1

Magorzata Krzysztofik: Kategoria czasu antropologicznego w polskim kalendarzu

XVII-wiecznym

Czowiekowi s trzy dni nadane: wczora, dzi i jutro. Jeli dzi nie pokutuje, tedy wczorajszy i jutrzejszy dzie

ju utraci1.

Kategoria czasu antropologicznego posiada bardzo szerokie spektrum semantyczne

odnoszc si do czowieka jako podmiotu dowiadczajcego upywu czasu, a zarazem nolens

volens bdcego rwnie biernym przedmiotem tego dowiadczania, mieci w sobie grup

wielu zagadnie, czsto krzyujcych si, dlatego w celu ucilenia treci rozwaa, wyrni

naley podstawowe problemy zwizane z czasem antropologicznym. Obejmuje on w

pierwszym rzdzie czas biologiczny organizmu ludzkiego, czyli poszczeglne etapy

ontogenezy, wraz z waciwymi sobie rytmami, procesami, zarwno niezalenymi od ludzkiej

woli (np. procesy starzenia si), ale te od niej zalenymi: Czas biologiczny jest miar tempa i procesw zachodzcych w filogenetycznym i ontogenetycznym rozwoju

organizmu ywego, ktry jest kresem istot yjcych od pocztku pojawienia si ycia, a wic wynikiem historii

oraz cigu zdarze i przeksztace linii filogenetycznej2.

Zdaniem Anny Paweczyskiej: Mona wskaza na szereg jakociowych cech, za pomoc ktrych da si okreli czas biologiczny czowieka.

Istniej jednakowe dla kadego czowieka doywajcego staroci cykle, dzielce jego czas od urodzin do

mierci. S to: niemowlctwo, dziecistwo, modo, wiek dojrzay i staro. Te cykle, niezalenie od tego, i

charakteryzuj wiek biologiczny, czyli etap rozwoju bd obumierania organizmu, maj w rnych krgach

cywilizacyjnych odmienne jakociowe znaczenie kulturowe3.

Czas antropologiczny, oprcz wymiaru biologicznego, zawiera w sobie te pojcie

czasu psychologicznego (okrelanego rwnie mianem czasu wewntrznego)

subiektywnego sposobu dowiadczania trwania oraz przemijania, niezalenego od

obiektywnych miar dugoci czasu fizycznego: Czas wewntrzny zatem to czas przeywany, czas wiadomoci. I cho zawdzicza swe pochodzenie

dowiadczaniu zewntrznego wzgldem wiadomoci upywu czasu, percepcji tego, co czasowe, czas

wewntrzny nie ma wiele wsplnego z tym, co zewntrzne. wiadomo rzdzi si bowiem wasnymi prawami,

zasadami konstruowania swych przedmiotw, ogarniania tego, co obecne, wspominane lub projektowane4.

Zaprezentowana tu kategoria czasu antropologicznego rozumiana jest w kilku

wymiarach przede wszystkim biologicznym oraz psychologicznym, ale take

astrologicznym i teologicznym. W celu jej scharakteryzowania omwione zostanie

zagadnienie kalendarzowej ontogenezy czowieka wraz z jej kulminacjami (dies nativitatis,

hora mortis) na podstawie analizy kalendariografii XVII-go wieku.

Rozwaania o kategorii czasu biologicznego podj Stanisaw Sowakowic w Nowym i

starym kalendarzu... na rok 1698, w ktrym zamieci porady dotyczce dugowiecznoci.

Rozpocz je od poruszenia bolesnego dla rodzicw problemu umierania maych dzieci:

1 Astrosophiczne uwaanie o uoeniu powietrza, zdrowia i chorb, urodzaju i pochybieniu jego, o pokoju i

wojnie i inszych przydajcych si rzeczach, ktre by si z rocznych, wier rocznych, miesicznych i

tygodniowych konstytucyi nieba, stanu, postpowaniu planetw i utwierdzonych gwiazd kulminacyi, wschodzie i

zachodzie onych etc., podug przytoczenia pewnych sentencyi i regu dowiaczonych ludzi, jeeli by si tak Bogu

podobao, sta mogy, krtko zebrane i tu wystawione, roku po zbawiennym i aski penym narodzeniu P. Jezusa

Chrystusa, prawdziwego Mesjasza i Zbawiciela M.DC.LXIV, ktry jest przestpny rok, we wszytkim dobrze

mienic, nikomu ku uszczepnieniu abo in praejudicium adumbrowane, lecz kademu ku krotofili i potrzebnej

wiadomoci na poprzedzajce podanie wydane, przez M. Stefana Furmana, poet. zawol., we Gdasku

nakadem sukcesora Jerzego Forstera, bibliop. J.K.M., drukowano przez Dawida Frydrycha Rhetiusza, k. E4r. 2 Powszechna encyklopedia filozofii, red. Andrzej Maryniarczyk, Lublin 2001, tom 2, s. 349, haso czas. 3 Anna Paweczyska, Czas czowieka, Wrocaw 1986, s.76. 4 Joanna Haderek, Czas wewntrzny [w:] O naturze czasu, red. Andrzej Wierciski, Kielce 2004, s. 227.

2

Z wielkim alem przychodzi na to patrzy rodzicom, kiedy mae dziatki z tym dopiero przywitawszy si

wiatem, aosne przed czasem onemu musz czyni vale5.

Daje w zwizku z tym cay szereg rad majcych na celu zapobieenie mierci

noworodkw. Przede wszystkim naley zaraz po urodzeniu dziecka i przed przystawieniem

do piersi da mu proszku koralowego lub olejku migdaowego z cukrem, by pozbyo si

plugastwa i surowoci rnych, ktrych napio si w onie matki. Nastpnie trzeba znale

mu dobr mamk, co wcale nie jest takie proste - kalendarzysta wymienia tu pokan list

cech, predyspozycji i warunkw, jakie powinna speni karmica. Musi przede wszystkim by

zdrowa, czysta, pobona, maksymalnie 25-letnia (ostatecznie do 35 roku ycia). Cer

powinna mie dobr, ani nie tust, ani nie chud; nie moe by ruda, piegowata, ospaa. Nie

wolno bra mamki zezowatej, bo dzieci dostanie zeza. Z obyczajw najlepsze s mamki

wesoe, nie naley bra ktliwych, zalotnych, akomych lub zodziejek, by nie zaraziy dzieci

zem. Pokarm mamki powinien by biay, sodki, o odpowiedniej konsystencji, piersi mikkie

(eby dziecku nie spaszczyy nosa). Kobiety, ktre urodziy chopca, s lepszymi mamkami

od tych, ktre urodziy dziewczynk. Najlepiej jednake, kiedy wasna matka karmi dziecko,

poniewa nie tylko ma najzdrowsze i najbardziej poywne mleko, ale te odpowiednie

obyczaje, ktre przekazuje potomstwu.

Dziecko naley karmi piersi przez okres osiemnastu miesicy, ale mona te do dwch lat.

Diet trzeba nastpnie urozmaica mikkimi posikami (kasz, zupami, nastpnie cielcin,

kurczakiem); nie wolno dawa wina.

Od sidmego do czternastego roku ycia trzeba karmi dziecko potrawami, ktre nie s

wysuszajce, ani zbytnio korzenne; ciaa nie naley w tym przedziale wiekowym obcia

nadmiernymi pracami. Wreszcie od roku 14 do 24 mody czowiek powinien spoywa

pokarmy treciwsze, bardziej poywne, ktrych w czasie wzrostu potrzebuje jego organizm

(ta regua dotyczy zwaszcza okresw zimowych i wiosennych); autor zaleca te wzmacnianie

ciaa przez stosowanie wicze.

W celu zachowania dobrego zdrowia od roku 21 do 50 naley zgodnie z zaleceniami

Hipokratesa umiarkowanie je, pi, spa, zaywa mioci fizycznej oraz nie leni si w

pracy. W przeciwnym razie na staro przyjdzie odpokutowa bdy modoci.

Podobn tematyk w dwch almanachach (na rok 1661 i 1666) podejmuje Mikoaj

rawski, ktry przy tabelach czasu zamieszcza lekarski kalendarz sucy do przeduenia

ywota ludzkiego. Autor dzieli czas biologiczny czowieka na: niemowlctwo, dziecistwo,

wiek modzieczy, mski i staro, a do kadego z tych etapw dostosowuje specjalne

porady. I tak na przykad dziecko naley pomiernie strofowa6, gdy ukoczy 6 lat, znale

mu nauczyciela, nie dawa mu do jedzenia konfektw z miodem abo cukrem7, bo to grozi

chorobami, unika potraw mlecznych. Dwunastolatka trzeba posa albo do szkoy albo na

sub lub do kupiectwa (w zalenoci od tego, ku czemu skania si dziecko).

Ze szczeglnym upodobaniem autor charakteryzuje wiek modzieczy:

5 Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich, kapanom dla porzdku Kocioa Boego,

gospodarzom dla siania i szczepienia, chorym dla poratowania zdrowia, zdrowym dla traktowania spraw

powanych, myliwym dla szczwania zwierza wielce sucy, na Rok Paski M.DC.XCVIII, ktry jest po

przybyszowym i przestpnym drugi, przez M. Stanisawa Sowakowica, filozofijej i medycyny w Akademijej

Krakowskiej doktora i profesora z pilnoci wyrachowany, w Krakowie, k. B4r. 6 Hemerologeion abo nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich z wyborem czasw i z

aspektami na Rok Paski 1666, ktry jest wtry po przestpnym i przybyszowy, przez Mikoaja rawskiego,

doktora lekarskiej nauki i najaniejszych krlw polskich matematyka ku dobru pospolitemu z pilnoci

wyrachowany i do druku podany, Cum Gratia et Privilegio S. R. M. atq; licentia Superiorum w Krakowie, k. A4r 7 Ibidem, k.B1r.

3

Tak w wieku modzieczym czowiek postanowiony we wszytkich swoich okolicznociach, pikny na

wejrzeniu jest, czerstwy i na ciele i na umyle duy, wszytkiego mu si chce, ani go praca adna nie sfatyguje,

ale w kadej swej sprawie co dzie si jakoby odnawia8.

Zaleca, by w wieku modzieczym unika gorcych trunkw i potraw, cikiej pracy, gorcej

ani, strzec si kpieli w rzekach i gbokich wodach, umiarkowanie je i pi, puszcza

krew oraz stawia baki. W wieku mskim naley spoywa cieplejsze, wilgotne pokarmy

oraz wystrzega si frasunku i melancholii. Charakteryzujc wiek stary, Mikoaj rawski

podkrela wielkie pragnienie ycia take i na tym etapie ontogenezy: nie masz tak bardzo starego, ktry by jeszcze sobie jednego roku y nie obiecywa i nie yczy

9.

Zaleca staruszkom trzymanie ciaa w cieple, spoywanie maych iloci pokarmu, unikanie

potraw ciko strawnych, a take wystrzeganie si gniewu, cieszenie si wnukami i

zabawianie rozmowami o dawnych dziejach. Nie naley na tym etapie ycia dopuszcza do

siebie ludzi smutnych ani chodzi na bankiety. Kalendarzysta, podobnie jak Stanisaw

Sowakowic, podkrela potrzeb umiarkowania, warunkujc dobre zdrowie: Do przeduenia ycia nie masz nic potrzebniejszego i lepszego, jako miar w jedzeniu, piciu i inszych

przyrodzonych sprawach zachowa.10

Daje te mnstwo porad drobnych, sucych na kadym etapie ycia np. naley ubir

dostosowa do pory roku; na mieszkanie wybra krain suc wasnej naturze; unika

przebywania w pomieszczeniach zimnych i wilgotnych; wiedzie, ktrym wiatrom

nadstawia ciaa (np. poudniowe wiatry tpi such i oczy, wiatry pnocne pomagaj do

trawienia)11

; mie na uwadze wpyw gwiazd na ycie ludzkie, poniewa: Influxus caelestes wielk wadz maj zaszkadza abo pomaga yciu naszemu, dlatego ten, ktry chce dugo

y, ma si pilno stara o to, aby wiedzia, ktre gwiazdy zdrowiu jego i ktrego czasu i jakim sposobem

szkodzi mog ()12.

