Praca sfinansowana przez Ministerstwo Œrodowiska

Redaktor wydawnictwa: Teresa LIPNIACKAPañstwowy Instytut Geologicznyul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Zespó³ autorski:

Tatiana BOCHEÑSKA, Uniwersytet Wroc³awski, Instytut Nauk Geologicznych, ul. M. Borna 9,50-204 Wroc³aw;Jan DOWGIA££O, Polska Akademia Nauk, Instytut Nauk Geologicznych, ul. Twarda 51/55,00-818 Warszawa;Antoni S. KLECZKOWSKI, Andrzej SZCZEPAÑSKI, Stanis³aw WITCZAK, Akademia Górniczo--Hutnicza, Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków;

Stefan KRAJEWSKI, Aleksandra MACIOSZCZYK, Tadeusz MACIOSZCZYK, Danuta MA£ECKA,Uniwersytet Warszawski, Wydzia³ Geologii, ul. ¯wirki i Wigury 93, 02-089 Warszawa;Marek ROGO¯, G³ówny Instytut Górnictwa, Pl. Gwarków 1, 40-166 Katowice;Andrzej RÓ¯KOWSKI, Uniwersytet Œl¹ski, Katedra Hydrogeologii i Geologii In¿ynierskiej,ul. Bêdziñska 60, 41-200 Sosnowiec;

Andrzej SADURSKI, Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa.

Akceptowa³ do druku dnia 7.06.2002 r.Dyrektor Naczelny Pañstwowego Instytutu Geologicznegoprof. dr hab. Leszek MARKS

© Copyright by Ministerstwo Œrodowiska,Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2002

ISBN 83-86986-57-3

Pañstwowy Instytut Geologiczny00-975 Warszawa, ul. Rakowiecka 4

Wydanie II. Nak³ad 3000+36 egz. Format B5. Ark. wyd. 51,5.

Druk EBE Lidia Mazur i S-ka, Przedsiêbiorstwo Poligraficzne, Sp. jawna.

Zlec. nr 47p/2002.

Spis treœci

Od redakcji naukowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

S³ownik hydrogeologiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Wybrane pozycje literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

Spis rycin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345

Wykaz oznaczeñ, wymiarów i jednostek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351

Indeks hase³ w jêzyku polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357

Indeks hase³ w jêzyku angielskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381

Indeks hase³ w jêzyku francuskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401

Indeks hase³ w jêzyku niemieckim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421

Indeks hase³ w jêzyku rosyjskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443

7

OD REDAKCJI NAUKOWEJ

Dynamiczny rozwój hydrogeologii jako nauki i wa¿nego elementu gospodarki wodnej spowo-dowa³ potrzebê opracowania i wydania specjalistycznego s³ownika obejmuj¹cego ca³okszta³twiedzy o wodach podziemnych. „S³ownik hydrogeologiczny” (wyd. I) zosta³ opracowany z ini-cjatywy Komisji Hydrogeologicznej przy Komitecie Nauk Geologicznych PAN, a sfinansowanyze œrodków Narodowego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej. Wobec wyczer-pania nak³adu I wydania „S³ownika” z 1997 roku przygotowano wydanie II, poprawione i posze-rzone. Dodano wiele nowych hase³, m.in. z zakresu przepisów prawa dotycz¹cych gospodarkiwodnej oraz z zakresu ochrony œrodowiska naturalnego. „S³ownik” w obecnym wydaniu zosta³równie¿ znacznie wzbogacony w czêœci graficznej.

Poza objaœnieniami hase³ w jêzyku polskim umieszczono odpowiednie okreœlenia w jêzykach:angielskim (ang.), francuskim (franc.), niemieckim (niem.) i rosyjskim (ros.); nie wszystkie jed-nak has³a maj¹ swoje odpowiedniki obcojêzyczne. Weryfikacjê t³umaczenia hase³ wykonali: JanDowgia³³o (angielski, francuski, niemiecki) i Tatiana Bocheñska (rosyjski).

W zamierzeniu autorów „S³ownik” ma mieæ charakter normatywny. Jednym z podstawowychcelów jego opracowania jest porz¹dkowanie polskiej terminologii hydrogeologicznej.

Autorami „S³ownika” s¹ profesorowie:

– Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie: Antoni S. Kleczkowski [AK], Andrzej Szczepañ-ski [AS], Stanis³aw Witczak [SW];

– G³ównego Instytutu Górnictwa w Katowicach: Marek Rogo¿ [MR];

– Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie: Andrzej Sadurski [ASd];

– Polskiej Akademii Nauk w Warszawie: Jan Dowgia³³o [JD];

– Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach: Andrzej Ró¿kowski [AR];

– Uniwersytetu Warszawskiego: Stefan Krajewski [SK], Aleksandra Macioszczyk [AM], Ta-deusz Macioszczyk [TM], Danuta Ma³ecka [TB i DM];

– Uniwersytetu Wroc³awskiego: Tatiana Bocheñska [TB].

„S³ownik” zestawiony w uk³adzie alfabetycznym obejmuje 1425 hase³ oraz zawiera 143 ryci-ny i 10 tabel. Przyjêto zasadê hase³ jednostkowych, podobnie jak to ma miejsce w przypadku„Glossary of geology”. Na pierwszym miejscu umieszczono termin lub znaczenie uwa¿ane przezautorów za najbardziej prawid³owe, w dalszej kolejnoœci podano synonimy. Objaœnienia hase³ za-wieraj¹ elementy definiuj¹ce; w pewnych przypadkach podane s¹ informacje dodatkoweu³atwiaj¹ce w³aœciwe rozumienie definiowanego terminu. Na koñcu hase³ umieszczono inicja³y

autorów. W trakcie opracowywania definicji wydzielono has³a ogólne, np. hydrogeologia, wodypodziemne, dla których podano szerszy opis jako has³a g³ównego, z odes³aniem do terminów po-chodnych.

Has³a s¹ rzeczownikowe, podane w liczbie pojedynczej, prócz tych, które odnosz¹ siê do obie-któw ze swej natury „mnogich”. W przypadku has³a: woda, wody stosowano obydwie liczby – po-jedyncz¹ i mnog¹ – w zale¿noœci od ogólnie przyjêtej terminologii, np. woda b³onkowata, wodykopalniane.

Przyjêto zasadê, i¿ has³a dwu- i wielowyrazowe winny brzmieæ naturalnie, a wiêc np. nie „azo-tanowy jon”, lecz „jon azotanowy”, nie „zbiornik g³ówny wód podziemnych” lecz „g³ówny zbior-nik wód podziemnych”. Odstêpstwem od tej zasady s¹ has³a, w sk³ad których wchodz¹ nazwiska –zosta³y one umieszczone na pierwszym miejscu, np. Reynoldsa liczba.

Synonimy terminu g³ównego s¹ oddzielone przecinkami; ich kolejnoœæ odpowiada poprawno-œci czy te¿ powszechnoœci ich stosowania. Synonimy obcojêzyczne s¹ równie¿ oddzielone prze-cinkami. Terminy uznane za niew³aœciwe oznaczono gwiazdk¹ *.

W tekst hase³ wprowadzono strza³ki �, które spe³niaj¹ dwie funkcje: wskazuj¹ terminy u¿ytew objaœnieniu, które maj¹ swe w³asne has³a, oraz odsy³aj¹ do hase³ dodatkowych. Zaznajomieniesiê z nimi pomo¿e lepiej zrozumieæ dany termin oraz umo¿liwi skonfrontowanie go z terminamipokrewnymi i przeciwstawnymi.

Has³a zosta³y ponumerowane, aby u³atwiæ korzystanie z indeksów.

W spisie literatury podano najwa¿niejsze materia³y Ÿród³owe, z których korzystano przy opra-cowaniu hase³.

Wobec obfitoœci materia³u i niejednoznacznoœci wielu terminów z pewnoœci¹ nie ustrze¿onosiê b³êdów i usterek. Zamieszczono równie¿ sformu³owania dyskusyjne. Wszelkie uwagi odU¿ytkowników zostan¹ ¿yczliwie przyjête. Prosimy kierowaæ je do redaktorów naukowych.

Obecne wydanie „S³ownika” zosta³o sfinansowane ze œrodków Ministerstwa Œrodowiska.

Niechaj „S³ownik” dobrze s³u¿y polskim hydrogeologom.

A1. Abiotyczne czynniki

ang. abiotic factorsfranc. facteurs abiotiquesniem. abiotische Faktorenros. àáèîòè÷åñêèå ôàêòîðû

Naturalne uwarunkowania i czynniki œrodo-wiska stanowi¹ce � biotop (abiotyczn¹ czêœæ� ekosystemu). Do g³ównych a.cz. nale¿¹czynniki przyrody nieo¿ywionej (powietrze,ska³y, gleby, wody powierzchniowe i pod-ziemne oraz klimat) charakterystyczne dla da-nego œrodowiska i dzia³aj¹ce na ¿yj¹ce w nimorganizmy.

[AM, SW]

2. Absorpcja

ang. absorptionfranc. absorptionniem. Absorptionros. àáñîðáöèÿ, ïîãëîùåíèå

W hydrogeologii rozumiana najczêœciej jakoproces wch³aniania gazów przez wody pod-ziemne. Podczas a. nastêpuje równomiernerozpuszczanie siê gazu w wodzie. Zachodziæte¿ mog¹ reakcje chemiczne (np. przy a. CO2lub H2S). � Równowaga wêglanowa.

[AM]

3. Administracja geologiczna

ang. geological administrationfranc. administration géologiqueniem. geologische Verwaltungros. ãåîëîãè÷åñêaÿ àäìèíèñòðàöèÿ

Ogó³ czynnoœci zarz¹dzania s³u¿b¹ geolo-giczn¹ i dzia³alnoœci¹ geologiczn¹ w krajuoraz ogó³ organów pañstwowych i samo-rz¹dowych zajmuj¹cych siê zarz¹dzaniem wdziedzinie geologii. Organami administracjigeologicznej s¹: minister œrodowiska, dzia-³aj¹cy przy pomocy g³ównego geologa kraju,wojewodowie, z upowa¿nienia których mog¹byæ powo³ani g³ówni geolodzy wojewódzcyoraz starostowie, dzia³aj¹cy jako organypierwszej instancji w sprawach nale¿¹cych dow³aœciwej administracji geologicznej, o ile niezosta³y one zastrze¿one dla wojewodów lubministra œrodowiska.

[ASd]

4. Adsorbat

substancja adsorbowana

ang. adsorbatefranc. produit adsorbéniem. Adsorbat, Adsorptivros. àäñîðáèðîâàííîå âåùåñòî, àäñîðáàò

Substancje wystêpuj¹ce w fazie rozpuszczo-nej w wodach podziemnych, mog¹ce podle-gaæ � adsorpcji. W klimacie umiarkowanyms¹ to g³ównie kationy i cz¹steczki obojêtne. �Sorbat.

[AM]

5. Adsorbent

substancja adsorbuj¹ca

ang. adsorbent, adsorptive substancefranc. adsorbant

9

niem. Adsorbent, Adsorptionsmittelros. àäñîðáåíò, àäñîðáèðóþùåå âåùåñòâî

Oœrodek skalny oraz substancje zawieszone wwodach, uczestnicz¹ce w procesach sorp-cyjnych (� sorpcja, � sorbent). Na ich po-wierzchni gromadz¹ siê cz¹steczki � adsor-batu. Podstawowymi adsorbentami kationóww wodach podziemnych s¹ minera³y ilaste izeolity, substancja organiczna, wodorotlenki itlenki wielu metali. Adsorbentami anionów s¹g³ównie wodorotlenki glinu i czêœciowo ¿ela-za (ryc. 1). � Adsorpcja.

[AM]

6. Adsorpcja

ang. adsorptionfranc. adsorptionniem. Adsorptionros. àäñîðáöèÿ, ïîâåðõíîñòíîå ïîãëî-

ùåíèå

Podstawowy proces fizykochemiczny zacho-dz¹cy powszechnie w wodach podziemnych ipowierzchniowych, decyduj¹cy o ich sk³adziechemicznym. Polega na gromadzeniu siê napowierzchni minera³ów lub cz¹stek koloidal-nych (� adsorbentów) substancji rozpuszczo-nych w wodzie � adsorbatów. Przebieg a. jestuzale¿niony g³ównie od stê¿enia i energiicz¹steczek adsorbatu, w³aœciwoœci i rozdrob-nienia adsorbenta oraz warunków œrodowiska(pH, Eh, temperatury, ciœnienia, mineralizacji

wody itp.). Jeœli si³y wi¹¿¹ce cz¹steczki adsor-batu i adsorbenta s¹ si³ami miêdzyczastêczko-wymi van der Waalsa, wystêpuje � a. fizycz-na, jeœli wystêpuj¹ powierzchniowe po³¹cze-nia chemiczne, proces ma charakter � a. che-micznej, nazywanej te¿ aktywowan¹. W wo-dach podziemnych w klimacie umiarkowa-nym dominuj¹ procesy adsorpcji kationów, wwilgotnych tropikach szerzej wystêpuje ad-sorpcja anionów. � Sorpcja.

[AM]

7. Adsorpcja chemiczna

chemisorpcja, adsorpcja aktywowana

ang. chemisorptionfranc. chimisorption, adsorption chimiqueniem. Chemosorption, chemische Adsorptionros. õåìîñîðáöèÿ, àêòèâèðîâàííàÿ àäñîðá-

öèÿ

Adsorpcja, przy której wi¹zanie cz¹steczki �adsorbatu z powierzchni¹ � adsorbenta macharakter powierzchniowego po³¹czenia che-micznego. � Adsorpcja.

