Powstanie listopadowe 1830 roku (z Wikipedii)

Powstanie listopadowe wojna polsko-rosyjska

Marcin Zaleski Cykl Listopadowy Wzięcie

Arsenału 1830[1]

Czas 29 listopada 1830 ndash 21

października 1831fdfsfds

Terytorium Kroacutelestwo Polskie (1830ndash

1831) ziemie zabrane

Wynik zwycięstwo Imperium

Rosyjskiego

Strony konfliktu

Kroacutelestwo

Polskie Imperium

Rosyjskie

Dowoacutedcy

Wodzowie naczelni

powstania

listopadowego

Mikołaj I

Iwan Dybicz

Siły

ok 150 tys

żołnierzy[2]

200 tys żołnierzy

Straty

40 tys zabitych i

rannych[3]

~23 tys zabitych i

rannych

Multimedia w Wikimedia Commons

Powstanie listopadowe

Stoczek - Dobre - Kałuszyn (I) - Nowa Wieś -

Wawer (I) - Nowogroacuted - Białołęka - Olszynka Grochowska - Puławy - Kuroacutew - Wawer (II) -

Dębe Wielkie - Kałuszyn (II) - Liw - Domanice -

Iganie - Poryck - Wronoacutew - Kazimierz Dolny - Boremel - Kiejdany - Sokołoacutew Podlaski -

Mariampol - Kuflew - Mińsk Mazowiecki (I) - Firlej - Lubartoacutew - Połąga - Jędrzejoacutew - Daszoacutew

- Tykocin - Nur - Ostrołęka - Rajgroacuted - Grajewo

- Kock (I) - Budziska - Łysobyki - Ponary - Kałuszyn (III) - Mińsk Mazowiecki (II) - Iłża -

Gniewoszoacutew - Wilno (II) - Międzyrzec Podlaski

- Warszawa - Kock (II) - Księte

Herb Kroacutelestwa Polskiego z 1831

Powstanie listopadowe wojna polsko-rosyjska 1830-1831[4]

ndash polskie powstanie narodowe

przeciw Rosji ktoacutere wybuchło w nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku a zakończyło się 21

października 1831 roku[5]

Zasięgiem swoim objęło Kroacutelestwo Polskie i część ziem zabranych

(Litwę Żmudź i Wołyń)

W rocznicę wybuchu powstania obchodzony jest Dzień Podchorążego Po upadku powstania

listopadowego cesarz Mikołaj I Romanow wypowiedział słowa Nie wiem czy będzie jeszcze

kiedy jaka Polska ale tego jestem pewien że nie będzie już Polakoacutew[6]

Oacutewczesny Papież Grzegorz XVI potępił wybuch powstania jako zbuntowanie się przeciwko

bdquolegalnej władzy carardquo[7]

Spis treści

1 Geneza powstania

2 Wybuch

3 Wojna polsko-rosyjska

4 Wojna partyzancka

5 Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych

6 Reakcje państw ościennych

o 61 Reakcja Prus

o 62 Reakcja Austrii

7 Polityka zagraniczna powstania

8 Upadek powstania

9 Skutki

10 Dowoacutedztwo powstania

o 101 Naczelni wodzowie

o 102 Szefowie sztabu głoacutewnego

o 103 Kwatermistrzowie generalni

o 104 Generałowie dyżurni

o 105 Dowoacutedcy jazdy

o 106 Dowoacutedcy piechoty

11 Bitwy powstania listopadowego

12 Zobacz też

13 Uwagi

14 Przypisy

15 Bibliografia

16 Linki zewnętrzne

Geneza powstania

Osobne artykuły Rewolucja lipcowa we Francji i Rewolucja belgijska

Głoacutewną przyczyną wybuchu powstania listopadowego było nieprzestrzeganie przez cesarzy

Imperium Rosyjskiego postanowień konstytucji z 1815 roku Aleksander I w 1819 roku znioacutesł

wolność prasy i wprowadził cenzurę prewencyjną W roku 1821 zawieszono wolność

zgromadzeń i zakazano działalności masonerii W październiku 1824 roku skazano Waleriana

Łukasińskiego przywoacutedcę Wolnomularstwa Narodowego W roku 1823 Rosjanie rozbili sieć

tajnych stowarzyszeń w prowincjach zabranych Nikołaj Nowosilcow rozpoczął

prześladowanie członkoacutew towarzystw filomatoacutew i filaretoacutew W 1825 roku car zlikwidował

jawność obrad sejmowych

Jednocześnie wzmogły się prześladowania polskich organizacji niepodległościowych W

1827 roku nastąpiły aresztowania członkoacutew Towarzystwa Patriotycznego Sąd sejmowy

wydając łagodne wyroki na podejrzanych i oczyszczając ich z zarzutu zdrady stanu pośrednio

potwierdził że występowali oni w dobrej wierze przywroacutecenia przestrzegania zapisoacutew

konstytucji 1815 roku Polska opinia publiczna straciła też wtedy ostatecznie złudzenia co do

prawdziwych zamierzeń cara Mikołaja I[potrzebne źroacutedło]

Dotychczas łudzono się że Rosja wypełni zobowiązanie zawarte w akcie końcowym

kongresu wiedeńskiego gdzie car zobowiązywał się do przeprowadzenia tzw rozszerzenia

wewnętrznego (chodziło o przyłączenie do Kroacutelestwa prowincji zabranych w granicach

przedrozbiorowych z 1772 roku)

W lipcu i sierpniu 1830 roku wybuchły zwycięskie rewolucje we Francji i w Belgii ktoacutere

doprowadziły do podważenia systemu Świętego Przymierza

17 października car rozkazał przygotowanie mobilizacji alarmowej wojska polskiego i

rosyjskiego

21 października ks Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki otrzymał polecenie przygotowania

finansoacutew Kongresoacutewki na wypadek wojny[a]

