

Podam ci pewn rad, ile wypi wina: tyle, by gowa, nogi wci sprawnie dziaay11.

Wino bowiem to arystokrata, ma swe legendy i tradycje. Dzieje grona winnego s nie-rozerwalnie zwizane z narodzinami europejskiej kultury, zwaszcza w obszarze basenu Morza rdziemnego. Fenicjanie poznali winorol od starszych cywilizacji i doprowadzili jej upraw do perfekcji. Nastpnie dziki ustabilizowanym kontaktom handlowym pro-wadzonym na terenie rdziemnomorza rozpowszechnili wino wzdu wybrzey Morza rdziemnego od wschodu na zachd12. Egipcjanie prcz piwa pijali sok gronny i czcili

4 J. Danielewicz: Biesiadne inicjacje. Rozwaania o greckim sympozjonie. W: Misteria, inicjacje. Red. D. Ko-siski. Krakw 2001, s. 2334.

5 M. Wcowski: Sympozjon, czyli wsplne picie, s. 1. 6 Ot winu i poezji wsplne jest to, e ich nie ma. e jak spytaj pastwo Konkretni. A co my tu

pijemy i czytamy? Ano tak nie inaczej. Nie mona powiedzie, e wino i wiersz s. e jak? spytaj pa-stwo Realni. A co my mamy wanie w ustach i co nam tak piknie brzmi w uszach? Wydarzenie odmrukn. Macie w ustach i w uszach wydarzenie. Ani w winie, ani w wierszu nie ma niczego trwaego. [] Wino i wiersz si zdarzaj: raz tak, a raz nie. S piorunami istnienia, a nie trwa pogod. M. Bieczyk: Nowe kroniki wina. Warszawa 2012, s. 171.

7 Ibidem, s. 47. 8 Horatius: Carmina I 18. 9 Hor.: Carm. II 19; III 25. Utwory te s pieniami-dytyrambami sawicymi Bakchusa, zsyajcego na poet

boski sza. W natchnieniu bakchicznym sawi Horacy w Carm. III 25 Cezara Oktawiana, ktry 16 I 27 r. p.n.e. otrzyma od senatu godno Augusta (Czcigodnego, Dostojnego).

10 J. Tuwim: Nalej mi wina!, s. 8.11 Owidiusz: Sztuka kochania I 589590. Prze. E. Skwara. Warszawa 2008.12 Prawdopodobnie ludy koczownicze w Mezopotamii zajmoway si fermentacj dzikich winogron ju

VII tysicy lat p.n.e. Najstarsze relikwie wina znaleziono w okolicach Szulaweri we wschodniej Gruzji w pozos-

9Hermeneutyka wina

Ozyrysa jako dawc winnego nektaru. Powiada o nich Plutarch w opowieci O Izydzie i Ozyrysie, e zaczli pi wino dopiero za czasw faraona Psammetycha13, zaoyciela XXVI dynastii w VII wieku p.n.e. Wczeniej natomiast, to jest w III i II tysicleciu p.n.e., uywali wina tylko na ofiar dla bogw, wierzyli bowiem, e bogowie pragn go najgo-rcej, biorc wino za krew Tytanw. Ich krew zmieszaa si z ziemi i wydaa winorol14. Pogld Egipcjan, zgodnie z ktrym wino jest krwi zabitych Tytanw, dowodzi, e wino ma odniesienie do dzikiej, zaginionej zasady realnej. Jak podkrela Schelling, wino jest czym wyszym ni ziarno siewne. Do powstania wina potrzebny jest proces nasycenia si duchem. Zdaniem niemieckiego filozofa wino jest czym, co doznao przemocy, jak wskazuj jego nazwy wschodnia, grecka, aciska i germaska. Demoniczna, duchowa natura nawiedza go w czasie kwitnienia winoroli15. Przez mier przechodzi do czystego ycia duchowego. Wino okazuje si czym organicznym dziki temu, e samo potrafi siebie uzyskiwa16, trzeba tylko, by byo jak tajemnica misterium przechowywane w zamkniciu17. Kade wino zachowuje okrelony, indywidualny charakter. To samo wino inaczej starzeje si w kadej butelce. Dziki niemu ludzko odgrywa spektakl swego niepojtego istnienia; wyraa ycie w magicznych gestach. Wiecie czym jest wino? Wino to bajeczna pantomima18.

