Jan Widacki

Ocena zaklocen zapisu poligraficznegojako element diagnozowania

, ' , ,PRo<oTUl

1", u.s... LAFAYETTE INSTI

-- I~ -- FEETII 02- - I --- --- i

.- 1----- 1 f\ -~'

1\ r ( r-. r'\ -~ f--

'0 1\ I 1\1 ,I ------- -- -- ,--

n

f\ I \ J\:. -- -- 1\ .-~ \. U ' J\ L \ \?r

n f- A ---(- l 1/

\-

\ (,,, \ \ rRye. 1. Efekt celowego wstrzymania oddechu pc pytaniu kontrolnymFig. 1. Effectof momentary holding of breath upon controlquestion

Zmiany w k.p.k . otwierajqce szero­kie mozliwo sci stosowania pol igrafuw procesie karnym w dluzsze] pe r­spektywie mUSZq zaowocowac wzro ­slem Iiczby wykonywanych badari ,a tym samym wzrostem liczby dowo­d6w z ekspertyzy poliqraficzn ejl .

Zar6wno badania ekspe rymenlal­ne, jak i anal izy praktyki wskazujq , zebadan ie przep rowadzone zgodniez regulami sztuk i legilymuje sil;l war­toscia diagnostycznq nie mn iejszaniz inne rutynowo stosowane w pro­ces ie karnym melody identyfikacji2.

Jednak ocena polskiej praktyki stoso ­wania poligrafu w oslatnich latachprowadz ic musi do pesymislycznychwniosk6w. Badania wyko nywane sanieraz w spos6b daleki od przyietychw sw iecis regul sztukii slandard6w. W kiiku glo ­snych sprawach karnychzakonczonych prawomoc­nie okazalo sie, ze obcia­zaja ce oskartoneg o wnio­ski Z opin ii bieg/ego poli­grafera byly oczywi sciefa/szywe3. Nie wiemy, czyi w Ilu przypadkach opiniabyla falszywa, ale nie zo­stala sfalsylikowana inny­mi dowodami i mimo swejtalszywoscl nie wspar/a[akichs poszlak, doprowa ­dzajac do skazania nie­winnej osoby. Uwzgll;ld­niajac zar6wno ticzbe wy­konanych badan, jaki stwierdz any dose czestopoz iom ich wyk onania ,mozna z duzyrn prawdop odobien­stwem zal ozyc , ze niestely takieprzypadki musia/y rniec miejsce.

Jednq z przyczyn btednych opiniijest nlewlasciwa ocena zaburzen za-

pisu pol lgraficznego. Stwierdzenie,ze badany zniekszta/ca zapis (zwyk lepoprzez nieregularny odd ech ,sztucznie P09/l;lbiany, splycany, przy­spieszany iub zwalniany, czy napina ­nie dowolnych partii miesr», zakl6ca­[ace zapis GSR i zapis pracy serca) ,nie stanowi samo przez sie - jak sa­dza niekt6rzy pocz atkujacy biegli ­podstawy do stwierdzenia, ze badanycos chce przed badajqcym ukryc, zecelowo chce zaburzyc zapis i utrud­nlc poslawienie niekorzystnej dla nie­go diagnozy. Oczywiscle prawda jest10, co twierdza J. Reid i F. Inbau, zepr6by celowego znieksztalcania zapi­s6w z badania poligraficznego nad­zwyczaj rzadko zdarzaja sie w czas iebadan os6b prawdom 6wnych, a ta-

kqz taktyke defensywnq stosuia Zwy­kle ci badan i, kt6rzy rnaja COS doukrycia i usilujq w ten sposob, utrud­niajac badanie, zapobiec zdsmasko­waniu4 .

Stwierdzenie znieksztalcen zapisuzmusza bieglego najpierw do wyja­snienia, czy znieksztal cenia Ie spo­wodowane zostaly przez badan egocelowo, czy mimowolnie. Takie mimo­wolne zakl6cenia zapisu zdarzaja slenajczesciej osobom labilnym emocjo­nalnie, pobudzonym, bedacyrn w sta­nie silnej emocji. W lakiej sytuacj i bie­g/y powinien starac sie uspokoic ba­danego. Mozna to osiaqnac w roznyspos6b: uzupelnic wyw iad przedte­stowy, raz jeszcze zapewnic badane­go, ze badanie jesl diagnostyczn iepewne, rnozna ponownie ornowic testz cvtra lub w inny jeszcze spos6bwzbuozic zaufanie badanego do ba­dania. W skrajnych przypadkachmozna nawet ponowic lest z cytra.