Trzeba si stara, eby odek dobrze trawi, potrawy wybiera odpowiednio do kompleksji

czowieka (np. odek choleryczny atwiej trawi miso woowe ni ryby13

), je dopiero w

momencie, gdy pojawi si uczucie godu, nie przejada si, a midzy posikami zachowa co

najmniej siedem godzin przerwy.

Zaprezentowany w kalendarzach Stanisawa Sowakowica i Mikoaja rawskiego

obraz czasu biologicznego zosta podzielony na nierwnej dugoci odcinki. Sowakowic

szczeglnie duo miejsca powici maym dzieciom, co niewtpliwie wynikao z ich

wysokiej miertelnoci, a pozostae etapy w zasadzie skwitowa kilkoma oglnikowymi

uwagami dotyczcymi zwaszcza odywiania. rawski da opis bardziej szczegowy i nie

pomin wieku starczego. Ten podzia czasu biologicznego jest w duym stopniu umowny,

kulturowy; wyznacza nie tyle chronologiczne odcinki, ale okrelone jakoci istnienia,

warunkowane etapem ontogenezy: dziecistwo, modo, wiek dojrzay, staro. Czas

biologiczny organizmu jest linearny, nieodwracalny, biegnie zawsze w tym samym kierunku,

a do nieuchronnej mierci. Procesw dojrzewania i starzenia si organizmu oczywicie

zahamowa nie mona, ale stosujc si do odpowiednich wskazwek, mona poprawi jako

bytu; podstawowym wnioskiem z lektury kalendarzy jest wiadomo wpywu czowieka na

ksztat tej kategorii czasu. Dawane czytelnikom porady co prawda stanowi wypadkow

wiedzy medycznej (np. potrzeba karmienia mlekiem matki) oraz rnorodnych zabobonw

8 Ibidem, k. B2r- B3r. 9 Ibidem, k.C4r. 10 Hemerologeion abo nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich, z wyborem czasw i z

aspektami na Rok Paski 1661, ktry jest przybyszowy i po przestpnym pierwszy, przez M. Mikoaja

orawskiego, doktora lekarskiej nauki i najaniejszych krlw polskich matematyka, ku dobremu pospolitemu z

pilnoci wyrachowany. W Krakowie u Wdowy i Dziedzicw Franciszka Cezarego, I.K.M. Typogr, k. A3r. 11 Por. Ibidem, k. A4r. 12 Ibidem, k. C2r. 13 Por. Ibidem, k. C4r.

4

(np. problem rudej i piegowatej mamki), ale ucz go troski o wasny organizm na

poszczeglnych etapach istnienia; ucz wiadomoci, e ta troska determinuje jako ycia.

Czas biologiczny czy si te cile z czasem spoecznym oraz kulturowym, z

podejmowaniem okrelonych rl i obowizkw. Przekraczanie pewnych barier, zwizane z

nieliczeniem si z biologi organizmu, najczciej naraa czowieka na wyszydzenie. Wiele

ironicznych kalendarzowych uwag odnosi si do maestw zawieranych w pnym wieku, z

duo modsz osob np. Stanisaw Niewieski w kalendarzu na rok 1692 poucza: O maeskich fruktach. Woska przypowie niesie: staremu moda ona jest kareta na on wiat zaprzona.

Do wrodzonej saboci cikiego taki nabywa mola, co go prdko zgryzie. Najczciej usyszy: daje waszmo, kupe, sprawe te i owe stroje, ktremi si komu podno modszemu popisuje. Nie wspomni rozterkw z

okazyjej pewnego nieukontentowania. Dlaczego jeste jej dziadusiu miy ni sl w oku. Nieraz takie ma w sobie

wota, eby prdko requiem zapiewano, a ona, nie czekajc wycia z aoby, za modego twoj si substancyj

wyraia14.

W almanachu na rok 1690 omiesza Niewieski star, brzydk bab, ktra ma serce i

ch do Wenery, a urod chce rwna si modym kobietom15

. Stanisaw Sowakowic

natomiast o momencie stosownym do zawierania maestwa pisze: Pikna do stanu

maeskiego pogoda, gdy go czas, niebo i ludzie zalecaj16

. Przestrzega te rodzicw, by

nie wydawali zbyt wczenie crek za m, poniewa mody organizm nie jest w stanie

podoa obowizkom zwizanym z macierzystwem.

Z tych uwag kaledarzystw pynie wniosek o potrzebie dostosowania rytmu czasu

biologicznego do rytmu czasu spoecznego, poniewa obie te miary temporalne s

wspzalene. Na kadym etapie ontogenezy czowiek posiada zarwno okrelone przywileje,

jak i obowizki, waciwe danemu, konkretnemu czasowi istnienia, a niestosowne lub nawet

szkodliwe w czasie innym. Lektura kalendarzy nasuwa skojarzenia z rozwaaniami

zawartymi w Ksidze Koheleta17

. Wszystko w yciu ludzkim ma swj czas rozumiany nie w

sensie ilociowym, ale jakociowym. To kairos18

, czyli waciwy, stosowny, zrcznie

uchwycony moment, sprzyjajcy danej czynnoci. Jego miara jest krtka19

, dlatego waciwe

odczytywanie czasu kairos wymaga nieustannej yciowej czujnoci: Kairos jakiej sytuacji jest napotykany dziki ustawicznemu poszukiwaniu i deniu ku znalezieniu waciwej miary, ku rodkowi pomidzy za wczenie i za pno20.

Kairos to zarazem niepowtarzalny dar Boga, zczony cile z odpowiedzi czowieka: Kairos bowiem nierozdzielnie czy si z koniecznoci dziaania. Przy tym rozpoznanie momentu waciwego

do podjcia dziaania nie jest tak proste, jak to ma miejsce w przypadku uchwycenia waciwej miary, gdy

14 Rzymski i ruski kalendarz z prognostykiem na Rok P. 1692, przestpny, a po przybyszowym 2, przez M. Stanisawa Niewieskiego, nauk wyzwolonych i filozofijej doktora, fizyki w Akademijej Zamojskiej profes.,

astronoma i geometr wyrachowany. Drukowano w Zamociu Roku 1691, k. D2v. 15 Por. Rzymski i ruski kalendarz z prognostykiem na Rok Paski 1690, przybyszowy, a po przestpnym wtry,

przez M. Stanisawa Niewieskiego, nauk wyzwolonych i filozofijej doktora, fizyki w Akademijej Zamojskiej

profess., astronoma i geometr wyrachowany, w Zamociu, drukowano Roku P. 1689, k. A4r i B1v. 16 Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich kapanom dla porzdku Kocioa Boego,

gospodarzom dla siania i szczepienia etc., chorym dla lekarstw i puszczania krwie, zdrowym dla traktowania spraw i dzie powanych wielce sucy, na Rok Paski M.DC.LXX.VIII po przybyszowym pierwszy, po

przestpnym wtry, z pilnoci uwaony i wyrachowany przez M. Stanisawa Sowakowica, filozofijej i medycyny

doktora, w Krakowie w Drukarni Akademickiej, k. A3v. 17 Por. Koh. 3,1-8. 18 Pojcie kairos stworzone jest przez kultur greck; brak mu odpowiednika w jzyku aciskim. W dramacie

greckim uywano nastpujcych znacze terminu kairos: odpowiednia ilo, potrzeba, korzy, sukces,

waciwy czas, okolicznoci, sposobno, szansa, to, co waciwe, co suszne - ks. Stanisaw Bielecki, Kairos

chrzecijanina w ujciu listw w. Pawa, Lublin 1996, s. 47. 19

Por. ks. Stanisaw Bielecki, Kairos chrzecijanina w ujciu listw w. Pawa, Lublin 1996, s. 44: Z punktu

widzenia czowieka kairos ma krtk miar. Zatem, by mc go uchwyci, nie wystarczy zwaa na niego od

czasu do czasu, lecz naley stawa si jego wiernym, uwanym sug. 20 Ks. Stanisaw Bielecki, op. cit., s. 52.

5

dokonuje si ono w kontekcie jednorazowej, niepowtarzalnej i rozstrzygajcej natychmiastowoci ().

Hierokles z Aleksandrii (ok. 250-308r.) uwaa, e kairos jest t zbienoci czynnoci ludzkiej i czasu, ktra

sprawia, e czas jest korzystny, a czynno dobra21.

Mona go rwnie okreli jako okazj sprzyjajc, oferowan przez los, a zarazem jedyn i

niepowtarzaln. Jeeli czowiek z niej w odpowiednim momencie nie skorzysta, okazja

przepada bezpowrotnie.

Kalendarzowy obraz czasu antropologicznego stanowi tym samym wypadkow

nieuchronnie biegncego ku mierci linearnego czasu biologicznego oraz czasu kairos

zrcznie uchwyconego momentu stosownego do podejmowania okrelonych dziaa.

Na pytanie, czy istnieje w kalendariografii barokowej czas psychologiczny, nie ma

atwej odpowiedzi; do istoty czasu psychologicznego naley aspekt przeycia subiektywnego,

jakociowego. Charakteryzowany jest on jako: poczucie odstpu czasu midzy dwoma

zdarzeniami w relacji do czasu mierzonego obiektywnie22

. Percepcja tej kategorii czasu oraz

jej ekspresja w tekcie literackim rodzi si z dowiadczenia podmiotowego i do niego si

zwraca, poniewa czas psychologiczny jest intuicyjny, zaleny od bagau yciowych

dowiadcze, wyznaczany na podstawie wydarze zarejestrowanych w pamici oraz

zwizany z poczuciem tosamoci osoby ludzkiej: W znaczeniu czysto psychologicznym mamy przede wszystkim do czynienia z czasu, tj. z

opisem przey czasu i okolicznoci wywoujcych poczucie czasu. Do pierwszych naley np. poczucie mijania

czasu, poczucie mijania szybkiego lub duenia si czasu, nuda itp. Co do czynnikw ksztatujcych poczucie

czasu, podkrela si zgodnie rol wrae kinestetycznych i ruchliwoci. Obok nich tempo biegu wrae i ich

zmienno daj podstaw uprzytamniania sobie upywu czasu23.

Z racji subiektywizmu czas psychologiczny u kadego czowieka biegnie w

odmiennym rytmie, niezalenie od czasu fizycznego. Kalendarz jest drukiem uytkowym, nie

roci sobie prawa do bycia literatur pikn, z tego wzgldu nie moemy mwi o istnieniu w

nim takiej kategorii czasu psychologicznego, jak mamy np. w powieci Marcela Prousta W

poszukiwaniu straconego czasu; niemniej jednak sporadycznie pojawiaj si w nim, czsto na

marginesie rozwaa o innej treci, uwagi autorw na temat ich osobistego przeywania

kategorii czasu i te wanie czsto drobne wzmianki mona przyporzdkowa kategorii

przeycia psychologicznego, na wskro subiektywnego; np. w kalendarzu Stefana Furmana z

roku 1652 czytamy: Mj miy czytelniku () uwa ze mn, uwa prosz, jako krtki jest czas, a duga jest wieczno. Wyszedszy

albo raczej wypadszy z macierzyskiego ywota, zaraz czas nas porywa, a w ono swoje nas woywszy, ucieka

z nami prdzej ni strzaa z uku, wsadzc nas nie postrzegszy w on dug, niezmierzon i niepojtliw

wieczno24.

