61

Ma∏gorzata Wo∏odêkomgr in˝. architektury krajobrazu

PROBLEMY KONSERWATORSKIE REZYDENCJI SHÕGUNA ASHIKAGA W KIOTO

Kioto, miasto na wyspie Honsh, by∏o drugà po Na-ra stolicà Japonii. W 784 r. cesarz Kammu podjà∏

decyzj´ o przeniesieniu cesarskiej stolicy z Nary.Zgodnie z obowiàzujàcà tradycjà ka˝dy nowy dynas-ta zmienia∏ cesarskà siedzib´, gdy˝ ze wzgl´dów re-ligijnych nie wypada∏o mu zamieszkaç w domu zmar∏e-go poprzednika. Wybór nowego miejsca na stolic´ pa-da∏ zazwyczaj na miejsce uznane wczeÊniej za Êwi´te.

Wys∏annicy cesarza Kammu wskazali na okolic´s∏ynnej od VI w. Êwiàtyni Kamo-jinja, której bóstwoWakeikazuchi – Rozdzielajàcy Piorun w zamian zamodlitwy cz∏onków panujàcego rodu obdarowywa∏okraj deszczem i urodzajem1. By∏ prawdopodobnie i inny powód przeprowadzki cesarza – próba zmini-malizowania rosnàcego wp∏ywu buddyjskich du-chownych na ˝ycie w∏adcy i dworu.

KRAJOBRAZY

1. Ogólny widok na dolny ogród i miasto Kioto otoczone wzgórzami. W ogrodzie widoczne sà: dwukondygnacyjny Ginkaku – SrebrnyPawilon z 1492 r.; szeroka, wyniesiona p∏aszczyzna zagrabiona we wzór fal Ginsadan; Tÿgudÿ – Pawilon Zwrócony na Wschód z 1487 r. orazbudynki postawione w póêniejszym okresie. Wszystkie fot. M. Wo∏odêko.1. View of the lower garden and the city of Kyoto, surrounded by hills. In the garden, the following are visible: the two-storey Ginkaku – theSilver Pavilion from 1492; a wide, elevated plane raked into the pattern of waves Ginsadan; Tÿgudÿ – the East-facing Pavilion dating from1487, and buildings which were built later. All photos M. Wo∏odêko.

62

2. Ginkaku – Srebrny Pawilon. W dzienniku Rokuon znajdujemy sugesti´, ˝e powsta∏ on z inspiracji budynkiem Shariden, który Musÿ Sosekiwybudowa∏ w Êwiàtyni Saihÿji. Budynek stanowi przyk∏ad po∏àczenia architektury Êwieckiej z sakralnà. Jego prostota i powÊciàgliwoÊç sàzgodne z duchem zen.2. Ginkaku – The Silver Pavilion. In the record Rokuon it is suggested that its construction was inspired by the Shariden building, which MusÿSoseki built in Saihÿji. The building comprises an example of a combination of secular and sacred architecture. Its simplicity and circum-spection are in accordance with the spirit of Zen.

Dzieje Kioto

Wybrano szerokà równin´ po∏o˝onà na pó∏noc odNary i natychmiast rozpocz´to budow´ miasta. Dwaszczyty – Hieizan i Atogayama – chroni∏y p∏n.-wsch.i p∏n.-zach. jego kraƒce. Z okolicznych wzgórz sp∏y-wa∏y rzeki Kamo, Katsura i Shirakawa. Po∏o˝eniemiasta by∏o wyrazem chiƒskiej wiary w cztery boskie

i skarby kultury liczone sà na tysiàce. Znajdujà si´ w nim najwspanialsze i najbardziej reprezentatywneprzyk∏ady tradycyjnych ogrodów japoƒskich.

Twórcy rezydencji shõguna AshikagaKiedy Yoshimasa (1436-1490), ósmy shÿgun z roduAshikagów obejmowa∏ urzàd w 1449 r., w Japoniipanowa∏ chaos. N´ka∏y jà kl´ski g∏odu, niepokojespo∏eczne i wojny, co spowodowa∏o, ˝e okres ten bywa cz´sto nazywany „mrocznym wiekiemJaponii”.

zwierz´ta rzàdzàce czterema stronami Êwiata. Nowàstolic´, wzorowanà na chiƒskim mieÊcie sto∏ecznym,nazwano Heian-kyÿ – Stolicà Pokoju i ¸agodnoÊci.W XIV w. zosta∏a przemianowana na Kioto. W 794 r.nastàpi∏a przeprowadzka dworu do Heian-kyÿ, którapozosta∏a stolicà Japonii i oÊrodkiem kultury dwor-skiej do 1868 r., kiedy to w okresie restauracji Meiji(1868-1912) m∏ody cesarz postanowi∏ przenieÊç sto-lic´ na wschód, do Tokio2.

W swojej d∏ugiej, liczàcej ponad 1200 lat historii,Kioto przechodzi∏o zmienne koleje losu; wielokrotnieby∏o niemal doszcz´tnie niszczone przez kataklizmy

przyrody i wojny. Najwi´ksze zniszczenia spowodo-wa∏a wojna domowa œnin (1467-1477). Po ka˝dejdziejowej katastrofie Kioto podnosi∏o si´ jednak z upadku. Choç z czasem utraci∏o pierwotny kszta∏t,zachowa∏y si´ w nim tradycyjne nazwy alei i ulic, a wiele zabytków szczyci si´ ponad tysiàcletniàtradycjà. Do dziÊ uwa˝ane jest za najpi´kniejszemiasto Japonii, miasto-muzeum, w którym zabytki

63

KRAJOBRAZY

3. Kompozycje ze ska∏ i roÊlin wokó∏ stawu zosta∏y zaprojektowane tak, aby by∏y widoczne z wielu punktów widokowych. Nazwy malowni-czych zakàtków zosta∏y zainspirowane s∏awnymi miejscami wymienianymi w literaturze japoƒskiej i chiƒskiej.3. A composition of stones and plants around a pond was designed so that it would be visible from many observation points. The names ofthese picturesque spots were inspired by famous places mentioned in Japanese and Chinese literature.

Yoshimasa okaza∏ si´ cz∏owiekiem s∏abym fizycz-nie i psychicznie, zupe∏nie niezainteresowanym spra-wami administracji. Zajmowa∏ si´ przede wszystkimdzia∏alnoÊcià kulturalnà, pozostawiajàc aparat paƒ-stwowy urz´dnikom. Skupi∏ wokó∏ siebie elit´ mni-chów i artystów, która wypracowa∏a niezwykle subtel-ne kryteria artystyczne. Oko∏o 1460 r. znu˝ony niepo-myÊlnà sytuacjà w kraju mianowa∏ swym sukcesorem

ma∏ej Êwiàtyni”3. Te s∏owa, mimo up∏ywu ponadpi´ciuset lat, sà nadal aktualne.

W 1465 r. Yoshimasa doczeka∏ si´ potomka, co wywo∏a∏o walk´ o sukcesj´. Doprowadzi∏a ona do jednej z najbardziej wyniszczajàcych w historiiJaponii, wspomnianej ju˝, wojny domowej œnin.Trwa∏a 10 lat, obróci∏a Kioto w ruin´ i zniweczy∏a pla-ny Yoshimasy dotyczàce budowy nowej rezydencji.

Podczas, gdy ulice miasta by∏y palone i plàdrowane,Yoshimasa trzyma∏ si´ na uboczu, szukajàc zapo-mnienia w dzia∏alnoÊci kulturalnej. Gdy ok. 1473 r.wojna zaczyna∏a wygasaç, mianowa∏ nieletniego syna shÿgunem i powróci∏ do planów wzniesienia nowej siedziby. W efekcie na miejscu zniszczonejÊwiàtyni Jÿdoji stan´∏a rezydencja, sk∏adajàca si´ z wielu pawilonów otoczonych ogrodem.