24 listopada Kongres Narodowy w Brukseli zdetronizował kroacutela Niderlandoacutew i ogłosił

faktyczną niepodległość Belgii

28 listopada dotarła do Kroacutelestwa Polskiego wieść o upadku prorosyjskiego rządu Wielkiej

Brytanii ks Artura Wellingtona Jednocześnie już 23 listopada członkowie sprzysiężenia

Podchorążych byli ostrzeżeni o ich dekonspiracji i przygotowanych aresztowaniach

Wydawać by się mogło że nadszedł ostatni dogodny moment do przeprowadzenia powstania

Wybuch

Ppor Piotr Wysocki 29 listopada 1830 r litografia na podstawie rysunku Jana Nepomucena

Żylińskiego

Wojciech Kossak Starcie belwederczykoacutew z kirasjerami rosyjskimi na moście w Łazienkach

29 listopada 1830

Chorągiew Za wolność naszą i waszą 1831

Warszawska Straż Bezpieczeństwa

Powstanie listopadowe 5 złotych 1831

W roku 1828 w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty zawiązało się sprzysiężenie pod

dowoacutedztwem podporucznika Piotra Wysockiego przeciwko wodzowi naczelnemu wojsk

Kroacutelestwa Polskiego i dowoacutedcy sił rosyjskich stacjonujących w zachodnich guberniach Rosji

wielkiemu księciu Konstantemu ktoacutery był bratem cesarza Rosji i kroacutela Polski Mikołaja I Był

on powszechnie znienawidzony za stworzenie systemu tajnej policji i donosicielstwa a także

za publiczne poniżanie polskich oficeroacutew

Sygnałem do wybuchu powstania miał być pożar browaru na Solcu i kamienicy przy ul

Dzikiej Powstanie wybuchło wieczorem ok godz 1800 29 listopada 1830[b]

gdy

podporucznik Piotr Wysocki wszedł do Szkoły Podchorążych Piechoty w Łazienkach

przerwał zajęcia z taktyki ndash wygłosił mowę bdquoPolacy Wybiła godzina zemsty Dziś umrzeć

lub zwyciężyć potrzeba Idźmy a piersi wasze niech będą Termopilami dla wrogoacutewrdquo[8]

wyprowadzając podchorążych na miejsce zbioacuterki ndash pod pomnik kroacutela Jana III Sobieskiego

Grupa 24 spiskowcoacutew złożona głoacutewnie z młodych inteligentoacutew (min Ludwik Nabielak

Seweryn Goszczyński Leonard Rettel) wraz z częścią podchorążych opanowała Belweder ndash

rezydencję wielkiego księcia Jednakże Konstanty zdołał się przed napastnikami ukryć

Podobno zbiegł z pałacu przebrany w kobiece ubrania Powstańcy tylko dzięki pomocy

15 tys pospoacutelstwa i plebsu warszawskiego zdobyli woacutewczas Arsenał Z rąk powstańcoacutew

zginęło sześciu przeciwnych powstaniu generałoacutew Stanisław Trębicki Maurycy Hauke

Stanisław Potocki Ignacy Blumer Tomasz Siemiątkowski Joacutezef Nowicki ndash zastrzelony

wskutek pomyłki i pułkownik Filip Meciszewski

Osobny artykuł Pomnik oficeroacutew-lojalistoacutew poległych w Noc Listopadową

Następnego dnia wraz z uzbrojoną ludnością cywilną opanowali stolicę W ten sposoacuteb spisek

wojskowy przekształcił się w powstanie Wielki książę Konstanty z częścią wiernych mu

generałoacutew i wojsk wycofał się z Warszawy do karczmy na Wierzbnie nie podejmując działań

przeciwko powstańcom (w 1831 r zmarł na cholerę według innej wersji został

otruty[potrzebne źroacutedło]

)

30 listopada Rada Administracyjna powołała Straż Bezpieczeństwa dowodzoną przez Piotra

Łubieńskiego ktoacuterej zadaniem było rozbrojenie zrewoltowanej ludności cywilnej Warszawy

Broń odbierano powstańcom zakazano też używania rewolucyjnych kokard granatowo-biało-

czerwonych wprowadzając w ich miejsce białe

Po nieudanych proacutebach rozbrojenia powstańcoacutew przez Radę Administracyjną (kierowaną

przez księcia Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego) będącą cywilną władzą

Kroacutelestwa nastąpiła eskalacja ruchu powstańczego 1 grudnia powstało Towarzystwo

Patriotyczne kierowane przez Maurycego Mochnackiego ktoacutere domagało się podjęcia

natychmiastowej akcji zbrojnej przeciwko wojskom rosyjskim stacjonującym w Kroacutelestwie

Ulegając tym naciskom Rada Administracyjna dokooptowała do swojego składu politykoacutew

Towarzystwa co z kolei wywołało sprzeciw żywiołoacutew konserwatywnych W celu

spacyfikowania nastrojoacutew 3 grudnia 1830 rozwiązano Radę Administracyjną i wyłoniony

został Rząd Tymczasowy ktoacuterego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski Wodzem

Naczelnym rząd mianował gen Joacutezefa Chłopickiego Ten 5 grudnia ogłosił się dyktatorem

powstania usiłując jednocześnie doprowadzić do rokowań z carem W tym celu zaproponował

mediację Prus w sporze z Rosją Wysłany przez Chłopickiego do Mikołaja I pułkownik

Tadeusz Wyleżyński ujawnił mu dyslokację wojsk polskich[9]

Powroacutet wojsk polskich z Wierzbna 3 grudnia 1830 obraz Marcina Zaleskiego

Książę Drucki-Lubecki udał się do Petersburga by tam na czele polskiej delegacji rozpocząć

rokowania z carem Powołując się na powierzone jej instrukcje sejmowe delegacja ta miała

się domagać od Mikołaja I respektowania postanowień konstytucji z 1815 roku rozciągnięcia

jej postanowień na Litwę Wołyń i Podole zwołania Sejmu z udziałem posłoacutew z ziem

zabranych natychmiastowego opuszczenia terytorium Kroacutelestwa Polskiego przez wojska

rosyjskie

13 grudnia car wprowadził stan wojenny w prowincjach zabranych[10]

i wydał ukaz o

przeprowadzeniu mobilizacji korpusu interwencyjnego pod dowoacutedztwem feldmarszałka