Dla autora tego osobistego i emocjonalnego zarazem wyznania czas biegnie szybko, a

porwnany z wiecznoci, otrzymuje warto etyczn - staje si ulotn chwil na drodze do

ycia przyszego, momentem, ktry trzeba dobrze przey, by zasuy na niebo. W

podobnym stylu wypowiada si kalendarzysta w roku 1664: () ten czas uchodzi i std si kwapic, precz bierze, jakoby skrzydlaste nogi mia. Lecz take ty, jako i ja i my

wszystcy z tym czasem ustpujemy. Abowiem pojrzy, a oto zasi cz czowieczego ywota upyna,

zwaszcza 1663 rok po narodzeniu Paskim, ktry prdzej nieli ptak lecia i nieli strzaa przez powietrze

21 Ibidem, s. 51-52. 22 Sownik psychologiczny, red. Wodzimierz Szewczuk, Warszawa 1985, s.52. 23

Jzef Pieter, Sownik psychologiczny, Wrocaw 1963, s. 53, haso . 24 Nowy i stary kalendarz () na rok 1652, przez Stefana Furmana (...) na polski jzyk przeoony... Gdask, Druk. Andrzeja Hunefelda, nak. Jerzego Forstera, k. B1r.

6

przenika (). A tym ci sposobem rok po roku ustpuje i coraz to bliej nas do postawionego kresu przywodzi i

na ostatek nas do wiecznoci, nieli si spodziejemy, doprowadzi25.

Oba fragmenty maj wspln paszczyzn przeycia subiektywnego poczucie

przemijania czasu rodzi si z postrzegania tej kategorii przez kontekst intuicyjny, niezaleny

od czasu fizycznego (bo ten przecie pynie zawsze w tym samym tempie), a wypywajcy z

dowiadczenia indywidualnego. Autor powyszych wypowiedzi uwaa, e jego czas mija

bardzo szybko, jest to na wskro osobiste odczucie; prdko t porwna do strzay

puszczonej w powietrze i do lotu ptaka. wiadomo przemijania czy si u niego z lkiem

egzystencjalnym, poczuciem olbrzymiego bagau odpowiedzialnoci (kalendarzysta pisze o

grocym czowiekowi potpieniu wiecznym) oraz nadziej trwania w yciu przyszym

(wyraa j pragnienie dowiadczania peni szczcia z Bogiem). Uskara si rwnie, e

ludzie bezmylnie przeywaj czas, poniewa zapominaj o swoim wiecznym przeznaczeniu;

widz wkoo siebie mier, a nie myl o tym, e i na nich porzdek przydzie. Umiowanie

oraz podanie wieckich marnoci do tego stopnia zaprzta umysy ludzi, e trac oni

najcenniejszy klejnot Boga i niebo. Std pisane w duchu moralizatorskim wezwania autora

do czytelnikw, by wreszcie przebudzili si i z naleyt powag podchodzili do spraw

ostatecznych, bo przecie musz wkrtce stan przed Sdzi ywych i umarych: Tak ci czas nasz, ktry barzo krtki i prdko lotny jest, w marnoci trawimy, a na gupstwo nasze adnej

bacznoci nie mamy, krwawymi by to zami, gdyby jedno mono, opakiwa potrzeba! () Ju czas wielki,

abymy si nagotowali do nieskoczonej wiecznoci, ktra calem pdem biey i do drzwi si przyblia.26

Wypowied kalendarzysty, majca liczne analogie do barokowej liryki metafizycznej,

rwnie obsesyjnie podkrelajcej przemijanie czowieka, koczy si modlitw bagaln do

Boga nazwanego Mistrzem czasu i wiecznoci, by udzieli ask na nadchodzcy rok oraz

przez zasugi mki Chrystusa zbawi autora i czytelnika.

Tego typu wiadectwa czasu psychologicznego przeywanego podmiotowo, s w

kalendarzach XVII-wiecznych sporadyczne, marginalne, poniewa nie wsprealizuj ich

zasadniczej funkcji uytkowej.

Czas czowieka posiada okrelone kulminacje27

, czyli momenty szczeglnie istotne,

determinujce jako caej temporalnej struktury istnienia. Mog by zalene bd niezalene

od ludzkiej woli, pozytywne lub negatywne, planowane lub niespodziewane, oczekiwane z

nadziej albo strachem. wiadomo istnienia kulminacji, charakterystycznych momentw

granicznych, definiuje jako percepcji kategorii czasu czowieka, na rne sposoby

sytuujcego si zawsze wobec nich. O tego typu kulminacjach mona mwi rwnie w

przypadku biologicznych rytmw organizmu ludzkiego; pierwsz z nich stanowi dzie

25 Astrosophiczne uwaanie o uoeniu powietrza, zdrowia i chorb, urodzaju i pochybieniu jego, o pokoju i

wojnie i inszych przydajcych si rzeczach, ktre by si z rocznych, wier rocznych, miesicznych i

tygodniowych konstytucyi nieba, stanu, postpowaniu planetw i utwierdzonych gwiazd kulminacyi, wschodzie i

zachodzie onych etc., podug przytoczenia pewnych sentencyi i regu dowiaczonych ludzi, jeeli by si tak Bogu

podobao, sta mogy, krtko zebrane i tu wystawione, roku po zbawiennym i aski penym narodzeniu P. Jezusa Chrystusa, prawdziwego Mesjasza i Zbawiciela M.DC.LXIV, ktry jest przestpny rok, we wszytkim dobrze

mienic, nikomu ku uszczepnieniu abo in praejudicium adumbrowane, lecz kademu ku krotofili i potrzebnej

wiadomoci na poprzedzajce podanie wydane, przez M. Stefana Furmana, poet. zawol., we Gdasku

nakadem sukcesora Jerzego Forstera, bibliop. J.K.M., drukowano przez Dawida Frydrycha Rhetiusza, k.E1v. 26 Ibidem, k.E1v. 27 Por. Anna Paweczyska, Czas czowieka, Wrocaw 1986, s. 108: Z reguy mamy jednak do czynienia z

okrelaniem czasu wobec jakiego zdarzenia zewntrznego lub wewntrznego tak wanego w wiadomoci

czowieka, ktry si do tego zdarzenia odnosi, e mona o nim mwi jako o kulminacji czasu. Wwczas kady

okres trwania nie bdcy kulminacj staje si czasem mao wanym lub nawet uniewanionym odnoszonym

wycznie do okresu lub momentu decydujcego dla struktury czasu. Taka kulminacja czasu, determinujca ca

struktur, moe si lokowa w dowolnej chwili lub okresie trwania, poniewa jest integralnie powizana z caym czasem czowieka.

7

narodzin, w pogldach wielu kalendarzystw definiujcy kondycj czowieka nie tylko w

aspekcie biologicznym, ale te psychologicznym (np. cechy charakteru) oraz spoecznym (np.

preferencje w wyborze rl spoecznych). Omwieniu znaczenia czasu przyjcia na wiat

powici Stanisaw Sowakowic miejsce w Nowym i starym kalendarzu... na rok 1669 oraz

1683.

Pierwszy z tych drukw opatrzony zosta znamiennym podtytuem: Przydany jest

sposb wyrozumienia kompleksyjej, obyczajw, szczcia i nieszczcia kadego

czowieka28

.

We wstpie Do czytelnika, wychodzc naprzeciw zatroskaniu rodzicw przyszoci

narodzonego dziecka, kalendarzysta obieca im za darmo opisa, do czego nowego

potomka obrotne sposobiy nieba29

, a nastpnie, pouczywszy ich o podziale roku na dni,

pory, miesice oraz przyporzdkowane im znaki Zodiaku, w rozprawie zamieszczonej obok

kolumn czasu, zatytuowanej: Tu czytasz o tym, czym bdziesz na potym, odwoa si do

astrologicznej koncepcji genitury, zakadajcej, e ukad planet w momencie inicjalnym

okrela bieg ludzkiego istnienia. Znajomo czasu przyjcia na wiat zgodnie z t teori

stanowi klucz do rozszyfrowania tajemnicy ludzkich losw: Genitura zamyka jednostk, i kady proces, raz na zawsze, w punkcie pocztkowym (w momencie narodzin czy

nawet poczcia). Gwiazdy, niebiosa okrelaj w jednej chwili w momencie inicjalnym, w godzinie fatalnej

cay bieg istnienia: los jest wyznaczony raz na zawsze, skoncentrowany w momencie decydujcym, w punkcie,

w ktrym pozycje astralne wyadowuj sum wasnych radiacji na wyaniajcy si nowy byt 30.

Charakterystyk potomstwa rozpocz kalendarzysta od miesica marca czowiek,

ktry przyszed na wiat w czasie od porwnania dnia z noc przez cztery kolejne tygodnie

(gdy Soce przechodzi znak Barana), osobliwie przy wschodzie Soca (k. A4r t uwag

Sowakowic dopisuje przy kadym znaku Zodiaku), bdzie zdaniem autora: miernie bogaty, gniewliwy, prdko si jednak obaczajcy, zmylny, wdziczny, kamliwy, wysokich myli,

zbytnie kochajcy, w owach i wszelakim mylistwie nieszczliwy. Stan te rycerski nie nada mu si31.

Nie zawsze zgodny, ale dobry, towarzyski. Wygld zewntrzny urodzonego pod znakiem

Barana charakteryzowa ma mierny i pozorny wzrost, wielkie oczy i dugie oblicze.

Przejawia bdzie skonnoci do chorb gowy; szczcie spotka go na wschd Soca;

powinien uywa wszystkich kolorw z wyjtkiem czarnego.

Urodzonego od 20 kwietnia do 21 maja (gdy Soce przechodzi przez znak Byka) cechuje:

miao, szczcie w sprawowaniu urzdw oraz w niebezpieczestwach, skonno do

milczenia; pikne oblicze. Powinien unika barwy zielonej i czarnej. Szczcie jego bdzie na wschd Soca, okoo roku 28 i 35 trzeba mu si psa chroni.32

Ten, kto przyszed na wiat midzy 21 maja a 21 czerwca (pod znakiem Blinit), bdzie

pikny, mdry, miosierny, wielomwny, majcy o sobie wysokie mniemanie oraz

powodzenie u panw, chytry, lubicy pielgrzymowanie; z wygldu zewntrznego barczysty

(k. B1r). Ma unika koloru czarnego; szczcie spotka go na zachodzie Soca.

Czas narodzin od dnia 21 czerwca do 22 lipca (Soce przechodzi przez znak Raka) zwiastuje

takie cechy, jak: miao, skonno do zoci, gniewu, udawania, wysoki wzrost, sabo rk

28 Nowy i stary kalendarz, w ktrym wita roczne, biegi i wybory niebieskie, czas siania, szczepienia,

puszczania krwie i purgowania si dobrym, na Rok Paski 1669, przybyszowy, po przestpnym pierwszy

wyrachowawszy porzdkiem; przydany jest sposb wyrozumienia kompleksyjej, obyczajw, szczcia i

nieszczcia kadego czowieka tudzie opisane s pomocy przeciwko gromom i piorunom trzaskajcym, przez

M. Stanisawa Sowakowica, filozofijej doktora i profesora, astrologijej w sawnej Akademijej Krakowskiej w

Mniejszym Kolegium Ordynariusza, w Krakowie, w Drukarni Balcera Smieszkowica, J.K.M. Typogr., karta

tytuowa. 29

Ibidem, k. A3r. 30 Por. Eugenio Garin, Zodiak ycia. Astrologia w okresie renesansu, Warszawa 1992, s. 39. 31 Nowy i stary kalendarz () na Rok Paski 1669 () przez M. Stanisawa Sowakowica (), k. A4r. 32 Ibidem, k. B1r.