Projekt ogrodu przypisuje si´ Sÿami, jednemu z artystów skupionych wokó∏ Yoshimasy i wybitne-mu malarzowi4. Sÿami pochodzi∏ z artystycznej ro-dziny, s∏u˝àcej shÿgunom od dawna. èród∏a nie pot-wierdzajà jednak jego udzia∏u w tworzeniu ogrodu.

– z powodu braku syna – brata Yoshimi (Gijin).Nast´pnie zaczà∏ przygotowywaç plany budowy ustro-nia, w którym mia∏ zamieszkaç po zrzeczeniu si´urz´du i realizowaç w∏asne zainteresowania sztukà.

Za idealnà lokalizacj´ uzna∏ teren Jÿdÿji, Êwià-tyni po∏o˝onej u stóp Higashiyama – WschodnichWzgórz. Mnich Onryoken wys∏any, aby obejrzeçmiejsce, zanotowa∏: „Sà tam pofalowane wzgórza i czysta woda. Chmury i mg∏y mieszajà si´ ze sobà.Jest równie˝ sosnowa brama i skalny ogród. Panujetu ciche pi´kno z dala od kurzu miasta. Z przodukilka wzgórz tworzy wspania∏y widok. Z lewej stronyp∏ynie woda, bardzo praktycznie doprowadzona do

64

Kawaramono najmowali si´ do najpodlejszychrobót. Arystokracja dworska brzydzi∏a si´ nimi, woj-skowa – wolna od przesàdów – zatrudnia∏a ich donajci´˝szych prac ogrodowych. Niewiele jest doku-mentów na ten temat – wiadomo jednak, ˝e pewnagrupa aktorów odegra∏a znacznà rol´ w zak∏adaniuogrodów zen. Z czasem zacz´li byç uto˝samiani z ogrodnikami. Wielu artystów z warstwy kawara-mono, zajmujàcych si´ ogrodnictwem, cieszy∏o si´szacunkiem wykwintnych estetów. Byli wÊród nichZenami, jego syn i wnuk Matashirÿ, którzy równie˝zajmowali si´ projektowaniem ogrodów. Trudnowr´cz pojàç, jak i kiedy przyswoili sobie wiedz´ ko-niecznà do uprawiania tej trudnej dziedziny sztuki.Ogrodnicy bowiem musieli uwzgl´dniaç tradycj´zwiàzanà z danym miejscem, „pomyÊlnà i niepo-myÊlnà” lokalizacj´ i kierunki, znaç taoistyczne inter-pretacje dwubiegunowoÊci zjawisk, a przede wszyst-kim operowaç subtelnymi, abstrakcyjnymi skojarze-niami, wysnutymi przez mistrzów zen podczas próbkontemplacji.

Zapotrzebowanie na nowe talenty by∏o jednak tak du˝e, ˝e znalaz∏ si´ sposób prze∏amania barierklasowych. Kawaramono uzyskali szans´ awansu spo-∏ecznego, wst´pujàc do klasztoru i zostajàc mnicha-mi5. Wówczas ich talent odgrywa∏ wi´kszà rol´ ni˝urodzenie i pozycja spo∏eczna. Klasztory sta∏y si´ za-tem najlepszym dla nich schronieniem. Wielu spoÊródkawaramono pracowa∏o dla Yoshimasy, który wysy∏a∏ich jako ekspertów a˝ po Nar´ w poszukiwaniu nie-zwyk∏ych kamieni i pi´knych drzew potrzebnych dozagospodarowania nowych ogrodów6.

Yoshimasa zatrudni∏ Zenami na d∏ugo. Praco-wa∏ on przy zak∏adaniu wielu ogrodów. W kronicezanotowano, ˝e „jego artyzm by∏ wyborny”, a ogrod-nik ˝y∏ 97 lat7. Jeszcze przed wybuchem wojny œninZenami otrzyma∏ zadanie dokonania oceny miejscapod nowà siedzib´ shÿguna u podnó˝a WschodnichWzgórz. Kiedy 20 lat póêniej prace w koƒcu si´ roz-pocz´∏y, stary ogrodnik zmar∏. Nie zachowa∏y si´˝adne informacje wskazujàce, kto dalej kierowa∏ pracami. Móg∏ to byç jego syn lub wnuk, gdy˝ – jakwspomnieliÊmy – obaj znali si´ na tym rzemioÊle8.

Historyczne za∏o˝enia rezydencjiZa ˝ycia Yoshimasy posiad∏oÊç zbudowanà nawschodnim kraƒcu dzisiejszego Kioto nazwanoHigashiyama-dono, czyli Willà Wschodniego Wzgó-rza. Po jego Êmierci rezydencja zosta∏a przekszta∏-cona w Êwiàtyni´ Jishoji, której popularna nazwabrzmi Ginakakuji – Âwiàtynia Srebrnego Pawilonu.Trudne warunki ekonomiczne spowodowa∏y, ˝e reali-zacja przedsi´wzi´cia znacznie odbieg∏a od poczàt-kowych zamierzeƒ w∏adcy, tak pod wzgl´dem roz-miarów, jak i stylu. Stosunkowo niewielka skala za-∏o˝enia by∏a zapewne przejawem schy∏ku pot´gi roduAshikagów, a równoczeÊnie odzwierciedla∏a rosnàcàpotrzeb´ umiaru i powÊciàgliwoÊci, wynikajàcà

Obecnie przewa˝a opinia, ˝e ogród projektowa∏ samYoshimasa, korzystajàc z rad uczonych i artystów.Mia∏ do pomocy jednego z najlepszych specjalistówsztuki ogrodowej. Nazywano go kawaramono Zena-mi. OkreÊlenie kawaramono, czyli „cz∏owiek znadrzeki”, obejmowa∏o wyrzutków spo∏ecznych, ludziniezwiàzanych z ˝adnym stanem, wÊród którychznajdowali si´ równie˝ aktorzy. W spo∏eczeƒstwiezajmowali pozycj´ ni˝szà ni˝ ch∏opi paƒszczyêniani.˚yli na ziemi niczyjej, nad brzegami rzek, którewiosnà zalewa∏a woda sp∏ywajàca z gór. Teren tenuwa˝any by∏ za nieczysty, wykorzystywano go m.in.na egzekucje i przedstawienia teatralne, gdy˝ aktorzynie mieli prawa wystawiaç przedstawieƒ w miejscachpublicznych.

4. Staw Kinkyÿchi przed Srebrnym Pawilonem, centralny elementdolnego ogrodu. Obecnie mniejszy, pierwotnie zajmowa∏ obszar w po∏udniowej cz´Êci, który dziÊ porastajà drzewa i mech.4. The Kinkyÿchi pond in front of the Silver Pavilion, the centralelement of the lower garden. Currently smaller, it originally oc-cupied an area in the southern part where trees and moss grow today.

z nauki zen o dyscyplinie, która uwidoczni∏a si´ we wszystkich dziedzinach sztuki tego okresu.Yoshimasa osiàgnà∏ w efekcie maksimum elegancji;z artystycznego punktu widzenia rezydencja by∏adoskona∏a. Sp´dza∏ w niej czas, oddajàc si´ arty-stycznym i duchowym zaj´ciom, z dala od polityki i rodziny. Uczestniczy∏ w wykwintnych przyj´ciachpoÊwi´conych dyskusjom o sztuce, komponowaniupoezji czy oglàdaniu egzotycznych przedmiotów na-le˝àcych do gospodarza.

Posiad∏oÊç by∏a znacznie wi´ksza ni˝ obecnie i zajmowa∏a du˝y obszar stoku góry. Yoshimasa za-planowa∏ wzniesienie dwunastu drewnianych budowli,z których do naszych czasów przetrwa∏y dwie: Tÿgudÿ– Pawilon Zwrócony na Wschód i Ginkaku – SrebrnyPawilon. Budow´ i zak∏adanie ogrodu rozpocz´toprawdopodobnie w 1482 r. Wzniesiono budynki, któ-re utworzy∏y blok o d∏ugoÊci ok. 80 m i szerokoÊciok. 60 m9.