Iwana Dybicza ktoacutery miał stłumić powstanie[11]

17 grudnia Mikołaj I wydał manifest do

Polakoacutew w ktoacuterym nakazywał przywroacutecenie Rady Administracyjnej w jej składzie

pierwotnym i skoncentrowanie wojsk polskich w okolicach Płocka

Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst

Manifest obu izb sejmowych Kroacutelestwa Polskiego o powstaniu narodu polskiego

(20 grudnia 1830)

Jednakże sytuacja w Kroacutelestwie uległa dalszej radykalizacji 20 grudnia Sejm wydał manifest

w ktoacuterym ogłosił powstanie narodowe przeciw Rosji przedstawiając opinii międzynarodowej

przyczyny jego wybuchu Zaręczona wolność osobista zgwałcona zapełniono więzienia

wojenne sądy postanowione na osoby cywilne rozciągnięto sromotne kary na obywateli

ktoacuterych całą winą było że ducha i charakter narodowy ratować od zepsucia i zguby

zamierzali[potrzebne źroacutedło]

O ile Rosja zaatakuje Kroacutelestwo wroacuteg nasz nad jedną tylko pustynią

więcej panowanie swoje roztoczy[potrzebne źroacutedło]

21 grudnia dyktator Joacutezef Chłopicki rozwiązał

Rząd Tymczasowy i w jego miejsce powołał Radę Najwyższą Narodową 29 grudnia dyktator

powołał Komisję Rozpoznawczą do rozpatrzenia spraw osoacuteb podejrzanych o szpiegostwo[12]

Detronizacja cara Mikołaja I 25 stycznia 1831

Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst

Rozkaz dzienny Iwana Dybicza Zabałkańskiego (13 stycznia 1831)

Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst

Uchwała Sejmu o bezkroacutelewiu i niepodległości Polski oraz o powołaniu Rządu

Narodowego

17 stycznia wobec fiaska rokowań z Mikołajem I ktoacutery zażądał bezwarunkowej kapitulacji

powstańcoacutew gen Chłopicki złożył dymisję Radykalne Towarzystwo Patriotyczne kierowane

przez Joachima Lelewela zdobyło woacutewczas decydujący głos w sejmie ktoacutery 25 stycznia 1831

r na wniosek posła Romana Sołtyka podjął uchwałę o detronizacji Mikołaja I co było

roacutewnoznaczne z zerwaniem unii personalnej i aktem niepodległości Kroacutelestwa Poseł Jan

Ledoacutechowski wybiegł wtedy na środek sejmu i zawołał bdquoWyrzeknijmy więc wszyscy nie ma

Mikołajardquo Adam Czartoryski podpisując ten dokument miał powiedzieć bdquoZgubiliście

Polskęrdquo[potrzebne źroacutedło]

W odpowiedzi bowiem granice Kroacutelestwa Polskiego przekroczyła 115

tys armia rosyjska z 336 działami pod wodzą feldmarszałka Iwana Dybicza ktoacutery uzyskał od

cara nieograniczoną władzę nad ośmioma wojewoacutedztwami Kroacutelestwa Polskiego 29 stycznia

1831 sejm powołał w miejsce rozwiązanej Rady Najwyższej Narodowej Rząd Narodowy W

jego składzie znaleźli się książę Adam Jerzy Czartoryski Wincenty Niemojowski Stanisław

Barzykowski Teofil Morawski i Joachim Lelewel

Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst

Odezwa do wojska (26 lutego 1831)

W celu wzmocnienia sił powstańczych Jan Olrych Szaniecki opracował projekt powołania

pospolitego ruszenia ktoacutery przez rozwiązanie kwestii chłopskiej miał przyciągnąć do

powstania masy chłopskie Projekt Szanieckiego poparty przez Towarzystwo Patriotyczne

został jednak odrzucony przez większość sejmową W kilka dni poacuteźniej to jest 21 czerwca

1831 r pospolite ruszenie zostało jednak powołane decyzją gen Skrzyneckiego jednak nie

poparte obietnicami poprawy bytu chłopoacutew nie wzbudziło w nich zainteresowania[13]

Wojna polsko-rosyjska

5 lutego 1831 roku armia rosyjska wkroczyła w granice Kroacutelestwa 7 lutego doszło do

pierwszych starć zbrojnych jeden z plutonoacutew 1 pułku ułanoacutew rozpędził w Siedlcach straż

przednią nieprzyjaciela W tym samym dniu 3 pułk ułanoacutew wyparł z Węgrowa dwa pułki

rosyjskie[14]

Generałowie Chłopicki i Skrzyniecki na czele wojsk polskich obraz Januarego

Suchodolskiego

Po początkowych odosobnionych sukcesach polskich pod Stoczkiem 14 lutego i Wawrem

doszło do rosyjskiej proacuteby szturmu na Warszawę Jednak nierozstrzygnięta bitwa o Olszynkę

Grochowską 25 lutego 1831 roku podczas ktoacuterej ciężko ranny został Chłopicki

uniemożliwiła te plany i przyniosła stronie polskiej sukces taktyczny

Po bitwie dyktaturę objął generał Jan Skrzynecki ktoacutery obawiał się podjąć kontrofensywy

Zgodził się na to dopiero pod koniec marca Śmiały plan opracowany przez generała Ignacego

Prądzyńskiego przynioacutesł sukcesy w bitwach pod Wawrem (II) Dębem Wielkim i Iganiami

Potem Skrzynecki przerwał jednak kontrofensywę Dopiero w maju zgodził się na nowy plan

Prądzyńskiego przewidujący rozbicie rosyjskich pułkoacutew gwardyjskich operujących w rejonie

Łomży i Ostrołęki W wyniku zwlekania wodza przewagę uzyskały wojska rosyjskie Wojska

