Historiapisana

życiorysamiZiemiaństwow walceo Niepodległą

22 czerwca12 listopada

2018

wystawa czasowa

patronat honorowy partner wydarzenia

patronat medialny

MUZEUM ZAMOYSKICH W KOZŁÓWCE

Projekt realizowany w ramach obchodów stulecia odzyskania niepodległości

Muzeum Zamoyskich w KozłówceOddział w Lublinie

Kurator: Sławomir GrzechnikWspółpraca: Katarzyna KotAranżacja: Anna Fic-LazorRealizacja: Andrzej Nieliwodzki z zespołemOpieka konserwatorska: Zofia Kamińska, Jolanta GrzechnikOpracowanie komputerowe: Beata Wójcik, Anna Lemieszek

Patronat honorowy Sławomir Sosnowski Marszałek Województwa Lubelskiego

Partner wydarzenia Instytut Pamięci Narodowej Oddział w LublinieNarodowe Archiwum Cyfrowe

Patronat medialny TVP Historia, TVP 3 Lublin, Polskie Radio Lublin, Dziennik Wschodni, Historia.org.pl

Projekt realizowany w ramach obchodów stulecia odzyskania niepodległości „Niepodległa”

Muzeum Zamoyskich w Kozłówceskłada serdeczne podziękowania za pomoc w realizacji wystawy

rodzinom:Belina Brzozowskich, Rojowskich, Zamoyskich oraz kolekcjonerom prywatnym

instytucjom:Muzeum Historii Polski w WarszawieMuzeum Józefa Piłsudskiego w SulejówkuMuzeum Lubelskiemu w LublinieMuzeum Okręgowemu w TarnowieMuzeum Sportu i Turystyki w WarszawieMuzeum WarszawyMuzeum Wsi LubelskiejMuzeum Ziemi Chełmskiej im. W. Ambroziewicza w ChełmiePrywatnemu Muzeum Historycznemu „Znaki Czasu”Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. H. Łopacińskiego w LublinieZakładowi Kartografii i Geomatyki Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie

2

WSTĘP

Z końcem XVIII wieku Rzeczypospolita Obojga Narodów, wspólne państwo Polaków i Litwinów, utraciła swoją niepodległość. Agresywna polityka mocarstwowa jej najbliższych sąsiadów – Rosji, Prus i Austrii, przy postępującej słabości wewnętrznej, doprowadziły do upadku suwerennego kra-ju, posiadającego kilkusetletnią historię, bogatą kulturę i tradycję. Jedno z największych państw europejskich, usytuowane na styku Wschodu i Zachodu, zwane „przedmurzem chrześcijaństwa”, zostało w 1795 roku podzielone na trzy zabory, rosyjski, pruski i austriacki i wykreślone z mapy Eu-ropy. W XIX i na początku XX wieku społeczeństwo polskie, pozbawione dotychczasowych struk-tur państwowych, poddano celowym działaniom wynaradawiającym w sferze politycznej, kultu-rowej, ekonomicznej i religijnej. Rusyfikacja i germanizacja miały doprowadzić do upadku narodu, także pod względem mentalnym. Sprzyjała temu polityka zaborców, którzy starali się wykorzenić polskość, surowo karząc za wszelkie nieposłuszeństwo konfiskatami, więzieniami, zsyłkami czy koniecznością emigracji.

Polacy nigdy nie pogodzili się z utratą niepodległości. Wykorzystywali wszystkie nadarzające się możliwości, aby przywrócić utraconą państwowość. W kraju i poza jego granicami podejmowali działania polityczne, dyplomatyczne i militarne, wykorzystując w tym celu także sprzyjającą mo-mentami sytuację międzynarodową. Niestety, nie przynosiło to oczekiwanych rezultatów. Nie zmieniły tego także bohaterskie powstania i zrywy narodowe, z których najważniejszymi były po-wstanie listopadowe (1830–1831) i powstanie styczniowe (1863–1864).