Biegly powin ien zastoso­wac tu rnetode adekwatnqdo sytuacji.

Podejrzen ie, ze badanycelowo zakl6ca zapis , po­winno w zasadzie r6wno­czesnie skutkowac wpro­wadzen iem do badania te­stu .na tak" (testu YES)5.Jesli i w lym tescie badan ystara sie zrnienic zapis,tak aby zgodna z prawdaw jego mniemaniu odpo­wiedz dala zapis wyglqda­jacy na klamslw06,7 , zasw pozosta/ych testach py­tan konlrolnych pr6by za­ktocen wystepuja z regulypo pytaniach krytycznyc h,10 jesli wystepuja one tak­ze w tescie z cyfrq8, moz -

na z duzym prawdopodobienstwernprzyjac, ze badany rzeczywiscie ce­lowe chce zaktccic badanie i utrudnlcdiaqn oze. Stwlerdzenie zaklocen za­pisu w sytuacjach innych nlz opisane

30 PROBLEMY KRYMINAlISTYKI 249/05

1- + -+-- +-+--+- 4- -+- 1--

Dopiero na podstawie tychwszys tkich element6w bieglydokonac musi oceny, czy

oraz w testach SAT i YES. Polskiebadan ia14 potwierdzajq , ze najcze­scie] pr6by celowego zakf6cenia za­pisu rnaja miejsce w tescle z cyt ra ,

Tak wiec ekspert, kt6ry stwierdzipr6by zakl6cenia zapisu ,przed wyciaqnieciern wnio­sk6w natury diagnostycznej,musi odpowiedziec na naste­pujace pyl ania:

1. Czy zakl6cenie zap isunastap ilo w tescie z cy­fra?

2. Czy zak!6cenie powt6­rzylo sle w innych te­stach (szczeg6 inie SATi YES)?

3. Czy zakl6cenia zapisurnaja charakte r systemo­wy, schematyczny (np.pojawiajq si~ przy okre­slonyrn typ ie pytan)?

4. Czy cechy osobowoscibadanego mogq stano­wtc wytlumaczenie ta­kiego zachowan ia, kt6repowoduje zakl6ceniezapisu?

1\

I r: U

r,L. (I /

~~ \ r\ "

-..i1 \J

V'+-AI,

I limnI ~ JI'I

1_:'\I - -I

\\, ' ",,II

I.L-\ j +\1

-1 i""

Rye. 3. Elekt celowego naplecla miesn! szkieletowych przypvtaniu krytycznym w tescte YESFig. 3. Effect of deliberate contracionof skelefal musclesupon criticalquestion in YES tesl

- -+- -1----1--' ·- EE T I:~~:t---I--1 -

burzen zapis6w. W zapisach 14 ba­danych z tej grupy (ok. 64%) zabu­rzenia zapis6w byfy nieznaczne i wy­stepowa ly sporadyczn ie, tak ie nieukladaly sie w iaden schernat.

Rye. 2. Etekt mimowolnego poruszenra palcami z elektro­dami GSRFig. 2. Effect of involuntary movement of fingers with GSRelectrodes

U kolejnych 3 badanychz tej grupy zaburzenia zapi­s6w byly liczne i jakosciowonie r6inify sie od zabu rzan za­pis6w wystepuiacych u os6buznanych za zwiqzane zesprawa 11. Jednak te 3 osoby,u kt6rych zapis by! tak inten­sywnie zakl6ca ny, zdradzalyobjawy wyrainych zaburzenosobowosci, co w 2 przypad­kach bylo potwierdzone bada­niami psychologicznymi. Moi­na przyjac, ze zakl6cenia za­pisu w ich przypadku nie byfycelowe ani swiadorne, ale wy­nikaly z zac howan lypowychdla osobnik6w 0 tym typ ieosobowoscl (nerwowe krece­nie si"" pociqganie nosem , ru­chy plecami itp.)12.