[AM]

8. Adsorpcja fizyczna

ang. physical adsorptionfranc. adsorption physiqueniem. physikalische Adsorption, ungehemmte

A.ros. ôèçè÷åñêàÿ àäñîðáöèÿ, ïðîñòàÿ àä-

ñîðáöèÿ

Adsorpcja, przy której powierzchniowe wi¹-zanie cz¹steczki � adsorbenta i � adsorbatuodbywa siê g³ównie za pomoc¹ si³ miêdzycza-stêczkowych van der Waalsa. Dominuj¹cy ro-dzaj � adsorpcji w wodach podziemnych.

[AM]

9. Adwekcja

konwekcja

ang. advection, convectionfranc. advection, convectionniem. Advektion, Konvektionros. aäâåêöèÿ, êîíâåêöèÿ

1. Ruch znacznika lub zanieczyszczenia (tak¿emasy, energii) przez proste unoszenie z p³yn¹c¹wod¹ podziemn¹.

10

6. Adsorpcja

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+ + + + + + + +

+ + + + + +

+ ++

+

+

++++++++

++++++

++ +

+

+

+

+

+

+

+ + + + + + + +

+ + + + + + +

+ + + + + + + ++ + + + + +

+

+

+

+

+ + + + + + + ++ + + + + + +

+ + + + + + + +

+ + + + + +

+

+

+

+

+ + + + + + + ++ + + + + + +

+ + + + + + + +

+ + + + + +

a b c

Ryc. 1. Uproszczony schemat rozmieszczenia kationówwymiennych w: a – kaolinicie, b – hydro³yszczyku, c –montmorillonicie

2. Transport „w³aœciwoœci” masy powietrza(ciep³a, zimna) przez pole prêdkoœci atmosfery.

[TM]

10. Aeracja warstwy wodonoœnej

napowietrzanie warstwy wodonoœnej

ang. aquifer aerificationfranc. aération de la nappe aquifèreniem. Belüftung des Grundwasserleitersros. ïðîâåðòèâàíèå âîäîíîñíîãî ãîðèçîíòà

Metoda oczyszczania wód podziemnych insitu. Polega na zat³aczaniu powietrza do war-stwy wodonoœnej (strefy saturacji) w celu bio-degradacji zanieczyszczeñ organicznych. Me-todê a.w.w. stosuje siê tak¿e do uzdatnianiawody podziemnej poprzez stworzenie w war-stwie wodonoœnej warunków utleniaj¹cych iwytr¹canie nierozpuszczalnych zwi¹zków¿elaza i manganu (metody: Vyredox, Hydrox).

[AS]

11. AgresywnoϾ wody

korozyjnoϾ wody

ang. aggressiveness of waterfranc. aggressivité de l’eauniem. Agressivität des Wassersros. êîððîçèÿ âîäû, àãðåññèâíîñòü âîäû

W³aœciwoœæ wody wywo³ana jej sk³adem che-micznym, powoduj¹ca niszczenie ska³, beto-nów, konstrukcji metalowych pozostaj¹cych zni¹ w kontakcie. Niektórzy badacze a.w. rozu-miej¹ jako niszczenie ska³ i betonów, korozyj-noœæ natomiast jako niszczenie konstrukcjimetalowych. Badacze zachodni zawê¿aj¹ nie-kiedy pojêcie a.w. jedynie do niszczenia ska³wêglanowych. A.w. powoduje nieodwracalnezmiany oœrodka skalnego (� ³ugowanie) izmienia � chemizm wód. Najczêœciej mamydo czynienia z wodami o a. ³uguj¹cej (zawie-raj¹cymi poni¿ej 90 mg CaCO3/dm

3), a.wêglanowej (zawieraj¹cymi ponad 4 mgCO2/dm

3), a. magnezowej (zawieraj¹cymi po-nad 1000 mg Mg/dm3), a. siarczanowej (zawie-raj¹cymi ponad 250 mg SO4/dm

3), a. amono-wej (zawieraj¹cymi ponad 15 mg N-NH4/dm

3)oraz a. kwasowej wystêpuj¹cej przy pH wodyponi¿ej 7. Agresywnie dzia³aj¹ te¿ wody o wy-

sokich stê¿eniach chlorków, przekra-czaj¹cych 1000 mg/dm3, oraz w stosunku dorur ¿eliwnych – wody bogate w � tlen.

[AM]

12. Akratopegi

ang. acratopegaefranc. acratopègesniem. Akratopegenros. àêðàòîïåãè

Wody podziemne o mineralizacji ogólnej do1000 mg/dm3 i temperaturze poni¿ej 20oC.

[JD]

13. Akratotermy

ang. acratothermaefranc. acratothermesniem. Akratothermenros. àêðàòîòåðìû

Wody podziemne o mineralizacji ogólnej do1000 mg/dm3 i temperaturze powy¿ej 20oC(� wody termalne: 2.). � Akratopegi.

[JD]

14. AktywnoϾ jonowa

aktywnoϾ termodynamiczna

ang. ionic activity, thermodynamic a.franc. activité ionique, a. thermodynamiqueniem. ionische Aktivität, thermodynamische

A.ros. èîííàÿ àêòèâíîñòü, òåðìîäèíàìè-

÷åñêàÿ à.

Efektywne � stê¿enie (zdolnoœæ do reakcji)jonu w roztworze rzeczywistym, uwzglêd-niaj¹ce wszystkie oddzia³ywania innychcz¹steczek (jonów) obecnych w uk³adzie. A.jonu jest mniejsza od stê¿enia molowego c

i

tego jonu w roztworze i zbli¿a siê do wartoœcitego stê¿enia wraz ze wzrostem stopnia roz-cieñczenia roztworu. Wartoœæ a. uzyskuje siêmno¿¹c stê¿enie molowe c

ijonu w roztworze

przez wspó³czynnik aktywnoœci �i:

ai = ãi ci

gdzie:ai � aktywnoœæ jonu [1],�i – wspó³czynnik aktywnoœci jonu [1],ci – stê¿enie molowe jonu [ML

–3].[JD]

11

14. AktywnoϾ jonowa

15. Akumulacja wody

ang. water accumulation, pondagefranc. accumulation d’eau, stockage d’eauniem. Wasserakkumulation, Wasserspeiche-

rungros. àêêóìóëÿöèÿ âîäû, íàêîïëåíèå â.

Naturalne lub/i sztuczne nagromadzeniewody.

[AK]

16. Alekina klasyfikacja (chemizmu wód)

ang. Alekin’s classificationfranc. classification d’Alekineniem. Alekin-Klassifikationros. êëàññèôèêàöèÿ Àëåêèíà

Klasyfikacja hydrochemiczna opracowana wlatach piêædziesi¹tych w Zwi¹zku Radziec-kim z myœl¹ o wszystkich wodach natural-nych. O klasie wody decyduje dominuj¹cyg³ówny anion, natomiast dominuj¹cy kation –o grupie wód. W ka¿dej grupie mog¹ wystêpo-waæ trzy typy wód wydzielone na podstawiestosunków jonowych (ryc. 2) . Stosowany jestrównie¿ skrócony zapis A.k. � Klasyfikacjehydrogeochemiczne.

[AM]

17. Amoniak NH3azan

ang. ammoniafranc. ammoniaqueniem. Ammoniakros. àììèàê

Gaz powstaj¹cy w warunkach redukcyjnych,miêdzy innymi jako efekt � amonifikacji �rozk³adu cia³ bia³kowych (kwasów nukleino-wych, mocznika itd.). Spotykany czêsto w za-nieczyszczonych wodach podziemnych, a w

warunkach naturalnych – w wodach stref re-dukcyjnych, m.in. w otoczeniu z³ó¿ ropy naf-towej, lub jako domieszka gazów wulkanicz-nych. Reaguje z wod¹ tworz¹c jony amono-we. � Azot, � Nitryfikacja, � Azot amono-wy.

[AM]

18. Amonifikacja

deaminacja

ang. ammonificationfranc. ammonification, ammonisationniem. Ammonifizierungros. àììîíèôèêàöèÿ

1. Mikrobiologiczny rozk³ad zwi¹zków orga-nicznych zawieraj¹cych � azot, któregokoñcowym efektem jest m.in. amoniak. A. za-chodzi powszechnie w wodach i w glebach w� warunkach redukcyjnych i jest jednym zpodstawowych procesów w przyrodniczymkr¹¿eniu azotu. � Mineralizacja (substancjiorganicznej), � Denitryfikacja, � Biodegra-dacja, � Amoniak, � Jon amonowy.

2. Proces uzdatniania wody, zwany niekiedyte¿ chloroaminowaniem, polegaj¹cy na do-dawaniu amoniaku do wody po procesie chlo-rowania.

[AM]

19. Amplituda wahañ zwierciad³a wód

podziemnych

ang. amplitude of groundwater-table fluctu-ations

franc. amplitude des fluctuations du niveaud’eau souterraine

niem. Grundwasserspiegelschwankungampli-tude

ros. àìïëèòóäà êîëåáàíèÿ óðîâíÿ ïîä-

çåìíûõ âîä

12

15. Akumulacja wody

Klasy

Grupy

Typy

Wodorowêglanowa C

Ca Mg Na

Siarczanowa S Chlorkowa Cl

Ca Mg Na Ca Mg Na

I II III I II III I II III IV II III I II III I II III I II III I II III I II III

Ryc. 2. Klasyfikacja chemiczna wód naturalnych wg O. A. Alekina [1970]

Ró¿nica miêdzy najwy¿szym a najni¿szymstanem zwierciad³a wód podziemnych w okre-œlonym czasie, np. sezon, rok, wielolecie. Naj-wiêksze wartoœci osi¹ga zazwyczaj w obsza-rach wododzia³owych (� dzia³ wód podziem-nych), najmniejsze – w obrêbie dolin rzecz-nych. � Wahania zwierciad³a wód podziem-nych.

[SK]

20. Analiza areometryczna

ang. density analysis, areometric a.franc. analyse aréométriqueniem. aräometrische Analyse, Aräometerana-

lyseros. àpåîìåòpè÷åñêèé àíàëèç

Jedna z metod � analizy granulometrycznej,oparta na prawie Stokesa. Stosowana jest dooznaczania zawartoœci cz¹stek (frakcji i³owej ipy³owej) o œrednicy ziarn mniejszych od 0,07mm, w celu ustalenia procentowego udzia³uposzczególnych frakcji w badanej próbce.Rozdzielenia ska³y na frakcje dokonuje siê zu¿yciem aerometru na podstawie okreœleniaprêdkoœci opadania cz¹stek mineralnych w za-wiesinie wodnej przez oznaczenie zmian jejgêstoœci.

[TB i DM]

21. Analiza bakteriologiczna (wody)analiza mikrobiologiczna, badanie bakte-riologiczne (wody)

ang. bacteriological analysisfranc. analyse bactériologique, a. microbiolo-

giqueniem. bakteriologische Analyseros. áàêòåðèîëîãè÷åñêèé àíàëèç

Wyniki badania lub (badanie) stanu bakterio-logicznego wód u¿ytkowych (� woda u¿yt-kowa), w tym wód podziemnych, wykonywa-ne rutynowo dla oceny sanitarnej jakoœciwody, zw³aszcza przydatnoœci wody do celówpitnych i gospodarczych. A.b. obejmuje naj-czêœciej tylko 7 bakteriologicznych wskaŸni-ków jakoœci wody, wymienionych w obo-wi¹zuj¹cych przepisach sanitarnych (Rozp.Min. Zdrowia z dn. 4 wrzeœnia 2000 r.;

DzURP Nr 82, poz. 937). � Analiza wody, �Sk³ad bakteriologiczny wody.

[AM]

22. Analiza chemiczna balneologiczna

(wody)

ang. balneological chemical analysisfranc. analyse chimique balnéologique,

a. d’eau curativeniem. balneologische chemische Analyseros. áàëüíåîëîãè÷åñêèé õèìè÷åñêèé àíà-

ëèç

Badania fizykochemiczne wody w celu ustale-nia jej w³aœciwoœci leczniczych. Wyró¿nia siêa.ch.b.: orientacyjne, ma³e, du¿e i kontrolne.

A.ch.b. orientacyjna – stanowi podstawêwstêpnej charakterystyki wody napotkanej wnierozpoznanym terenie lub poziomiewodonoœnym. Pozwala na zaliczenie jej doodpowiedniej grupy klasyfikacyjnej i okreœle-nie cech swoistych.

A.ch.b. ma³a – podstawa pe³nej charaktery-styki wody leczniczej. Obejmuje oznaczeniewa¿niejszych cech fizycznych wszystkichsk³adników g³ównych (makroelementów)oraz tych gazów i sk³adników drugorzêdnychoraz mikroelementów, które decyduj¹ o przy-nale¿noœci wody do danej grupy wód swo-istych.

A.ch.b. du¿a – wykonuje siê j¹ w ci¹gu pierw-szych trzech lat eksploatacji wody leczniczej³¹cznie z innymi pomiarami i obserwacjamihydrogeologicznymi.

A.ch.b. kontrolna – umo¿liwia bie¿¹ce œle-dzenie zmian, jakie zachodz¹ w sk³adzie che-micznym i cechach fizycznych wody podczaseksploatacji jej z³o¿a. Czêstotliwoœæ wykony-wania zale¿y od przebiegu tych zmian w cza-sie. Obejmuje najczêœciej oznaczenia podsta-wowych cech fizykochemicznych wody decy-duj¹cych o jej w³aœciwoœciach leczniczych.