Wedug staroytnych Grekw i Rzymian wino to dar boga, ktry w tradycji greckiej okre-lany jest najczciej imieniem Dionizos, Bacchios19, w etruskiej Fufluns20, a w rzymskiej

taociach glinianych naczy datowanych na VI tysiclecie p.n.e. Zdaniem naukowcw kultura wina rozprze-strzeniaa si w rnorodnych kierunkach. Jeden z nich prowadzi od Araratu do Mezopotamii, Egiptu i Grecji pod wpywem rnych narodw. Niektrzy za twierdz, e dotara do Grecji bezporednio przez Anatoli. Drugi z nich prowadzi od Grecji i zmierza ku zachodniej czci Morza rdziemnego: do Sycylii i poudniowych Woch, Francji i Hiszpanii, pod wpywem midzy innymi Fenicjan. Cf. J. Krauze: Vinum una parola itinerante? Relazioni linguistiche e somiglianze imperfette. Szkice o antyku. T. 3: Hermeneutyka wina. Katowice 2016, s. 6772.

13 Imi Psammetych oznacza handlarza winem.14 Plutarch: O Izydzie i Ozyrysie. Rozdz. 6. W: Plutarch: Moralia 353 b: Pijani tracili zmysy dlatego, e

napeniali si krwi ziemi. Take w ludzkiej duszy wedug wierze staroytnych oprcz zasady dionizyjskiej kryje si zasada tytaniczna, z ktrej wywodzi si wszelki bezsens.

15 F.W.J. Schelling: Filozofia Objawienia. Ujcie pierwotne. Odnalezione i opracowane przez W. Ehrhardta. T. I. Prze. K. Krzemieniowa. Przypisami opatrzyli K. Krzemieniowa i M. Szymaski. Warszawa 2002, s. 304:

Mniej duchowe wina, jak zwyko si mwi, staj si cikie.16 Cf. ibidem.17 M. Bieczyk: Nowe kroniki wina, s. 38: Najwaniejsza jest w kadym razie staa temperatura; due

jej wahania w krtkim okresie zabijaj wino.18 Ibidem, s. 462.19 Naksos i Ikarios to wyspy, ktre mogy sw synn kultur winoroli otrzyma z Krety. Z punktu

widzenia historii kultury miejsca te musiay by przystankiem rwnie w procesie rozprzestrzeniania si religii dionizyjskiej z poudnia na pnoc. K. Kernyi: Dionizos. Archetyp ycia niezniszczalnego. Prze. I. Kania. Warszawa 2008, s. 132. Grecy poznali Dionizosa (Bacchiosa), ktry doprowadza ludzi do szau, w ksztacie, w jakim by on czczony w swojej ojczynie. Herodot: Dzieje IV 79. Prze. S. Hammer. Warszawa 2006, s. 254. E. Rohde: Psyche. Kult duszy i wiara w niemiertelno u staroytnych Grekw. Prze. J. Korpanty. Kty 2007, s. 173.

20 Apoloniusz z Rodos I 11161139. O posgu Jupitera w Populonii, co do ktrego mona przyj, e wyobraa on archaicznego Fuflunsa (Dionizosa) jako bstwo miasta, Pliniusz (Naturalis Historia XIV 1)

10 Hermeneutyka wina

Bakchus, czasami Liber21. Podobnie jak ziarno jest podem ywicym ciao, tak wino jest darem pobudzajcym wysze ycie duchowe22, wywoujcym najwysz rozkosz i najgbszy bl23. Owe Homeryckie i Hezjodowe okrelenia Dionizosa jako wskazuj na patronat tego boga nad winem i nad radosnym, a take zapamitaym piciem wina. Dlatego w jednej ze swoich pieni biesiadnych Alkajos, go-szc chwa Dionizosa, powiada:

Po to da przecie Semeli i Zeusa syn ludziom Wino, by mogli o troskach zapomnie. Zmieszaj wic jedn cz wody, dwie wina i nalej!

A do krawdzi lej miao! Niech jeden za drugim Kr kielichy []24

Pochody ku czci Bakchusa cechowao bogie upojenie, w ktrym znajdowaa wyraz przede wszystkim rado wyzwolonej wiadomoci. Wedug Nietzschego w owym stanie czowiek przestaje by artyst, staje si dzieem sztuki, artystyczna przemoc caej natury objawia si w dreszczu upojenia25. Chocia nie potrafimy odpowiedzie na pytanie, skd dotara kultura wina i religia dionizyjska do Grecji26, moemy jednak zauway, jak

nadmienia, e zrobiony by z jednego pnia winogradu. Mowa rwnie o innych zastosowaniach nie wycz-nie dionizyjskich ogromnych pni winoroli. Mwimy tu o pewnych syndromach, ktre mog mie jakie znaczenie, nie o wycznoci.

21 D. Musia: Dionizos, Liber i wino. W: Eadem: Dionizos w Rzymie. Krakw 2009, s. 75103.22 Empedokles z Akragas w swoim dziele O naturze (B17: Dajcych pocztek pl i ki winnej latoroli

w. 67 Papirus ze Strasburga) potwierdza, e dwa potne kulty Demeter i Dionizosa istniej od samego pocztku rwnolegle. Cf. K. Koakowska: Orficki charakter poematu Empedoklesa. W: Orfizm w literaturze, sztuce i filozofii. Red. K. Koakowska. Lublin 2011, s. 41.