Mikołaja I osłabiła wybuchła w kwietniu epidemia cholery i gorączka tyfoidalna W

Petersburgu rozpuszczano woacutewczas plotki o zatruwaniu studzien przez Polakoacutew[15]

Rosjanie

wygrali 26 maja bitwę pod Ostrołęką co załamało morale polskich żołnierzy Skrzynecki tym

razem znoacutew zwlekał z atakiem na dziesiątkowane przez cholerę wojska rosyjskie Dopiero 11

sierpnia złożony został z urzędu

Wprowadzenie do Warszawy jeńcoacutew i sztandaroacutew zdobytych pod Wawrem i Dębem Wielkim

obraz Marcina Zaleskiego

15 sierpnia Towarzystwo Patriotyczne podjęło proacutebę dokonania zamachu stanu Tłum

warszawski zamordował więzionych na Zamku Kroacutelewskim zdrajcoacutew Chaos opanował

woacutewczas generał Jan Krukowiecki ktoacutery stanął na czele rządu z niemal dyktatorską władzą

Tymczasem wojska rosyjskie dowodzone po śmierci Dybicza przez feldm Iwana

Paskiewicza 6 września po okrążeniu Warszawy od strony wschodniej dalekim marszem

przez mosty pod Włocławkiem zaatakowały miasto od zachodu Po utracie Woli gdzie

podczas rosyjskiego szturmu zginął gen Joacutezef Sowiński dowoacutedztwo powstania nie widząc

możliwości dalszej obrony stolicy poddało ją Kilka tygodni poacuteźniej nastąpił rozpad sejmu

Rządu Narodowego i wojska ktoacuterego znaczna część przekroczyła granice Prus i Galicji

W 1831 roku poeta rosyjski Aleksander Puszkin wyrażał potrzebę jak najszybszego

stłumienia polskiego buntu Należy ich zdusić powolność nasza jest męcząca Dla nas bunt

Polski to sprawa domowa prastara dziedziczna rozterka W sierpniu 1831 roku napisał

przesiąknięty szowinizmem wiersz Oszczercom Rosji we wrześniu po upadku Warszawy

Rocznica Borodina[16]

Wojna partyzancka

Kurpiki ostrołęckie ppłk Joacutezefa Zaliwskiego

Na początku 1831 gen Ignacy Prądzyński opracował dla sztabu generalnego plan koordynacji

polskich działań partyzanckich Zakładał on sformowanie dużej liczby małych oddziałoacutew

leśnych rekrutowanych ze straży bezpieczeństwa gwardii ruchomej i pułkoacutew wojewoacutedzkich

Całe Kroacutelestwo Polskie zostało podzielone na siedem stref działań do ktoacuterych skierowano

poszczegoacutelne ugrupowania powstańcze

W swoim założeniu małe niezwykle mobilne i nieuchwytne oddziały partyzanckie miały

operować na tyłach Rosjan przerywając ich komunikację nękając izolowane mniejsze

oddziały nieprzyjaciela W razie zagrożenia miały podlegać rozproszeniu i ponownie zbierały

się w wyznaczonym miejscu

W czasie kampanii 1831 8-tysięczne oddziały partyzanckie związały w wojewoacutedztwie

augustowskim i płockim dużą liczbę wojsk rosyjskich prawego skrzydła Mobilizowane po

lewej stronie Wisły były natychmiast przerzucane na tyły armii rosyjskiej

W Augustowskim operował oddział Michała Godlewskiego w sile ok 1 tys ludzi Tam też

działał najliczniejszy oddział majoroacutew Karola Szona i Antoniego Puszeta w sile 4 tys

żołnierzy rozbity 22 kwietnia w bitwie pod Mariampolem W Puszczy Kurpiowskiej działali

partyzanci ppłk Joacutezefa Zaliwskiego Oddział Zaliwskiego liczył ponad stu strzelcoacutew i jego

działalność polegała na organizowaniu zasadzek i atakowaniu transportoacutew z żywnością i

furażem Klęska pod Ostrołęką spowodowała osłabnięcie walk partyzanckich na Kurpiach[17]

Obok nich istniały wydzielone oddziały strzelcoacutew celnych podpułkownika Michała Kuszlla

majora Eustachego Grothusa i mjr Stanisława Krzesimowskiego ktoacutere składały się wyłącznie

ze strzelcoacutew wyborowych[18]

W razie potrzeby łączyły się one z armią regularną stanowiąc

wsparcie piechoty liniowej

Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst

List Jana Skrzyneckiego do Fryderyka Wilhelma III (19 czerwca 1831)

Władze wojskowe rosyjskie z całą bezwzględnością zwalczały partyzantkę litewską

Oficeroacutew wziętych z bronią w ręku rozstrzeliwano szlachtę oddawano pod sądy wojenne i

skazywano na konfiskatę majątkoacutew i zesłanie Chłopoacutew karano chłostą zsyłano do

batalionoacutew syberyjskich wsie sprzyjające powstańcom palono Przy poparciu rządu

starowierzy napadali na dwory i rabowali je Władzom pomagała także ludność żydowska[19]

Poroacutewnanie stanu liczebnego wojsk stron w wojnie polsko-rosyjskiej 1831 roku

Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych

Osobny artykuł Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych

Po wybuchu powstania w Kroacutelestwie władze rosyjskie wprowadziły 1 grudnia 1830 stan

wojenny w guberni wileńskiej grodzieńskiej mińskiej i w obwodzie białostockim

Aresztowano potencjalnych przywoacutedcoacutew powstania na tych terenach skonfiskowano broń

pozostającą w rękach prywatnych uwięziono i zesłano na Syberię podejrzanych o

przygotowywanie wystąpień zbrojnych W Wilnie powołano tzw Komitet Głoacutewny starający

się utrzymywać kontakty z władzami powstańczymi w Warszawie i tworzącymi się tajnymi

komitetami powiatowymi W lutym 1831 na Żmudzi miało miejsce wrzenie chłopstwa

związane z poborem rekruta do wojska rosyjskiego W marcu powstanie rozprzestrzeniło się

na poszczegoacutelne powiaty litewskie Powstanie na Litwie związało w kluczowym momencie

wojny 30 tys żołnierzy rosyjskich przywracając tym samym roacutewnowagę strategiczną sił w