Pierwotna zabudowa sk∏ada∏a si´ z monumen-talnej bramy; Tsunegosho, wspania∏ego budynku, w którym znajdowa∏y si´ pomieszczenia mieszkalne;pawilonu do zazen Saishian w górnej cz´Êci ogrodu;pawilonu Chÿzentei umieszczonego najwy˝ej na zbo-czu, aby umo˝liwiç rozkoszowanie si´ widokiem zewzgórza Tsukimachiyama; kaisho – „pokoju zgro-madzeƒ” s∏u˝àcego ˝yciu towarzyskiemu i rozrywce;izumi-dono – „pawilonu nad wodà”; krytego mostu;altany nad stawem; bambusowej altany.

Na szczególnà uwag´ zas∏uguje kaisho, wykorzy-stywane przez mi∏ujàcego sztuk´ Yoshimas´ do kultu-ralnych rozrywek, takich jak: poezja wiàzana (renga),ceremonia herbaciana (chanou), konkurs wàchaniakadzide∏ (kikikÿ), uk∏adanie kwiatów czy gra kemari. Pawilon Zwrócony na Wschód. W 1487 r. wznie-siono Tÿugudÿ, w którym zamieszka∏ Yoshimasa i gdzie umieszczono posàg Buddy Czystej Ziemi.Budynek, wzniesiony w stylu shoin, mia∏ jedno

KRAJOBRAZY5. Most ∏àczàcy wysp´ z brze-giem pierwotnie mia∏ drewnianà,∏ukowà konstrukcj´; nosi∏ naz-w´ Most w Kszta∏cie GrzbietuSmoka. Podczas rekonstrukcjizastàpiono go masywnà monoli-tycznà p∏ytà z granitu, d∏ugoÊci2,4 i szerokoÊci 0,6 m.5. The bridge connecting theisland with the bank originallyhad a wooden, vaulted construc-tion; it was called the Bridge inthe Shape of a Dragon’s Back.During reconstruction it was re-placed by a massive, monolithicplate of granite, 2.4 meters inlength and 0.6 meter in width.

6. P∏aszczyzna i sto˝ekusypane z bia∏ego piasku.Szeroka wyniesiona p∏asz-czyzna nosi nazw´ Gin-sadan – Ocean SrebrnegoPiasku. Zagrabiona nawzór fal p∏aszczyzna w blasku ksi´˝yca nabierasrebrzystego koloru.6. A plane and cone builtout of white sand. Thewide, elevated plane iscalled Ginsadan – Oceanof Silver Sand. It is rakedin the pattern of waveswhich highlight the lightof the moon. In the moon-light the plane takes on a silvery color.

66

pi´tro utrzymane w stylu irimoya i dach kryty ja-poƒskim cyprysem. Jego nazwa – Pawilon Zwró-cony na Wschód – nawiàzywa∏a do ZachodniegoRaju Amidy. Poczàtkowo mieÊci∏ kaplic´ Amidy, coby∏o wyrazem wi´zi ∏àczàcej Yoshimas´ z religiàCzystej Ziemi, a lotosy rosnàce w stawie przed bu-dynkiem nawiàzywa∏y do rajskich ogrodów10.

W p∏n.-wsch. cz´Êci pawilonu znajdowa∏ si´Dÿjinsai, ma∏y pokój o powierzchni 2,75 x 2,75 m,zaprojektowany przez Shuko. Przez stulecia s∏u˝y∏ za wzór pomieszczeƒ projektowanych do cere-monii herbacianych. W pokoju znajdowa∏y si´tsukenshoin, czyli stó∏ do czytania i rozk∏adania zwojów, oraz chigaidana, czyli u∏o˝one naprzemien-nie pó∏ki. Ustawiano na nich rzadkie, wytworneprzedmioty b´dàce Êwiadectwem kultury Higashi-yama, która zapoczàtkowa∏a rozwój tradycyjnychjapoƒskich sztuk takich, jak: uk∏adanie kwiatów,„droga herbaty” i „droga kadzide∏”.Srebrny Pawilon. W 1489 r. rozpocz´to budow´Ginkaku, poÊwi´conego Kannon, bogini wspó∏czucia.Jego nazwa – Srebrny Pawilon – wywodzi si´ z niepopartego dowodami przekazu, wedle któregoYoshimasa rozkaza∏ pokryç budynek srebrem.Srebrny Pawilon zawiera element mistyki, jakiej

znawcy w owych czasach poszukiwali we wszyst-kich przedmiotach sztuki. Odzwierciedla dà˝enie doodnalezienia „wewn´trznego sensu” przyrody i dzie∏artysty, które wyrasta∏o z g∏´bokiej introspekcjiw∏aÊciwej buddyzmowi zen. ¸àczy arystokratycznàelegancj´ z g∏´bià klasztornego ˝ycia. To, co reali-styczne i oczywiste, ust´puje miejsca elementomsymbolicznym, aluzyjnym, g∏´boko ukrytym. Takwi´c mo˝na zak∏adaç, ˝e prostota i naturalnoÊç bu-dowli by∏a konsekwencjà Êwiadomego wyboru.

Srebrny Pawilon jest dwukondygnacyjnà bu-dowlà przykrytà czterospadowym dachem, którejkondygnacje rozgraniczono zadartym daszkiem.Budynek utrzymany w kolorze pi´knego, starego drew-na sprawia wra˝enie skromnego, ale emanuje uro-kiem, spot´gowanym zharmonizowaniem archite-ktury i otoczenia. Stanowi przyk∏ad po∏àczenia archi-tektury Êwieckiej z sakralnà. Parter, zwany Shinku-den, zosta∏ zbudowany w stylu shoin, tradycyjnymstylu japoƒskiej architektury rezydencjonalnej.Charakterystycznym elementem tego typu budowliby∏o pomieszczenie, s∏u˝àce jako gabinet, z d∏ugimsto∏em wbudowanym w tokonom´ (wn´ka, w której za-wieszano zwoje z malarstwem oraz ustawiano aran˝a-cje kwiatowe). Gabinet wykorzystywano poczàtkowo

7. Âci´ty sto˝ek nazywany jest Kÿgetsudai – Podium z Którego Oglàda si´ Ksi´˝yc. Ma prawie 2 m wysokoÊci, Êrednica podstawy wynosioko∏o 5 m, a wierzcho∏ka 1,5 m.7. The cut cone is called Kÿgetsudai – Podium From Which to Watch the Moon. It is nearly 2 meters high, the base is 5 meters in diameterand the top is 1.5 meters across.

67

do przyjmowania wa˝nych goÊci, z czasem zaczà∏s∏u˝yç jako miejsce ekspozycji zwojów malarstwa,innych dzie∏ sztuki oraz kompozycji z kwiatów.