[AK]

23. Analiza chemiczna wody

ang. water chemical analysis, chemical a. ofwater

13

23. Analiza chemiczna wody

franc. analyse chimique d’eauniem. chemische Wasseranalyseros. õèìè÷åñêèé àíàëèç âîäû

Wynik badania lub oznaczanie (badanie)sk³adu chemicznego substancji wystêpu-j¹cych w wodach � analiza jakoœciowa orazich stê¿eñ � analiza iloœciowa. W badaniachrutynowych wykonywanych dla oceny �jakoœci wody oznacza siê najczêœciej stê¿eniaposzczególnych pierwiastków (lub jonów),podaj¹c wynik przeliczony na formê najczê-œciej wystêpuj¹c¹ w wodzie. Wyniki s¹ poda-wane w mg/dm3 lub w mval/dm3. A.ch.w.mo¿e obejmowaæ zarówno badania stê¿eñ �makrosk³adników jak i � mikrosk³adników.� Analiza wody.

[AM]

24. Analiza fizykochemiczna wody

analiza fizyczno-chemiczna wody

ang. physical-chemical analysis of water, wa-ter physico-chemical a.

franc. analyse physico-chimique d’eauniem. physiko-chemische Wasseranalyseros. ôèçèêî-õèìè÷åñêèé àíàëèç âîäû

Oznaczanie (lub wynik badania) sk³adu che-micznego substancji wystêpuj¹cych w wodzieoraz cech fizycznych i chemicznych wody. Wstandardowych a.f. wód podziemnych ozna-cza siê stê¿enia wybranych gazów, � ma-krosk³adników i � mikrosk³adników orazprzynajmniej czêœæ z nastêpuj¹cych cech: �agresywnoœæ, � przewodnoœæ elektrolityczn¹w³aœciw¹, � temperaturê, radoczynnoœæ (�woda radoczynna), � twardoœæ, � minerali-zacjê i � such¹ pozosta³oœæ wód. � Analizawody, � Analiza chemiczna wody.

[AM]

25. Analiza granulometryczna

ang. granulometric analysisfranc. analyse granulométriqueniem. Siebanalyseros. ãpàíóëîìåòpè÷åñêèé àíàëèç

Okreœlenie sk³adu granulometrycznego ska³yokruchowej polegaj¹ce na mechanicznym roz-

dzieleniu jej na frakcje o okreœlonych œredni-cach ziarn i ustaleniu procentowego udzia³uposzczególnych frakcji w badanej próbce. Wska³ach o œrednicach ziarn mniejszych od 0,07mm analizê wykonuje siê metod¹ areome-tryczn¹ (� analiza areometryczna), a przy wiê-kszych od 0,07 mm – metod¹ sitow¹ (� analizasitowa). � Krzywa uziarnienia sumacyjna.

[TB i DM]

26. Analiza hydrochemiczna

ang. hydrochemical analysisfranc. analyse hydrochimiqueniem. hydrochemische Analyseros. ãèäðîõèìè÷åñêèé àíàëèç

� Analiza chemiczna wody.[AM]

27. Analiza iloœciowa (wody)

ang. quantitative analysisfranc. analyse quantitativeniem. quantitative Analyseros. êîëè÷åñòâåííûé àíàëèç

Analiza chemiczna wody obejmuj¹ca ozna-czenie stê¿eñ poszczególnych sk³adnikówwystêpuj¹cych w wodzie (makro-, mikro-sk³adników lub gazów i substancji organicz-nych). � Analiza wody, � Analiza chemicz-na wody.

[AM]

28. Analiza „in situ” (wody)analiza bezpoœrednia

ang. in situ analysis, in-line a.franc. analyse in situ, a. directeniem. in line-Analyseros. àíàëèç „èí ñèòó”

Analiza wody wykonywana bezpoœrednio wujêciu wody. Zwykle pomiar jest wykony-wany automatycznie, czujnik zanurzony jestw wodzie. � Analiza chemiczna wody.

[AM]

29. Analiza jakoœciowa wody

ang. water qualitative analysisfranc. analyse qualitative d’eauniem. qualitative Wasseranalyse

14

24. Analiza fizykochemiczna wody

ros. êà÷åñòâåííûé àíàëèç âîäû

Analiza chemiczna wody obejmuj¹ca tylkooznaczenie jakoœciowe (okreœlenie wystêpo-wania lub nie) poszczególnych sk³adników,bez okreœlenia ich stê¿eñ. � Analiza wody, �Analiza chemiczna wody.

[AM]

30. Analiza kontrolna (wody)analiza sprawdzaj¹ca

ang. control analysisfranc. analyse de contrôle, a. d’arbitrageniem. Kontrollanalyseros. êîíòðîëüíûé àíàëèç

Analiza wody wykonywana powtórnie dlasprawdzenia uzyskanych uprzednio wynikówlub badanie wody powtarzane okresowo, sys-tematycznie, dotycz¹ce próbek wody pobiera-nych z tego samego ujêcia (np. przy badaniachtypu monitoringu). Czêsto wykonywana jako� analiza wskaŸnikowa (wody). � Analizawody.

[AM]

31. Analiza „on line” (wody)analiza ci¹g³a

ang. on-line analysisfranc. analyse «en ligne»niem. on line-Analyseros. íåïðåðûâíûé àíàëèç

Automatyczny system analizowania wody.Woda pobierana sond¹ automatyczn¹ prze-p³ywa zamkniêtym przewodem do aparatu po-miarowego.

[AM]

32. Analiza organoleptyczna wody

ang. water organoleptic analysisfranc. analyse organoleptique d’eauniem. organoleptische Wasseranalyseros. îðãàíîëåïòè÷åñêèé àíàëèç âîäû

Oznaczanie (lub wynik badania) cech organo-leptycznych wody: � przezroczystoœci, �mêtnoœci, � barwy, � zapachu, � smaku iposmaku. � Analiza wody.

[AM]

33. Analiza polowa (wody)analiza terenowa

ang. field testfranc. essai de chantierniem. Feldanalyse, Feldversuchros. ïîëåâîé àíàëèç, ïîëåâîå èñïûòàíèå

1. Skrócona � analiza wody wykonywana wterenie, obejmuj¹ca oznaczenia (czêsto jako-œciowe lub orientacyjne) wybranych cech fi-zykochemicznych lub chemicznych wody.Wykonywana zazwyczaj jako � analizawskaŸnikowa, � analiza przybli¿ona, � ana-liza kontrolna lub wstêpna do badañ szcze-gó³owych.

2. Pojêcie u¿ywane jest równie¿ dla okreœleniakrótkotrwa³ego � pompowania badawczego.

[AM]

34. Analiza przybli¿ona (wody)analiza orientacyjna

ang. proximate analysisfranc. analyse approximativeniem. Rohanalyseros. ïðèáëèæåííûé àíàëèç

Analiza wody okreœlaj¹ca za pomoc¹ przy-bli¿onych metod niektóre wskaŸniki jakoœciwody. Czêsto wykorzystywana w badaniachterenowych i kontrolnych. Zbli¿ona w sensiezakresu i szczegó³owoœci badañ do � analizywskaŸnikowej. � Analiza wody, � Analizakontrolna (wody), � Analiza polowa (wody).

[AM]

35. Analiza sitowa

analiza mechaniczna

ang. grain-size sieve analysisfranc. analyse granulométrique par tamisageniem. Siebanalyseros. ñèòîâîé àíàëèç

Okreœlenie sk³adu granulometrycznego ska³yokruchowej o œrednicach ziarn wiêkszych od0,07 mm w celu ustalenia procentowegoudzia³u poszczególnych frakcji w badanejpróbce. Rozdzielenia ska³y na frakcje dokonu-je siê poprzez wstrz¹sanie wysuszonej próbki

15

35. Analiza sitowa

za pomoc¹ zestawu sit o odpowiednio zró¿ni-cowanych wymiarach oczek. � Analiza gra-nulometryczna.

[TB i DM]

36. Analiza systemowa w dynamice wód

podziemnych

ang. system analysis in hydrodynamicsfranc. analyse fonctionnelle dans l’hydrodyna-

miqueniem. Systemanalyse in der Hydrodynamikros. ñèñòåìíûé àíàëèç â ãèäðîãåîäèíàìèêå

Tok postêpowania badawczego, w którym ba-dany jest � system hydrogeologiczny z punk-tu widzenia ró¿nych form ruchu wód pod-ziemnych, jako przejawu wspó³dzia³ania pólsi³ charakteryzuj¹cych zmianê energii (ciœnie-nia, temperatury) i masy substancji w wodachpodziemnych. G³ówn¹ zasad¹ a.s. jest kom-pleksowoœæ i okreœlona kolejnoœæ badañ: po-czynaj¹c od w³aœciwoœci obiektów hydrogeo-logicznych bezpoœrednio wi¹¿¹cych siê z ru-chem wód podziemnych, poprzez ró¿nego ro-dzaju wiêzi i procesy przejawiaj¹ce siê pod-czas tego ruchu, a koñcz¹c ich matematycz-nym opisem i ustaleniem prawid³owoœci ru-chu wód podziemnych dla konkretnychwarunków hydrogeologicznych. � Dynamikawód podziemnych.

[TB]

37. Analiza szczegó³owa (wody)a. pe³na, a. kompletna, a. podstawowa

ang. complete analysisfranc. analyse complète, a. totaleniem. Vollanalyse, vollständige Analyseros. âàëîâîé àíàëèç, ïîëíûé àíàëèç

Badanie jakoœciowe i iloœciowe sk³adu sub-stancji wystêpuj¹cych w wodach oraz w³aœ-ciwoœci wody w zakresie cech fizycznych,chemicznych, organoleptycznych, a zazwy-czaj równie¿ badanie wody pod wzglêdembakteriologicznym. W balneologii ten typ ba-dañ nazywamy analiz¹ du¿¹ lub wielk¹. �Analiza wody, � Analiza chemiczna balneo-logiczna.

[AM]

38. Analiza techniczna wody

analiza technologiczna wody

ang. water commercial analysisfranc. analyse technique d’eauniem. technische Wasseranalyseros. òåõíè÷åñêèé àíàëèç âîäû

Analiza umo¿liwiaj¹ca ocenê przydatnoœci iu¿ytecznoœci wody do okreœlonych celów,ewentualnie pozwalaj¹ca okreœliæ zakres isposób � uzdatniania wody. � Analiza wody,� Jakoœæ wody.

[AM]

39. Analiza wody

ang. water analysisfranc. analyse d’eauniem. Wasseranalyseros. àíàëèç âîäû

A.w. oznacza zarówno czynnoœæ, jak i wynikprzeprowadzonych badañ: okreœlania sk³aduchemicznego, cech fizycznych, organolep-tycznych i bakteriologicznych wody. Podczasanalizowania wody bada siê substancje wystê-puj¹ce w wodzie. Samej wody dotyczy jedy-nie ocena sk³adu izotopowego i temperatury.Pojêcie a.w. rozszerzone przymiotnikowomo¿e okreœlaæ zakres badañ (� analiza che-miczna wody, � analiza fizykochemicznawody, � analiza bakteriologiczna (wody), �analiza organoleptyczna wody), szczegó³o-woœæ badañ (� analiza iloœciowa (wody), �analiza jakoœciowa wody, � analiza szcze-gó³owa (wody), analiza pe³na, � analiza przy-bli¿ona, � analiza wskaŸnikowa (wody)),miejsce przeprowadzonych badañ (� analizapolowa (wody), analiza laboratoryjna) lub za-stosowan¹ metodê badañ.

[AM]

40. Analiza wskaŸnikowa (wody)analiza skrócona (wody)

ang. short water analysis, indicatory water a.franc. analyse rapideniem. Kurzanalyseros. ñîêðàùåííûé àíàëèç

Analiza wód obejmuj¹ca oznaczenia jedyniewybranych wskaŸników. Analizy takie wyko-

16

36. Analiza systemowa w dynamice wód podziemnych

nuje siê jako kontrolne lub jako wstêpne, np.dla wytypowania miejsc poboru próbek do ba-dañ szczegó³owych. Ù Analiza wody, Ù Ana-liza kontrolna (wody), Ù Analiza polowa(wody), Ù Analiza przybli¿ona (wody).

[AM]

41. Analizator pola AP-600

ang. field analyserfranc. analyseur différentielniem. Analogrechnerros. àíàëèçàòîð ïîëÿ ÀÏ-600

Urz¹dzenie analogowe przeznaczone do roz-wi¹zywania zagadnieñ brzegowych dla rów-nañ ró¿niczkowych cz¹stkowych typu elip-tycznego i parabolicznego na siatce typu RR(� model analogowy RR) o standardowychwymiarach 20 x 30 wêz³ów. Procesy nieusta-lone (� ruch nieustalony) s¹ rozwi¹zywanemetod¹ Liebmanna (� Liebmanna schemat).Stosowane do modelowania filtracji wód pod-ziemnych.

[MR]

42. Analogia elektrohydrodynamiczna

AEHD

ang. electro-hydrodynamic analogyfranc. analogie électrohydrodynamiqueniem. elektrohydrodynamische Analogieros. ýëåêòðîãèäðîäèíàìè÷åñêàÿ àíàëîãèÿ

ÝÃÄÀ

Analogia miêdzy filtracj¹ wód podziemnych aprzep³ywem pr¹du elektrycznego w prze-wodniku polegaj¹ca na identycznoœci równañopisuj¹cych oba zjawiska. A.e. stanowi pod-stawê modeli elektrycznych filtracji wód pod-ziemnych. � Integrator elektryczny.