Kroacutelestwie W maju na Grodzieńszczyznę wkroczył korpus gen Dezyderego Chłapowskiego

W czerwcu gen Antoni Giełgud podjął nieudaną proacutebę zdobycia Wilna

Wobec niepowodzenia opanowania głoacutewnych centroacutew komunikacyjnych i zdobycia portu w

Połądze gdzie miał być wyładowany transport broni zakupionej w Wielkiej Brytanii

oddziały wojska polskiego podzieliły się w lipcu na trzy operujące oddzielnie korpusy

Zepchnięte przez wojska rosyjskie korpusy gen Chłapowskiego (dowodzony przez Giełguda)

i gen Franciszka Rohlanda zmuszone zostały do przekroczenia granicy z Kroacutelestwem Prus

Jedynie korpus gen Henryka Dembińskiego przedarł się do Kroacutelestwa Poszczegoacutelne

oddziały partyzanckie utrzymały się w puszczach litewskich do listopada 1831[20]

Lrsquoordre regne agrave Varsovie (porządek panuje w Warszawie) francuska karykatura z 1831

autorstwa Jean Ignace Isidore Geacuterarda

Reakcje państw ościennych

Reakcja Prus

Kroacutelestwo Prus było zdecydowanie wrogie powstaniu w Kroacutelestwie Kongresowym Już w

grudniu 1830 zmobilizowano pruską armię obserwacyjną pod dowoacutedztwem feldmarszałka

Augusta Neidhardta von Gneisenau z szefem sztabu generałem Carlem von Clausewitzem

ktoacuterej zadaniem było rozciągnięcie kordonu wojskowego pomiędzy Prusami i Kongresoacutewką

Zmobilizowano landwehrę wielkopolską ktoacuterą przerzucono na zachoacuted poza zaboacuter pruski do

Wittenbergi Sekwestrem objęto gotoacutewkę Banku Polskiego zdeponowaną w bankach

pruskich Wydano zakaz wysyłania do Kroacutelestwa amunicji broni żywności lekarstw i

środkoacutew opatrunkowych Według ustaleń Banku Polskiego Prusy wraz z Cesarstwem

Austriackim i innymi państwami niemieckimi zatrzymały bądź skonfiskowały 50 tysięcy

karabinoacutew 3 tysiące par pistoletoacutew 4 tysiące szabel 40 tysięcy luf karabinowych 22 tysiące

zamkoacutew 51 tysięcy funtoacutew prochu 355 tysięcy funtoacutew saletry zakupione we Francji i

Wielkiej Brytanii na potrzeby powstania

Oddziały polskie zmuszone do przekroczenia granicy pruskiej były natychmiast rozbrajane i

internowane Władze pruskie odesłały od razu do Rosji oddział kozakoacutew ktoacutery na początku

powstania schronił się w ich granicach

Reakcja Austrii

Postępowanie Austrii było bardziej ambiwalentne Władze austriackie wydały zakaz wywozu

broni i amunicji do Kroacutelestwa konfiskując 20 tysięcy karabinoacutew i 8 tysięcy szabel

zamoacutewionych w Wiedniu We Lwowie działała rosyjska agencja wywiadowcza z Wiednia

przesyłano do Petersburga przejęte listy i wiadomości ułatwiano sprowadzanie z Galicji

materiałoacutew do budowy mostoacutew dla wojsk rosyjskich

Z drugiej strony jednak Austriacy sprzedawali powstańcom stare karabiny nie do końca

przestrzegali także przepisoacutew dotyczących internowania oddziałoacutew polskich wchodzących w

ich granice Z Galicji cały czas napływała dla powstańcoacutew broń amunicja i lekarstwa

Gubernator Galicji książę August Longin von Lobkowitz utrzymywał cały czas kontakt we

Lwowie z przedstawicielem powstańczym Izydorem Pietruskim ułatwiając mu wysyłanie

materiałoacutew i ludzi do Kongresoacutewki dając także nadzieję mediacji austriackiej[21]

Polityka zagraniczna powstania

Od samego początku władze powstańcze proacutebowały uzyskać uznanie międzynarodowe dla

swojego wystąpienia W dążeniach tych powoływały się na postanowienia kongresu

wiedeńskiego ktoacuterego ustalenia wobec Polski były ich zdaniem przez Rosję złamane Polscy

wysłannicy w Londynie i Paryżu bezskutecznie proacutebowali uzyskać uznanie powstańcoacutew

przez Wielką Brytanię i Francję za stronę walczącą Rządy państw zachodnich uległy presji

rosyjskich przedstawicieli dyplomatycznych i uznały powstanie listopadowe za wewnętrzną

sprawę Imperium Rosyjskiego

Pewne znaczenie wypadki w Kroacutelestwie Polskim wywarły na obrady konferencji londyńskiej

zajmującej się sprawą Belgii Zajęta tłumieniem powstania Rosja przestała sprzeciwiać się

przyznaniu niepodległości tego państwa Mocarstwa zachodnie natomiast zażądały jedynie

zachowania neutralności przez Prusy i Austrię i ich nieinterwencji po stronie rosyjskiej w celu

stłumieniu powstania Neutralność ta była i tak łamana przez Prusy ktoacutere formalnie neutralne

udzielały schronienia rosyjskim maruderom zaopatrując armię rosyjską w broń i furaż

Posunęły się nawet do zbudowania dla Rosjan mostu w Osieku po ktoacuterym korpus

Paskiewicza przedarł się do Warszawy od zachodu

Austriacy natomiast internowali przebijający się z Wołynia korpus gen Joacutezefa Dwernickiego

Finis Poloniae 1831 obraz Dietricha Montena przedstawiający przekroczenie granicy z