We wczeÊniejszych budowlach w stylu shinden-zukuri parter by∏ otwarty i tworzy∏ rodzaj ∏àcznikami´dzy wn´trzem a ogrodem. W Srebrnym Pawilo-nie funkcj´ ∏àcznika pe∏ni∏y ruchome, rozsuwanedrzwi panelowe, które zastàpi∏y drzwi podwieszanehakami u sufitu. Panele s∏u˝y∏y równie˝ do wydziela-nia cz´Êci pomieszczeƒ. Mia∏y lekkà konstrukcj´ o papierowej powierzchni pokrytej malowid∏ami; po rozsuni´ciu rozciàga∏y si´ na ca∏à d∏ugoÊç Êciany.Parter budynku podzielono na cztery, nierównej wiel-koÊci pokoje. Od strony stawu znajdowa∏a si´ wàskaweranda, a jedno z dwóch pomieszczeƒ nie mia∏o ze-wn´trznych Êcian – stanowi∏o pog∏´bienie werandy,natomiast zewn´trzne Êciany drugiego by∏y rozsu-wane. Po ich otwarciu roztacza∏ si´ widok na staw i ogród. W ten sposób po∏àczono ze sobà oba rodzajeprzestrzeni: zamkni´tej Êcianami budynku i ogrodo-wej. Tutaj medytowa∏ Yoshimasa, zarówno prakty-kujàcy zen, jak i czczàcy Czystà Ziemi´, na co wska-zuje nazwa Shinkuden, czyli Sala Oczyszczajàca

Umys∏. Obecnie znajduje si´ tu tysiàc posà˝ków bodhisattwy Jizÿ.

Pierwsze pi´tro Chÿonkaku zbudowano w styluchiƒskim. By∏o mniejsze od parteru, otacza∏ je balkonz balustradà. Z balkonu rozpoÊciera∏ si´ wspania∏ywidok na ogród i wzgórza, ponad którymi widaç by-∏o wschodzàcy ksi´˝yc. W Êcianach znajdowa∏y si´ okna w kszta∏cie dzwonu, które cz´sto stosowano w Êwiàtyniach zen. Sta∏ tu poz∏acany wizerunek bogi-ni Kannon, dlatego niektóre êród∏a okreÊlajà budow-l´ jako Sal´ Kannon. Âciany górnej kondygnacji zo-sta∏y wewnàtrz i na zewnàtrz pokryte lakà, co mo-˝e sugerowaç, ˝e Êmierç Yoshimasy przerwa∏a pracenad pokryciem Êcian srebrem. Wieƒczàcy szczytdachu poz∏acany feniks z bràzu zwrócony jest nawschód.

Budow´ pawilonu zakoƒczono w 1492 r., dwa la-ta po Êmierci Yoshimasy. Obecnie jest on zamkni´tydla zwiedzajàcych, ale wewnàtrz budynku, napi´trze, siedzi posàg Buddy Czystej Ziemi, któryprzez okno w kszta∏cie dzwonu patrzy na ogród i stokwzgórza pokryty drzewami.

KRAJOBRAZY

8. Budynek Tÿgudÿ zosta∏ wzniesiony w stylu shoin, a jego pi´tro w stylu irimoya, dach jest kryty japoƒskim cyprysem. 8. The Tÿgudÿ building was built in the shoin style and its upper floor in the irimoya style; the roof is covered with Japanese cypress.

68

Ogród Ginkakuji

Oparty zosta∏ na modelu Êwiàtyni Saihÿji, powszech-nie znanej jako Kokedera – Âwiàtynia Mchów.Yoshimasa, zanim przystàpi∏ do budowy w∏asnegoogrodu, podró˝owa∏ po wielu s∏awnych ogrodach, ale szczególnie upodoba∏ sobie Saihÿji, gdzie prze-bywa∏ podczas wojny œnin11. Potem wielokrotnie od-wiedza∏ tamtejszà Êwiàtyni´, uchodzàcà wówczas zanajpi´kniejsze miejsce w pobli˝u Kioto, by studio-waç projekt ogrodu. Potwierdzajà to kroniki prowa-dzone przez mnicha Onryoken z klasztoru Shÿkokuji.

Yoshimasa po raz pierwszy odwiedzi∏ Âwiàty-ni´ Mchów w 1460 r., w momencie kwitnienia wiÊ-ni i zosta∏ urzeczony jej pi´knem. Powróci∏ jesienià i tym razem trafi∏ na najwspanialszy moment prze-barwiania si´ klonów. W nast´pnych latach odwie-dza∏ Êwiàtyni´ regularnie trzy, cztery razy w roku. Z przyjemnoÊcià zwiedza∏ ogród nawet w deszczu.Podczas jednej z tych wizyt stwierdzi∏, ˝e „pi´knotego ogrodu nigdy nie maleje”, co uwieczni∏ On-ryoken12.

Gdy przyst´powano do zak∏adania nowej siedzi-by shÿguna, ogród w Êwiàtyni Saihÿji znajdowa∏ si´w ruinie, ale Yoshimasa dobrze pami´ta∏ go z czasówÊwietnoÊci. Stworzone przez niego za∏o˝enie ogro-dowe stanowi∏o wspania∏y przyk∏ad wczesnego kaienshiki chisen teien, czyli „ogrodu spacerowegoze stawem”. Podstawowà zasadà by∏o, aby spaceru-jàc po nim, z ka˝dego miejsca widzieç pi´knie zapro-jektowane zakàtki. Na wzór Âwiàtyni Mchów ogród w Willi Wschodniego Wzgórza zosta∏ podzielony nadwie cz´Êci: dolnà z budynkami i stawem o z∏o˝onejformie oraz górnà z kamiennà kompozycjà i êród∏emna zboczu wzgórza.

Yoshimasa poÊwi´ci∏ wiele czasu i uwagi ogro-dowi, który jednak nigdy nie zosta∏ ukoƒczony zgod-nie z jego ˝yczeniem. TrudnoÊci z transportem potrzebnych materia∏ów sprawi∏y, ˝e wiele drzew i g∏azów pochodzi∏o ze znajdujàcego si´ w pobli˝u

zrujnowanego pa∏acu Hana no Gosho. Najwi´cej materia∏u sprowadzono z odleg∏ej o 40 km Nary.Zdarza∏o si´, ˝e panowie feudalni przysy∏ali kamie-nie lub roÊliny w charakterze prezentu, u˝yczajàcw∏asnych robotników do ich przewiezienia. W 1488 r.daimÿ Asakura zleci∏ trzem tysiàcom swoich ludzidostarczenie do rezydencji shÿguna sosen z Hana noGosho. Cz´Êç z nich stanowi∏a uzbrojona stra˝, coÊwiadczy∏o, jak bardzo niespokojne by∏y to czasy. Do ogrodu sprowadzono tak˝e: wiÊnie, azalie, ka-melie i cisy13. Yoshimasa wielce sobie ceni∏ kwitnàceroÊliny, m.in. bia∏e ume.

Wzmianka o przystani nad stawem wskazuje nanawiàzanie do dawnej tradycji p∏ywania ∏odzià postawie, ale nic nie wiadomo o popularnych wówczasprzyj´ciach na wodzie14 . Wydaje si´, ˝e staw by∏ zbytma∏y na poruszanie si´ po nim ∏odzià i pe∏ni∏ jedy-nie funkcj´ ozdobnà. Kompozycje ze ska∏ i roÊlinwokó∏ niego zosta∏y tak zaprojektowane, ˝e widaç je by∏o z wielu punktów widokowych. W tej cz´Êciogrodu nazwy malowniczych zakàtków zainspiro-wane zosta∏y s∏awnymi miejscami wymienianymi w literaturze japoƒskiej i chiƒskiej15. Te literackie od-niesienia zwi´ksza∏y przyjemnoÊç spacerowania poogrodzie oczytanym goÊciom.

Na wzgórzu ekipa Zenami wybudowa∏a w lesieêród∏o, którego wzorcem by∏a kamienna konstrukcjaz Saihÿji16. Taki sam gigantyczny g∏az uformowa∏tylnà Êcian´, dwa inne – boczne Êciany zbiornika, a na znajdujàcym si´ z przodu p∏askim kamieniumo˝na by∏o przykl´knàç lub stanàç. Podobnie jak w Saihÿji zimna i czysta woda znalaz∏a si´ w kolema∏ych kamieni, a du˝y poziomo u∏o˝ony kamieƒtworzy∏ dno êród∏a. Nadmiar wody wyp∏ywa spo-mi´dzy znajdujàcych si´ z przodu g∏azów i p∏ynie w dó∏ ma∏ym, ˝wirowanym korytem.