8

i ng. Taki czowiek Bdzie mia urzd, z ktrego si wyywi (k. B1r). Niestety szczcie

mu oporem pjdzie (k.B2r), ale znajdzie skarb; niebezpieczestwo spotka go na wodach, nie

uchroni si przed ranami, grozi mu wielka niemoc.

Urodzeni pod znakiem Lwa (cztery tygodnie poczwszy od 22 lipca) bd pyszni, wymowni,

namiewajcy si, niemiosierni, twardzi, nieuyci, miali, szczliwie wyratuj si z

niebezpieczestw; bd piastowa urzdy. Ich wygld charakteryzowa maj: biae ciao oraz

wielkie ebra; przejawia bd skonnoci do chorb brzucha; powinni si strzec wd oraz

koloru czarnego.

Narodzenie pod znakiem Panny (w czasie czterech tygodni od 23 sierpnia) gwarantuje

czowiekowi nastpujce cechy: obyczajno, atwo w wysawianiu, wzniose myli,

umiejtno wspierania radami, pracowito, niestao, wszechstronne zdolnoci,

sprawiedliwo, mdro, dobro, askawo, miosierdzie, uczciwo, przychylno wobec

kobiet, pikne oblicze. Bdzie on wzity u ludzi zacnych (k.B3r) oraz przyjacielski.

Takie cechy, jak: niepowcigliwo, pracowito, szczcie, odwaga wobec nieprzyjaci,

dobra sawa, pozorny wzrost (k. B3r) znamionuj czowieka urodzonego pod znakiem Wagi

(od 23 wrzenia do 23 padziernika). Moe on si spodziewa na staro wysokich godnoci;

powinien unika koloru czarnego.

Pod znakiem Niedwiadka (Skorpiona od 23 padziernika do 21 listopada) przychodz na

wiat ludzie gniewliwi, przebiegli, zdrajcy, oszczercy, szydercy, niestali, przewrotni,

ozdobnie z ludmi mwicy, a w sobie jad tajcy (k. B4r), cudzoonicy, wielomwni, ale

zarazem szpetnie mwicy. Bd zwycia nieprzyjaci, suy wielkim panom. Niektrzy

ludzie znajd w nich upodobanie z powodu ich frantostwa.

Osoby, ktre przyszy na wiat w czasie przechodzenia Soca przez znak Strzelca (od 22

listopada do 21 grudnia), znamionuje pikne oblicze, czarne oczy, zacno, dobra mowa,

upodobanie w pielgrzymowaniu do dalekich krajw, piastowanie odpowiedzialnych urzdw.

Bd one wzite u panw; niebezpieczestwo moe je spotka ze strony wody.

Poczwszy od dnia 22 grudnia do 20 stycznia (pod znakiem Kozioroca) rodz si ludzie

niewiele znaczcy, skonni do gniewu, pracowici, swarliwi, w przygodach cierpliwi,

niestateczni, rednio zamoni, przestajcy z osobami nikczemnymi, weseli, naboni,

wdzicznej mowy, traccy prdko to, co dostan. Z wygldu zewntrznego oblicza

podunego i czerwonego.

Urodzony midzy 20 stycznia a 18 lutego (pod znakiem Wodnika) bdzie mowny, insze na

jzyku, a insze na sercu myli i intencyje majcy k.C2r), rednio zamony, znajdzie

powaanie u ludzi zacnych, uda mu si wyratowa z niebezpieczestw, odwiedzi obce kraje,

ale nie znajdzie tam szczcia, na wodach szkoda mu si bawi dla rnych niemocy, ktre

mu bd szkodziy (k.C2r). Bdzie patronem i dobrodziejem ludzi, ktrzy nauk

wyzwolonych pilnuj (k.C1r). Oblicze jego znamionuje pikno. Szczcie przyniesie mu

barwa czarna, wschd Soca, a szczeglnie 25 rok ycia.

Czas przyjcia na wiat midzy 19 lutego a 19 marca (pod znakiem Ryb) predysponuje do

takich cech, jak: dobra pami, wierno, wdziczno, wynioso, akomstwo, sprawno,

mieszno, miao, bycie miym. Z wygldu zewntrznego czowiek taki: bdzie

miernego wzrostu, krtkiej szyje, ale dobrze wypije (k.C2r). Czowiek spod znaku Ryb

podlega rnym niebezpieczestwom, nieszczcia spodziewa si moe ze strony kobiet,

szczcia od poudnia; powinien wystrzega si barwy czarnej.

Ten do prymitywny horoskop urodzinowy tworzony jest przez autora w sposb

dowolny, mona powiedzie, e nawet niedbay, gdy przy jednych znakach opis mamy peny

- Sowakowic wymienia cechy charakteru dziecka, wygld zewntrzny, skonnoci do

niektrych chorb, szczliwe bd nieszczliwe kolory, predyspozycje do okrelonych

9

zawodw; przy innych natomiast niektre z tych informacji pomija, nie stosujc adnej

zasady porzdkujcej czy selekcjonujcej prezentowane treci. Do zastosowania praktycznego

wymaga koniecznie znajomoci czasu urodzin, a przecie w XVII wieku nie kady tak

wiedz posiada. Z tego wzgldu Stanisaw Sowakowic w Nowym i starym kalendarzu... na

rok 1683 pomaga okreli, spod jakiej gwiazdy jest ten czowiek, ktry nie zna swego czasu

narodzin. Logika genitury pozwala nie tylko ze znajomoci dnia narodzin prognozowa

ludzkie cechy, ale take ze znajomoci cech czowieka wnioskowa o tym, kiedy przyszed

na wiat. Ci, ktrzy nie maj notatum nativitatis tempus, z swojej powinni si dorozumiewa kompleksyjej i

obyczajw, pod ktrym si rodzili planet33

.

Strzaka czasu genitury jest dwukierunkowa: biegnie od narodzin do mierci, ale te i

od kadego dowolnego momentu ycia zwraca si nieuchronnie wstecz do punktu

inicjalnego, godziny przyjcia na wiat. Oddziaywanie czasu jakociowego, biorcego

pocztek w chwili narodzin, okazuje si rozciga na wszystkie momenty ycia,

determinujc jako istnienia.

W kalendarzu z 1683 roku autor bierze pod uwag nie znaki Zodiaku, ale planety Ukadu

Sonecznego oraz Ksiyc, w konsekwencji czego wszystkie typy ludzi dzieli na siedem grup:

saturnalistw, jowialistw, marcyjalistw, solistw, wenereistw, merkurialistw i lunistw.

Saturnalista (czyli ten, kto si rodzi pod radiacjami Saturna) ma ogromn, brzydk

twarz, oczy czsto spogldajce ku ziemi i jedno z nich jest wiksze od drugiego, gruby i

duy nos, misze wargi, czarne oraz szorstkie wosy i powieki, brod ogolon albo rzadk,

rne zby, due i krzywe nogi, wzrost przecitny, sylwetk chud, cer pow. Mona go te

pozna po nastpujcych cechach: nieprdko si zakochuje, ale gdy poczuje mio, kocha

bez miary, ma gbokie myli i zdrowe rady, jest gniewliwy, akomy, zdradliwy, cichy,

maomwny, obarty, wolno chodzi, chowa w ziemi pienidze, unika rozmw34

. Et cuius

corpus hircum olet, ten jest urodzony Saturnalista (k.C4r).

Jowialista (urodzony pod wpywem Jowisza) jest biaej, lekko tawej cery, ma

rumiane policzki, due oczy, szerokie i okrge renice, kdzierzaw, okrg i rozdwojon na

kocach brod, krtkie i nierwne nozdrza, dwa przednie zby wielkie i rnice si od

pozostaych, z jak czarn maku (k.D1r), dugie biae, lekko krcone wosy, na gowie

ysin; nie jest ani chudy, ani gruby; jego kompleksja jest ciepa i wilgotna. Z obyczajw

jowialista to czowiek dobry, pobony, sprawiedliwy, poczciwy, wierny, wesoy, przyjemny,

dyskretny, szczodry, miosierny, spokojny, przychylny, szczery, starajcy si o przyja,

ugodowy, mdry, ostronie miay, z przymusu gniewliwy (k.D1r), przebierajcy w

potrawach i napojach, kochajcy zakony, szybko si uczy i ma dobr pami. Absque

Veneris officio prdko si rozchoruje (k.D1r). Jest krwistej kompleksji.

Marcjalist mona pozna po: okrgej niepozornej twarzy, penej czerwonych krost, z

kresk na czole lub gbie; szkaradnym i bystrym spojrzeniu, wielkim nosie, czerwonej cerze,

pomieszanej z czerni jakby nieco na kocu przypalonej, wosach rzadkich i rudawych, ani

krconych ani prostych, czciej jednak kdzierzawych, oczach maych i toczerwonych,

ognistych, rzadkiej brodzie, krzywych i dugich zbach, dugiej, grubej szyi, postawie

pochyej i duej. Niektrzy z Marcyjalistw s kosmaci na piersiach, rkach i nogach (k. D1r)

33 Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich, kapanom dla porzdku Kocioa Boego,

gospodarzom dla siania i szczepienia, chorym dla poratowania zdrowia, zdrowym dla traktowania spraw

powanych, myliwym dla szczwania wierza wielce sucy, na Rok Paski M.DC.LXXXIII, po przybyszowym

pierwszy, po przestpnym trzeci, z pilnoci wyrachowany przez M. Stanisawa Sowakowica, filozofijej i

medycyny w Akad. Krakowskiej doktora, w Krakowie, w Drukarni Schdelw, I.K.M. Typogr., k. C4r. 34 Por. Ibidem, k. D1r (kilku cech nie dao si odczyta z powodu zego stanu technicznego starodruku). Pozostae opisy typw ludzkich pochodz z kart: D1r, D2r.

10

Urodzony pod wpywem Marsa przejawia nastpujce cechy charakteru: jest

niestateczny, bezwstydny, uparty, gniewliwy, mciwy, niezgodny, zdradliwy, pyszny, pewien

siebie, niedowierzajcy ludziom. To zabijak, gupi, natrt, furyjat (k. D1r) i oszust. Ma

upodobanie w wojnach, buntach i rozruchach; duo je i pije; wiele chce, ale mao moe;

faszuje monety. Tacy ludzie s choleryczni, gdy przewaa w nich ciepo i sucho.

Czowieka, ktry przyszed na wiat pod wpywem Soca (czyli Solist) znamionuje:

pikna i okrga twarz, biaa, z lekka rumiana; dobre ciao miernego wzrostu, oczy rednie,

ale wystarczajco due i toczerwone lub czerwone; gowa wielka; wosy dugie,

kdzierzawe, te; wklsy nos, pikna gsta broda, rzadkie zby, szerokie usta, schodzce

si brwi. () a jeeli mia Soce in horoscopo, ma znak taki na twarzy, jest ysy. (k. D1r)

Jest kompleksji w miar ciepej i suchej. Z obyczajw oraz charakteru i predyspozycji Solista

to czowiek: poczciwy, szczodry, dny sawy, mdry i wielki, z powodzeniem piastujcy

urzdy, ma gbokie myli oraz dobre rady, ma si dobrze, ale nie jest sekretny (k.D2r).

