Pomorska wielokulturowość: niewykorzystane potencjały czy

potencjalne ryzyka?

Cezary Obracht-Prondzyoski

• Dlaczego debata o kulturze?

• Ambiwalencje pojęcia „kultura”

• Pogranicza kultury i nowe metafory

• Kultura na pomorskim pograniczu

Pytania:• Jakie są historyczne korzenie wielokulturowości Pomorza i jakie były (są) skutki

załamania ukształtowanego modelu w wyniku II wojny światowej.

• Jakie jest współczesne oblicze wielokulturowości Pomorza:

• - Zróżnicowanie etniczne, językowe i religijne.

• - Bogactwo zróżnicowań lokalnych i subregionalnych.

• - Migracje stare i nowe oraz ich wpływ na oblicze kulturowe regionu. Czy widać już wpływ na kulturowe oblicze Pomorza środowisk imigracyjnych? Jakie może to mieć znaczenie w przyszłości?

• Wielokulturowość Pomorza a współczesne praktyki kulturowe (przykłady działań, inicjatyw, przedsięwzięć)

• Co pozostało z historycznego dziedzictwa wielokulturowego? Jaki jest nasz stosunek doń? Czy potrafimy go nie tylko chronić (jeśli potrafimy…), ale także wykorzystać do tworzenia współczesnych wartości kulturowych? Czy i jakie są szanse działań rewitalizacyjnych? Jakie są możliwości i ograniczenia wykorzystania dawnego dziedzictwa kulturowego w budowaniu tożsamości lokalnej w miejscach, gdzie ciągłość osadnicza została zerwana (przykład Żuław ale nie tylko)

• Czy i jak powinna wyglądać edukacja międzykulturowa? Czy i jakie mamy już przykłady na Pomorzu takich działań?

• Problematyka kulturowego zróżnicowania a jakość debaty publicznej.

• Jak budować regionalną wspólnotę obywatelską w warunkach silnego zróżnicowania kulturowego?

Społeczeństwo wielokulturowe(wg Andrzeja Sadowskiego)

• - dochodzi do trwałych, wielopłaszczyznowych i dobrowolnych form kontaktów międzykulturowych, które powodują wytwarzanie się jakościowo nowej kulturowo zróżnicowanej całości kulturowej, ale także społecznej;

• - mamy do czynienia z kresem dominacji kulturowej względem innych, kresem nadrzędnej pozycji zbiorowości, której kultura, z racji zorganizowania w państwo, uzyskała status kultury dominującej;

• - o trwaniu, rozwoju lub regresie kultury (kultur) w podstawowym wymiarze decydują sami sympatycy, zwolennicy danej kultury;

• - kultury stają się oderwane od polityki, od przemocy, od ich regulacji polityczno-prawnych, a w podstawowym zakresie sfera kultury staje się regulowana poprzez normy kulturowe;

• - zaawansowane procesy integracji kulturowej powodują, że społeczeństwo, mimo zmieniającego się, dynamicznego zróżnicowania kulturowego, staje się całością na tyle zintegrowaną, aby wspólnie osiągać zamierzone cele.

• Wielokulturowość służy zatem do oznaczenia wytworzonego na zasadach demokratycznych zróżnicowanego układu kulturowego, który obok istotnego zróżnicowania cechuje się elementami takiej spójności, która pozwala na podjęcie wspólnych działań. Wielokulturowość łączy się nadto:

• - z realizacją określonej polityki państwowej (lub samorządowej) zwanej polityką wielokulturowości, polityką regulującą stosunki międzykulturowe,

• - ze stosowaniem w polityce i praktyce wielokulturowości reguł demokratycznych opartych szczególnie o zasady wolności i równości kultur”

Nasza specyfika, czyli historyczny kontekst pomorskiej wielokulturowości:

Historyczny podział Pomorzaw średniowieczu…

…i w XIX wieku

Trwanie społeczności kaszubskiej

• Wielowiekowa obecność ludności niemieckiej

• Kontekst przestrzenny oraz ukształtowanie już w średniowieczu swoistej mieszanki ludnościowej (pluralizm: kulturowy, etniczny, językowy)