W stawie, niczym w lustrze, odbija si´ wdzi´cznasylweta Srebrnego Pawilonu, który stanowi centralnyelement dolnego ogrodu17.

9. Miejsce przypominajàcemocno zacieniony las. Mech,p∏askie kamienie, ma∏e krze-wy, pniaki tworzà bujny minia-turowy krajobraz. Zwartypu∏ap zieleni wysokiej utrzy-muje górny ogród w wiecz-nym cieniu.9. A place which resembles a heavily shaded forest. Moss,flat stones, small bushes and stumps create a lush, mi-niature landscape. The denseceiling of greenery keeps theupper garden in permanentshade.

69

Powiàzania ogrodu z krajobrazem

Staranny projekt harmonijnie po∏àczy∏ ogród z ota-czajàcym go krajobrazem. T∏o ogrodu stanowi zale-sione wzgórze Tsukimachiyama, czyli WzgórzeOczekujàce na Ksi´˝yc. Ogrodowe drzewa wtapiajàsi´ w naturalny las porastajàcy stok wzgórza, dzi´kiczemu zaciera si´ granica za∏o˝enia ogrodowego.Wspaniale zaadaptowano pi´kno krajobrazu, odmien-ne w ka˝dym sezonie, uzyskujàc atmosfer´ g∏´bokie-go duchowego Êwiata.

Grupa klonów u podnó˝a stoku wprowadza dokompozycji jesienne kolory. Wszystkie sosny w ogro-dzie sà sztucznie pochylone tak, aby prowadziç wzrokku górze, na stok. W projekcie zastosowano technik´shakkei – „po˝yczonego krajobrazu”. Wykorzystujàcnaturalne otoczenie, które stanowi∏o t∏o dla we-wn´trznej kompozycji, stworzono w ogrodzie dodat-kowe wra˝enie przestrzennoÊci i perspektywy.

Dzieje rezydencji po Êmierci shõgunaPo Êmierci Yoshimasy w 1490 r. rezydencj´ prze-kszta∏cono w Êwiàtyni´ zen, nale˝àcà do sekty rinzai-sh. Zosta∏a nazwana Jishÿji, od poÊmiertnego reli-gijnego tytu∏u Yoshimasy, Jishÿin. Wierny kronikarz,który towarzyszy∏ mu do koƒca ˝ycia, zapisa∏

w dzienniku, ˝e „by∏ to cz∏owiek o niezrównanymsmaku”. Ten sam kronikarz zanotowa∏, ˝e zgodnie z testamentem posiad∏oÊç tego samego dnia prze-kszta∏cono w Êwiàtyni´ zen podleg∏à klasztorowiShÿko-kuji, pierwotnie za∏o˝onego dla upami´tnie-nia rodu Ashikagów18.

Dawni historycy surowo ocenili Yoshimas´ ja-ko w∏adc´, zarzucajàc mu oboj´tnoÊç na problemy paƒstwa. Jednak z punktu widzenia historii kulturyto w∏aÊnie pod jego patronatem japoƒska sztukaosiàgn´∏a szczyt doskona∏oÊci. Higashiyama-dono stanowi∏a kulturalne centrum Japonii. W∏adca, jak ju˝ wspominaliÊmy, skupi∏ wokó∏ siebie wybitnychartystów, poetów, dramatopisarzy i uczonych, a ciukszta∏towali smak estetyczny tych czasów. Wi´kszoÊçz nich stanowili mnisi zen. Sam Yoshimasa studiowa∏zen i by∏ mecenasem sztuk poÊwi´conych tworzeniuogrodu, poezji, dramatu nÿ. Mia∏ równie˝ znaczàcyudzia∏ w rozwoju „drogi herbaty”.

W Chinach okresu Sung rytua∏ picia herbaty mia∏charakter religijny. Herbat´, jako napój pobudzajàcyÊwiadomoÊç, pijano, przygotowujàc si´ do medytacji.Innà okazjà do jej spo˝ywania by∏a zabawa polegajà-ca na zgadywaniu cytatów literackich. Ostatecznàform´ ceremonii herbacianej, utrzymanà w duchupe∏nej prostoty estetyki zen, nada∏ mnich zen Shuko,lub Jukÿ (1422-1502). Choç pochodzi∏ z ludu, dzi´ki

KRAJOBRAZY

10. Ogród podzielony zosta∏ na dwie cz´Êci: dolnà z budynkami i stawem, oraz górnà z kamiennà kompozycjà i êród∏em na zboczu wzgórza.Górny ogród wtapia si´ w las, jego granica zaciera si´. Z powodu wielu rekonstrukcji i okresów zaniedbywania przybra∏ charakter dzikiego,leÊnego zakàtka. Bardziej przypomina europejski park ni˝ japoƒski ogród.10. The garden was divided into two parts: the lower part with buildings and the pond, and the upper part with the composition of rocks andthe spring on the side of the hill. The upper garden is blended with the forest, its borders are blurred. Due to multiple reconstructions and periods of neglect, it has taken on the character of a wild, forested nook. It is more reminiscent of a European park than a Japanese garden.

70

swym umiej´tnoÊciom sta∏ si´ doradcà artystycznymYoshimasy. Shuko uwa˝a∏, ˝e podstawowym celemceremonii herbacianej jest kultywowanie czterechcnót: og∏ady, uprzejmoÊci, czystoÊci i niewzruszo-nego spokoju. Jego ideà by∏o tworzenie atmosfery, w której ma∏a grupa ludzi mog∏aby wspólnie do-Êwiadczyç harmonii ducha i w tym nastroju dysku-towaç o pi´knie i sztuce. By∏ to Êwiecki, artystycznyobrz´d o eleganckiej prostocie, któremu towarzyszy-∏a atmosfera sprzyjajàca lepszemu zrozumieniu i oce-nie problemów. Chocia˝ ceremonia by∏a jeszcze wol-na od formalizmu, jaki przynieÊç mia∏y póêniejszelata, spe∏niano jà w sposób uwypuklajàcy jej wag´.Jak g∏osi tradycja, po raz pierwszy ceremonia pa-rzenia herbaty odby∏a si´ w ogrodzie Ginkakuji, w stojàcym do dzisiaj pawilonie Tÿgudÿ. Pawilonopatrzony jest plakietkà osobiÊcie wymalowanà przezYoshimas´. Napis na niej brzmi: Ustronie Shuko19.

Po Êmierci Yoshimasy artyÊci, pozostajàcy podjego opiekà, rozproszyli si´ w poszukiwaniu mecena-sów wÊród pot´˝nych daimÿ na prowincjach. Przezpar´ lat w Ginkakuji mieszka∏ nowy shÿgun, syn Yo-shimasy, ale wkrótce wywo∏a∏ skandal przyprowa-dzajàc kobiety do Êwiàtyni20. Po krótkim okresie roz-kwitu, w 1501 r., jedenaÊcie lat po Êmierci Yoshima-sy, posiad∏oÊç zosta∏a ograbiona i popad∏a w ruin´. W czasie wojny i po˝aru w 1558 r., który spopieli∏ponad po∏ow´ Kioto, budynki Êwiàtyni – z wyjàtkiempawilonów Ginkaku i Tÿugudÿ – sp∏on´∏y, a niektó-re drzewa i kamienie zosta∏y zabrane i wykorzystane w innych ogrodach, zw∏aszcza w Zamku Nijÿ21. Stanogrodu pogorszy∏ si´ w okresie „walczàcych prowin-cji”. Przez wi´kszà cz´Êç XVI w. ogród niszcza∏.