Niektrzy solici na pokaz s naboni, a w rzeczywistoci to hipokryci.

Wenereist z kompleksyjej tak poznasz (k.D2r): jest podobny do jowialisty, ale z

urody przypomina bardziej kobiet, gdy ma pikne wesoe ciemne oczy, ktrymi afekty

przyjacielskie owi, brwi czarne zczone; wosy pikne, dugie, czasem krcone; twarz

okrg, pen; dobr cer, zakrzywiony nos, wargi niskie misze a wysze subtelne

(k.D2r); pikn szyj; wzrost i ciao rednie; piersi wskie, krtkie ebra, nogi grube. Cechuj

go: roztropno, wesoo, wymowno, szczcie, wdziczno, ucieszno, pobono,

sprawiedliwo, upodobanie do strojw, wonnoci, ozdb, muzyki, artw; podliwo,

bogobojno, ale poniekd gnuno i niech do nauki. Wenereici s kompleksji ciepej i

wilgotnej, wicej pij ni jedz.

Merkurialici (urodzeni pod wpywem Merkurego) to ludzie chudzi, redniego

wzrostu, majcy wysokie czoo, podun twarz, nos dugi i subtelny, pikne mae oczy;

rzadk, czarn i pikn brod, wargi subtelne, dugie wosy, podune palce. S mdrzy,

subtelni, obyczajni, szczerzy, chtni do nauki, w dysputach subtelni (k.D2r); s dobrymi

rachmistrzami, matematykami, sawnymi poetami, filozofami, uczonymi, zotnikami,

malarzami, snycerzami, zegarmistrzami; z dobrymi bywaj dobrzy, a ze zymi li(k.D2r).

Natur maj ciep i w miar such.

Lunici (czyli ci, ktrzy przyszli na wiat pod wpywem Ksiyca) maj biae ciao z

domieszk czerwieni; pikn, okrg i nieco blad twarz, na ktrej moe by jaki znak lub

pstrociny; oczy niezbyt wielkie i nie cae czarne, wypuke, jedno wiksze od drugiego albo

zezowate z defektem jakimkolwiek(k.D2r); brwi zczone. Lunici bkaj si, peregrynuj,

s lkliwi, podszyci tchrzem, lekkomylni, szyderczy, nie potrafi si ustatkowa,

przejawiaj skonno do gry w karty i koci, biesiad, czytania historii, bajek; szybko co

zrozumiej, ale te zaraz zapomn. Duo pi, Wener mniej kochaj (k.D2r), mao robi,

maj leniwy chd; s flegmatykami.

Obie charakterystyki ludzi (pierwsz biorc pod uwag Zodiak, drug wpyw

planet), pomimo wielu dzielcych je rnic, czy wsplne postrzeganie kategorii czasu

antropologicznego z perspektywy astralno - biologicznej. Aprioryczny moment narodzin

(ktrego przecie czowiek nie wybiera i nie ma na absolutnie adnego wpywu) jest czasem

kwalitatywnym determinujcym w chwili krytycznej przebieg ludzkiego ycia. Jest zarazem

momentem, ktrego oddziaywanie nie zamyka si w chwili narodzin, ale rozciga na czas

istnienia we wszystkich jego chwilach, a do biologicznej mierci. Kulminacja czasu

biologicznego zbiega si z kulminacj czasu astralnego (niejednokrotnie take feralnego) i

dopiero ten splot staje si funkcj jakoci istnienia. Takie postrzeganie kategorii czasu

11

stanowi pochodn obecnej w kalendarzach Stanisawa Sowakowica kosmologii, ktrej

fundamentem jest przekonanie o cisej cznoci makrokosmosu oraz mikrokosmosu

(czowieka), genez sw sigajce filozofii platoskiej i arabskiej, zwaszcza teorii wielkich

koniunkcji35

. Koncepcja czasu tak cile wie si z modelem wszechwiata, e nie da si jej

wyjani w oderwaniu od tego modelu. Czowiek w momencie narodzin nie jest niezapisan

kart - siy kosmiczne wpywaj na jako istnienia od momentu narodzin do mierci,

przenikajc wszystkie aspekty egzystencji decyduj o wygldzie zewntrznym, cechach

charakteru, preferencjach w wyborze zawodu, skonnociach do okrelonych chorb,

uzdolnieniach, o szczciu i nieszczciu, wreszcie o ludzkiej moralnoci. Bezporedni

przyczyn sprawcz jakoci istnienia stanowi potga makrokosmosu, ale oddziaujca zawsze

w okrelonym czasie. Kategoria czasu implikuje sens kalendarzowej antropologii -

zrozumienie tajemnicy czowieczestwa dokonuje si na drodze analizy wzajemnej relacji

czasu oraz ukadu gwiazd.

Obraz zaprezentowanego w kalendarzu Sowakowica z roku 1669 biologicznego

rytmu czasu przychodzenia ludzi na wiat mona graficznie przedstawi w postaci okrgu

podzielonego na dwanacie mniej wicej rwnych czci dwanacie jakoci wpyww

makrokosmicznych, a zarazem yciowych determinantw. W dziejach ludzkoci w kadym

kolejnym roku astronomicznym cykl powtarza si regularnie. Okazuje si wic, e czas

czowieka to pochodna unii czasw: biologicznego, astronomicznego, astrologicznego, tak

cile powizanych ze sob, e tworzcych specyficzn jako a konkretnie dwanacie

jakoci, z czego mona wycign wniosek, e charakterystyk caej ludzkoci da si

uproci, sprowadzajc do tych dwunastu wyznacznikw. Mona upraszcza jeszcze bardziej

nie dwanacie znakw Zodiaku, ale siedem planet i w zwizku z tym tylko siedem typw

ludzi, jak to przedstawia starodruk z roku 1683.

Odpowied na podstawowe pytanie antropologii filozoficznej kim jest czowiek -

sprowadza si do stwierdzenia, e czowieczestwo, definiowalne zaledwie przez dwanacie

bd siedem modeli, to funkcja czasu gwiazd oraz biologii.

Kategoria czasu narodzin czy si bezporednio z zagadnieniem granic wolnoci

czowieka gwiezdny determinizm nie da si spjnie poczy w logiczn cao z

woluntarystyczn koncepcj ludzkich czynw. Konsekwencje tego modelu czasu istotne s

zwaszcza w aspekcie etycznym filozofia genitury pod znakiem zapytania stawia zasadno

moralnych wymaga wobec jednostki oraz warto czynw ludzkich mona si przecie

urodzi dobrze (np. w Pannie), mona si urodzi le pod z gwiazd (np. w znaku

Skorpiona lub pod wpywem Marsa)36

. W pismach astrologicznych kwesti t interpretowano

na rne sposoby m.in. tzw. technik interrogacji37

, ale Stanisaw Sowakowic zdaje si nie

przejmowa tego typu dywagacjami, nie tumaczc zatroskanym rodzicom, jak mona

unikn szkodliwego wpywu radiacji gwiezdnych.

Porwnanie obu tekstw budzi zasadnicze pytania i wtpliwoci, na ktre autor kalendarzy

rwnie nie odpowiada swoim czytelnikom38

. W jednym starodruku mamy dwanacie typw

ludzi, w drugim siedem; ktra sia ma w takim ukadzie oddziaywanie wiksze na kod

jakoci czasu antropologicznego Zodiak czy radiacje planetarne? Czy oddziaywanie jednej

35 Por. Eugenio Garin, Zodiak ycia. Astrologia w okresie renesansu, Warszawa 1992, s.24. 36 Por. przysowia: urodzi si pod szczliw (lub nieszczliw) gwiazd Nowa ksiga przysw i wyrae

przysowiowych polskich, red. Julian Krzyanowski, Warszawa 1969, tom I, s. 772. 37 Eugenio Garin, op. cit., s.39: Jeli jednak w genitura gwiazdy wybieraj przeznaczenie czowieka, to

czowiek poprzez technik interrogacji odkrywa alternatywy, wci otwarte, przestrzenie obojtne, w ktrych

moe odwrci proces i wybra sobie wasn gwiazd. 38 Oczywicie trzeba bra pod uwag fakt, e nie wszystkie almanachy Sowakowica dotrway do naszych czasw, ale dla rangi omawianych problemw ten argument nie jest wystarczajcy.

12

z nich znosi wpyw drugiej, a moe si sumuj lub w jaki inny sposb koreluj? Gbsza

analiza wiedzie do podstawowych sprzecznoci brak obu tekstom spjnego obrazu genitury

- i bynajmniej nie jest to problem bahy przecie chodzi nie tylko o wygld zewntrzny (np.

kdzierzaw tudzie ogolon brod), ale rwnie predyspozycje do cnt (miosierdzie,

uczciwo, pracowito, cierpliwo, nabono, sprawiedliwo, bogobojno itp.), wad (np.

lekkomylno itp.), wreszcie nawet grzechy gwne (gniew, pycha, lenistwo, nieczysto,

nieopanowanie w jedzeniu i piciu).

Wyjani ten fakt mona na dwa sposoby najprawdopodobniej ani czytelnicy, ani

autorzy nie traktowali powanie tego typu horoskopw. Po drugie nawet ci, co w teori

genitury wierzyli, pouczani byli przecie nieustannie przez kalendarzystw o tym, e co

prawda astra regunt homines, ale nad gwiazdami jest wola Boska; zawsze pozostawaa wic

modlitwa majca moc odwrcenia zych radiacji.

Za przekonaniem o tym, e nikt na serio horoskopw urodzinowych traktowa nie

mg, przemawia jeden istotny fakt - zaprezentowana powyej teoria genitury stanowi czsty

temat XVII-wiecznej kalendariografii (almanachy Sowakowica nie s na tym tle

ewenementem, ale wpisuj si w okrelony model mylenia o czasie pocztku, powszechny w

innych tekstach epoki), ktremu brak spjnoci.

W podobny sposb omawia horoskop narodzinowy Stefan Furman w kalendarzu na

rok 1661; przykadowo o ludziach urodzonych pod znakiem Wodnika (19 stycznia 17

lutego) pisze, e s: tajemniczy, mdrzy, dowcipni, chciwi, wierni, obyczajni, wystrzegaj si

wody, nie spodziewajc si od niej adnego szczcia, czsto cierpi ndz, przejawiaj

skonnoci do febry. Chopcy prdko si gniewaj, s skromni i skryci w swoich sprawach,

sawni u ludzi, maj predyspozycje do nauki, ch do pielgrzymowania, s prdcy i chytrzy w

handlu, skpi, leniwi, przewyszaj swoje rodzestwo, s lubiani przez kobiety, pomimo e

czasem cierpi ubstwo, nie bardzo si nim przejmuj. Dochodz do bogactw nie wasnym

staraniem, ale dziki pomocy yczliwych przyjaci. Prdko siwiej i dugo yj. Maj

skonno do chorb: ng, gowy, piersi, ledziony, brzucha. Szczliwe s dla nich wszystkie

rzeczy wietrzyste i wodne, czyli np.: ki, myny, rybactwo. Nie lubi prac w polu ani

zwizanych z ogniem. Urodzone w tym czasie dziewczynki przejawiaj t sam natur,

kochaj prawd, s stateczne, podne, bogate, przyjd do wielkich godnoci.39

Zgodnie z powyszym modelem Stefan Furman opisuje cechy dzieci urodzonych w

caym roku np. chopcy spod znaku Barana s piknego ciaa, podugowatej twarzy i

szyjej, wielkie maj yy u czoa, kdzierzawy i gsty wos, ciemne oczy40

. Urodzeni midzy

17 lutego a 20 marca lubi kompani, trunki, gr, s niestateczni w przedsiwziciach41

.