Prusami przez rozbite oddziały powstańcze

Powstanie zostało potępione przez papieża Grzegorza XVI encykliką Cum primum z 9

czerwca 1832

Upadek powstania

Do upadku powstania i przegrania wojny w dużym stopniu przyczynili się niewierzący w

możliwość zwycięstwa i w gruncie rzeczy lojalistycznie nastawieni wobec cara

arystokratyczni przywoacutedcy polityczni Adam Jerzy Czartoryski Bonawentura Niemojowski

oraz nieudolni dowoacutedcy generałowie Joacutezef Chłopicki Jan Skrzynecki Jan Krukowiecki

Henryk Dembiński i Maciej Rybiński Powstał nawet na ten temat wierszyk[potrzebne źroacutedło]

Chłop nas zdradził

skrzynka przyskrzyniła

kruk oko wydziobał

ryba zatopiła

Nie można też zapominać o przewadze militarnej Rosji nie dającej żadnych nadziei na

prowadzenie wojny w dłuższym okresie[potrzebne źroacutedło]

Do upadku przyczyniły się także brak większego wsparcia ze strony ludności chłopskiej

wobec negatywnego stanowiska szlacheckich konserwatywnych władz powstańczych do

uwłaszczenia i likwidacji pańszczyzny na wsi

Nie doczekali się też powstańcy pomocy z zewnątrz a przeciwnie rządy większości[ktoacuterych]

państw europejskich napiętnowały powstańcoacutew jako bdquowichrzycielirdquo i zdrajcoacutew

Skutki

Zobacz też kategorie Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim (powstanie

listopadowe) Skazani na karę śmierci za udział w powstaniu listopadowym

Polski Prometeusz obraz Horace Verneta jako alegoria upadku powstania listopadowego

Porwanie dzieci polskich przez żołnierzy rosyjskich na Placu Zamkowym w Warszawie

polityczne w lipcu 1831 powołano Komisję Rządu Tymczasowego pod prezesurą

gen Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego ktoacutera na terenach zajętych przez wojska

rosyjskie przeprowadziła likwidację administracji powstańczej[22]

Jesienią 1831 roku

Rosjanie powołali Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego pod prezesurą Fiodora

Engela ktoacuterego zadaniem była pacyfikacja i militaryzacja Kroacutelestwa administracja

została podporządkowana naczelnikom wojennym naczelnie komenderujący czynną

armią generał-gubernator Kroacutelestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz[23]

22

listopada 1831 wydał z rozkazu cesarza Mikołaja I postanowienie unieważniające bdquona

zawszerdquo wszystkie uchwały i rozporządzenia bdquoRządu Rewolucyjnegordquo[23]

w 1832

roku nastąpiło znaczne ograniczenie autonomii Kroacutelestwa Polskiego zastąpienie

konstytucji Statutem Organicznym wcielenie armii polskiej do rosyjskiej zniesienie

polskiego sejmu i samorządoacutew postępująca rusyfikacja administracji namiestnikiem

kroacutelestwa został Iwan Paskiewicz

prawne brak respektowania dotyczących Polski postanowień kongresu wiedeńskiego

był uzasadniany jako konsekwencja podboju militarnego Kroacutelestwa Polskiego

kulturalne likwidacja polskiego szkolnictwa wyższego obniżenie jakości szkolnictwa

średniego spadek liczby szkoacuteł elementarnych wprowadzenie języka rosyjskiego jako

dodatkowego do szkoacuteł średnich

gospodarcze nałożono wysoką kontrybucję zbudowano na koszt Polski Cytadelę z

silnym garnizonem rosyjskim wprowadzono barierę celną na granicy polsko-

rosyjskiej po 1840 roku wprowadzono rosyjski system monetarny oraz system miar i

wag

demograficzne interwencyjna armia rosyjska przywlokła ze sobą epidemię cholery

dziesiątkującą ludność Kroacutelestwa w wyniku powstania około 11 tysięcy osoacuteb opuściło

kraj (zobacz Wielka Emigracja) w następnych latach sporą liczbę mężczyzn z

Kroacutelestwa wcielono do armii rosyjskiej

W ramach represji do specjalnych batalionoacutew tzw kantonistoacutew Armii Imperium

Rosyjskiego wcielono dzieci polskie[24]

Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst

Manifest Mikołaja I do Rosjan i armii rosyjskiej z okazji zakończenia wojny

przeciwko Polsce (18 października 1831)

Dowoacutedztwo powstania

Naczelni wodzowie

gen dyw Joacutezef Chłopicki 5 grudnia 1830 ndash 17 stycznia 1831

gen dyw Michał Gedeon Radziwiłł 20 stycznia ndash 26 lutego 1831

gen dyw Jan Zygmunt Skrzynecki 26 lutego ndash 12 sierpnia 1831

gen dyw Henryk Dembiński[c]

12 sierpnia ndash 17 sierpnia 1831

gen bryg Ignacy Prądzyński 16 sierpnia ndash 19 sierpnia 1831

gen dyw Kazimierz Małachowski[c]

20 sierpnia ndash 10 września 1831

gen dyw Jan Nepomucen Umiński 23 września ndash 24 września 1831

gen dyw Maciej Rybiński 24 września ndash 9 października 1831[d]

Źroacutedła[25]

Szefowie sztabu głoacutewnego

gen bryg Joacutezef Mroziński

gen bryg Wojciech Chrzanowski

gen bryg Ignacy Prądzyński[c]

gen dyw Tomasz Łubieński

gen bryg Jakub Lewiński

Kwatermistrzowie generalni

gen art Maurycy Hauke zamordowany za odmowę przyłączenia się do powstania[26]

gen dyw Jan Chrzciciel de Grandville Malletski

gen bryg Ignacy Prądzyński

płk Marcin Klemensowski[c]

gen bryg Ignacy Prądzyński

gen bryg Klemens Kołaczkowski

gen dyw Ignacy Prądzyński

płk Marcin Klemensowski

Generałowie dyżurni

gen dyw Joacutezef Rautenstrauch

gen bryg Franciszek Morawski

Dowoacutedcy jazdy

gen jazdy Aleksander Rożniecki

gen dyw Jan Weyssenhoff

Dowoacutedcy piechoty

gen piechoty Stanisław Potocki zamordowany za odmowę uczestnictwa w powstaniu

Źroacutedła[27]