Z badan arnerykariskichwynika13, ze bada ni celowozakl6cajqcy zapis zwykle pro­buja to robic w tescie z cyfrq

" A n I"J \ . I I ,,!\l\!:rrc-\--,--,j\lH t-'\-lI~\--Ah-l---1

'-J _ - - -J- -I - -;---j---jt--+--+-A-~-~ - - --I- n4---1

1- 1--- - l -------i: -~\- H - + ".-i- -

( "'tf-\,+ - +- t+- +----jV 'I " r- - --~

----,i--+-U!-'I-\II- ~I-- - --

~'- nJ~IiI'-='-=---- - -1---

" . I~I" ,dnM.~" I ",ffl"Nul' Mil !~

nie daje na og61 podstaw do przyj~­

cia takiego wniosku .Badani celowo zakf6cajqcy zapis

czyniq to zwykle wedle jakiegos przy­j~tego przez siebie schematu, np.pro buia zaktocic zapis w okolicy py­tali krytycznych lub tylko kontrolnychitp. Osoby, kt6re zaburzaja zapis nie­swladomie , z regul y nie robia tegoschematycznie.

Anal izujqc praktyke stosowaniapoli grafu przez organy wojskowew Polsce w latach 70. , w grupie 85os6b wyeliminowanych w czasie ba­dania poligraficznego jako niezwiaza­nych ze sprawa, az u 16 zaobserwo­wano zaburzenia zap isu krzywejpneumograficznej (przyspieszaniebad z spowolnianie oddech u, gl~bo­

kie wdechy, wstrzymywanie oddechuitp.) . Jednak stwierdzone zaburzenianie byly skore lowane z odpowiednimirodzajami pytari testowycn'' , takimijak krytyczne , kontrolne czy obojetne.

W innych badaniach polskich 10wszyscy z 16 badanych zaliczonychdo zwiqz anych ze sprawa pr6bowalipodiac [akas probe zakl6cenia zapi­suoNajczestszy mi sposobami zakl6­cenia zapisu by!y pojedyncze pr6byzakl6cenia oddechu , pociqganie no­sem, chrzqkanie, ziewan ie lub zak!6­cen ia zap isu GSR i zapisu pracy ser­ca poprzez napinanie rniesni, ruchyg!owq lub konczyna (w przypad ku za­uwaienia takiego zachowania ko­nieczne jest odnotowan ie tego na ta­srnie poligramu, a po tascie zwr6ce­nie uwagi badanemu, aby zaniechaftak ich dzialan).

W tychi e badaniach polskichw 9 przypadkach na 16 badani podje­Ii manipulowanie czynnoscia oddy­chania w dluzszych przedzialachczaso wych, zmieniajqc tempo odde ­chu, g l~bokosc wdech6w i wydech6wczy wstrzymujqc oddech . W 2 przy­padkach zakl6cenia zapisu byly takdui e, i e uniemoi liwily numerycznqocen e zapis6w.

Jednak r6wniei wsrod 22 przy­padk6w os6b wyeliminowanych, jakoniemajqcych zwia zku ze sprawa,czeste byfy przypadki zaburzeri zapi­s6w. Stwierdzono je az w 17 przy­padkach , a tylko w 5 przypadkachw og61e nie stwierdzono iadnych za-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 249/05 31

stw ierdzone zakl6cenia zap isu bylyswiadorne i celowe, czy tez mimowol­ne , a tym samym pozbawione dia­gnostycznego znaczenia. Dodac na­lezy, ze biegly wykorzystuj e sw e ob­serwacje zakl6cen zapisu w kontek­scie zar6wno stwierdzonych reakcjina pytania krytyczne i kontrolne , jaki w kcntekscie innych we rbalnychi niewerbalnych symptom6w nie ­szczerosc!15.

Dopiero uwzqlednlenie wszystkichtych element6w Iqcznie stano wi pod ­stawe diagn ozy opisanej we wnio­skach opinii. Wymaga to od bieglegozar6wno dobrego przygotowania teo­retycznego, jak i doswiadczanla.