[MR]

43. Analogia hydrauliczna

ang. hydraulic analogyfranc. analogie hydrauliqueniem. hydraulische Analogieros. ãèäðàâëè÷åñêàÿ àíàëîãèÿ

Analogia miêdzy filtracj¹ wód podziemnych aprzep³ywem laminarnym wody przez prze-wody rurowe lub szczeliny, polegaj¹ca naidentycznoœci równañ opisuj¹cych oba zjawi-

ska. A.h. stanowi podstawê modeli hydrau-licznych filtracji wód podziemnych.

[MR]

44. Anizotropia oœrodka hydrogeolo-

gicznego

ang. groundwater medium anisotropyfranc. anisotropie du milieu d’eau souterraineniem. Grundwassermediumanisotropieros. àíèçîòðîïèÿ ñðåäû

Zale¿noœæ makroskopowych w³aœciwoœci �oœrodka hydrogeologicznego od kierunku.Oœrodki wykazuj¹ce anizotropiê nazywane s¹oœrodkami anizotropowymi. � Tensor prze-puszczalnoœci.

[MR]

45. Anomalia hydrogeochemiczna

ang. hydrogeochemical anomalyfranc. anomalie hydrogéochimiqueniem. hydrogeochemische Anomalieros. ãèäðîãåîõèìè÷åñêàÿ àíîìàëèÿ

Lokalne odstêpstwo chemizmu wód podziem-nych od � t³a hydrogeochemicznego. Jeœlistê¿enia w obrêbie anomalii s¹ ni¿sze ni¿ dol-na granica t³a hydrogeochemicznego, mówi-my o a.h. ujemnej. Jeœli natomiat stê¿eniaprzekraczaj¹ górn¹ granicê t³a hydrogeoche-micznego (z czym mamy zdecydowanie czê-œciej do czynienia), mówimy o a.h. dodat-niej. Zale¿nie od przestrzennego wystêpowa-nia rozró¿niamy a.h. punktowe, liniowe istrefowe (w tym regionalne). Ze wzglêdu nagenezê wyró¿nia siê a.h. naturalne i a.h. an-tropogeniczne. A.h. naturalne, czyli uformo-wane bez udzialu cz³owieka, dziel¹ siê na syn-genetyczne i epigenetyczne. Za a.h. uznaje siêrównie¿ lokalne odstêpstwo od wystêpu-j¹cych powszechnie trendów wzrostu minera-lizacji wód podziemnych wraz z g³êbokoœci¹(ryc. 3). � Inwersja hydrogeochemiczna.

[AM]

46. Anomalia hydrogeochemiczna

dodatnia

ang. positive hydrogeochemical anomalyfranc. anomalie hydrogéochimique positiveniem. positive hydrogeochemische Anomalie

17

46. Anomalia hydrogeochemiczna dodatnia

ros. ãèäðîãåîõèìè÷åñêàÿ àíîìàëèÿ ïîëî-

æèòåëüíàÿ

� Anomalia hydrogeochemiczna.[AM]

47. Anomalia hydrogeochemiczna ujemna

ang. negative hydrogeochemical anomalyfranc. anomalie hydrogéochimique négativeniem. negative hydrogeochemische Anomalieros. ãèäðîãåîõèìè÷åñêàÿ àíîìàëèÿ îòðè-

öèòåëüíàÿ

� Anomalia hydrogeochemiczna.[AM]

48. Antropopresja

ang. man’s stress on the environmentfranc. contrainte de l’homme sur l’environne-

mentniem. Menschensdruck auf die Umgebungros. àíòðîïîïðåññèÿ

Oddzia³ywanie cz³owieka na œrodowisko.Efekty a. s¹ zwi¹zane ze œwiadom¹ (celow¹)dzia³alnoœci¹ cz³owieka lub/i dzia³alnoœci¹niezamierzon¹. Wp³yw a. na wody podziemnewywo³uje zmiany hydrodynamiczne i hydro-geochemiczne, zw³aszcza zmiany � jakoœciwody.

[AM, SW]

49. Aproksymacja ró¿nicowa

ang. finite-difference approximationfranc. approximation différentielle

niem. Differenzenapproximation, Differenzen-näherung

ros. àïïðîêñèìàöèÿ êîíå÷íîðàçíîñòíàÿ

Metoda przybli¿onego rozwi¹zywania rów-nañ ró¿niczkowych przez zast¹pienie wyra-¿eñ ró¿niczkowych ilorazami ró¿nicowymi irozwi¹zanie powsta³ego uk³adu równañ linio-wych. Stosowana w modelowaniu numerycz-nym filtracji wód podziemnych. � Metodaró¿nicowa, � Schemat jawny (explicite), �Schemat uwik³any (implicite).

[MR]

50. Ascenzja

ang. ascentfranc. ascensionniem. Aszension, Aufstiegros. âîñõîäÿùåå äâèæåíèå âîäû, ïîäú¸ì

Wznosz¹cy (wstêpuj¹cy) ruch wody pod-ziemnej (czêsto z du¿ej g³êbokoœci) w œrodo-wisku skalnym pod wp³ywem ró¿nicy wyso-koœci hydraulicznych (zazwyczaj poprzezstrefy dyslokacyjne). � �ród³o ascenzyjne.

[SK]

51. Asocjacje w roztworach (wodnych)

ang. associations of molecules in aqueous so-lutions

franc. associations de molècules dans les solu-tions aqueuses

niem. Molekelnassoziationen in Wasserlösu-ngen, Molekülenassoziationen

ros. àñîöèàöèÿ â ðàñòâîðàõ

Po³¹czenia (grupowania) cz¹steczek wody wparo- lub wielocz¹steczkowe polimery (� po-limeryzacja (cz¹steczek wody)). A.wr. mog¹równie¿ obejmowaæ polimeryzacjê substancjiwystêpuj¹cych w roztworze (ryc. 4).

[AM]

18

47. Anomalia hydrogeochemiczna ujemna

P O L I G E N E T Y C Z N E

ANOMALIE ZWARTE(liniowe, strefowe, regionalne)

ANOMALIE ROZPROSZONE(zazwyczaj punktowe)

anomalie naturalne anomalie antropogeniczne

syngenetyczne epigenetyczne wzbudzonehydrodynamicznie

wywo³anezanieczyszczeniami

konwekcyjne re¿imuhydrogeochemicznego

Ryc. 3. Podzia³ anomalii hydrogeochemicznych

+_

_+

_+

_+

_+

_+

+_

+_

_+

_+

_+

_+

+_

_+

_+

+_

+_+

_

+ _+

_

Ryc. 4. Najprostsze asocjacje cz¹steczek wody

52. Azot N

ang. nitrogenfranc. azoteniem. Stickstoffros. àçîò

Pierwiastek biofilny wystêpuj¹cy w wodachpodziemnych w fomie gazowej (N2) oraz wzwi¹zkach organicznych (� azot organiczny)i nieorganicznych (g³ównie � jony amono-we, � amoniak, � jony azotynowe i � jonyazotanowe). A. podlega cyklicznemu kr¹¿e-niu w przyrodzie, podczas którego zachodzi wwodach podziemnych szereg procesów bio-chemicznych, m.in. � nitryfikacja, � denitry-fikacja, � amonifikacja, � mineralizacja(substancji organicznej). W wodach podziem-nych a. w formie rozpuszczonego gazu wystê-puje zawsze, ale w ró¿nych proporcjach w sto-sunku do innych gazów (ryc. 5). � Azot amo-nowy, � Azot azotanowy, � Azot azo-tynowy.

[AM]

53. Azot albuminowy

azot bia³kowy

ang. albuminous nitrogen, albumin n., albu-men n.

franc. azote protéique, a. albuminoideniem. Eiweißstickstoffros. àëüáóìèíîâûé àçîò

Jeden z oznaczanych laboratoryjnie wskaŸni-ków zanieczyszczenia wód podziemnychzwi¹zkami azotu. A.a. obejmuje czêœæ (zwy-kle oko³o po³owy) � azotu organicznego wy-stêpuj¹cego w wodach podziemnych w formiekoloidalnej, który tworzy siê przy niepe³nymrozk³adzie substancji organicznej. W sk³ada.a. wchodz¹ przewa¿nie zwi¹zki aminowe,polipeptydy i proteiny. Wystêpowanie w wo-dzie a.a. utrudnia proces chlorowania wody,powoduj¹c wzrost zapotrzebowania chloru zewzglêdu na tworzenie siê organicznych chlo-ramin. � Azot.

[AM]

54. Azot amonowy

N-NH4ang. ammonia nitrogenfranc. azote ammonié, a. ammoniacalniem. Ammoniakstickstoffros. àììèà÷íûé àçîò

Forma wyra¿ania sumarycznego stê¿enia azo-tu trójujemnego (–3). Traktowany jest jako³¹czna iloœæ azotu wystêpuj¹cego w wodzie wformie jonów amonowych oraz amoniaku i in-nych trójujemnych specjacji tego pierwiastka;stê¿enie podawane jest w stosunku do samegoazotu. A.a. w naturalnych warunkach wy-stêpuje w � œrodowisku redukcyjnym i przypH < 9 dominuje tam jon NH4

� . Natomiastprzy pH > 9 dominuje NH3 (ryc. 6). Opróczpochodzenia naturalnego a.a. bywa czêsto po-chodzenia antropogenicznego, zw³aszcza wp³ytko wystêpuj¹cych wodach podziemnych.� Jon amonowy, � Amoniak, � Azot.

[AM]

55. Azot azotanowy

N-NO3, NO 3 N, NNO 3

ang. nitrate nitrogenfranc. azote des nitratesniem. Nitratstickstoffros. íèòðàòíûé àçîò

Forma wyra¿ania sumarycznego stê¿enia azo-tu piêciododatniego (+5) wystêpuj¹cego wwodach podziemnych. Obejmuje wszystkieorganiczne i nieorganiczne rozpuszczone

19

55. Azot azotanowy

Ryc. 5. Przemiany zwi¹zków azotu w czasie

zwi¹zki azotu na +5 stopniu utlenienia. W wo-dach podziemnych dominuj¹ zazwyczaj nie-organiczne, dobrze rozpuszczalne jony azota-nowe. Sprawia to, ¿e podawany w analizachwód podziemnych a.a. nies³usznie jest czêstouto¿samiany tylko z jonami azotanowymi. Po-dawane w wynikach analiz stê¿enie jonówazotanowych (+5) jest czêsto odnoszone doca³ego jonu NO3

� , a stê¿enie a.a. wyra¿ane jesttylko w stosunku do azotu, choæ obejmuje iinne formy tego pierwiastka na +5 stopniuutlenienia. � Jon azotanowy.

[AM]

56. Azot azotynowy

N-NO2, NO 2 N

ang. nitrite nitrogenfranc. azote des nitritesniem. Nitritstickstoffros. íèòðèòíûé àçîò

Forma wyra¿ania stê¿enia azotu trójdo-datniego (+3) wystêpuj¹cego w wodach pod-ziemnych. Obejmuje wszystkie formy azoturozpuszczonego, w których azot wystêpuje na+3 stopniu utlenienia. A.a. jest rzadko ozna-czany, wystêpuje zawsze w iloœciach podrzêd-nych w stosunku do � azotu azotanowego. �Azot.

[AM]

57. Azot organiczny

Norg, N-org

ang. organic nitrogenfranc. azote organiqueniem. organischer Stickstoffros. îðãàíè÷åñêèé àçîò

Jedna z form wystêpowania � azotu w wo-dach naturalnych. W analizach wód okreœlastê¿enie azotu wystêpuj¹cego we wszystkichzwi¹zkach organicznych rozpuszczonych wwodzie, zarówno pochodzenia naturalnego,jak i antropogenicznego.

[AM]

56. Azot azotynowy

Ryc. 6. Wspó³wystêpowanie ró¿nych form uk³aduNH3–NH4

� w zale¿noœci od pH

B58. Badania hydrogeologiczne

ang. hydrogeological investigationsfranc. recherches hydrogéologiquesniem. hydrogeologische Untersuchungenros. ãèäðîãåîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ

Podstawowym kierunkiem b.h. jest okreœla-nie iloœci i jakoœci wód u¿ytkowych (� wodau¿ytkowa), zasad ich eksploatacji i ochronyprzed zanieczyszczeniami. W szczególnychprzypadkach b.h. maj¹ za zadanie ustalenie izagospodarowanie z³ó¿ wód leczniczych i ter-malnych. Du¿e znaczenie w rejonach górni-czych maj¹ badania prowadz¹ce do okreœleniahydrogeologicznych warunków udostêpnie-nia i eksploatacji z³ó¿ kopalin u¿ytkowych,oceny zagro¿eñ wodnych, pe³niejszego wyko-rzystania � wód kopalnianych oraz ocenywp³ywu górnictwa na œrodowisko wodne. Wcelu okreœlenia iloœci i jakoœci zasobów wódpodziemnych oraz oceny stopnia ich zanie-czyszczenia prowadzi siê kompleksowe ba-dania hydrogeologiczne, polowe i laboratoryj-ne, wykonuje siê dokumentacje i opracowujemonografie hydrogeologiczne, zestawia mapyhydrogeologiczne, organizuje � monitoringwód podziemnych oraz gromadzi siê, prze-chowuje i udostêpnia wyniki badañ przy za-stosowaniu systemów informatycznych. Wpracach badawczych w zakresie ochrony œro-dowiska wód szczególn¹ uwagê poœwiêca siêocenie i prognozowaniu � zubo¿enia i � de-

gradacji (jakoœciowej) wód podziemnych orazmigracji zanieczyszczeñ. � Hydrogeologia,� Mapa hydrogeologiczna.