Bitwy powstania listopadowego

Bitwa pod Stoczkiem 1831 mal Jan Rosen

Olszynka Grochowska 1831 mal Wojciech Kossak

Bitwa pod Ostrołęką 1831 mal Juliusz Kossak

Satyryczny rysunek pt bdquoPorządek zapanował w Warszawierdquo

Położenie oddziałoacutew polskich i rosyjskich podczas I bitwy pod Wawrem 19 II 1831

Walki odwrotowe (ofensywa rosyjska na Warszawę)

bitwa pod Stoczkiem ndash 14 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Dobrem ndash 17 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich

I bitwa pod Kałuszynem ndash 17 lutego 1831 nierozstrzygnięta

I bitwa pod Wawrem ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Białołęką ndash 24 lutego ndash 25 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa o Olszynkę Grochowską ndash 25 lutego 1831 bitwa nierozstrzygnięta taktyczne

zwycięstwo wojsk polskich

Ofensywa Dwernickiego

bitwa pod Nową Wsią ndash 19 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Puławami ndash 2 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Kurowem ndash 3 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Poryckiem ndash 11 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Boremlem ndash 18 kwietnia ndash 19 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich

Ofensywa Prądzyńskiego (na szosie brzeskiej)

II bitwa pod Wawrem ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Dębem Wielkim ndash 31 marca 1831 zwycięstwo wojsk polskich

II bitwa pod Kałuszynem ndash 2 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Domanicami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Iganiami ndash 10 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich

Ofensywa Sierawskiego

bitwa pod Wronowem ndash 17 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie

bitwa pod Kazimierzem Dolnym ndash 18 kwietnia 1831 przegrana przez wojska polskie

Bitwy ugrupowań partyzanckich

bitwa pod Nowogrodem ndash 23 lutego 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Kiejdanami ndash 29 kwietnia 1831 roku zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Połągą ndash 10 maja ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie

bitwa pod Daszowem ndash 14 maja 1831 przegrana przez wojska polskie

bitwa pod Mariampolem ndash 22 kwietnia 1831 przegrana wojsk polskich

Wyprawa Chrzanowskiego

bitwa pod Firlejem ndash 9 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich

Bitwa pod Lubartowem ndash 10 maja 1831 bitwa nierozstrzygnięta

Wyprawa na gwardie cesarskie

bitwa pod Jędrzejowem ndash 13 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Tykocinem ndash 21 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Nurem ndash 22 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Ostrołęką ndash 26 maja 1831 przegrana przez wojska polskie

bitwa pod Rajgrodem ndash 29 maja 1831 zwycięstwo wojsk polskich

Wyprawa Jankowskiego

bitwa pod Budziskami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Łysobykami ndash 19 czerwca 1831 zwycięstwo wojsk polskich

Inne

bitwa pod Sokołowem Podlaskim ndash 21 kwietnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Kuflewem ndash 25 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta

I bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 26 kwietnia 1831 bitwa nierozstrzygnięta

bitwa pod Uchaniami ndash 11-12 czerwca 1831

I bitwa pod Wilnem ndash 19 czerwca 1831 przegrana przez wojska polskie

bitwa pod Szawlami ndash 8 lipca 1831 przegrana przez wojska polskie

III bitwa pod Kałuszynem ndash 10 lipca 1831 wygrana

II bitwa pod Mińskiem Mazowieckim ndash 14 lipca 1831 bitwa nierozstrzygnięta

bitwa pod Iłżą ndash 9 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich

bitwa pod Gniewoszowem ndash 9 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie

II bitwa pod Wilnem ndash 17 sierpnia 1831 przegrana przez wojska polskie

bitwa pod Rogoźnicą ndash 29 sierpnia 1831 zwycięstwo wojsk polskich

szturm Warszawy ndash 6-7 września 1831 zajęcie miasta przez Rosjan (min obrona

reduty Ordona i reduty Wolskiej)

Zobacz też

Zobacz w Wikiźroacutedłach tekst

Powstanie listopadowe

Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatoacutew Powstanie listopadowe

Wodzowie naczelni powstania listopadowego

Generałowie polscy powstania listopadowego

Powstańcy listopadowi

Powstanie listopadowe na ziemiach zabranych

Joacutezefa Rostkowska

Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831

Sprzysiężenie Wysockiego

Czwartacy

dukat powstańczy

Dzień Podchorążego

Emilia Plater

Polska pod zaborami

Rząd Narodowy

Uchwała Sejmu o detronizacji Mikołaja I

Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne

Medal za Wzięcie Szturmem Warszawy w 1831 roku

Gwiazda Wytrwałości

Kalendarium historii Polski

Pieśni powstania listopadowego

Uwagi

1

Nigdy nie udowodniono że Mikołaj I zamierzał woacutewczas interweniować w Europie

zachodniej Co więcej konstytucja Kroacutelestwa Polskiego zabraniała używania armii polskiej

poza jego granicami Bardziej prawdopodobne jest że już woacutewczas liczył się z wybuchem

powstania w Polsce Nie można nawet wykluczyć że powstanie to zostało sprowokowane

przez Rosję ktoacutera mogła wykorzystać dogodną sytuację międzynarodową do zniszczenia

autonomii Kroacutelestwa

Powstanie wybuchło w najmniej sprzyjających okolicznościach gdy Rosjanie ogłosili i

rozpoczęli już przeprowadzanie mobilizacji alarmowej

Pełniący obowiązki

4 Od 25 września sprawował też najwyższą władzę cywilną

Przypisy

1

Okońska A Marcin Zaleski malarz Warszawy Warszawa 1990 s 48ndash51 77 ISBN 83-

03-03152-X

Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe

Warszawa 1992 s 273

Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania narodowe

Warszawa 1992 s 274

Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 passim

Tego dnia poddała się twierdza w Zamościu ostatni punkt oporu powstańcoacutew

Sławomir Węgrzynowicz Patrioci i zdrajcy Społeczeństwo Kroacutelestwa Polskiego wobec

mikołajowskiej polityki Rosji w latach 1846-1856 Krakoacutew 2014 s 34

180 lat temu Watykan potępił powstanie listopadowe (pol) Wirtualna Polska [dostęp