Rekonstrukcja ogrodu

Oko∏o 1585 r. zubo˝a∏y dworzanin Kono Sakahisanaby∏ posiad∏oÊç i próbowa∏ doprowadziç jà do lep-szego stanu. Ju˝ po jego Êmierci warunki ekono-miczne na tyle si´ poprawi∏y, ˝e klasztor Shÿkokujiby∏ w stanie przejàç opiek´ nad Ginkakuji22. W kra-ju zapanowa∏ wreszcie stabilny pokój i przystàpionodo odbudowy Kioto. Prawdopodobnie ok. 1615 r. podj´to tak˝e odbudow´ Êwiàtyni i restauracj´ og-rodu. Obecna kompozycja pochodzi z tego okresu.Wykopaliska wykaza∏y, ˝e pierwotnie uk∏ad ogroduby∏ nieco odmienny, jednak˝e uleg∏ on na tyle po-wa˝nym zniszczeniom, ˝e wiele jego cz´Êci trzebaby∏o stworzyç na nowo.

OÊ wschód-zachód, na której le˝y Srebrny Pa-wilon, stanowi g∏ówny element za∏o˝enia i warun-kuje sposób aran˝acji ogrodu. Wàwóz rozciàgajàcysi´ wzd∏u˝ tej osi nosi nazw´ Szczeliny przez KtóràPatrzy si´ na Ksi´˝yc, poniewa˝ jesienià mi´dzy jegodwoma zboczami najwczeÊniej pokazuje si´ tarczaksi´˝yca. Âwiat∏o sp∏ywajàce na tafl´ stawu i odbija-jàce si´ w jego nieruchomym lustrze stanowi jeden z efektów Êwietlnych, jakie twórca ogrodu stara∏ si´osiàgnàç po to, aby wyrafinowani esteci mogli podzi-wiaç ksi´˝ycowà pe∏ni´ bez koniecznoÊci opuszcza-nia pawilonu. W podobny sposób stara∏ si´ wyko-rzystaç efekty, jakie daje Êwiat∏o s∏oneczne, tak kom-ponujàc zieleƒ, aby promienie s∏oƒca przenikajàceprzez liÊcie drzew rzuca∏y o okreÊlonej godzinie zie-lonkawe refleksy.

Na tej samej osi, w odleg∏oÊci 30 m od Ginkaku,znajduje si´ wodospad, zwany Sengetsusen –

11. Wielkie g∏azy o p∏as-kich wierzcho∏kach i pro-stych bokach wskazujàna wp∏yw Saihÿji, a nie-które kamienie o ostrychzakoƒczeniach sà cha-rakterystyczne dla styluchiƒskiego malarstwaSung. Wi´kszoÊç aran-˝acji u∏o˝ono w kszta∏ttrójkàta, w którym cen-tralny du˝y kamieƒ rów-nowa˝ony jest dwomamniejszymi, podpierajà-cymi go z boków.11. Large boulders withflat vertexes and straightsides point to the influ-ence of Saihÿji, andsome stones with sharpedges are characteristicof the Sung style ofChinese painting. Mostof the arrangements arelaid in the shape of a triangle, in which a large, central stone iscounterbalanced by twosmaller ones, which sup-port it on the sides.

71

Wodospad Ksi´˝ycowego Âwiat∏a, gdy˝ przywo-dzi na myÊl odbicie ksi´˝yca taƒczàce na wodzie.Stanowi on cz´Êç oryginalnego projektu Yoshimasy.Wodospad zaprojektowano w ten sposób, aby osobyprzebywajàce w pawilonie s∏ysza∏y dêwi´k spada-jàcej wody tak, jakby siedzia∏y przy wodospadzie.Ska∏a zwrócona w kierunku wodospadu ma ok. 3 mwysokoÊci i 1,2 m szerokoÊci, po obu stronach pod-parta jest wielkimi kamieniami. U jej podstawy wodatworzy ma∏y zbiornik, a dalej wpada do stawu, znaj-dujàcego si´ na ni˝szym poziomie.

Staw, zwany Kinkyÿchi – Staw Zwierciade∏Mieniàcych si´ Jak Brokat – stanowi g∏ówny elementogrodu. Obecnie jest jeszcze mniejszy ni˝ dawniej.Prawdopodobnie pierwotnie zajmowa∏ obszar w po-∏udniowej cz´Êci ogrodu, którà teraz porastajà drze-wa i mech23. Wokó∏ nowej linii brzegowej u∏o˝onokamienie, zasadzono drzewa i krzewy. Ale dobrzezachowane fragmenty ze ska∏ami, np. wokó∏ wyspy,pozostawiono nietkni´te. WÊród krzewów otaczajà-cych brzeg i wyspy dominujà azalie, zaÊ drzewapochylone nad wodà, rzucajàce zielony cieƒ w jejprzezroczystà toƒ, to sosny Pinus thunbergii. Stawma nieregularny kszta∏t zbli˝ony do ósemki przedzie-lonej mostkiem. W obu kr´gach „ósemki” znajdujàsi´ wyspy. Z tafli stawu wynurzajà si´ ska∏y o najroz-maitszych kszta∏tach i kolorach. Sprawiajà wra˝enieminiaturowych gór. Te i inne ska∏y, szczególniewa˝ne dla kompozycji ogrodu, zosta∏y sprowadzonez ca∏ej Japonii. Znajdujàcy si´ w stawie okràg∏y,„ksi´˝ycowy” kamieƒ, widoczny ponad odbijajàcymsi´ w wodzie stokiem wzgórza, wydaje si´ unosiç natafli stawu niczym ksi´˝yc na niebie.

Spacer po ogrodzie przypomina powolne oglà-danie d∏ugiego zwoju z pejza˝ami. Takie obrazy oglàdano fragment po fragmencie, jednà r´kà rozwi-jajàc, a drugà zwijajàc rolk´ tak, ˝e patrzàcy mia∏wra˝enie ruchu w miar´ ods∏aniania kolejnych partii namalowanego krajobrazu. Podobne odczucia to-warzyszà goÊciom w czasie spaceru po ogrodzie.Zwiedzajàcym, którzy podà˝ajà kr´tà Êcie˝kà, prze-chodzà przez staw, wysp´ oraz mijajà wodospad,ukazujà si´ co chwila nowe widoki.

Wysp´ z brzegiem ∏àczà dwa mosty. Sàdzi si´, ˝ejeden z nich pochodzi z czasów Yoshimasy, ponie-wa˝ konstrukcjà – dwie pod∏u˝ne, p∏askie kamiennep∏yty podparte wystajàcymi z wody ska∏ami – przy-pomina most w Êwiàtyni Tenryji. Drugi pierwot-nie mia∏ drewnianà, ∏ukowà konstrukcj´; nosi∏ nazw´ Most w Kszta∏cie Grzbietu Smoka24. Podczas rekon-strukcji zastàpiono go masywnà monolitycznà p∏ytà z granitu, d∏ugoÊci 2,4 i szerokoÊci 0,6 m.

Na miejscu spalonego w 1558 r. pawilonu stojà-cego nad brzegiem stawu, opodal Srebrnego Pawilo-nu, pojawi∏y si´ p∏aszczyzna i sto˝ek, obie formyusypane z bia∏ego piasku. W ksià˝kach publikowa-nych od XVII do XIX w., w których opisywano i przedstawiano na drzeworytach s∏awne ogrody, wi-daç, ˝e te dwie formacje z piasku powi´ksza∏y si´ w miar´ up∏ywu lat, a˝ do osiàgni´cia obecnej wiel-koÊci. Sà unikatowe ze wzgl´du na kszta∏t kompo-zycji, niespotykanej nigdzie indziej. Jedna ma form´Êci´tego sto˝ka, druga to wyniesiona p∏aszczyzna o gruboÊci 60 cm.

Âci´ty sto˝ek nazywany jest Kÿgetsudai –Podium z Którego Oglàda si´ Ksi´˝yc ma prawie

KRAJOBRAZY

12. Nadmiar wody zeêród∏a zbudowanego nazboczu wzgórza p∏ynie w dó∏ ma∏ym, ˝wirowa-nym korytem.12. Excess water fromthe spring built on theside of the hill runs downin a small, graveledtrough.