• Zanikanie żywiołu kaszubsko-słowiańskiego na Pomorzu Zachodnim

• Skutki procesów migracyjnych

Podział religijny

Niewielka społeczność żydowska

Specyfika procesów narodowotwórczych w XIX wieku na Pomorzu – konflikt polsko-niemiecki

• Reformy pruskie i proces modernizacji

• Wiosna Ludów i jej skutki

• Kulturkampf

• Złożone tożsamości…

Specyfika stosunków językowych na Pomorzu

• Dwa języki standardowe, literackie o nierównej pozycji

• Asymilacja w stronę języka niemieckiego (np. Żydzi)

• Zróżnicowanie dialektalne niemczyzny i polszczyzny pomorskiej

• Specyfika mowy kaszubskiej i spory wokół jej statusu

• Wielojęzyczność ludności pomorskiej

– CZAS WIELKICH ZMIAN

Pierwsza połowa XX wieku

„Od Bałtyku aż po granicę z Rosją na południu prowincji ciągnął się zwarty pas powiatów z przewagą polską (największy odsetek polskiej ludności wiejskiej występował w powiatach: lubawskim – 83,3%, starogardzkim – 79%, puckim-74,6%, kartuskim – 72,5%). Ludność niemiecka zdecydowanie przeważała w powiatach położonych na zachodnich i wschodnich rubieżach prowincji, a także w dużych miastach (np. w Gdańsku w 1910 r. na ogólną liczbę 161671 mieszkańców było 5994 Polaków)”

M. Wojciechowski, Stosunki narodowościowe w Prusach Zachodnich w początkach XX wieku (1900-1920), [w:] Regiony pograniczne Europy Środkowo-Wschodniej w XVI-XX wieku. Społeczeostwo – gospodarka – polityka, red. M. Wojciechowski i R. Schattkowsky, Toruo 1996, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, s. 73

Zmiana stosunków etnicznych po 1920 roku

Spis powszechny 1921

Spis powszechny 1931

II wojna światowa i jej skutki

• Krwawa „Pomorska Jesień”

• Eksterminacja ludności (rozstrzeliwania, wywłaszczenia, wysiedlenia, obozy itd.)

• Niemiecka polityka narodowościowa i jej skutki dla Pomorzan (w czasie wojny i po jej zakończeniu)

• Przekształcenia ludnościowe po wojnie

Sytuacja ludnościowa po wielkich ruchach migracyjnych:

• 1. Ludności mieszkającej na Pomorzu przed wojną w granicach państwa polskiego, w skład której wchodziła:

• a) pomorska ludność rodzima, czyli Kaszubi, Kociewiacy i inne pomorskie grupy regionalne (mieszkańcy ziemi chełmińskiej, michałowskiej i lubawskiej);

• b) niewielka grupa ludności niemieckiej, która uniknęła wysiedlenia;

• c) część ludności polskiej, która na Pomorze przybyła w latach 1920-1939 i która osiedlała się głównie w miastach (na tym tle wyróżnia się Gdynia, która już przed wojną stanowiła ciekawą mieszankę kulturowo-społeczną).

• 2. Ludności rodzimej Pomorza żyjącej do 1939 roku w granicach Niemiec, a więc Kaszubi z powiatów bytowskiego, lęborskiego, miasteckiego czy człuchowskiego oraz tzw. Słowińcy, wokół tożsamości których toczyły się i toczą się spory; ponadto ludność polska na terenie Powiśla, w powiatach sztumskim, kwidzyńskim i malborskim).

• 3. Ludności rodzimej na terenie Wolnego Miasta Gdańska (Danzigerzy, o bardzo złożonej tożsamości, skomplikowanych genealogiach i labilnych postawach narodowych).