23 W Tarczy Pseudo-Hezjoda winne grona zostay okrelone jako rado i bl ( ; w. 400) dla ludzi. Epitet ten jest rozwiniciem synnego epitetu okrelajcego w Iliadzie XIV 325 Dionizosa jako rado dla ludzi ( ), co zdaniem Waltera Otto odpowiada Hezjodowym darom Dionizosa cieszcego wielu. Cf. W. Otto: Dionizos. Mit i kult. Prze. J. Korpanty. Warszawa 2016, s. 6598; M. Wcowski: Sympozjon, czyli wsplne picie s. 220.

24 Alkajos: Fr. 346. Prze. J. Danielewicz. Cyt. za: Liryka staroytnej Grecji. Red. J. Danielewicz. Wrocaw 1984, s. 68. Warto w tym miejscu przytoczy uwag na temat proporcji zasugerowanej przez Alkajosa: Propo-nowany przez Alkajosa napj jest jak na greckie gusty i zwyczaje niezwykle mocny. Normalnie stosowano proporcje agodniejsze. Hezjod radzi miesza trzy czci wody z jedn czci wina, Anakreont zaleca proporcje 2:1 lub 5:3. Stosunek 1:1 by ju uznawany za pijacki. Niezmieszanym z wod winem raczyli si Grecy tylko przy toastach, uwaajc poza tym taki sposb picia za barbarzyski. U Lokryjczykw Epizefirejskich w pou-dniowej Italii zakazano nawet prawnie (pod kar mierci!) picia nierozcieczonego wina; w stanie czystym mona je byo spoywa tylko na zalecenie lekarza. Liryka staroytnej Grecji, s. 68.

25 F. Nietzsche: Narodziny tragedii albo Grecy i pesymizm. Prze. B. Baran. Warszawa 2017, s. 37. 26 K. Kernyi: Dionizos. Archetyp ycia niezniszczalnego, s. 16: Nie jest pewne to, czy uprawa winoroli

przysza do Grecji wycznie z Krety i wycznie jedn drog. Naleaoby postawi pytanie, jaki rodzaj kultury winnej pochodzi z Krety? Minojski ideogram oznaczajcy wino (w pimie linearnym B) wykazuje podobiestwo

11Hermeneutyka wina

wiele istotnych zjawisk kultury rdziemnomorskiej pozostawao w cisym zwizku z winem. Owe zakorzenienie przejawia si w staroytnych tekstach literackich, w rozwoju malarstwa oraz architektury. Wino jako podstawowy element sympozjonu dao pocztek wanym nurtom w kulturze europejskiej.

Refleksja nad fenomenem wina jako zjawiska bardziej zoonego od literatury jest przewodnim tematem trzeciego tomu Szkicw o antyku. O winie, najwikszym darze, jakim obdarzy Bg Noego oraz ca ludzko wczesnego wiata biblijnego, opowiada Artur Malina w artykule zatytuowanym Pociecha Noego (Rdz 5,29; 9,20). Biblijne wzmian-ki o winie s przede wszystkim symboliczne. Obecno wina w staroytnym Izraelu i chrzecijastwie pozwalaa na czenie z nim wiele odpowiednio dobranych treci. Ich odczytanie zaley od rozpoznania tej czsto zapominanej rnorodnoci. Autor artykuu wyjawia, e pierwsza biblijna wzmianka o winie jest znakiem powrotu panowania czo-wieka nad odnowion ziemi. W artykule pod tytuem Between nature and culture: The Dionysian aspect of Greek civilisation Dorota Gorzelany podkrela, e sceny dionizyjskie nale do najpopularniejszych motyww zdobniczych waz greckich. Wrd nich znaj-duj si przedstawienia ukazujce rol Dionizosa i jego orszaku satyrw oraz menad w ksztatowaniu umiejtnoci winobrania, przygotowywania wina i jego spoywania, zgodnych z boskim zamysem ofiarowania ludziom daru zmieniajcego ich ycie doczesne na lepsze i obiecujcego ycie wieczne. Okresy popularnoci poszczeglnych motyww dionizyjskich w malarstwie wazowym wykazuj zaleno od zmian politycznych i go-spodarczych w Atenach, a take odzwierciedlaj proces rozwoju spoeczestwa i przemian kulturowych. Na pytanie, czy nadmiar wina mg zabi Aleksandra Wielkiego, odpowie Bogdan Burliga w artykule Drunk himself to death? Alexander of Macedons inebriety in the Royal Journal (FGrH 117). Julia Krauze w swoim artykule Vinum una parola itineran-te? Relazioni linguistiche e somiglianze imperfette porwnuje pisowni i etymologi sowa vinum oraz aspekty kulturowe, na tle ktrych odbywa si symboliczna i rzeczywista wdrwka tego wyrazu, ponadto opisuje i systematyzuje jego sakralny, duchowy i spo-eczny wymiar. Esej Tomasza Sapoty prezentuje miejsca w Pieniach Horacego, w ktrych pojawiaj si odwoania do wina (terminy szczegowe) i okrelenia oglne. Badacz ko-mentuje je, umieszczajc w kontekstach innych rzymskich autorw, zwaszcza Pliniu-sza Starszego. W artykule pod tytuem Debemus carmina Baccho analisi dellEgloga III di Nemesiano przeanalizowana zostaa Ekloga III Nemezjana, ktra jest barwnym