72

2 m wysokoÊci, Êrednica podstawy wynosi ok. 5 m, a wierzcho∏ka – 1,5 m. Kszta∏tem przypomina gór´Fuji, sugeruje te˝ nawiàzanie do wizerunku buddyj-skiej góry stojàcej w centrum wszechÊwiata. Sto˝ekmóg∏ byç pochodnà czystych stosów wznoszonych w Êwiàtyniach shintoickich albo po prostu zapasempiasku potrzebnym do posypywania alejek. Takiesterty piasku istniejà w wielu ogrodach zen, np. w ogrodzie Daikoku-ji i Daisen-in. Szeroka, wynie-siona p∏aszczyzna zagrabiona we wzór fal nosi naz-w´ Ginsadan – Ocean Srebrnego Piasku. Wra˝eniefal morskich szczególnie pot´guje Êwiat∏o ksi´˝y-ca, które nadaje kompozycji srebrzysty odcieƒ.Pojawiajà si´ sugestie, ˝e pierwotnym zadaniem sreb-rzystej p∏aszczyzny piasku by∏o odbijanie Êwiat∏aksi´˝yca na pawilon.

Zarówno wyniesiona p∏aszczyzna, jak i sto˝ekwyglàdajà niczym abstrakcyjne rzeêby w realistycz-nym krajobrazie ogrodu. Zestawienie formacji z piasku oraz stawu z roÊlinnoÊcià jest doÊç niezwy-k∏e, choç w filozofii zen kontrasty nie sà postrzega-ne jako przeciwstawne, ale jako wzajemnie uzupe∏-niajàce si´ cz´Êci jednej ca∏oÊci. Te formacje jednaknie harmonizujà z ogrodem. Sto˝ek jest zbyt wielki i sprawia wra˝enie intruza wÊród drzew, zaÊ symbo-liczne fale Ginsadan „gryzà si´” z prawdziwà wodà w stawie. Jednak te dysonanse nie pozbawiajà pias-kowych formacji specyficznego pi´kna, przykuwajàwzrok. Ich bia∏e kszta∏ty oÊwietlone Êwiat∏emksi´˝yca b∏yszczà i wspaniale kontrastujà z t∏emciemnych drzew, k∏adàcych cienie na g∏adkiej po-wierzchni piasku. Okràg∏y wierzcho∏ek sto˝ka wi-doczny z pi´tra pawilonu mo˝e kojarzyç si´ z odbi-ciem ksi´˝yca w pe∏ni.

W XVIII w. wzniesiono w ogrodzie nowy bu-dynek. Jest to obecny hÿjÿ, czyli „g∏ówna sala”.Przesuwane drzwi wewnàtrz budynku pokrywajà obrazy w stylu malarstwa chiƒskiego, wykonaneprzez wysoko cenionych japoƒskich malarzy: YosaBuson (1716-1783) i Ike no Taiga (1723-1776).G∏ówna figura w znajdujàcym si´ w nim o∏tarzuprzedstawia Budd´ Sakyamuni. Z hÿjÿ roztacza si´malowniczy widok na wzgórze Tsukimachiyama.Gdy zza jego szczytu wschodzi ksi´˝yc, rzucajàc swà poÊwiat´ na p∏aszczyzn´ Ginsadan znajdujàcà si´ przed budynkiem, scena nabiera odrealnionegowymiaru.

èród∏o i ska∏y na wzgórzu, które stanowi∏y cz´Êçogrodu zaprojektowanego przez Yoshimas´, pozo-stawa∏y przez d∏ugi czas zasypane po osuni´ciu si´ziemi. W 1931 r. w starych dokumentach natrafionona wzmianki o tej kamiennej konstrukcji, w wynikudok∏adnych badaƒ terenu odnaleziono jà i odkopano.Odkryto równie˝ dawne alejki i miejsca, gdzie sta-∏y niektóre budynki25 .

Tÿgudÿ zosta∏ odrestaurowany pod koniec lat 60.XX w. Jest najstarszym budynkiem w zespole Êwià-tynnym. Umieszczono w nim rzeêb´ AshikagiYoshimasy w stroju mnicha. Stó∏ tsukenshoin oraz

pó∏ki chigaidana stanowià przyk∏ad najstarszego, zachowanego do naszych czasów, wyposa˝enia z wczesnego okresu shoin-zukuri.

Staw, znajdujàcy si´ przed Tÿugudÿ, jest w∏aÊ-ciwie wydzielonym ogrodem wewnàtrz ogrodu i le˝yw pobli˝u osi pó∏noc-po∏udnie. Lepiej ni˝ inne frag-menty ogrodu zniós∏ zmienne koleje losu, jakichdoÊwiadczy∏a posiad∏oÊç. Szczególnie dobrze zacho-wa∏ si´ kràg kamieni otaczajàcych ma∏à wysp´Bia∏ego ˚urawia naprzeciwko budynku. Ta aran-˝acja ukazuje przyk∏ad techniki stosowanej w XIV w.Wielkie g∏azy majà p∏askie wierzcho∏ki i proste boki,co wskazuje na wp∏yw Saihÿji. Niektóre jednak – dlakontrastu – majà ostre zakoƒczenia, charakterystycz-ne dla kamieni w stylu chiƒskiego malarstwa Sung.Te aran˝acje sà bardziej wyrafinowane ni˝ w Saihÿji.Wi´kszoÊç u∏o˝ono w kszta∏cie trójkàta, w którymcentralny, du˝y kamieƒ równowa˝ony jest dwomamniejszymi, podpierajàcymi go z boków26.

W listopadzie 1993 r. do kompleksu dodano no-wy budynek zaprojektowany w stylu shoin. Jego bu-dowa trwa∏a prawie 10 lat. Przesuwane drzwi w prze-stronnym wn´trzu zdobià obrazy namalowane przezcieszàcego si´ mi´dzynarodowà s∏awà artyst´ okre-su Meiji, Tomioka Tessai (1836-1924). Równie˝w 1993 r. zrekonstruowano pomieszczenie herbacia-ne Shhÿken, na terenie dawnego budynku kuri, w którym mieszka∏ g∏ówny kap∏an. Chocia˝ zbudo-wano je wg starych zasad architektury Êwiàtynnej, tojego nowoczesna konstrukcja zapoczàtkowa∏a nowysposób budowania w nast´pnych latach.

Od g∏ównej bramy do ogrodu prowadzi droga,liczàca blisko 50 m d∏ugoÊci. Po jej obu stronachznajduje si´ charakterystyczny p∏ot bambusowy napodmurówce zbudowanej z kamieni, który zosta∏ na-zwany Ginkakuji-gaki – p∏ot Ginkakuji. Ponad p∏otemniczym Êciana wyrasta strzy˝ony ˝ywop∏ot z kamelii,nad którym widaç tylko niebo. Przekraczajàcy bram´napotykajà ˝ywop∏ot, który kieruje ich na prawo. W perspektywie widzà ˝ywop∏ot, przy którym drogaskr´ca w lewo i prowadzi do drugiej bramy. Wiedzieona do ogrodu. Zgeometryzowana droga stanowi wyrafinowane przejÊcie z zewn´trznego Êwiata doÊwiata ogrodu. Pomaga oczyÊciç umys∏ z trosk, dzi´kiczemu goÊcie mogà po∏àczyç si´ z atmosferà ducho-wego Êwiata. Oddziela od chaosu i napi´ç codzien-nego ˝ycia. Wprowadza do królestwa pi´kna. Ogróds∏u˝y zbli˝eniu do natury i przypomina medytacyj-nym umys∏om o zwiàzku cz∏owieka z jego otoczniem.