• 4. Polskiej ludności napływowej z różnych części centralnej Polski (owa „centralność” też była dyskusyjna)

• 5. Ludności kresowej, o specyficznym doświadczeniu i zróżnicowanej tożsamości regionalnej (na Pomorze napłynęła głównie ludność z terenów Wileńszczyzny, ale nie tylko).

• 6. Stosunkowo niewielkiej grupy reemigrantów z Zachodu.

• 7. Mniejszości narodowych i etnicznych, które na Pomorze napłynęły pod przymusem (Ukraińcy, a wśród nich ludność łemkowska), albo też dobrowolnie, w wyniku rozstrzygnięć wojennych (Białorusini, Karaimowie, Żydzi, Tatarzy, Ormianie).

Mniejszości narodowe w województwie pomorskiej w świetle spisu powszechnego z 2002 roku

Mniejszości narodowe i etniczne lub

język regionalny *

Obywatele polscy deklarujący

przynależnośd do mniejszości

narodowych i etnicznych

Obywatele polscy używający w domu

języka mniejszości narodowej lub

etnicznej albo języka regionalnego

liczba% ogółu mieszkaoców

liczba% ogółu mieszkaoców

1 białoruska 117 0,0054 35 0,0016

2 czeska 15 0,0007 48 0,0022

3 karaimska 8 0,0004 - -

4 litewska 75 0,0034 35 0,0016

5 łemkowska 39 0,0018 11 0,0005

6 niemiecka 2016 0,0925 11594 0,5319

7 ormiaoska 9 0,0004 10 0,0005

8 romska 187 0,0086 262 0,0120

9 rosyjska 199 0,0091 818 0,0375

10 słowacka 8 0,0004 12 0,0006

11 tatarska 28 0,0013 - -

12 ukraioska 2831 0,1299 2048 0,0939

13 żydowska 28 0,0013 6 0,0003

14 język kaszubski ** x x 52588 2,4124

Spis 2011

„Z danych spisowych wynika, że w 2011 r. zdecydowana większośd ludności województwa pomorskiego posługiwała się w kontaktach domowych językiem polskim. Używanie tego języka zadeklarowało łącznie 2141 tys. osób, co stanowiło 94,1% ogółu ludności województwa, w tym 2027 tys. (89,0%) posługiwało się nim jako jedynym. Osoby posługujące się w kontaktach rodzinnych językiem innym niż polski stanowiły zbiorowośd liczącą 120 tys. (5,3%), przy czym najczęściej stwierdzano, iż był on używany łącznie z językiem polskim – 115 tys. (5,0%). Znacznie rzadziej badani rozmawiali w domu wyłącznie w jednym języku niepolskim – ok. 5 tys. (0,2%) osób”.Łącznie więc nieco ponad 5% mieszkaoców województwa pomorskiego używa w kontaktach domowych innego języka niż język polski (a w przypadku prawie 6% nie udało się tego ustalid)

Jakie języki?

Język używany w domu Ogółem

Ogółem 2276174

Polski 2240139

Niepolski, w tym: 122518

kaszubski 107742

angielski 6697

niemiecki 3856

ukraioski 2128

rosyjski 1218

francuski 558

Nieustalony 31016

Uwaga! Respondenci mieli możliwośd wymienienie więcej niż jednego języka - dane w kolumnach nie sumują się.

Deklaracje etniczno-narodowe

Mniejszości narodowe i etniczne lub język regionalny *

Obywatele polscy deklarujący przynależnośd do mniejszości

narodowych i etnicznych

2002 2011

1 białoruska 117502/389

2 czeska 15123

3 karaimska 823

4 litewska 75319

5 łemkowska 39207/110

6 niemiecka 20164830/4614

7 ormiaoska 994

8 romska 187129/125

9 rosyjska 199768/504

10 słowacka 877

11 tatarska 28175

12 ukraioska 28314238/3932

13 żydowska 28464

14 kaszubska 5042227947

Tab. 2. Mniejszosci narodowe i etniczne oraz społecznośd posługująca się językiem kaszubskim wg województw - dane NSP2011