2015-02-12]

Za Pamiętnik Piotra Wysockiego Warszawa Redakcja Wydawnictw WAT 2006 s 35-

36 ISBN 8389399342

Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 89

Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 137

Już 7 grudnia Mikołaj I wydał rozkaz wkroczenia w granice Kroacutelestwa Polskiego

korpusu gen Grigorija Rosena

Franciszka Ramotowska Władze centralne Powstania Listopadowego 18301831 r w

Archiwum Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa

Warszawa 1998 s 347

Władysław Lewandowski 1959 darr s 162

E Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 Drukarnia

Dziennika Poznańskiego Poznań 1887 s 1-2

Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 274 Ludwik

Bazylow Polacy w Petersburgu 1984 s 187

Jan Kucharzewski Od białego do czerwonego caratu t I Warszawa 1998 s 153

Janusz Szczepański Społeczeństwo Mazowsza Poacutełnocnego wobec Powstania

Listopadowego Rocznik Mazowiecki T 15 2003 s 50-51

Formacje podobne do jegroacutew złożone z myśliwych ndash obytych z odprzodową bronią

gwintowaną umożliwiającą prowadzenie precyzyjnego ognia powyżej 100 m W oacutewczesnym

wojsku stosowano odprzodową broń gładkolufową np karabin wz 1777 i jego rosyjskie

wersje np wz 1809 w celu szybszego ładowania ndash zob ładunek

Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 231

Jacek Feduszka Powstanie Listopadowe na Litwie i Żmudzi w Teka Kom Hist OL

PAN 2004 1 s 110ndash160 Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy

powstania narodowe Warszawa 1992 s 224-229 Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska

1830 i 1831 Warszawa 1993 s 226-232

Wacław Tokarz Wojna polsko-rosyjska 1830 i 1831 Warszawa 1993 s 105-107

Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum

Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa

Warszawa 1998 s 153

Franciszka Ramotowska Rząd Tymczasowy Kroacutelestwa Polskiego (Engla) w Archiwum

Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie przewodnik po zasobie t II Epoka porozbiorowa

Warszawa 1998 s 152-153

Solidarność 1830 Niemcy i Polacy po Powstaniu Listopadowym Warszawa 2005 s

159-161

Ireneusz Ihnatowicz Andrzej Biernat Vademecum do badań nad historią XIX i XX

wieku Warszawa 2003 s 483

Encyklopedia PWN ndash Hauke Maurycy

27 Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Wyd MON 1988

Bibliografia

Diariusz sejmu z r1830-1831 Krakoacutew M Rostworowski 1907

Wyboacuter źroacutedeł do powstania listopadowego oprac J Dutkiewicz Wrocław 1957

Powstanie listopadowe 1830-1831 Dzieje wewnętrzne Militaria Europa wobec

powstania pod red W Zajewskiego Warszawa 1980

Edmund Callier Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831 1887

Tomasz Chludziński Szlakami powstania listopadowego Warszawa 1985

Tadeusz Edward Domański Epoka Powstania Listopadowego Lublin 2000

Z Gołba Rozwoacutej władz Kroacutelestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego

Wrocław 1971

Romuald Kaczmarek Skoro już ndash to należało się bić Powstanie Listopadowe

bdquoNajwyższy Czasrdquo 1996 nr 49 s 21

Stefan Kieniewicz Andrzej Zahorski Władysław Zajewski Trzy powstania

narodowe kościuszkowskie listopadowe i styczniowe Warszawa 1994

Henryk Kocoacutej Niemcy a Powstanie Listopadowe Warszawa 1970

Jerzy Łojek Szanse powstania listopadowego rozważania historyczne Warszawa

1986

Tomasz Łubieński Bić się czy nie bić O polskich powstaniach wyd 3 Krakoacutew 1989

Franciszka Ramotowska Władze Centralne Powstania Listopadowego 18301831 r

[w] Archiwum Głoacutewne Akt Dawnych w Warszawie Przewodnik po zasobie t 2

Epoka porozbiorowa pod red F Ramotowskiej Warszawa 1998 s 337ndash366

W Rostocki Rola wodzoacutew naczelnych w powstaniu listopadowym Studium

historyczno-prawne Wrocław 1955

Marek Tarczyński Generalicja powstania listopadowego Warszawa 1980

Feliks Wrotnowski Powstanie na Wołyniu Podolu i Ukrainie w roku 1831 Paryż

1837-1838

Xięga Pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830 zawierająca spis

imienny dowoacutedzcoacutew i sztabs-oficeroacutew tudzież oficeroacutew podoficeroacutew i żołnierzy Armii

Polskiej w tymż roku krzyżem wojskowym bdquoVirtuti Militariirdquo ozdobionych 1881

Aleksander Zaborowski Wojna na Litwie w roku 1831

Janina Znamirowska Liryka Powstania Listopadowego Warszawa 1930

Henryk Żaliński Stracone szanse Wielka Emigracja o powstaniu listopadowym

Warszawa Wydawnictwo MON 1982 ISBN 83-11-06829-1

Władysław Lewandowski Uczestnicy powstania listopadowego opowiadają

Warszawa PZWSZ 1959

Linki zewnętrzne

Noc Listopadowa wiersz Bazylego Bukolika

Powstanie Listopadowe ndash Wojna niewykorzystanych możliwości ndash Inne Oblicza

Historii

Powstanie listopadowe ndash Serwis bdquoKonflikty Zbrojnerdquo