Rzàd japoƒski uzna∏ Ginkaku i Tÿgudÿ za skarbnarodowy. Ogród zakwalifikowano jako miejsce o specjalnej wartoÊci historycznej i szczególnym wa-lorze widokowym. Stanowi on ukoronowanie wczeÊ-niejszych osiàgni´ç japoƒskiego ogrodnictwa i po-czàtek nowych rozwiàzaƒ. Jest uwa˝any za jedno z doskonalszych za∏o˝eƒ przestrzennych. Nale˝y si´podziw artystom, którzy stworzyli tu Êwiat pozwala-jàcy oderwaç si´ od nieistotnych ludzkich spraw,nasycony takim pi´knem, na jakie staç tylko natur´.

73

Nie ma krzewu, który by wyrós∏ samowolnie, nie matu ani jednego kamienia po∏o˝onego w nieprzemy-Êlany sposób. Najbardziej dzikie uroczyska ogroduzosta∏y zaplanowane i wykonane z niezwyk∏ympietyzmem.

Japoƒczycy dzi´ki zwróceniu si´ ku naturze na-uczyli si´ mówiç w∏asnym j´zykiem estetycznym,charakteryzujàcym si´ delikatnoÊcià, wyrafinowaniemi zami∏owaniem do detalu. Ginkakuji jest uwa˝any za symbol epoki Higashiyama i stanowi jednà z naj-wi´kszych atrakcji turystycznych Kioto. Upami´tniawyrafinowany smak Yoshimasy. Shogunat Ashikaga

trwa∏ po nim do pi´tnastego pokolenia, jednak˝eHigashiyama-dono by∏a ostatnià wspania∏à rezy-dencjà zbudowanà przez t´ rodzin´.

KRAJOBRAZY

1. W. Kotaƒski, W kr´gu shintoizmu, t. 2, Warszawa 1995, s. 233-234.

2. M. Collcutt, M. Jansen, I. Kumakura, Wielkie kultury Êwiata.Japonia, Warszawa, s. 70.

3. K. Loran, The World of the Japanese Garden. From ChinaOrigins to Modern Landscape Art, 1989, s. 140.

4. K. Loran, jw., s. 141; J. Tubielewicz, S∏ownik. Kultura Japonii,Warszawa 1996, s. 84.

5. J. Tubielewicz, Historia Japoni, Wroc∏aw 1984, s. 218.

6. Ibidem, s. 218.

7. K. Loran, jw., s. 142.

8. K. Loran, jw., s. 142; W. Kotaƒski, Sztuka Japonii. Zarys,Warszawa 1974, s. 203.

9. W. Kotaƒski, jw., s. 198.

10. Ibidem, s. 146.

11. K. Nakane, Kyoto Gardens, 1965, s. 13.

12. K. Loran, jw., s. 140.

Przypisy

Mgr in˝. Ma∏gorzata Wo∏odêko jest absolwentkà Wydzia-∏u Architektury Krajobrazu Szko∏y G∏ównej Gospodar-stwa Wiejskiego w Warszawie. Obecnie przygotowuje prac´ doktorskà na Wydziale Architektury PolitechnikiWarszawskiej, stanowiàcà studium historyczne ogrodów w Kioto. Prowadzi wyk∏ady poÊwi´cone ogrodom japoƒ-skim, zajmuje si´ tak˝e ich projektowaniem. Jej dorob-kiem sà liczne wystawy zwiàzane z tà tematykà.

13. Staw przed Tÿugudÿ lepiej ni˝ inne fragmenty ogrodu zniós∏ zmienne koleje losu, jakich doÊwiadczy∏a posiad∏oÊç. 13. The pond in front of Tÿugudÿ fared better than other parts of the garden throughout the many changes of fortune that the estate underwent.

74

13. Ibidem, s. 141.

14. Ibidem, s. 145.

15. T. Marc, R. Herman, A Guide to the Gardens of Kyoto, 1980,

s. 129.

16. K. Loran, jw., s. 142.

17. Ibidem, s. 146.

18. Ibidem, s. 147.

19. Ibidem, s. 148.

20. Ibidem, s. 147.

21. B. Mitchell, J. Wayemberg, Japanese Gardens. Design and

meaning, 1981, s. 42.

22. K. Loran, jw., s. 147.

23. Ibidem, s. 145.

24. Ibidem, s. 146.

25. Ibidem, s. 145.

26. Ibidem, s. 146.

Ginkakuji, “The Shrine of the Silver Pavilion” as itis popularly called, is known officially as Jishÿji.

In 1482, Ashikaga Yoshimasa built a residence,Higashiyama-dono, meaning "Villa of the EasternHill," on the site of the destroyed shrine Jÿdoji, at thebase of Higashiyama hill in Kyoto. Of the twelvewooden buildings that once surrounded the garden,only two have survived to the present day: Tÿgudÿand Ginkaku. In 1487, the building Tÿugudÿ, "theEast-facing Pavilion," which Yoshimasa lived in, wasbuilt in the shoin style. Dÿjinsai, one of four rooms,served as a model for ceremonial tea rooms for a cen-tury. The pavilion is marked by a sign which was per-sonally painted by Yoshimasa in the name of thedesigner Shuko: the Suko Retreat. In 1489, the build-ing of Ginkaku, "the Silver Pavilion," began. It wascompleted after the shogun's death.

The design of the garden has been attributed tothe outstanding painter Sÿami, though presently theprevailing opinion is that Yoshimasa himself de-signed it. The garden in "the Villa of the Eastern Hill"was based on a model of the Saihÿji shrine, whichwas regarded as the most beautiful place in the Kyotoarea at the time. The early strolling garden with a pond was created (kaienshiki chisen teien). Pines,yews, cherry trees, azaleas and camellias grew there.The garden was divided into two parts: the lower part, with buildings and a pond of a complex form,and the upper part, with a composition of rocks and aspring on the side of the hill.

The east-west axis on which the Silver Pavilion islocated determines the arrangement of the garden.Along its length there is a ravine which is known as"the Crevice Through Which One Looks At theMoon." Along this axis, 30 meters from Ginkaku,there is a "Waterfall of Moonlight," which comprisespart of the Yoshimasa's original design. Water falls

from the source at the base of the waterfall into a dec-orative pond below. The name of these picturesquebeauty spots in this part of the garden refer to famousplaces mentioned in Japanese and Chinese literature.In the forest on the hill there is a spring which wasmodeled after a construction from Saihÿji, wherewater flows through a graveled trough.

After Yoshimasa's death in 1490, the residencewas transformed into a Zen shrine. In 1501, the estatewas pillaged and fell into ruin. In 1558, the buildingsof the shrine, except for Ginkaku and Tÿugudÿ, wereburned, and some of the trees and stones were used inother gardens. Throughout most of the 16th century,the garden deteriorated. In 1615, the rebuilding of theshrine and restoration of the garden was undertaken.The present composition dates from that period.Many parts of the garden needed to be rebuilt. Thesize of the pond in the center of the garden waschanged. On the site of the pavilion which had beenburned in 1558, two formations were created out ofwhite sand: a plane with the pattern of waves and a cut cone. They are unique in terms of their un-precedented composition. At the end of the 1960s,Tÿgudÿ, the oldest building in the shrine, was re-stored. The arrangement of the garden with the pondand the island in front of the building is an exampleof the techniques used in the 14th century. In 1993, a new building designed in the shoin style was added,as well as the Shhÿken tea area. Ginkaku and Tÿgudÿ are regarded by the Japanesegovernment as national treasures, and the garden as a place of particular historical importance with ex-ceptional scenic value; it is seen as an example ofexcellent spatial arrangement. Ginkakuji is a symbolof the Higashiyama epoch and one of the greatesttourist attractions in Kyoto.

PROBLEMS IN THE CONSERVATION OF THE RESIDENCE OF SHÕGUN ASHIKAGA IN KYOTO