Województwo

Ludnośd

Polski

MniejszośdK

aszub

i

biało

ruska

czeska

karaimska

litew

ska

łem

kow

ska

nie

mie

cka

orm

iaoska

rom

ska

rosyjska

słow

acka

tatarska

ukraio

ska

żydo

wska

w liczbach bezwzględnych

Polska 38511824 43878 2831 314 7376 9640 144236 1683 16723 8796 2739 1828 38795 7353 108140

Dolnośląskie 2915241 481 396 46 149 4736 4509 133 2028 861 91 87 2378 880 39

Kujawsko-

pomorskie2097635 164 43 14 120 32 2382 73 1080 338 27 32 306 116 68

Lubelskie 2175700 298 80 4 88 17 751 132 794 327 72 60 1053 188 -

Lubuskie 1022843 171 49 - 103 1413 1560 23 502 281 39 13 845 119 -

Łódzkie 2538677 359 299 46 105 4 1383 153 1193 448 136 70 412 420 -

Małopolskie 3337471 194 318 12 126 2186 1179 155 1735 603 1428 109 1267 745 21

Mazowieckie 5268660 1576 453 98 446 191 2562 403 1531 1950 258 332 3018 2690 86

Opolskie 1016212 71 109 9 35 29 78157 35 1078 279 35 30 383 77 4

Podkarpackie 2127286 53 100 - 31 245 547 47 1023 192 62 50 3421 143 -

Podlaskie 1202365 38358 36 12 4867 31 401 4 527 590 43 539 2169 134 4

Pomorskie 2276174 389 123 27 319 110 4614 94 125 504 77 175 3932 464 107742

Śląskie 4630366 352 580 42 188 126 34799 167 1733 829 264 74 1041 557 43

Świętokrzyskie 1280721 32 47 - 16 12 393 13 381 154 37 13 222 80 -

Warmiosko-

mazurskie1452147 600 25 - 380 95 4645 71 772 431 34 51 13037 153 48

Wielkopolskie 3447441 311 120 3 153 167 3191 93 1221 504 81 94 831 285 28

Zachodniopomors

kie1722885 471 55 - 248 247 3165 88 1002 505 56 99 4482 302 57

Przykłady inicjatyw związanych z wielokulturowością

• Kaszubski Uniwersytet Ludowy w Wieżycy: http://www.wielokulturowepomorze.kul.org.pl/• Ośrodek Doradztwa Nauczycieli w Słupsku• http://www.odn.slupsk.pl/przyklady_dobrej_praktyki/edukacja_regionalna_miedzykulturowa/Gr

azyna_Przybylak_VII_Forum_Edukacji_Regionalnej_IO_nr_3_2011_s_50.pdf• Biblioteka miejscem spotkao wielu kultur: http://www.biblioteki.org/pl/wiadomosci/czytaj/2591• Bytów: http://www.bytow4kultur.pl/index.php?id=18• Wielokulturowy mix wczoraj i dziś – projekt Partnerski Comenius Regio:

http://www.gdansk.pl/edukacja,1203,13666.html• Wielokulturowośd Gdaoska – iBedekerowy spacer ulicami miasta:

http://ibedeker.pl/spacery/wielokulturowosc-gdanska-spacer-ulicami-miasta/#axzz2cY77pXtg• Biografie Gdaoskie - IX Dni Mniejszości Narodowych w Gdaosku:

http://kultura.trojmiasto.pl/Biografie-Gdanskie-IX-Dni-Mniejszosci-Narodowych-w-Gdansku-imp315369.html

• UG – IKM: Nieszablonowa baśo. Gdaosk wielobarwny, Gdaosk wielokulturowy: http://gdanskwielokulturowy.soup.io/

• NCK: Żuławy 2010 – Wielokulturowośd http://www.nck.org.pl/pl/wydarzenie/1272/zulawy-2010-wielokulturowosc

• DMK – Asyż w Gdaosku: http://dmk.nazwa.pl/asyz-w-gdansku/