Inny autor kalendarzy nawizujcy do genitury Mikoaj Broek o dzieciach urodzonych

pod znakiem Ryb notuje tak informacj: Dziatki, ktre si podczas Ryb rodz, s ludzkimi i sposobnymi ludmi, rady kademu usuguj, bd

bogate, szczodre, ale przeci niestateczne w swym przedsiwziciu42

.

39 Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich na rok po zbawiennym narodzeniu Pana i

Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa M.DC.LXI, tak sporzdzony, e si potentatowie wielcy i ich oficyrowie,

uczoni i prostacy, onierze, kupcy i gospodarze ucieszy i udelektowa z niego mog, przez Stafana Furmana,

fil. magist. i poet zacnego, Cum Gratia et speciali privileg. S.R.M. Pol. et Svec. We Gdasku, nakadem Wdowy

Jerzego Forstera Bibliop. K. J. M. Drukowano przez Dawida Fridricha Rhetiusza, k. A3r-A4r. 40 Ibidem, k. B2r. 41 Ibidem, k. B1r. 42 Hemerologeion abo nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich z wyborem czasw i

aspektami na Rok Paski 1677, przybyszowy, pierwszy po przestpnym, przez M. Mikoaja Brosciusa, filozofijej

doktora, sawnej Akademijej Krakowskiej w Wielkim Kolegium, astrologijej i geometryjej ordynariusza, z

pilnoci wyrachowany i ku dobremu pospolitemu wydany, w Krakowie w druk. Wojciecha Goreckiego I.K.M. i sawnej Akad. Krak. Typogr., k. A4r.

13

Urodzone pod znakiem Barana bd skonne do zwady, dojd do wysokich urzdw, ale

mog si spodziewa zazdroci i nieaski43

.

Dzieci, ktre przyszy na wiat w Blinitach, bd si chtnie i dobrze uczy, wtrca si w

obce sprawy, przejawia skonno do artw, cierpie przykroci, od przyjaci nabd wiele

pienidzy, a poza tym: paszczyk nosz na obu ramionach.44

Z kalendarza Franciszka Tvatera na rok 1699 rodzic mg si dowiedzie, e dziecko

narodzone w marcu nage bdzie w swej myli, a moni si go bd ba45

, w kwietniu

bdzie bezpodne; w czerwcu niemiae i gupie46; w padzierniku zego przyrodzenia i

mowy nieprzyjemnej47. Fatalny los wry narodzenie 1 sierpnia: kto si tego dnia urodzi, nie

powiedzie si do dobrego, ale z mierci zginie.48

Do teorii czasu narodzin nawizuje rwnie almanach Adama Kazimierza

apczyskiego na rok 1682, w ktrym autor zamieszcza Nauk krtk o znakach

niebieskiego zodyjaku. Do czego czowieka kade z nich sposobi, gdy si pod nim urodzi.

Tekst zdradza liczne podobiestwa z Nowym i starym kalendarzem... Stanisawa

Sowakowica na rok 1669. Wymienione s cechy potomstwa, wygld zewntrzny,

predyspozycje, uzdolnienia np. o urodzonych np. pod znakiem Barana czytamy: Zaczym ktokolwiek si rodzi tej godziny, ktrej Baran zostaje na wschodzie Soca, czowiek taki

bdzie urody piknej, statury rzedniej, suchy, cery na ciele niadej, wosw kdzierzawych, obfitych,

a ku biaoci si skaniajcych, uszu maych, szyje dugiej, ciaa trwaego, w sprawach swoich prdki, mniej stateczny, gniewliwy, do Marsowych si zabaw biorcy i w nich osobliwe przez ywot swj

ukontentowanie majcy, dowcipny, sia o sobie rozumiejcy, gorcej i cholerycznej kompleksyjej.49

Urodzeni pod znakiem Byka maj wysokie czoo, wypuke, wielkie oczy, czarne brwi, grub

szyj, szerokie piersi, tawe wosy, szerokie ramiona, mierny wzrost, sin cer, wspaniay

chd. S mni, szczliwi, uzdolnieni do wszelkich prac, chtni, weseli, lubiani przez ludzi,

towarzyscy, miosierni, poboni, niecierpliwi w nieszczciu, znajduj upodobanie w

zabawach50 - wedug tego schematu Adam Kazimierz apczyski opisuje inne znaki.

Mona bra pod uwag Zodiak, poszczeglne planety lub te wzajemne ukady planet

ilo moliwych wariantw cech potomstwa mnoy si i komplikuje jeszcze bardziej.

Kalendarz Kazimierza Ceyplera omawia genitur w zalenoci od ktowego pooenia planet: Na przykad jeeli si kto rodzi w ten czas, kiedy trzeciak Saturna z Ksiycem, rozumiej o takim, e bdzie u

potentatw wiata w wielkiej zostawa stymie i owszem te wzwy pomienione aspekty niebieskie znaczn inauguruj na paskich i krlewskich dworach ask, respekty osobliwe, szczcie i pewn fortun ()51.

43 Ibidem, k. B1r. 44 Ibidem, k. B3r. 45 Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich z wyborem czasw i aspektami na Rok Paski

M.DC.XCIX, ktry jest przybyszowy, po przestpnym trzeci. Przez M. Kazimierza Franciszka Tvatera, w

przesawnej Akademijej Krakowskiej filozofijej doktora, z pilnoci wedug rachunku Tabularum Rudolfinarum,

jako midzy inszymi najdoskonalszych, wyrachowany. W Krakowie w Drukarni Franciszka Cezarego I.K.M. i

I.M.X. Biskupa Krakowskiego Siewierskiego, take przesawnej Akademijej Krakowskiej Typografa, k. A4v. 46 Ibidem, k. B3v. 47 Ibidem, k. C3v. 48 Ibidem, k. C1v. 49 Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich, kapanom dla porzdku Kocioa Boego,

gospodarzom dla siania, szczepienia etc. Chorym dla poratowania zdrowia. Zdrowym dla traktowania spraw i

dzie powanych wielce sucy. Na Rok Paski 1682, ktry jest przybyszowy, po przestpnym drugi, ku dobru

pospolitemu. Przez M. Adama Kazimierza apczyskiego, nauk wyzwolonych i filozofijej w przesawnej

Akademijej Krakowskiej doktora i profesora z pilnoci wyrachowany i do druku podany. W Krakowie w

Drukarni Wojciecha Goreckiego, I.K.M. Typogr., k. A3r. 50 Ibiem, k. A3r. 51

Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich z wyborem czasu i aspektami na Rok Paski 1700,

ktry jest po przybyszowym pierwszy, nie przestpny za propter correctionem Gregorianam. Przez M.

Kazimierza Ceyplera, w przesawnej Akademijej Krakowsk. filozofijej doktora, matematyki profesora, z pilnoci wyrachowany (brak m. wyd)., k. A3r.

14

Porwnujc powysze opisy, doszuka si mona okrelonych podobiestw

dotyczcych wygldu zewntrznego oraz cech potomstwa, ale zarazem tak znacznych rnic,

e nie mona mwi w przypadku polskiego kalendarza siedemnastego stulecia o istnieniu w

nim jednakowego, spjnego dla wszystkich tekstw obrazu czasu narodzin. Wsplny maj

jedynie punkt wyjcia teori genitury powizan z teori wielkich koniunkcji, rny

natomiast punkt dojcia - dowolnie wymylane cechy potomstwa. Moe wanie dziki temu,

e kalendarze nie prezentoway w tym aspekcie wizji spjnej, czytelnicy nie przywizywali

wikszej wagi do prognoz autorw, ani w nie bezkrytycznie nie wierzyli - ta teza wymaga

jednak dalszych bada potwierdzajcych j w tekstach rdowych. Podobnie zreszt nasza

kultura wspczesna (a konkretnie czasopisma kobiece) zasypuje czytelnikw mniej lub

bardziej udatnymi horoskopami, ktrych przecie rozsdnie mylcy ludzie powanie nie

traktuj.

Kalendarzowy model czasu narodzin niespjny, niejednolity, stanowicy sui generis uni

czasu biologicznego, astralnego oraz feralnego, egzystuje w tekstach epoki bez adnej

gbszej logiki czy potrzeby weryfikacji.

wiadomo mierci, stanowicej ostatni kulminacj czasu biologicznego, w

wymiarze kulturowym prowadzi moe do postaw skrajnych bd do jej przemilczania,

pomijania, usuwania, bd do nieustannego przypominania o jej potdze i nieuchronnoci;

moe zarwno odebra sens yciu, jak i sens mu nada52

. XVII-wieczne kalendarze wydaa

kultura, ktra nie przemilczaa faktu mierci, ale oswajajc czytelnika z czasem i

przemijaniem, rwnoczenie oswajaa z nieuchronnym kocem ycia. O ile cech znamienn

pierwszej kulminacji czasu biologicznego (dzie narodzin) stanowi cise poczenie z

czasem astrologiczno prognostykarskim, to kulminacja ostatnia (hora mortis) ukazana jest

przez kalendarzystw w odmienny sposb ten moment odnosz do Boga.

Zagadnienie mierci poruszy w Nowym i starym kalendarzu... na rok 1698 Stanisaw

Sowakowic przy okazji rozwaa o sposobach i moliwociach przeduenia ludzkiego

ycia. Odwoa si w pierwszym rzdzie do tradycji biblijnej do rozwaa psalmisty53

oraz

Hioba54

, podkrelajcych krtko ludzkiej egzystencji i jej nieuchronny kres. Panem czasu,

wyznaczajcym dugo ziemskiego bytowania czowieka, jest jedynie wszechmocny Bg, a

Jego ostatecznych wyrokw nie potrafi odwrci ani medycy, ani medycyna. Ustalony przez

Stwrc antropologiczny terminus absolutus do tego stopnia nie ley w gestii czowieka, e

nie tylko nie mona go przeduy, ale nawet skrci. S jednak w yciu takie sytuacje, kiedy

moemy si uchroni przed mierci, lecz dotycz tyko terminos conditionatos: () dwojakie s terminy ycia naszego. Alii sunt absoluti, to jest ktrych si uchroni nie moemy, alii

conditionati, to jest ktrych si uchroni za staraniem moemy. Na przykad naznaczy komu Bg termin ycia

lat [liczba nieczytelna] abo 70 abo 80, takowy termin jest absolutus, ktrego ani medyk ani medycyna przeduy ani skrci nie moe. Gdy za komu Pan Bg in tantum dugo y przeznaczy in quantum w kadej

rzeczy omne nimium tanquam naturae inimicum bdzie si wystrzega etc. in quantum wczenie medyka dla

poratowania zdrowia do siebie zaprosi, takowy termin jest conditionatus i moe Bg i medycyna prolongare

()55.

52 Na temat postaw wobec mierci por. Anna Paweczyska, Czas czowieka, Wrocaw 1986, s. 111-129. 53 Autor perykopy biblijne cytuje za Wulgat. Tu ma na myli Ps 39,6a por. we wspczesnym tumaczeniu:

Oto wymierzye moje dni tylko na kilka pidzi - Pismo wite Starego i Nowego Testamentu w przek. z

jzykw oryginalnych, oprac. zespl biblistw polskich z inicjatywy Benedyktynw Tynieckich, Pozna 1988. 54 Por. Hi 14,5: Czowieka dni ilo zliczona, i liczba miesicy u Ciebie, kres wyznaczye im

nieprzekraczalny - Pismo wite Starego i Nowego Testamentu w przek. z jzykw oryginalnych, oprac. zespl

biblistw polskich z inicjatywy Benedyktynw Tynieckich, Pozna 1988. 55 Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich, kapanom dla porzdku Kocioa Boego, gospodarzom dla siania i szczepienia, chorym dla poratowania zdrowia, zdrowym dla traktowania spraw

15

Na potwierdzenie tezy o terminach uwarunkowanych ludzkim dziaaniem autor przytacza

rwnie tradycj biblijn uzdrowienie Ezechiasza, ktry w chwili mierci wymodli sobie

pitnacie lat ycia56

oraz rozwaania Syracha o potrzebie wezwania lekarza w chorobie i

powierzenia si Bogu57

. Choroby, ktre zsya Bg dla opamitania si grzesznika i

wymierzenia mu doczesnej kary, mog by wyleczone przez medykw (ktrymi nie trzeba

nimi gardzi), a take modlitw, Komuni wit oraz sakrament pokuty.

Taki obraz czasu mierci (punkt, do ktrego biegnie strzaka ludzkiego czasu) uwiadamia

istnienie nieprzekraczalnej granicy ziemskiego bytowania, ale rwnoczenie nieznajomo

wyrokw Boga sprawia, e w kadej sytuacji zagroenia ycia mona wszelkimi dostpnymi

sposobami je ratowa. W tej kracowej sytuacji kalendarzysta rodki medyczne cile czy z

praktykami religijnymi czas Boga splata si tu w szczeglny sposb z czasem medycyny i

biologii.

Temat mierci powraca na kartach kalendarzy XVII-wiecznych przede wszystkim w

formie krtkich wierszy, sentencji, przysw, umieszczanych najczciej obok tabel czasu.

Autorzy powielaj myli, aforyzmy, znane w tradycji kultury europejskiej np. podkrelaj

wszechpotg mierci, ktra nie patrzy ani na wiek czowieka, ani na stan majtkowy, ani

mdro, ani na pozycj spoeczn: mier wysokich tytuw bynamniej nie lka si

58.

Nie ufajcie uczeni w swoje mdre gowy, ma Lachezis i na was miertelne okowy59

.

mier na urod i na modo respektu nie ma60

.

powanych, myliwym dla szczwania zwierza wielce sucy, na Rok Paski M.DC.XCVIII, ktry jest po

przybyszowym i przestpnym drugi, przez M. Stanisawa Sowakowica, filozofijej i medycyny w Akademijej

Krakowskiej doktora i profesora z pilnoci wyrachowany, w Krakowie, k. B2r-B2v. 56 Autor w tym miejscu podaje bdnie sigla biblijne, ale chodzi mu o wydarzenia opisane w dwudziestym

rozdziale Drugiej Ksigi Krlewskiej - por. 2 Krl 20, 1-6a: W owych dniach Ezechiasz zachorowa miertelnie.

Prorok Izajasz, syn Amosa, przyszed do niego i rzek mu: . Wtedy Ezechiasz odwrci si do ciany i modli si do Pana mwic: . I paka Ezechiasz bardzo rzewnie. Jeszcze Izajasz nie wyszed z dziedzica

rodkowego, kiedy Pan skierowa do niego sowo:

16

Podobn myl zawiera czterowiersz z kalendarza Adama Pcherzyskiego; przy tabeli czasu

na marzec autor pisze: Tu mierci znajduje si panowanie samy,

Zabiera stare baby, zrywa mode damy.

Panuje nad modymi mier we dnie i w nocy, Bez respektu adnego, do grobu ich toczy

61.

Przy miesicu kwietniu kalendarzysta mwi o strachu towarzyszcym czowiekowi

przed mierci oraz o potrzebie wezwania kapana, by godnie przygotowa si na moment

odejcia ze wiata62. Przy grudniu dodaje uwag o nieprzekupnoci mierci, przed ktr nie

uchroni si nawet bogacz63. Przy lutym ironicznie wyraa si o starcu, ktry oczekuje

wiatowych zaszczytw, a powinien pomyle o zbawieniu wiecznym64.

Wobec mierci wszyscy ludzie s rwni nie ma ona wzgldu na wielkich czy

mdrych tego wiata; opisujce t prawd kalendarzowe wiersze przypominaj synne

redniowieczne dances macabres. W kalendarzu Stanisawa Sowakowica na rok 1667

czytamy: Kto krl, kto by niewolnik, nikt w ten czas nie zgadanie,

Kiedy z nas na obudwu dekret Boski padnie.

I choby przyszo ziemi, co skrya, powraca,

Trudno si, kto tam pan, kto ebrak, domaca65.

T sam myl zawiera almanach autora z roku 1680: Ziemia nie pyta, czy ty chop czy szlachcic.

Jak tobie, tak mnie zrobi trumn z tarcic66. Jeeli pan czy doktor, nie pyta miretucha.

Wemie starca, modego, namaca i gucha67.

Wszechpotga mierci objawia si rwnie w jej nieuchronnoci gdy Bg wyznacza

moment zejcia ze wiata, czowiek nie moe ju nic poradzi, gdy jego czas biologiczny

dobiega kresu: Nie chce- si widz jeszcze z tego wiata,

al ci opuci ony, siostry, brata.

Le e tym P. Bg, a nie czowiek wadnie, Musisz i, kiedy na ci kostka padnie68.

61 Kalendarz polski i ruski wit rocznych i biegw niebieskich, z wyborem czasw i aspektami na Rok Paski

M.DC.XCIV, po przybyszowym pierwszy, a po przestpnym wtry, przez M. Adama Pcherzyskiego w

przesawnej Akademijej Krakowskiej filozofijej doktora i profesora z pilnoci wyrachowany, w Krakowie w

Drukarni Franciszka Cezarego, I.K.M, I.M.X. biskupa krakowskiego ksicia Siewierskiego take przesawnej

Akademijej Krakowskiej typografa, k. B1r. 62 Ibidem, k.B2r. 63 Ibidem, k.D2r. 64 Ibidem, k. A4r. 65 Nowy i stary kalendarz, w ktrym oprcz wit rocznych i biegw niebieskich z wyborami na Rok Paski 1667, po przybyszowym pierwszy, a po przestpnym trzeci, sporzdzonych stanom rnym, jako to duchownym,

wieckim, rycerskim, gospodarskim, kupieckim etc. sucych. Wydana jest astrologiczna informacyja dla

snadniejszego poratowania sabego zdrowia, przez M. Stanisawa Sowakowica, filozofijej doktora i profesora,

astrologijej w Maym Kolegium ordynariusza. Tudzie podaje si pami pierwszych pocztkw niektrych

prowincyj, krlestw, miast i zakonw, z przydatkiem przestrogi, jak niebezpieczna rzecz jest chrzecijanom

dawa si leczy ydom niewiernym, w Krakowie, w Drukarni Balcera mieszkowica J.K.M. Typ., k. B1r. 66 Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich, kapanom dla porzdku Kocioa Boego,

gospodarzom dla siania i szczepienia etc., chorym dla poratowania zdrowia, zdrowym dla traktowania spraw i

dzie powanych wielce sucy, na Rok Paski MDCLXXX przybyszowy i przestpny, z pilnoci wyrachowany

przez M. Stanisawa Sowakowica, filozofijej i medycyny doktora, w Druk. Jerzego i Mikoaja Schedlw I.K.M.

Typogr., k. A4r. 67 Ibidem, k. D1r.

17

Z motywem mierci wie si motyw czasu jako siy niszczcej czowieka, zowrogiej,

destrukcyjnej69

. Pomimo e ludzie odchodz ze wiata bez wzgldu na wiek kalendarzowy,

mier modych wydaje si by wbrew naturze, natomiast zgon starych wpisuje si w

porzdek ziemskiego istnienia: modemu jeeli umrze przychodzi, mier jego cika bywa. Abowiem umiera sprzeciwiajcym si

przyrodzeniem, zaczym wielki gwat w czonkach swoich czuje. Stary za jakoby dobrowolnie i sama przez si

mier przychodzi, ktrej si czonki starego i siy nie sprzeciwiaj i dlatego lekka bywa.70

Ta opinia z kalendarza Mikoaja rawskiego nasuwa wniosek o istnieniu w potocznej

mentalnoci pewnej idealnej miary czasu antropologicznego, czyli wzorca czasu ziemskiego;

do jego podstawowych cech naley przeycie przez jednostk ludzk wszystkich etapw

ontogenezy od dziecistwa do mierci. Gdy ktry z tych etapw czasu nie zostanie

dopeniony, towarzyszy temu przekonanie o zachwianiu adu istnienia (por. chociaby Treny

Jana Kochanowskiego). Obrazem opisujcym peni biologicznego czasu czowieka jest

popularny w literaturze staropolskiej topos czterech pr roku jako czterech etapw ycia: () jako czowieka i kadego wierzcia pierwszy wiek od narodzenia jego jest nawilgotnieszy, a to jest

dziecistwo, wtry gortszy, jako modziestwo, trzeci suchy, jako wiek mski, a ostatni zimny, to jest wiek

staroci. Tyme sposobem, gdy Soce ten cyrkui Zodiak obiega, cztery czci roku podobne wasnoci tym

czterem wiekom nam si okazuj71.

Uporczywe nawracanie tematu mierci stanowi cech charakterystyczn kalendarzy,

ktre nie przemilczaj prawdy o kresie ludzkiego czasu, ale podkrelaj wanitatywno

istnienia. W tym kontekcie pojawia si znany ju ze staroytnoci topos czowieka

wdrujcego (homo viator); w kulturze chrzecijaskiej wdrwka yciowa otrzymuje sens

wyszy - to droga do ojczyzny niebieskiej: Abowiem nie mamy sobie pomyla, jakobychmy w tej gospodzie wiata dugo zosta mieli, lecz nasz umys i myli ku wiecznoci obracajmy (...). Jozefus w ksidze Dziejw ydowskich wspomina: Migremus hinc.

Bierzmy si precz std. Co nam te Pan Bg wielorakim sposobem pokazuje, osobliwie gdy mr na nas

dopuszcza i wiele ludzi przeze uprzta, ktrzy przed tym mao na pamitali.72

Z toposem czowieka wdrujcego oraz ycia jako wdrwki (peregrinatio vitae)

czy si w kalendarzowej refleksji o przemijaniu i mierci topos ubi sunt? Almanach Adama

Pcherzyskiego wylicza wielkich, silnych, bogatych, wpywowych, mdrych tego wiata,

ktrych sawa i potga odeszy wraz ze mierci: Gdzie jest teraz sawna Platona, Arystotelesa, Galena i inszych tak wielu filozofw nauka? Gdzie krlestw i

obywatelw owa nieporwnana odwaga; zgina. Synie- teraz Persw bogactwo i mw dzielnych krlestwo;

zgino. yje- teraz Macedoczykw przy Aleksandrze Wielkim wszystkiego wiata zwycizcw wrodzona

68 Rzymski i ruski kalendarz z prognostykiem na Rok Paski 1690, przybyszowy, a po przestpnym wtry, przez

M. Stanisawa Niewieskiego, nauk wyzwolonych i filozofijej doktora, fizyki w Akademijej Zamojskiej profess.,

astronoma i geometr wyrachowany, w Zamociu, drukowano Roku P. 1689, k. A3v. 69 Por. Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich z wyborem czasw i aspektami na Rok Paski

M.DC.XCVIII, ktry jest po przestpnym i przybyszowym drugi, przez M. Kazimierza Tvatera, w przesawnej

Akademijej Krakowskiej filozofijej doktora i matematyki profesora, z pilnoci wyrachowany i do druku podany.

W Krakowie, w Drukarni Akademickiej, k. A4v. 70 Hemerologeion () na Rok Paski 1666, () przez Mikoaja rawskiego (), k. B3r. 71 Przestroga abo obwieszczenie przypadkw rozmaitych na Rok Paski 1610, wtry po przestpnym, z nauki

gwiazdozorskiej jako napilniej zebrana, Gerzego Lemki LLm Pract., Krakw, Druk. Wojciecha Kobyliskiego,

k. B2v- B3r. 72 Nowy i stary kalendarz na rok po aski penym i zbawiennym narodzeniu Pana i Zbawiciela naszego Jezusa

Chrystusa MDCLV. W tym roku jest 13 Miesicw i jedno mae zamienie Soca 6 dnia lutego. Na horyzont

gdaski i toruski i inszych miejsc okolicznych dyrygowany i do uywania go w Koronie Polskiej wygotowany i

na podanie polskim jzykiem wydany. Take te o ktrym czasie Soce i Ksiyc wschodzi i zachodzi i jako

dugi kady dzie jest, wic i tu najdziesz osobny kalendarz domowy dla gospodarzw z astrologickim

prognostykiem, przez Laurentiusa Eichstadiusa, Med. doct. krlewskiego miasta Gdaska, fizyka i matematyka.

Cum gratia et speciali privilegio S.R.M. Pol. et Suec. We Gdasku, z nakadem Ernesta i Andrzeja Juliusza Mollera braci i bibliopolw K.J.M, k. G1v.

18

sia i nieuhamowana potga; z mierci Aleksandrow upada. () Jest albowiem Bg Wszechmogcy, ktry

nam okreli terminy spraw, wiek i stopnie wszystkim rzeczom opisa73.

Absolutna konieczno przemijania nie stanowi jednake igraszki gupiego, okrutnego

i lepego losu, ale znajduje racj wysz w planach Boga, naznaczajcego terminy spraw.

Ostatecznym Panem czasu ludzkiego okazuje si Bg, co almanachy podkrelaj jednym

gosem. Prawa astrologii (wszechobecnej w kalendarzowej koncepcji czasu ludzkiego) w

godzinie mierci wydaj si by zawieszone.

W obliczu powagi i witoci momentu zakoczenia ziemskiej wdrwki objawia si pena

prawda o wartoci czowieka. Na jako tej chwili wpyw ma cae doczesne ycie, dlatego nie

mona dobrze umrze, jeeli yo si le: Qualis vita, finis ita. Kto le y, umrze dobrze takowy nie moe.74

To przekonanie funkcjonuje w dobie staropolskiej w formie przysowia: Jaki ywot, taka

mier75

.

wiadomi rangi poruszanego zagadnienia, kalendarzyci staraj si niejednokrotnie

nauczy swoich czytelnikw sztuki dobrego umierania. Przede wszystkim podkrelaj

potrzeb czujnoci oraz troski o wasn dusz: Przytym si te o dusz stara mamy, poniewa kada rzecz swj naznaczony czas ma. Bo wanie jako si rok

dokocza, tak te czas mierci naszej si przyblia. Syrach. w rozdz. 15 v.1.76

Przestrzegaj przed zym trybem ycia, sprowadzajcym na czowieka zgon jako kar za brak

opanowania: Jade, pie, skakae, szarpae bez miary.

Wytchniesz tego niedugo, wo ci na mary77.

Zalecaj, by w godzinie mierci rozporzdzi wasnym majtkiem78

.

Oprcz tego typu drobnych porad, uwag, przestrg, wyraonych czsto w formie

sentencji, kultura XVII wieku wydaa specjalny almanach powicony godzinie umierania

aciskie Calendarium novum ad bene moriendum perquam utile, przetumaczone na jzyk

polski przez Teofila Rutk (czste wznowienia kalendarza wiadcz o jego olbrzymiej

popularnoci w swoich czasach).

Starodruk stanowi typ kalendarza wiecznego, aktualnego w kadym roku (wymienia

jedynie nazwy miesicy i numery poszczeglnych dni). Opatrzony zosta dedykacj (Annie

Leszczyskiej) oraz przedmow do czytelnika, objaniajc mu potrzeb posiadania

specjalnego kalendarza powiconego godzinie mierci. Ludzie radz si kalendarzy w

rnych sprawach (Bardzo czsto zwyke si radzi, majc sporzdza sprawy twoje,

kalendarza, eby wiedzia, jaki dzie, i jeli- niebo yczliwe bdzie etc.79

), a przecie nie

73 Kalendarz polski i ruski wit rocznych i biegw niebieskich, z wyborem czasw i aspektami na Rok Paski

M.DC.XCIV, po przybyszowym pierwszy, a po przestpnym wtry, przez M. Adama Pcherzyskiego w

przesawnej Akademijej Krakowskiej filozofijej doktora i profesora z pilnoci wyrachowany, w Krakowie w

Drukarni Franciszka Cezarego, I.K.M, I.M.X. biskupa krakowskiego ksicia Siewierskiego take przesawnej

Akademijej Krakowskiej typografa, k. E1v. 74 Nowy i stary kalendarz wit rocznych i biegw niebieskich kapanom dla porzdku Kocioa Boego, gospodarzom dla siania i szczepienia, chorym dla poratowania sabego zdrowia, zdrowym dla traktowania

spraw powanych, myliwym dla szczwania zwierza wielce sucy, na Rok Paski M.DC.XCV po przybyszowym

wtry, po przestpnym trzeci, przez M. Stanisawa Sowakowica, filozofijej i medycyny w Akademijej Krak.

doktora i profesora z pilnoci wyrachowany, w Krakowie w Drukarni Akademickiej, k. D1v. 75 Cyt. za: Now ksig przysw i wyrae przysowiowych polskich, red. Julian Krzyanowski, Warszawa

1972, tom III, s. 970. 76 Nowy i stary kalendarz na rok () MDCLV () przez Laurentiusa Eichstadiusa, (), k. D4r. 77 Nowy i stary kalendarz () na Rok Paski 1667() przez M. Stanisawa Sowakowica (), k. A4v. 78

Nowy i stary kalendarz () na Rok Paski M.DC.LXX.VIII () przez M. Stanisawa Sowakowica (), k.

A2v. 79 Kalendarz nowy do dobrej mierci bardzo poyteczny, z aciskiego w Pradze po trzykro, a ostatnie Roku Paskiego 1679 wydanego, na polski jzyk przez jednego kapana Soc. Jesu [Teofila Rutk] przeoony i do

19

ma waniejszej, ni dobra mier, poniewa stanowi ona nie tylko kres ycia ziemskiego, ale

rwnie moment decydujcy bd o wiecznym zbawieniu, bd o potpieniu. Dlatego Teofil

Rutka w duchu redniowiecznych sztuk umierania poucza czytelnika: Umrze wprawdzie do natury, ale dobrze umrze do nauki naley.() Do mierci si dobrze gotuj. () Nie

masz tu adnego dnia nieszczsnego, oprcz tego, ktry ty sam uczynisz mierci nieszczliw dla twego

grzechu nieszczsnym80.

Umierania trzeba si uczy wytrwale, cierpliwie, z dnia na dzie, poniewa czowiek,

nie znajcy godziny wasnej mierci, powinien by na ni nieustannie gotowy; medytacja nad

t tajemnic prowadzi do potrzeby czujnoci, majcej swj wyraz przede wszystkim w

wystrzeganiu si grzechw miertelnych oraz prowadzeniu dobrego ycia.

Teofil Rutka wyjania, w jaki sposb korzysta z kalendarza naley rano, przed

udaniem si do codziennych obowizkw, przeczyta fragment opisujcy ycie i zasugi

witego z danego dnia, a nastpnie naladowa go oraz prosi, by wymodli szczliw

mier.

Zamieszczone przy kadym dniu notatki s krtkie, kocz si modlitw

wstawiennicz. Pisane s w duchu redniowiecznych ywotw witych, penych cudownoci

oraz swoistych praktyk pokutno-ekspiacyjnych np. witemu Rajmundowi do modlitwy

porannej suy anio, a paszcz przez morze rozpostarty, do prdkiego przewozu81

; w.

Genowefa spoywaa pokarmy dwa razy w tygodniu, nie pia wina, a ilekro wejrzaa na

niebo, zalewaa si zami82

; w. Makariusz przez siedem lat nie spoywa adnych

gotowanych pokarmw, przey dwadziecia dni bez snu oraz dla obrony czystoci wystawia

swe nagie ciao na da komarw83

.

Starodruk opatrzony jest te opisem Mki Paskiej (od s. 375 - Mka Chrystusowa

we Mszy w. wyraona. I dla poytku wiernych duchownego przez jednego kapana Societati

Jesu wiatu podana) oraz rachunkiem sumienia.

W kalendarzu Teofila Rutki uczenie si dobrego umierania polega ma na

naladowaniu ywotw witych, postawie gotowoci i czujnoci, unikaniu grzechw oraz

trwaniu na modlitwie. Sztuka umierania jest tym samym sztuk dobrego, chrzecijaskiego

ycia. Postrzegany z perspektywy religijnej moment odejcia ze wiata to najwaniejsza

chwila czasu antropologicznego, decydujca o jakoci ywota wiecznego.

XVII-wieczni kalendarzyci o godzinie mierci mwi jednym gosem - podkrelaj

powag, rang chwili, jej nieuchronno oraz znaczenie dla zbawienia wiecznego. Ukazujc

wanitatywn kondycj istnienia ludzkiego, niejednokrotnie powielaj myli obecne w

barokowej liryce nurtu metafizycznego. W perspektywie czasu sakralnego ycie ludzkie to

droga, a cilej odcinek drogi wyznaczony przez dwa punkty graniczne dzie narodzin i

mierci. Ta perspektywa sprawia, e almanachy rnicuj mier na dobr (w asce) oraz z

(w grzechu), dlatego nie tyle wane okazuje si, kiedy czowiek umiera (na ktrym etapie

biologicznego ycia), ale jak umiera. Aksjologia czasu mierci otrzymuje podbudow

teologiczn oraz pync z niej jasn wykadni moraln. Czas mierci, w przeciwiestwie do

czasu narodzin, wyzwala si spod wpyww astrologii tu codzienno ycia spotyka si z

sacrum Boga, dlatego tylko Bogu przynaley wybr momentu odejcia czowieka ze wiata.

Zaprezentowany w kalendarzach siedemnastego wieku obraz czasu antropologicznego

czy elementy czasu biologicznego, kairos, psychologicznego, astralnego (dies nativitatis)

poytku pospolitego drukiem na wiat podany, za dozwoleniem starszych, Roku Paskiego 1685, w Kaliszu, w

Drukarni Collegium Soc. Jesu, k. A1r. 80

Ibidem, k. A2v-A3r. 81 Ibidem, s. 19. 82 Ibidem, s. 15. 83 Por. Ibidem, s.13-14.

20

oraz sakralnego (hora mortis). Jego zoono nie zawsze idzie w parze ze spjnoci (tak jest

chociaby w kwestii astrologicznych konotacji narodzin, pominitych w przypadku mierci).

Almanachy powstae w dobie baroku, wyraaj niejednokrotnie obsesje oraz problemy swojej

epoki, do ktrych nale: uporczywie powracajcy temat szybkiego upywu czasu, lk przed

mierci (a zwaszcza potpieniem wiecznym), podkrelanie wanitatywnoci ludzkiej

kondycji. Z waciwym sobie zmysem praktycznym (bo przecie kalendarz to druk

uytkowy) autorzy ucz swoich czytelnikw zarwno dobrego ycia, jak i podkrelajc

krtko istnienia, w duchu chrzecijaskim oswajaj z myl o nieuchronnej mierci.