Slusznie "Standard bad an poligra­ficznych w sprawach karnych" opra­cowa ny przez Stowarzyszenie Poli­grafer6w Polskich16 uznaje .ocenecelowych i mimowolnych zakl6centest6w" jedynie za jedno z pomocni­czych kryteri6w branych pod uwag~

przy calosclowe] ocenie zapis6wz badania.

PRZYPISY

1 Por. J. Widacki : Sytuacja prawnabadari poligraficznych po ostatniejnowelizacji kodeksu postepowan ia

kamego, "Problemy Kryminalistyki",2004, nr 243, s. 24;

2 Por. J. Widackl: wartosc diaqno­styczn a bada nia poligraficznego

i jej znaczen ie kryrninalistyczne ,

Wydawnictwo UJ, Krakow 1979;par. r6wnie.i.: J. Widacki, F. Ho­

rvath: An experimental investiqa­

tion of the relative validity and utili­ty of the polygraph technique andthree other common methods of cri­minal identification, "Journal of Fo­rensicSciences", 3/1978, vot. 23, s.596-601 ;

3 Np. sprawy: III K 118/97 Sad Okr~­

gowy w Krakowie (I AKa 147/99 SadApelacyjny w Krakowie), III K 135/03Sad Okreqowy w Kielcach, III K338/01 Sad Okreqowy w Krakowie(II AKa 214/04 S'ld Apelacyjnyw Krakowie);

4 J. Reid, F. Inbau: Truth and decep­tion. The polygraph (lie-detector)technique, Williams and WilkinsCompoBaltimore 1977, s. 11 7-1 18;

5 Ibidem; per. r6wniei.: J. Wldacki :

Wprowadzenie do problematyki ba­dan poliqraficznycn . WydawnictwoMSW, Warszawa 1981, s. 152. Sto­sowania tych testow (YES) przy wy­raznych, jednoznacznych pr6bachzaburzen zapisu w tescte z cyfrqmozna zaniechac :

6 Por. J. Reid, F. Inbau: op .cit, s.100-107 ;

7 Par. A.C. Magiera: Patterns of pur­poseful distortion, [w:) Legal admis­sibility of the polygraph, ed . N. An-

sley , Ch. Thomas, Springfield 1975,s. 201;

8 Ibidem, par. rownlez : J. Widackl:Analiza przeslanek diagnozowaniaw badaniach poligraficznych, Wy­dawnictwo US, Katowice 1981, s.81;

9 A. Krzyscin: Badania poligraficznewykonywane technlka Beida. Anali ­za doswiadczen polskich, niepubl.praca doktorska, Uniwersytet DI'Iski,Katowice 1980, s. 118 i nast.:

10 J. Widackl: Analiza przeslan ek dia-

gnozowania... s. 78 i nast.;11 Ibidem, s. 80;12 Ibidem, s. 81;13 A. Magiera, op.cit. s. 201;14 A. Krzyscln: op.cit, s. 151, J. WI·

dackl: op.cit. s. 81;15 J. Widackl : op.ci!. s. 81 i nast.: J.

Reid, A.O. Arther: Behavior syrnp ­

toms of lie-detector subjects, "Jour­nal of Criminal Law, Criminology andPolice Science", 1953, vol. 44 nr 1.;F. Horvath: Verbal and nonverbalclues to truth and deception duringpclygraph examinations, [w:) "Legaladmissibility of the pclygraph", ed . N.Ansley, Ch. Thomas , Sprtnglield1975, S. 210 i nast.:

16 "Standard badari poligraficznychw sprawach karnych" uchwalony nanadzwyczajnym zjezdzi e stowarzy­

szenia Poligrafer6w Polskich w dniu6.01.2004 w Warszawie, maszyno­pis niepublikowany.

JESZCZE W SPRZEDAiY I

32

Tadeusz Baran, Aldana Policha

Informujemy, iz ukazal sie .Zeszyt Metodyczn y" nr 21pt. "Wybuch i jego skutki - kryminalistyczne badaniamaterialow i urzadzen wybuchowych".

Zam6wienia prosimy kierowac na adres:

Centralne Laboratorium Kryminalistyczne KGPBibliotekaAI. Ujazdowskie 7,00-583 Warszawatel. (+22) 601-45-30laks (+22) 849-76-94

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 249/05