do hieroglifu egipskiego o tym samym znaczeniu, ten za sugeruje bardzo rozwinit kultur wina. Przypomina on ksztatem licie winnej latoroli z ilustracji winobrania pochodzcej z czasw XVIII dynastii (15801314). Pie-czcie gliniane z inskrypcj winnica paacu krlewskiego znajdowano ju w krlewskich grobowcach z czasw I i II dynastii (30002778). Libijskie dzbany na wino w grobowcach z okresu I dynastii wydaj si wiadczy o dalszym jeszcze pochodzeniu z zachodnich rubiey Afryki Pnocnej. Na do dug wyglda ta droga od pocztkw, czyli od odkrycia dziko rosncej winoroli jako rda radoci!. Wtargnicie Dionizosa i jego kultu do Grecji z kraju wina, Lidii, umieszcza Erwin Rohde, podobnie jak Ulrich von Wilamowitz-Moellendorf, do pno, najwczeniej w smym wieku. E. Rohde: Psyche. Friburg 1898, s. 5. Idem: Psyche. Kult duszy i wiara w niemiertelno u staroytnych Grekw Hipotez t obaliy pochodzce z XIII wieku p.n.e. tabliczki z Pylos.

12 Hermeneutyka wina

przykadem uobecnienia pierwiastkw dionizyjskich i apolliskich w literaturze pnoan-tycznej. Celem artykuu Marioli Sobolewskiej jest przebadanie kwestii stosunku orfikw czasw wczesnorzymskich (I w. p.n.e.III w. n.e.) do wina. Przemysaw Piwowarczyk w swym studium zatytuowanym Wino wrd mnichw w arabskim Egipcie bada obecno wina i jego rol we wsplnotach mnichw i wrd anachoretw, analizujc rnorodne typy postaw mniszych wobec wina. Natomiast w ostatnim artykule niniejszego tomu pod tytuem Wina wiata antycznego dziedzictwo kulturowe dzisiaj Agata Ogrka-Tabi prezentuje wspczesne projekty rekonstrukcji win antycznych, ktre z powodzeniem s przeprowadzane w instytucjach naukowych. Enoloka podkrela, e poprzez nawizanie do tradycji antycznej produkowane dzi wina z jednej strony prezentuj elementy techniki antycznej, z drugiej promuj regiony basenu Morza rdziemnego.

Zachcamy wszystkich wspuczestniczcych w zmysowej przygodzie istnienia do lektury tekstw o winie zawartych w trzecim tomie monografii Szkice o antyku, noszcym tytu Hermeneutyka wina. Monografia o winie, szlachetnym i wielowymiarowym nekta-rze, jest dowodem szacunku oraz sympatii dla Profesora Mariana Szarmacha i wyraa wdziczno za Jego wielkoduszno, ktrej dowiadczalimy w cigu ostatniego wier-wiecza w Katedrze Filologii Klasycznej Uniwersytetu lskiego w Katowicach.

Anna Kucz i Patrycja Matusiak

RedaktorzyMagdalena Kope

Barbara Malska Krystyna Warcha

Projektant okadki, stron tytuowych oraz amaniePaulina Dubiel

KorektorAgata Sowiska

Copyright 2017 by Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego

Wszelkie prawa zastrzeone

ISSN 0208-6336ISBN 978-83-226-3115-7

(wersja drukowana)

ISBN 978-83-226-3116-4(wersja elektroniczna)

WydawcaWydawnictwo Uniwersytetu lskiego

ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowicewww.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: wydawus@us.edu.pl

Wydanie I. Ark. druk. 8,5. Ark. wyd. 11,5 Papier Alto 80 g/m2, vol. 1.5. Cena 20 z (+ VAT) Druk i oprawa: TOTEM.COM.PL Sp. z o.o. Sp.K.

ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocaw