Prof. UAM dr hab. Adam Putko

Instytut Psychologii UAM

PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

Wykład 45 godz.

Słowa kluczowe: genetyka zachowania, temperament, zdolności, inteligencja, style poznawcze

1. Wprowadzenie do problematyki psychologii różnic indywidualnych. Historia badań.

Przedmiot i kategorie opisu psychologii różnic indywidualnych. Podstawowe założenia i pojęcia

genetyki zachowania: składniki zmienności fenotypowej, odziedziczalność, metody badawcze

genetyki zachowania i problemy z nimi związane. Udział czynników genetycznych i

środowiskowych w determinowaniu różnic indywidualnych w zakresie inteligencji i temperamentu.

2-3. Spekulatywne i empiryczne podejście do badań nad temperamentem. Typologia

temperamentu Hipokratesa-Galena. Wundta koncepcja temperamentu jako dyspozycji odnoszącej się

do sfery popędów i emocji. Koncepcja ekstra-introwersji Junga. Podstawowe właściwości układu

nerwowego a typ układu nerwowego - koncepcja Pawłowa. Podejście psychometryczne i genetyczne

Heymansa. Biologiczna teoria PEN Eysencka: źródła koncepcji, struktura temperamentu,

fizjologiczne podstawy. Ekstrawersja a funkcjonowanie poznawcze w zakresie pamięci i uwagi.

Neuropsychologiczny model temperamentu Graya.

4-5. Współczesne koncepcje temperamentu. Interakcyjna teoria temperamentu Thomasa i Chess:

projekt NYLS, kategorie temperamentu i ich konstelacje, temperament a zaburzenia zachowania,

temperament trudny, łatwy i “rozgrzewający się”, problem stałości cech temperamentalnych.

Behawioralno-genetyczna teoria temperamentu Bussa i Plomina (EAS): kryteria definicyjne cech

temperamentalnych; struktura temperamentu. Biologiczna teoria poszukiwania doznań Zuckermana:

struktura konstruktu, biologiczne podłoże, korelaty behawioralne, potrzeba poszukiwania doznań a

funkcjonowanie uwagowe. Regulacyjna teoria temperamentu (RTT) Strelaua: struktura i

funkcjonalne znaczenie cech temperamentu. Związki między cechami temperamentu mierzonymi za

pomocą FCZ-KT, EPQ-R i SSS.

6. Testy inteligencji i zdolności. Historia testów i problemów teoretycznych we wczesnych

badaniach nad inteligencją: Galton, Binet i Spearman. Testy inteligencji w USA: Cattell, Wissler i

Terman, Wechsler. Struktura testów inteligencji: Wechslera, Ravena, APIS. Pojęcie wieku

umysłowego, klasycznego i dewiacyjnego ilorazu inteligencji. Rodzaje testów inteligencji.

7. Struktura inteligencji – podejście czynnikowe. Teorie czynników równorzędnych:

wielowymiarowy model inteligencji Guilforda. Teorie hierarchiczne: teoria Gf-Gc Horna i Cattella,

model Carolla. Ocena trafności teoretycznej skal Wechslera. Testy inteligencji zbudowane od

podstaw na założeniach współczesnych teorii inteligencji. Potoczne i eksperckie koncepcje

inteligencji. Inteligencja szkolno-akademicka a inteligencja praktyczna.

8-9. Procesy inteligencji – podejście poznawcze. „Poza ilorazem inteligencji” – specyfika podejścia

poznawczego w badaniach nad inteligencją. Inteligencja a funkcjonowanie sensoryczne. Czas

reakcji jako wskaźnik szybkości mentalnej: badania Jensena nad czasem reakcji prostej i z wyborem

2

w paradygmacie Hicka; badania Hunta nad szybkością aktywizowania informacji leksykalnej;

badania Nettelbecka nad czasem inspekcji. Analiza komponentowa Sternberga (komponenty

procesu rozumowania przez analogię, klasyfikacja komponentów, cele analizy komponentowej).

10-11. Inteligencja a funkcjonowanie poznawcze. Inteligencja a skuteczne radzenie sobie w

sytuacjach nowych. Inteligencja a strategie poznawcze (strategie rozwiązywania testu Ravena; typy

reguł w teście Ravena oraz rodzaje błędów). Związki między strategiami rozwiązywania zadań

wymagających rozumowania przez analogię a inteligencją, zdolnościami twórczymi, cechami

osobowości i temperamentu oraz cechami z pogranicza osobowości i inteligencji. Inteligencja a

cechy uwagi i pamięci roboczej.

12-13. Biologiczne i integracyjne koncepcje inteligencji. Fizjologiczne wskaźniki inteligencji:

potencjały wywołane, wielkość mózgu, szybkość przewodnictwa nerwowego, wydajność

energetyczna mózgu. Podejście integracyjne: teoria wielu rodzajów inteligencji Gardnera;

triarchiczna teoria inteligencji Sternberga. Nowe wyzwania w badaniach nad inteligencją: efekt

Flynna – natura zjawiska i jego uwarunkowania.

14. Niepełnosprawność intelektualna i wybitne zdolności. Kryteria niepełnosprawności

intelektualnej. Stopnie niepełnosprawności intelektualnej. Poznawcze podłoże i biologiczne czynniki

sprawcze niepełnosprawności intelektualnej. Wybitne zdolności: badania podłużne Termana nad

powodzeniem życiowym dzieci o wybitnej inteligencji.

15. Inteligencja społeczna. Ujęcie psychometryczne - test GWSIT, PONS, SIT. Inteligencja

społeczna w strukturze modelu Guilforda. Inteligencja społeczna jako moduł poznawczy.

Osobowościowe ujęcie inteligencji społecznej. Czynniki warunkujące różnice indywidualne w

rozwoju zdolności do przyjmowania psychologicznej perspektywy drugiego człowieka.

Warunki i forma zaliczenia

Egzamin ma formę pisemną i polega na udzieleniu odpowiedzi na 22 pytania w ciągu 22 minut.

Większość pytań (18) to pytania jednokrotnego wyboru, na pozostałe składają się dwa pytania

dwukrotnego wyboru oraz dwa pytania otwarte. Za odpowiedź na pytanie jednokrotnego wyboru

można otrzymać jeden punkt, za odpowiedź na pytanie dwukrotnego wyboru oraz pytanie otwarte

maksymalnie 2 punkty. Kryterium zaliczenia: przynajmniej 55% maksymalnej liczby punktów.

Egzamin poprawkowy ma analogiczną formę.

Literatura podstawowa

Strelau, J. (2014). Różnice indywidualne. Historia – determinanty – zastosowania. Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Rozdziały:

2.2.5-2.4 (s. 40-46)

3.1-3.3.2 (s. 47-57)

3.6 (s. 68-69)

4.1-4.3 (s. 73-93, 96-97)

5.1-5.1.2 (s. 98-105)

5.3 (s. 113-114)

3

6.1.2-6.2.1 (s. 119-123)

6.3-6.5 (s. 128-137)

6.7 (s. 154-156)

7.1 i 7.3-7.4 (s. 157-165, 171-178)

7.5.4-7.6 (s. 192-198)

9.1-9.4 (s. 232-249)

10.1 i 10.6 (s. 250-253, 267-268)

12.1-12.1.3 (s. 307-310)

12.2 (s. 315-320)

12.5-12.6 (s. 329-344)

17.1-17.2.2 (s. 472-476, 480-483)

17.5 (s. 489-490)

Literatura uzupełniająca

Flynn, J.R. (2012). O inteligencji inaczej. Czy jesteśmy mądrzejsi od naszych przodków. Sopot: Smak

Słowa.

Gardner, H. (2001). Inteligencja: wielorakie perspektywy. Warszawa: WSiP. (s. 40-52, 152-183)

Harris, J.R. (2010). Każdy inny. O naturze ludzi i niepowtarzalności człowieka. Sopot: Smak Słowa.

Matczak, A. (2008). Style poznawcze. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t.

2., s. 761-775, 779-782). Gdańsk: GWP.

Nęcka, E. (2003). Inteligencja. Geneza, struktura, funkcje. Gdańsk: GWP. (r.1-7.1; s. 13-148)

Nosal, Cz. S. (1992). Diagnoza typów umysłu. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN. (r. 3, 8)

Oniszczenko, W. (2005). Genetyczne podstawy ludzkich zachowań. Przegląd badań w populacji

polskiej. Gdańsk: GWP.

Plomin, R., DeFries, J.C., McClearn, G.E., McGuffin, P. (2001). Genetyka zachowania. Warszawa:

Wyd. Nauk. PWN. (s. 24-37, 47-58, 90-111, 178-201, 320-342)