[AR]

59. Badania hydrogeologiczne zbiorników

krasowych

ang. hydrogeological investigations of karstreservoirs

franc. recherches hydrogéologiques des reser-voirs karstiques

niem. hydrogeologische Untersuchungen derKarstwasserspeichern

ros. ãèäðîãåîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ êà-

ðñòîâûõ ðåçåðâóàðîâ

B.h.z.k. obejmuj¹: analizê budowy geologicz-nej i warunków hydrogeologicznych zbiorni-ków zawieraj¹c¹ opis geometrii masywu ska³skrasowia³ych, okreœlenie form i zjawisk kra-sowych takich jak: polja, lejki krasowe, jaski-nie, ponory i strefy ucieczek wody z rzeki,oraz okreœlenie zewnêtrznych i wewnêtrz-nych warunków zasilania i drena¿u zbiorni-ków. Szczegó³owe badania obejmuj¹ nato-miast: prospekcjê jaskiñ, pomiar cech geome-trycznych form krasowych, analizê hydrogra-mów Ÿróde³ oraz wyników pompowañ prób-nych; wykonuje siê równie¿ badania � sk³aduchemicznego wód, badania geofizyczne orazsporz¹dza siê bilanse wodne. � Pompowaniebadawcze, � Bilans wodny.

[AR]

21

60. Bagno

moczar, mokrad³o

ang. bog, swampfranc. marécageniem. Sumpfros. áîëîòî

Obszar o ograniczonym drena¿u, stale pod-mok³y, okresowo zalewany lub zatapiany. Po-roœniêty roœlinnoœci¹ przystosowan¹ do spe-cyficznych warunków œrodowiska bagienne-go. Wody bagienne (powierzchniowe) orazkontaktuj¹ce siê z nimi � wody podziemne s¹bardzo bogate w rozpuszczone substancje or-ganiczne, nadaj¹ce im ¿ó³ty lub brunatny ko-lor. Wody takie ze wzglêdu na bardzo ograni-czone zasoby oraz jakoœæ nie nadaj¹ siê doeksploatacji do celów pitnych. � Woda pitna,� Substancja organiczna.

[AM]

61. Bakterie grupy coli

ang. coliform bacteria, c. organismsfranc. bactéries coliformes, organismes c.niem. coliforme Bakterien, Coliformeros. êîëèôîðìíûå áàêòåðèè, êîëèôîð-

ìíûå îðãàíèçìû

Grupa tlenowych i beztlenowych bakterii, pa-togennych, nie tworz¹cych przetrwalników,zasiedlaj¹cych zwykle jelito grube cz³owieka izwierz¹t. Czêœæ z nich wykazuje zdolnoœæ doprze¿ywania i namna¿ania siê w œrodowiskunaturalnym. Jako wskaŸnikowa przy ocenie �jakoœci wody traktowana jest � pa³eczkaokrê¿nicy – Escherichia coli (E. coli). � Or-ganizmy fekalne, � Miano coli, � Indekscoli.

[AM]

62. Bakterie ¿elaziste

ang. iron bacteriafranc. bactéries ferreusesniem. Eisenbakterienros. æåëåçèñòûå áàêòåðèè

Grupa bakterii ¿yj¹cych w wodach podziem-nych i powierzchniowych, uzyskuj¹cychenergiê poprzez utlenianie ¿elaza (+2) do ¿ela-za (+3), które odk³ada siê w ich organizmie.

Dzia³alnoœæ b.¿. wywo³uje nieznaczne zmia-ny chemizmu wód, jest natomiast bardzo nie-korzystna gospodarczo ze wzglêdu na inkru-stacjê filtrów studziennych i rur wodoci¹go-wych obumar³ymi bakteriami. � Kolmatacja.

[AM]

63. Bakteriologiczne zanieczyszczenie wód

ang. bacterial contamination of watersfranc. contamination bactériologique des eauxniem. bakteriologische Verunreinigung der

Wässerros. áàêòåðèîëîãè÷åñêîå çàãðÿçíåíèå âîäû

Zmiana sk³adu lub liczby bakterii ¿yj¹cych wwodach podziemnych wywo³ana zanieczysz-czeniem wód (� zanieczyszczenia wód pod-ziemnych). Szczególnie niekorzystne jest po-jawianie siê bakterii patogennych. � Mianocoli, � Indeks coli, � Pa³eczka okrê¿nicy, �Sk³ad bakteriologiczny wody, � Mikroorga-nizmy w wodach podziemnych.

[AM]

64. Balneologia

ang. balneologyfranc. balnéologieniem. Balneologie, Heilbadkunderos. áàëüíåîëîãèÿ

Dzia³ medycyny, nauka zajmuj¹ca siê bada-niem w³aœciwoœci leczniczych wód podziem-nych wykorzystywanych do k¹pieli i piciaoraz peloidów, a tak¿e wspó³dzia³aj¹cychczynników œrodowiskowych (np. klimatycz-nych). � Woda mineralna. Por. PN-77/G-01300.

[AK]

65. Balneotechnika

ang. balneotechnologyfranc. technique balnéaireniem. Balneotechnikros. áàëüíåîòåõíèêà

Dzia³ in¿ynierii zajmuj¹cy siê budow¹, urz¹-dzeniami i technicznym wyposa¿eniem za-k³adów przyrodoleczniczych. � Balneologia,� Balneoterapia.

[TB i DM]

22

60. Bagno

66. Balneoterapia

ang. balneotherapyfranc. thérapeutique balnéaireniem. Balneotherapieros. áàëüíåîòåðàïèÿ

Dzia³ medycyny zajmuj¹cy siê leczeniem ró¿-nych schorzeñ i rehabilitacj¹ – przywracaniemchoremu sprawnoœci fizycznej przy zastoso-waniu wód leczniczych, gazów naturalnych(� gazowy sk³ad wód (podziemnych)) lub na-turalnych mu³ów organicznych – peloterapia.� Balneologia, � Balneotechnika, � Wodalecznicza.

[TB i DM]

67. Bank Danych Hydrogeologicznych

BDHbaza danych

ang. hydrogeological data bankfranc. banque de données hydrogéologiquesniem. hydrogeologischer Datenbankros. áàíê ãèäðîãåîëîãè÷åñêèõ äàííûõ

Funkcjonalnie wyodrêbniona czêœæ sk³adowasystemu informatycznego, którego zadaniemjest przechowywanie danych hydrogeologicz-nych i technicznych oraz udostêpnianie ichokreœlonej grupie u¿ytkowników w celu prze-twarzania. Bank zawiera zbiór informacji hy-drogeologicznych zestawiony w komputero-wym otwartym systemie archiwizuj¹cymdane w kilku warstwach informacyjnych.Struktura systemu jest zwykle oparta na prze-strzennym przyporz¹dkowaniu informacjibie¿¹cej do wspó³rzêdnych geograficznych.Dane geologiczne, hydrogeologiczne i tech-niczne studni (ujêcia, otworu, Ÿród³a) opraco-wywane w blokach informacyjnych s¹ podda-wane okresowej weryfikacji i aktualizacji.Bloki te stanowi¹ uporz¹dkowane zbiory da-nych z materia³ów dokumentacyjnych, infor-macje mog¹ byæ udostêpnione w postaci nie-przetworzonej (tabele, karty itp.) lub przetwo-rzonej (mapy, zestawienia i wykresy o ¿¹danejtreœci). W Polsce zosta³ utworzony bank HY-DRO dla jednostek zasobowych i zbiornikówwód podziemnych (� zbiornik wód podziem-nych). Do celów bilansowania i gospodarowa-

nia wod¹ w uk³adzie zlewniowym s¹ tworzonebanki danych w Geographical InformationSystem (GIS).

[AS]

68. Bariera hydrogeochemiczna

ang. hydrogeochemical barrierfranc. barrière hydrogéochimiqueniem. hydrogeochemische Falleros. ãèäðîãåîõèìè÷åñêèé áàðüåð

Strefa gwa³townej zmiany warunków hydro-geochemicznych wyraŸnie ograniczaj¹ca mo-¿liwoœci migracji wodnej wielu substancji.Zwykle w strefie b.h. nastêpuje � wytr¹canieró¿nego rodzaju minera³ów. Wyró¿nia siêm.in. barierê utleniaj¹c¹ (w strefie której wy-tr¹caj¹ siê g³ównie tlenki), redukcyjno-siarko-wodorow¹ (w obrêbie której wytr¹caj¹ siêsiarczki), kwasowo-zasadow¹ (wytr¹caj¹ siêg³ównie wodorotlenki), adsorpcyjn¹ (zatrzy-muj¹c¹ zaadsorbowane kationy), parowania(w obrêbie której wytr¹caj¹ siê ³atwo rozpusz-czalne sole).

[AM]

69. Bariera odwadniaj¹ca

ang. dewatering barrierfranc. barrière d’assèchementniem. Entwässerungsbarriereros. îñóøèòåëüíûé áàðüåð

Zespó³ wspó³dzia³aj¹cych otworów i studniodwadniaj¹cych wykonanych z powierzchniterenu lub z wyrobiska podziemnego, zlokali-zowanych w uk³adzie liniowym poprzeczniedo kierunku przep³ywu wód podziemnych.Zadaniem bariery odwadniaj¹cej jest odciêciedop³ywu wód podziemnych do obiektu chro-nionego barier¹ (bariera zewnêtrzna), a tak¿eobni¿enie zwierciad³a wody podziemnej wstrefie lokalizacji tego obiektu (bariera zew-nêtrzna i wewnêtrzna). Bariery odwadniaj¹cestosuje siê w górnictwie odkrywkowym jakoelement � odwadniania sposobem studzien-nym lub � odwadniania kombinowanego, atak¿e do odwadniania wykopów budowla-nych. W zale¿noœci od lokalnych warunkówhydrogeologicznych i technicznych bariery

23

69. Bariera odwadniaj¹ca

odwadniaj¹ce mog¹ byæ pojedyncze, pod-wójne, a nawet potrójne (ryc. 7). � Studniaodwadniaj¹ca.

[TB]

70. Bariery biologiczne

bariery, bioekrany

ang. biological barriersfranc. barrières biologiquesniem. biologische Barrierenros. áèîëîãè÷åñêèå áàðüåðû

Strefy aktywne biologicznie (� aeracja war-stwy wodonoœnej), bariery biopolimerowe itp.w warstwie wodonoœnej, pozwalaj¹ce na za-trzymanie i � biodegradacjê zanieczyszczeñrozpuszczonych w wodzie podziemnej.

[AS]

71. Bariery ochronne naturalne

ang. natural protective barriersfranc. barrières naturelles de protectionniem. natürliche Schutzbarrierenros. åñòåñòâåííûå çàùèòíûå áàðüåðû

Istniej¹ce w warunkach naturalnych barierychroni¹ce wody podziemne przed zanieczysz-czeniem dziêki sorpcji zanieczyszczeñ (np.ska³y ilaste), biodegradacji (np. bariera glebo-wa, strefa aeracji), zmniejszeniu szybkoœcimigracji (warstwy s³abo przepuszczalne). Ba-riery mog¹ mieæ tak¿e charakter hydrodyna-

miczny (specyficzny uk³ad pola hydrodyna-micznego), kapilarny itp.

[SW]

72. Bariery ochronne techniczne

ang. engineering protective barriersfranc. barrières techniques de protectionniem. technische Barrierenschutzsystemeros. òåõíè÷åñêèå çàùèòíûå áàðüåðû

Bariery ograniczaj¹ce œrodkami technicznymiprzenikanie i rozprzestrzenianie siê zanie-czyszczeñ wód podziemnych. Przyk³ady ba-rier technicznych to: bariery izolacyjne wyko-nane z materia³ów naturalnych i sztucznych(geomembrany), œcianki szczelne, pionoweekrany izoluj¹ce (np. i³owe), drena¿e poziomei pionowe (np. bariery studzien), studniech³onne i kombinacje ww. œrodków. � Barie-ra odwadniaj¹ca.

[SW]

73. Barwa wody

zabarwienie wody, kolor w.

ang. colour of the waterfranc. couleur d’eauniem. Farbe des Wassers, Wasserfarberos. öâåò âîäû, öâåòíîñòü â.

Cecha fizyczna oceniaj¹ca organoleptycznie(organoleptyczna) wody, wywo³ana obecno-œci¹ w niej rozpuszczonych b¹dŸ zawieszo-nych barwnych zwi¹zków organicznych (�substancja organiczna, humus) lub rzadziejzwi¹zków mineralnych. Wyró¿nia siê barwêrzeczywist¹, spowodowan¹ rozpuszczonymiw wodzie zwi¹zkami, i jedynie ta barwa po-winna byæ oznaczana. Mo¿e te¿ wystêpowaæbarwa pozorna wywo³ana barwi¹cymi wodêzawiesinami. Wody podziemne zazwyczaj s¹bezbarwne, lokalnie mog¹ wykazywaæ zabar-wienie ¿ó³to-pomarañczowe do brunatnego(wywo³ane substancjami organicznymi), zie-lonkawoniebieskie (spowodowane obecno-œci¹ kwaœnych soli ¿elaza) lub niebieskawe(wywo³ane obecnoœci¹ wolnej siarki i siarko-wodoru). Zwi¹zki humusowe decyduj¹ce ozabarwieniu wody wp³ywaj¹ równie¿ na jejpH (ryc. 8). Intensywnoœæ zabarwienia wody

24

70. Bariery biologiczne

3

4

1

2

Ryc. 7. Bariera odwadniaj¹ca

1 – studnia odwadniaj¹ca, 2 – pompa, 3 – ruroci¹g zbior-czy, 4 – zwierciad³o wód podziemnych przed obni¿eniem

wyra¿a siê w skali platynowej Hazena – jed-nostka: mg Pt/dm3.

[AM]

74. Basen wód podziemnych

� Zbiornik wód podziemnych

75. Batometr

batymetr

ang. bathometrfranc. bathomètreniem. Bathometerros. áàòîìåòð

Przyrz¹d do � pobierania próbek wody pod-ziemnej w studniach i otworach wiertniczychz jednoczesnym pomiarem g³êbokoœci otwo-ru. � Opróbowanie hydrogeologiczne, � Sy-gnalizator g³êbokoœci, � Próbnik, � Próbka(wody podziemnej).

[AK]

76. Baza drena¿u wód podziemnych

ang. base level of groundwater drainagefranc. niveau de base de drainage des eaux sou-

terrainesniem. Grundwasserdränagebasisros. áàçèñ äðåíàæà ïîäçåìíûõ âîä

Najni¿sze w rozpatrywanym obszarze (re-gion, struktura itp.) po³o¿enie zwierciad³awody (lokalna b.d.w.p., regionalna b.d.w.p.itp.), w stronê którego jest skierowany ruchwody podziemnej. B.d.w.p. s¹ cieki wód po-

wierzchniowych, wody stoj¹ce, morza. �Ciek (wodny).

[SK]

77. Bekerel Bq

ang. bekerelfranc. becquerelniem. Bekerelros. áåêêåðåëü

Jednostka aktywnoœci cia³a promieniotwór-czego w uk³adzie SI; aktywnoœæ cia³a promie-niotwórczego, w którym jedna samoistnaprzemiana j¹drowa zachodzi w czasie 1 se-kundy:

1 Bq = 1 s–1 = 1 dps (disintegration per second).

Stê¿enie substancji promieniotwórczych wwodzie mo¿e byæ wyra¿ane w Bq/dm3, jed-nak¿e czêœciej stosowan¹ jednostk¹ jest kiur(Ci) i jednostki podwielokrotne (przewa¿nienCi/dm3).

[JD]

78. Bernoulliego równanieang. Bernoulli’s equationfranc. équation de Bernoulliniem. Bernoulli-Gleichungros. óðàâíåíèå Áåðíóëëè

Równanie ruchu cieczy doskona³ej (nieœciœli-wej, nielepkiej) równowa¿ne prawu zachowa-nia energii cieczy. Jeœli ruch jest ustalony ibezwirowy, B.r. ma postaæ:

z + p/�g + v2/2g = const

gdzie:z РwysokoϾ nad poziomem odniesienia

[L],p – ciœnienie [ML–1T–2],� – gêstoœæ cieczy [ML–3],� = �g – ciê¿ar w³aœciwy cieczy [ML–3],g – przyspieszenie ziemskie [LT–2],v – prêdkoœæ cieczy [LT–1].

B.r. jest s³uszne dla ka¿dej linii pr¹du lubœrodka elementarnej strugi cieczy i wyra¿asta³oœæ wysokoœci energii ca³kowitej H

�jed-

nostki masy strumienia, bêd¹cej sum¹ energiipo³o¿enia i energii ciœnienia (ich suma to ener-

25

78. Bernoulliego równanie

2 4 6 8 10

70

80

90

100

110

120

130Je

dn

ostk

ib

arw

y

pH

Ryc. 8. Wspó³zale¿noœæ barwy i pH w wodach zawie-raj¹cych substancje humusowe [wg Dojlido, 1995]

gia potecjalna zwana Ù wysokoœci¹ hydrau-liczn¹: H = z + p/� ) oraz energii prêdkoœci(energia kinetyczna: v2/2g) (ryc. 9).

[TM]

79. Bilans masowy

bilans masy

ang. mass balancefranc. bilan de masses, bilan massiqueniem. Massenbilanzros. áàëàíñ ìàññû

Zale¿noœæ miêdzy iloœci¹ okreœlonej substan-cji dop³ywaj¹cej do badanego uk³adu (np.warstwy wodonoœnej, jeziora) a iloœci¹ tejsubstancji opuszczaj¹cej ten uk³ad. Uwzglêd-nia siê przy tym tworzenie lub rozk³ad danejsubstancji w badanym uk³adzie. Najczêœciejsporz¹dza siê b.m. dla azotu (uwzglêdniaj¹cwszystkie jego specjacje), tlenu (zwykle dlawód powierzchniowych) oraz innych pi-erwiastków biofilnych, zw³aszcza dostarcza-nych z nawozami.

[AM]

80. Bilans wodnogospodarczy

bilans wody

ang. water management balancefranc. bilan d’aménagement des eauxniem. Wasserbewirtschaftungsbilanzros. âîäíîõîçÿéñòâåííûé áàëàíñ

Specjalistyczne opracowanie analityczno-ra-chunkowe wykonane dla okreœlonego (zdefi-niowanego) obszaru i obejmuj¹ce iloœciowe ijakoœciowe porównanie zasobów wód po-wierzchniowych i podziemnych z potrzebamiu¿ytkowników korzystaj¹cych (ubiegaj¹cychsiê o prawo korzystania) z tych zasobów,uwzglêdniaj¹ce oddzia³ywania obiektów hy-drotechnicznych oraz wymagania ochronyœrodowiska. Najogólniej b.w. jest zestawie-niem potrzeb zdefiniowanego obszaru i mo¿li-woœci ich zaspokojenia z istniej¹cych zaso-bów. Celami takiego bilansowania s¹: ocenastanu u¿ytkowania zasobów wodnych jed-nostki bilansowej oraz mo¿liwoœci zaspokoje-nia potrzeb u¿ytkowników i ograniczeniau¿ytkowañ dla minimalizacji ich skutków, atak¿e tworzenie podstaw do okreœlenia waru-nków korzystania z wód i koncepcji za-gospodarowania zasobów wodnych.

[AS]

81. Bilans wodny

ang. water balancefranc. bilan hydriqueniem. Wasserbilanzros. âîäíûé áàëàíñ

Iloœciowe ujêcie � obiegu wody. Potraktowa-ne dynamicznie okreœla w wybranym prze-dziale czasu i przestrzeni zmiennoœæ sk³adni-ków (faz) obiegu i wskazuje na trendy obsza-rowe b.w. B.w. mo¿e byæ naturalny, charak-teryzuj¹cy naturalny uk³ad – bilans surowysk³adników: opady P – odp³yw H – straty S –parowanie E – retencja R. B.w. oparty na war-toœciach œrednich z wielolecia (co najmniej 10lat) to bilans przeciêtny, œredni lub normal-ny, a na wartoœciach z poszczególnych lat –bilans szczegó³owy. B.w. sztuczny, czyli �

26

79. Bilans masowy

C C

0 0

B

S

S

A1

A2

B

1

2

V2

V1

V2 1

V2 2

2g

2gP1 �

�

H1

Z1 P

2Z

2

H2

H�

Ryc. 9. Diagram zmian wysokoœci energii wzd³u¿strugi cieczy doskona³ej

0–0 – poziom odniesienia, S–S – linia pr¹du, B–B – liniaciœnieñ, C–C – linia energii, 1, 2 – przekroje poprzecznestrugi (wybrane dowolnie), wielkoœci sygnowane tyminumerami odnosz¹ siê do odpowiednich przekrojów, A1,A2 – powierzchnie przekrojów poprzecznych strugi; po-zosta³e wielkoœci objaœniono przy haœle 78

bilans wodnogospodarczy wynika nie tylko zwarunków przyrodniczych w obrêbie zlewni,lecz jest równie¿ wynikiem ukierunkowanejdzia³alnoœci cz³owieka.

Wielkoœæ sk³adników, elementów b.w. natu-ralnego wyra¿a siê wysokoœci¹ warstwy wodyna ca³ym obszarze zlewni (obszarze bilanso-wania): warstwy opadu P, odp³ywu H, paro-

27

81. Bilans wodny

1,8

10SL

37 4

ZR

WP

10

1951–1985 1931–1960

HiP

H

Hs Hg

E

He

R

170,5

139,3 (436,1)193,1 (617,6)

224,054,8 (171,5)

53,6

29,723,9

UA

GA28

T75 WZ

1000

WG

1995, 1999

S 10,0

Z K W B

0,8 0,4

1,7 0,3 1,0

0,4 F

7,0

7,0

1,4 1,0 1,2 2,5 0,035

Cw I R1 R2 G1 G2

4,0

0,2Hm

10 30 50 70 km /a3

64 128 192 mm

1

2

3

4

5

6

7

8

D

23,0

5,2

2,0

Ryc. 10. Naturalny i techniczny (wodnogospodarczy) model obiegu wód w Polsce(dane liczbowe wyra¿one w km3/a, dla modelu naturalnego tak¿e w mm)

Sk³adniki bilansu wodnego Polski (naturalnego, normalnego) œrednio z lat: 1951–1985 [wg Ochrona œrodowiska, 1996,1999, 2000] i w prostok¹tach 1931–1960 [wg Gutry-Korycka, 1985]: P – opady, H – odp³yw ca³kowity, Hi – dop³yw spozagranic, He – odp³yw poza granice, Hs – odp³yw powierzchniowy, Hg – odp³yw podziemny, Hm – odp³yw podziemny bez-poœrednio do morza, E – parowanie i transpiracja, R – retencja wg ró¿nych Ÿróde³: SL – œniegowa maksymalna, WP – wódpowierzchniowych, ZR – zbiorników retencyjnych, GA – glebowa, T – torfowa, WZ – p³ytkich wód podziemnych, WG –g³êbokich wód podziemnych: w poziomach u¿ytkowych czwartorzêdowych – 44%, trzeciorzêdowych – 23% w zasiêguwód s³odkich o mineralizacji poni¿ej 1 g/dm3

Sk³adniki bilansu wodnogospodarczego 1995 [wg Ochrona œrodowiska, 1996, 1999, 2000 oraz uzupe³nienia w³asne]: A –rodzaje pobieranych wód: S – powierzchniowe, Z – podziemne (z infiltracj¹ brzegow¹), K – kopalniane, W – podziemne,studzienne dla wsi i miast (bez wodoci¹gów grupowych, nie objête statystyk¹), B – z odwodnienia budowli (wycena z okre-su intensywnych inwestycji), F – ze Ÿróde³; U – u¿ytkownicy wód (pobieraj¹cy wodê): C – energetyka, I – przemys³, R1 –rolnictwo i miasta bez wodoci¹gów – zaopatrzenie ze studzien indywidualnych, R2 – rolnictwo – nawodnienia i nape³nia-nie stawów rybnych, G1 – gospodarka komunalna – wody bytowe, G2 – gospodarka komunalna – wody pitne; D – zasobydyspozycyjne ca³kowite jako odp³yw powierzchniowy gwarantowany z prawdopodobieñstwem 80% [wg Kaczmarek,1997]; 1 – granica pañstwa, 2 – pobór wód podziemnych, 3 – pobór ze Ÿróde³, 4 – infiltracja brzegowa, 5 – odp³yw pod-ziemny do rzek i morza, 6 – morze, 7 – œcieki, 8 – straty

wania E, retencji R. Równanie b.w. (œrednie-go) Pencka-Oppokowa ma postaæ:

P = H + S

Parowanie mieœci siê w stratach S, a ubytki iprzyrosty retencji w wieloleciu równowa¿¹ siê(ryc. 10).

[AK]

82. Bilans wód podziemnych

ang. groundwater balancefranc. bilan des eaux souterrainesniem. Grundwasserbilanz

ros. áàëàíñ ïîäçåìíûõ âîä

Zestawienie wielkoœci � zasilania i strat wódpodziemnych w okreœlonym czasie i na wy-odrêbnionym obszarze (ryc. 11). � Obiegwody podziemnej, � Odp³yw, � Ruch wodypodziemnej, � Sp³yw powierzchniowy, �System kr¹¿enia wód podziemnych, � Strefy(obszary) dynamiki wód podziemnych (wczwartorzêdzie du¿ej mi¹¿szoœci). Por. PN--77/G-01300.

[AK]

28

82. Bilans wód podziemnych

III

WODY ATMOSFERYCZNE

WODY SZTUCZNIERETENCJONOWANE

VIWODYRETENCJONOWANE WODY

POWIERZCHNIOWE

WODY STREFY AERACJI PRZYPOWIERZCHNIOWE

I

IIII

WODY PODZIEMNE (ZBIORNIK)WODYPODZIEMNE

S¥SIEDNIEGOZBIORNIKA

WODYPODZIEMNE

S¥SIEDNIEGOZBIORNIKA

V V

RZEKI, JEZIORA,TORFOWISKA, BAGNA,

BIOMASA, GLEBA, ŒNIEG

ZBIORNIKI, STAWY,KANA£Y, ROWY

1. poziom wodonoœny

2. poziom wodonoœny

3. poziom wodonoœny

poziom nieprzepuszczalny

poziom

poziom

pó³przepuszczalny

pó³przepuszczalny

P E P E P E E P E

Z

PP

ZIV

OIV-V

OIV-V DV-IV

DV-IV

Qp

Ps

Hs HhIs

I

ZIE

IsQi

Hg

IB

Qe

Qe

Qe

OP1-2, 2-1 OP1-2, 2-1

OP2-3, 3-2 OP2-3, 3-2

KH

KH

Ryc. 11. System kr¹¿enia wód podziemnych w schemacie obiegu (kr¹¿enia) wody w zlewni (regionie)[wg Macioszczyk, Kazimierski, 1990, zmodyfikowany przez Szczepañskiego z uzupe³nieniami Kleczkowskiego]

I – system wód atmosferycznych, II – system wód powierzchniowych, III – system wód przypowierzchniowych, IV, V –system wód podziemnych (zbiornik o naturalnych granicach), VI – system wód powierzchniowych, sztucznie retencjono-wanych; P – opad, E – parowanie, H

s– odp³yw powierzchniowy, H

h– odp³yw podpowierzchniowy, I – infiltracja, I

B– in-

filtracja brzegowa, IE

– infiltracja efektywna, IS

– infiltracja sztuczna, Hg

– odp³yw wód podziemnych, Ps– przerzuty wód

(retencja sztuczna), Pk

– podci¹ganie kapilarne, KH

– kontakt hydrauliczny miêdzy poziomami w obrêbie zbiornika,OP

1-2, 2-1, 2-3, 3-2– przesi¹kanie miêdzy poziomami wodonoœnymi przez poziomy pó³przepuszczalne, D

V-IV– dop³yw pod-

ziemny z s¹siednich systemów, OIV-V

– odp³yw podziemny do s¹siednich systemów, Qp– eksploatacja wód powierzchnio-

wych, Qe

– eksploatacja wód podziemnych (wydajnoœæ ujêæ), Z – zrzut wody (œcieki), Qi– indywidualny pobór wód

(pozabilansowy)

83. Biochemiczne zapotrzebowanie

tlenu BZT

ang. biochemical oxygen demand, BODfranc. demande biochimique en oxygène, DBOniem. biochemischer Sauerstoffbedarf, BSBros. áèîõèìè÷åñêàÿ ïîòðåáíîñòü â êèñ-

ëîpîäå ÁÏÊ

Laboratoryjny wskaŸnik oceny zanieczysz-czenia wód. Oznacza iloœæ tlenu (wyra¿on¹ wmg) potrzebn¹ do biochemicznego utlenienia³atwo rozk³adaj¹cych siê zwi¹zków organicz-nych wystêpuj¹cych w wodzie. Nie obejmujesubstancji opornych na � biodegradacjê.Obecnoœæ substancji toksycznych dla mikro-organizmów zniekszta³ca wynik BZT (ryc.12). Biochemiczny rozk³ad substancji orga-nicznej najintensywniej przebiega w ci¹gupierwszych piêciu dób, st¹d BZT oznacza siêzwykle w tym interwale czasowym, podaj¹c wzapisie cyfrowy indeks (BZT5). � Chemicznezapotrzebowanie tlenu ChZT.

[AM]

84. Biodegradacja

rozk³ad biochemiczny, *dekompozycja

ang. biodegradationfranc. biodégradation, décomposition biolo-

giqueniem. biologischer Abbauros. áèîäåãðàäàöèÿ, áèîãåííîå ðàçëîæåíèå

îðãàíè÷åñêîãî âåùåñòâà

Biochemiczny rozk³ad zwi¹zków organicz-nych na prostsze sk³adniki, ewentualnie a¿ doform mineralnych. B. jest podstawowym pro-cesem � samooczyszczania siê wód podziem-nych i powierzchniowych. B. przebiega inten-sywniej i pe³niej w warunkach tlenowych ni¿w beztlenowych (ryc. 13). � Mineralizacja(substancji organicznej), � Biodegradacjaca³kowita.

[AM]

85. Biodegradacja ca³kowita

ang. ultimate biodegradationfranc. biodégradation ultimeniem. vollständiger biologischer Abbauros. ïîëíàÿ áèîäåãðàäàöèÿ, êîíå÷íàÿ á.,

îêîí÷àòåëüíàÿ á.

Biodegradacja prowadz¹ca do pe³nej minera-lizacji substancji organicznej. � Biodegrada-cja, � Mineralizacja (substancji organicznej).

[AM]

86. Biofilne pierwiastki

biogenne pierwiastki, biopierwiastki

ang. biophile elementsfranc. éléments biophilesniem. biophile Elementeros. áèîôèëüíûå ýëåìåíòû

Pojêcie wprowadzone przez geochemików, au¿ywane czêsto przez biologów, oznaczaj¹cepierwiastki uczestnicz¹ce w budowie organi-zmów ¿ywych, spe³niaj¹ce istotn¹ rolê fizjo-logiczn¹, niezbêdne dla normalnego rozwojuorganizmów. Kr¹¿enie ich w przyrodzie, wtym te¿ obieg hydrogeochemiczny, opa-nowany jest przez procesy biologiczne (w wo-

29

86. Biofilne pierwiastki

Ryc. 12. Wp³yw substancji toksycznych na przebiegw czasie procesu BZT [wg Dojlido, 1995]

1 – brak substancji toksycznych w wodzie, 2, 3, 4 – obecnesubstancje toksyczne (2 – zmniejszenie prêdkoœci proce-su, 3 – opóŸnienie rozpoczêcia procesu, 4 – ca³kowite za-hamowanie procesu)

Ryc. 13. Schemat przebiegu procesu biodegradacji[wg Dojlido, 1995]

dach podziemnych – mikrobiologiczne). Jestto grupa pierwiastków bardzo zró¿nicowanapod wzglêdem w³aœciwoœci i formy uczestni-czenia w procesach biologicznych. Nale¿¹ doniej m.in.: H, C, N, O, S, P oraz Na, K, Mg, Ca,Si, Mn, Fe, Cu, Zn, B, J, Cl.

[AM]

87. Bioremediacja

biologiczne oczyszczanie

ang. bioremediation, bioreclamationfranc. biorémediationniem. Biowiederherstellung, biologischer

Abbauros. áèîðåìåäèàöèÿ

Oczyszczanie œrodowiska wodnogruntowegometodami biologicznymi. Jedn¹ z metod b.gruntów jest landfarming. Polega na poddaniugruntów obróbce agrotechnicznej. Poprzez za-orywanie, bronowanie i nawadnianie gruntówzdegradowanych � zwi¹zkami ropopochod-nymi oraz dodawanie nutrientów przyspieszasiê przebieg oczyszczania. Landfarming jestmetod¹ wzglêdnie prost¹, niekosztown¹, ale naogó³ czasoch³onn¹ (1–3 lata).

[AS]

88. Biosfera

ang. biospherefranc. biosphèreniem. Biosphäreros. áèîñôåðà

Sfera kuli ziemskiej bêd¹ca stref¹ ¿ycia œwiataorganicznego: roœlin i zwierz¹t. Obejmuje or-ganizmy ¿ywe oraz czêœæ powierzchniow¹ li-tosfery, hydrosferê i doln¹ czêœæ atmosfery.

[AM, SW]

89. Biotest

ang. biological testfranc. essai biologiqueniem. biologischer Test, Biotestros. áèîëîãè÷åñêèé òåñò

Metoda okreœlania jakoœciowych i iloœciowychskutków biologicznych oddzia³ywañ ró¿nychsubstancji wystêpuj¹cych lub wprowadzonychprzez cz³owieka do wody. Obserwacje najczê-

œciej dotycz¹ zmian okreœlonej aktywnoœcibiologicznej mikro- i makroorganizmów.

[AM]

90. Biotop

ang. biotope, biotefranc. biotopeniem. Lebensgemeinschaft, Biotopros. áèîòà

Siedlisko ¿ycia organizmów ¿ywych – abio-tyczna czêœæ � ekosystemu. � �biotyczneczynniki.

[AM, SW]

91. Biotransformacja

ang. biotransformationfranc. biotransformationniem. Biotransformation, Bioumformungros. áèîòðàíñôîðìàöèÿ

Niepe³na � biodegradacja zanieczyszczeñ naskutek oddzia³ywania czynników œrodowis-kowych (brak tlenu lub nutrientów, obecnoœætoksyn, zmiany temperatury lub pH itp.) lubutworzenia metabolitów niepodatnych na dal-szy jej rozwój.

[AS]

92. Blok obliczeniowy

pole elementarne

ang. computational blockfranc. bloc élémentaireniem. Rechenblockros. ðàñ÷¸òíûé áëîê

W � metodzie ró¿nicowej czêœæ zdyskretyzo-wanego obszaru filtracji przypisana do wêz³asiatki � dyskretyzacji.

[MR]

93. B³¹d (w badaniach hydrogeologicznych)

ang. errorfranc. erreurniem. Fehlerros. ïîãðåøíîñòü‚ îøèáêà

Wielkoœæ okreœlaj¹ca rozbie¿noœæ miêdzywynikiem pomiarów, obliczeñ lub odtwarza-nia a wartoœci¹ (wielkoœci fizycznej, liczby,funkcji) przyjêt¹ jako wzorzec, którym mo¿e

30

87. Bioremediacja

byæ wartoœæ rzeczywista (czêsto nieznana),tzw. wartoœæ poprawna (tj. zbli¿ona w takimstopniu do wartoœci rzeczywistej, ¿e ró¿nicêmiêdzy nimi mo¿na pomin¹æ) lub œredniaarytmetyczna z wyników serii pomiarów (poodrzuceniu b. grubych).

W hydrogeologii najczêœciej nale¿y analizo-waæ b. pomiaru oraz b. odtwarzania. B. po-miaru wyra¿a rozbie¿noœæ miedzy wynikiem xpomiaru a wartoœci¹ w, prawdziw¹ lub po-prawn¹, wielkoœci mierzonej. B. odtwarzaniawyra¿a rozbie¿noœæ miêdzy wartoœci¹ wielko-œci x odtworzon¹ przez wzorzec, model lubinne urz¹dzenie odtwarzaj¹ce a wartoœci¹ no-minaln¹ w, która powinna byæ odtworzona (np.ró¿nica rzêdnych zwierciad³a wody z symulacjimodelowej i z pomierzonej mapy hydroizohips– w procesie identyfikacji modelu).

Przy b. pomiaru i b. odtwarzania, których war-toœci wyra¿aj¹ liczby rzeczywiste, miaramirozbie¿noœci s¹: b. bezwzglêdny � – wyra¿aró¿nicê miêdzy wartoœci¹ pomierzon¹ x aprzyjêt¹ wartoœci¹ rzeczywist¹ w: ä = (x – w),w jednostkach wielkoœci mierzonej lubodtwarzanej; b. wzglêdny ã – wyra¿a iloraz b.bezwzglêdnego ä do przyjêtej do jego wyzna-czenia wartoœci rzeczywistej lub poprawnej w:ã = (x –w)/ w = ä/w, wielkoœæ niemianowana;b. odniesiony è – wyra¿a siê ilorazem b. bez-wzglêdnego ä do zakresu zmiennoœci (rozstê-pu) wartoœci pomierzonych (x

max– x

min): è = (x

–w)/(xmax

– xmin

) = ä/(xmax

– xmin

).

Przy b. pomiaru i b. odtwarzania mamy doczynienia z b. przypadkowymi – zmie-niaj¹cymi siê przy wielokrotnych powtórze-niach w tych samych warunkach w sposóbnieprzewidziany co do znaku i co do wartoœcibezwzglêdnej, daj¹cymi siê analizowaæ za po-moc¹ zmiennej losowej, oraz z b. systema-tycznymi, gdy przy wielokrotnym powtarza-niu pomiarów (odtworzeñ) w tych samych wa-runkach b³êdy nie zmieniaj¹ siê lub przyzmiennych warunkach zmieniaj¹ siê wed³ugznanych regu³ (np. b. wzorca miary, b.zwi¹zany z wp³ywem zmian temperatury).Czêstym przypadkiem jest potrzeba wyzna-

czania b. funkcji, jako b. oceny wartoœcifunkcji w zale¿noœci od b. oceny parametrówfunkcji (np. b. oceny depresji w studni jakowynik b. oceny wspó³czynnika filtracji k orazzasiêgu depresji R), czy te¿ b. metodyrozumianego jako spowodowanego tym, ¿ezastosowana metoda (pomiaru lub odtwarza-nia) jest niew³aœciwa (np. wykorzystanie ter-mometru z tak du¿¹ pojemnoœci¹ ciepln¹, ¿e wtrakcie pomiaru zmienia on temperaturê bada-nego obiektu). Z analiz¹ b³êdu s¹ œciœlezwi¹zane pojêcia: � poprawnoœæ (pomiaru),� dok³adnoœæ (pomiaru), � powtarzalnoœæ(pomiaru), � odtwarzalnoœæ (pomiaru).

Przy b. przypadkowych zbiór wyników pomi-arów (odtworzeñ) traktuje siê jako zbiór staty-styczny podlegaj¹cy rozk³adowi normalne-mu; wtedy za najbardziej zbli¿on¹ do wartoœciprawdziwej przyjmuje siê œredni¹ arytme-tyczn¹ A

œrwszystkich pomiarów (po odrzuce-

niu b. grubych):

A

a

nœr

i

i

n

��

�1

gdzie:

ai– wynik i-tego pomiaru,

n – liczba pomiarów.

Za miarê niedok³adnoœci pomiaru/(odtwo-rzenia), zwan¹ te¿ b. przypadkowym gra-nicznym pomiaru/(odtworzenia), przy b.przypadkowych przyjmuje siê œredni b³¹dkwadratowy � pojedynczego pomiaru:

� � �

�

�( )a A

n

i œr

i

n2

1

1[TM]

94. B³¹d bezwzglêdnyang. absolute errorfranc. erreur absolueniem. absoluter Fehlerros. àáñëþòíaÿ îøèáêà

� B³¹d.[TM]

31

94. B³¹d bezwzglêdny

95. B³¹d dopuszczalny

ang. admissible error, permissible e.franc. erreur admissible, e. tolérableniem. zulässiger Fehlerros. äîïóñòèìàÿ îøèáêà

� B³¹d.[TM]

96. B³¹d dyskretyzacji

ang. discretization errorfranc. erreur de discrétisationniem. Diskretisierungsfehlerros. ïîãðåøíîñòü äèñêðåòèçàöèè

B³¹d rozwi¹zania powstaj¹cy wskutek zas-t¹pienia równania ró¿niczkowego uk³ademrównañ ró¿nicowych przypisanych do �wêz³a siatki metod¹ symetralnych, � dyskre-tyzacji czasu i/lub przestrzeni. B³¹d jest tymwiêkszy, im wiêkszy jest krok dyskretyzacji.� Krok przestrzenny, � Metoda ró¿nicowa.

[MR]

97. B³¹d funkcji

ang. function errorfranc. erreur de fonctionniem. Funktionsfehlerros. ïîãpåøíîñòü ôóíêöèè

� B³¹d.[TM]

98. B³¹d gruby

b³¹d nadmierny, omy³ka

ang. excessive error, gross e., blunderfranc. erreur excessiveniem. überschüssiger Fehlerros. èçáûòî÷íàÿ ïîãpåøíîñòü

� B³¹d.[TM]

99. B³¹d metody

ang. error of methodfranc. erreur de méthode

niem. Fehler Voler Methoderos. ïîãpåøíîñòü ìåòîäà

� B³¹d.[TM]

100. B³¹d odniesiony

b³¹d sprowadzony, b. zakresowy

� B³¹d.

101. B³¹d odtwarzania

� B³¹d

102. B³¹d pomiaru

ang. measurement errorfranc. erreur de mesureniem. Meßfehlerros. ïîãpåøíîñòü èçìåðåíèÿ

� B³¹d.[TM]

103. B³¹d przypadkowy

ang. accidental error, random e.franc. erreur accidentelle, e. fortuiteniem. zufälliger Fehlerros. ñëó÷àéíàÿ îøèáêà

� B³¹d.[TM]

104. B³¹d systematyczny

ang. systematic errorfranc. erreur systématiqueniem. systematischer Fehlerros. ñèñòåìàòè÷åñêàÿ îøèáêà

� B³¹d.[TM]

105. B³¹d wzglêdny

ang. relative errorfranc. erreur relativeniem. relativer Fehlerros. îòíîñèòåëüíàÿ îøèáêà

� B³¹d.[TM]

95. B³¹d dopuszczalny

C106. Ca³kowita zawartoœæ substancji roz-

puszczonych

ang. total dissolved solids, TDSfranc. matières totales en solution, total des so-

lides dissousniem. Summe der gelösten Inhaltsstofferos. ïîëíîå ñîäåðæàíèå ðàñòâîðèìûõ

âåùåñòâ

Oznaczany w chemii sanitarnej � wskaŸnikjakoœci wody, okreœlaj¹cy ca³oœæ substancjirozpuszczonych w wodzie. Niekiedynies³usznie jest uto¿samiany z � mineraliza-cj¹ wody lub nawet z � such¹ pozosta³oœci¹.� Substancje sta³e rozpuszczone.

[AM]

107. Ca³kowity wêgiel organiczny CWO

ang. total organic carbon, TOCfranc. carbone organique total, COTniem. gesamter organischer Kohlenstoffros. îáùåå ñîäåðæàíèå îðãàíè÷åñêîãî

óãëepoäa

Laboratoryjnie oznaczany wskaŸnik zanie-czyszczenia wód i œcieków substancjami orga-nicznymi pochodzenia naturalnego i antropo-genicznego. Obejmuje wszystkie zwi¹zkiwêgla, zarówno rozpuszczone, jak i zawieszo-ne w wodzie. Oznaczenie c.w.o. polega zwy-kle na utlenieniu wêgla wystêpuj¹cego w sub-stancjach organicznych do CO2, który oznaczasiê iloœciowo. Badaniom poddaje siê niefiltro-wane próbki wody, stê¿enie c.w.o. wyra¿a siê

w mg C/dm3. � Rozpuszczony wêgiel orga-niczny DOC, � Substancja organiczna.

[AM]

108. Cementacja

ang. cementationfranc. cimentationniem. Verkittung, Zementationros. öåìåíòàöèÿ

Proces hydrogeochemiczny zachodz¹cy pod-czas diagenezy osadu. Polega na � wytr¹ca-niu siê z wód kr¹¿¹cych w porach osadów i/lubska³ substancji mineralnych spajaj¹cych ziar-na (c. wczesnodiagenetyczna) lub nawet nawype³nieniu wytr¹canymi substancjami ca³ejprzestrzeni miêdzyziarnowej (c. póŸnodiage-netyczna). Proces c. zmienia chemizm wód, zktórych wytr¹ca siê cement (spoiwo ziarn),prowadzi te¿ do ograniczenia wodoprzepusz-czalnoœci ska³ (� przewodnoœæ).

[AM]

109. Chemiczna substancja wskaŸnikowa

ang. chemical tracerfranc. traceur chimiqueniem. chemischer Markierungstoffros. õèìè÷åñêèé èíäèêàòîð

Substancja chemiczna naturalna lub celowododawana do wody, której badanie stê¿eniapozwala œledziæ przep³yw wody, dodatkowedop³ywy itd. Ch.s.w. jest te¿ niekiedy trakto-wana jako � wskaŸnik zanieczyszczenia wódpodziemnych.

[AM]

33

110. Chemiczne zapotrzebowanie tlenu

ChZT

ang. chemical oxygen demand, CODfranc. demande chimique en oxygène, DCOniem. chemischer Sauerstoffbedarf, CSBros. õèìè÷åñêàÿ ïîòðåáíîñòü â êèñëîðîäå,

ÕÏÊ

Umowny, laboratoryjnie oznaczany wskaŸnikjakoœci wody. Okreœla iloœæ tlenu (w mg) po-bran¹ z utleniacza chemicznego (dwuchro-mianu lub nadmanganianu potasu) potrzebn¹do utlenienia zwi¹zków znajduj¹cych siê w 1dm3 wody. Podczas badania utlenianiu mog¹ulegaæ zarówno zwi¹zki ograniczne, jak i nie-organiczne. Wyniki oznaczeñ metod¹ dwu-chromianow¹ (do której odnoszona jest zwy-kle nazwa ChZT) s¹ 2–3-krotnie wy¿sze ni¿uzyskane metod¹ nadmanganianow¹, nazy-wan¹ w Polsce utlenialnoœci¹. W badaniachwód podziemnych oznacza siê zwykle utle-nialnoœæ, a w analizach œcieków i wód po-wierzchniowych oraz zanieczyszczonychwód podziemnych oznacza siê ChZT. � Bio-chemiczne zapotrzebowanie tlenu BZT, �Utlenialnoœæ (wody).

[AM]

111. Chlorki

ang. chloridesfranc. chloruresniem. Chlorideros. õëîðèäû

1. Potocznie u¿ywana nazwa jonów chlorko-wych wystêpuj¹cych w wodach naturalnych.� Woda chlorkowa, � Jon chlorkowy Cl–.

2. Sole kwasu solnego HCl – w tym liczne mi-nera³y, np. halit.

[AM]

112. Chlorofluorowêgle CFCfreony (nazwa handl.)

ang. chlorofluorocarbons, halogenated ali-phatic hydrocarbons

franc. fréonsniem. Freonenros. õëîðôòîðóãëè

Pochodne chlorowcowe wêglowodorów alifa-tycznych. Przyk³ady: fluorotrójchlorometan(CFCl3–F11), dwufluorodwuchlorometan(CF2Cl2–F12), trójfluorochlorometan (CF3Cl–F13). Oprócz zastosowañ przemys³owych(gazy ch³odnicze) f. s¹ wykorzystywane jakoantropogeniczne znaczniki bardzo m³odychwód podziemnych. Produkcja ich rozpoczêtaw 1955 r. ros³a w przybli¿eniu wyk³adniczo do1975 r. W taki sam sposób ros³a zawartoœæ f. watmosferze. Bêd¹c w pewnym stopniu roz-puszczalne w wodzie, przedostaj¹ siê one zwodami infiltracyjnymi do wód podziem-nych. Wzrost stê¿enia f. w wodzie bêdzie wdanym punkcie zmieniaæ siê odwrotnie do jej� czasu przebywania w systemie. Po 1975 r.zale¿noœæ ta jest mniej wyraŸna. W badaniachhydrogeologicznych s¹ g³ównie wykorzysty-wane F11 i F12. � Zwi¹zki organiczne w wo-dach podziemnych.

[JD]

113. Chmura zanieczyszczeñ

ob³ok

ang. plume, contaminant plumefranc. panache de contamination, p. de pollu-

tion, nuage de polluantsniem. Schadstoffahne, Verschmutzungsfahneros. îáëàñòü çàãðÿçíåíèÿ ïîäçåìíûõ âîä

Zanieczyszczenie emitowane przez ogniskozanieczyszczeñ i rozprzestrzeniaj¹ce siê wformie podobnej do chmury w strumieniu wódpodziemnych (ryc. 14). � Ognisko zanie-czyszczenia wód podziemnych.

[SW]

114. Ciek (wodny)

ang. watercourse, stream, currentfranc. cours d’eauniem. Wasserlaufros. âîäîòîê

Wody powierzchniowe znajduj¹ce siê w ru-chu (rzeki, potoki, strumienie, kana³y), p³y-n¹ce (przep³ywaj¹ce) korytem stale lub wci¹gu d³u¿szego czasu, w stosunku do wód po-dziemnych. C. mo¿e byæ drenuj¹cy, zasilaj¹cylub obojêtny (neutralny) w stosunku do wód

34

110. Chemiczne zapotrzebowanie tlenu ChZT

podziemnych. Wody p³yn¹ce pod ziemi¹ wkana³ach krasowych nazywa siê ciekami pod-ziemnymi. � Rzeka drenuj¹ca, � Rzeka infil-truj¹ca.

[AK]

115. *Cieplica

� Wody termalne, � �ród³o termalne

116. Ciê¿ka woda

ang. heavy waterfranc. eau lourdeniem. schweres Wasserros. òÿæ¸ëàÿ âîäà

Woda wzbogacona w ciê¿ki izotop tlenu (18O) iwodoru (� deuter) w wyniku � frakcjonowa-

nia izotopowego. Wystêpuj¹ one najczêœciej wcz¹steczkach 1HD16O i 1H2

18O. G³ównym pro-cesem, który prowadzi do powstawania c.w. wobiegu hydrologicznym, jest parowanie(cz¹steczki „lekkie” s¹ lotniejsze, woda pozo-staj¹ca w zbiorniku ulega wzglêdnemu wzbo-gaceniu w izotopy ciê¿kie). W przypadku wódpodziemnych jednym z procesów prowa-dz¹cych do powstawania c.w. jest wymianaizotopowa miêdzy wod¹ a ska³¹ wodonoœn¹.Okreœlenie c.w. stosowane jest przede wszyst-kim do wód sztucznie wzbogaconych w deuter,nie wystêpuj¹cych w naturze.

[JD]

117. Ciœnienie p

ang. pressurefranc. pressionniem. Druckros. äàâëåíèå

Fizyczna wielkoœæ skalarna charakteryzuj¹cawartoœæ si³y dzia³aj¹cej na jednostkê po-wierzchni w kierunku do niej prostopad³ym(� c. dynamiczne, � c. hydrostatyczne, � c.geostatyczne). W ogólnym przypadku ciœnie-nie wyznacza siê jako granicê:

pF

SS�

�

lim�

�

�0

gdzie:p – ciœnienie [ML–1T–2],F – si³a normalna do powierzchni [LMT–2],S – pole powierzchni [L2].

Wymiar: [ML–1T–2].

Jednostki: N/m2, Pa.[TM]

118. Ciœnienie artezyjskie

ang. artesian pressure, a. headfranc. pression artésienne, charge a.niem. artesischer Druck, artesische Druckhöheros. íàïîð àðòåçèàíñêèõ âîä

Ciœnienie w warstwie wodonoœnej (� wodypodziemne naporowe) przykrytej utworaminieprzepuszczalnymi, wynikaj¹ce z ró¿nicywysokoœci wystêpowania zwierciad³a wody wobszarze zasilaj¹cym zbiornik wód podziem-

35

118. Ciœnienie artezyjskie

Ryc. 14. Chmury zanieczyszczeñ wód podziemnych pooko³o 640 dniach migracji w funkcji odleg³oœci od ogni-ska zanieczyszczeñ [wg Roberts i in., 1986]

Chmury tetrachloroetenu (PCE) i czterochlorku wêgla(CTET) s¹ opóŸnione w porównaniu do chlorków (Cl) na

skutek sorpcji (por. � wspó³czynnik opóŸnienia); izoli-nie stê¿enia PCE i CTET wzrastaj¹ co 0,1 g/dm3, po-cz¹wszy od zewnêtrznej (0,1 g/dm3). Izolinie Clwzrastaj¹ co 5 mg/dm3 od zewnêtrznej (10 mg/dm3)

x[m]

60

50

40

30

20

10

0

-10-10 0 10 20 30 y [m]

Cl647 d

CTET

PCE

633 d

633 d

ogniskozanieczyszczeñ

nych, sp¹gu utworów napinaj¹cych (nieprze-puszczalnych) oraz po³o¿enia powierzchni te-renu w miejscu wiercenia studni, powoduj¹cewyp³yw wody ponad tê powierzchniê. � Sa-mowyp³yw, � Zwierciad³o wód podziemnych.

[SK]

119. Ciœnienie cz¹stkowe

ciœnienie parcjalne

ang. partial pressurefranc. pression partielleniem. partieller Druckros. ïàðöèàëüíîå äàâëåíèå

Ciœnienie jednego z gazów w mieszaninie ga-zów. Dla gazu doskona³ego jest to ciœnienie,jakie wywiera³by dany sk³adnik mieszaninyg