Dopiero wybuch I wojny światowej w 1914 roku, w której Rosja stanęła przeciwko Niemcom i  Austro-Węgrom, dawał Polakom szanse na odzyskanie niepodległości. Orientację prorosyjską re-prezentowali ludzie związani z Komitetem Narodowym Polskim i Romanem Dmowskim. Ich siłę zbrojną stanowiły polskie oddziały w armii rosyjskiej, m.in. I Korpus Polski oraz Armia Polska we Francji (Błękitna Armia gen. Józefa Hallera). Koncepcję proaustriacką reprezentował Józef Piłsud-ski, związany z Polską Partią Socjalistyczną, twórca Legionów Polskich w armii austriackiej. W 1917 roku legioniści w większości odmówili złożenia przysięgi na wierność Austrii i Niemcom, za co zo-stali internowani (tzw. kryzys przysięgowy), a Józefa Piłsudskiego aresztowano. Wobec klęski Nie-miec i Austrii, 8 listopada 1918 roku Piłsudski został zwolniony z więzienia w Magdeburgu i dwa dni później przyjechał do Warszawy. 11 listopada Rada Regencyjna, pełniąca funkcję władzy tym-czasowej w Królestwa Polskim, przekazała Józefowi Piłsudskiemu naczelną władzę nad wojskiem polskim, a  następnie zwierzchnictwo nad krajem. W wyniku porozumień politycznych powstał rząd tymczasowy, na którego czele stanął Jędrzej Moraczewski, a 16 stycznia 1919 roku powołano ponadpartyjny rząd Ignacego Paderewskiego, uznany na arenie międzynarodowej.

Dzień 11 listopada 1918 roku uznawany jest za datę odzyskania przez Polskę niepodległości po 123 latach niewoli narodowej.

Ziemiaństwo polskie aktywnie włączało się we wszystkie wydarzenia polityczne i militarne, które rozgrywały się w Polsce i wokół niej. Świadome swej historycznej odpowiedzialności za losy spo-łeczeństwa i państwa, zapisało w okresie rozbiorów piękną kartę patriotyzmu. Praktycznie przez cały wiek XIX ponosiło główny ciężar walki o niepodległość i w związku z tym doświadczało rów-nież największych represji ze strony państw zaborczych.

Po upadku powstania styczniowego, wobec utraty nadziei na zbrojne wywalczenie niepodległo-ści, a przy nasilającej się antypolskiej polityce zaborców, zaczęto podejmować działania mające na

3

celu wzmocnienie sytuacji ekonomicznej i materialnej polskiego społeczeństwa. Wykorzystując koniunkturę i rosnące zapotrzebowanie na surowce i gotowe produkty, starano się w miarę moż-liwości rozwijać gospodarkę, zarówno na wsi, jak i w mieście. W tym celu organizowano też insty-tucje wspomagające, jak np. Towarzystwo Kredytowe Ziemskie. Powstające w tym czasie na tere-nach wiejskich liczne zakłady, m.in. cukrownie, przetwórnie rolno-spożywcze czy też nowoczesna infrastruktura, stały się wymownym wkładem ziemiaństwa do rozwoju gospodarki krajowej.

W trudnych czasach zaborów jednym ze sposobów przeciwstawiania się rusyfikacji i germanizacji było organizowanie szkolnictwa polskiego. Środowiska ziemiańskie, poczuwając się do odpowie-dzialności za kształcenie i wychowanie dzieci i młodzieży w duchu patriotycznym, wspierały finan-sowo tworzenie szkół prywatnych, należała do nich m.in. Szkoła Lubelska.

Wystawa „Historia pisana życiorysami. Ziemiaństwo w walce o Niepodległą”, zorganizowana przez Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, w cyklu „Ziemiaństwo na Lubelszczyźnie”, wpisuje się w ogól-nopolskie obchody jubileuszu 100-lecia odzyskania Niepodległości.

Jej celem jest przypomnienie zaangażowania lubelskiego ziemiaństwa i inteligencji w walkę o  niepodległość i utrwalanie suwerenności odrodzonego państwa polskiego. Poprzez „życiory-sy” wybranych postaci zaprezentowana jest ich działalność prowadzona w różnych aspektach – politycznym, dyplomatycznym, wojskowym, a także ekonomiczno-gospodarczym i oświatowym. Przedstawieni są m.in.: Tadeusz Rojowski z Bystrzycy, Kazimierz Rojowski z Sobianowic, Leon Prza-nowski z Krasnego, Jan Stecki z Łańcuchowa, Seweryn Czetwertyński z Suchowoli czy Paweł, Maria i Bartłomiej Jankowscy z Lublina.

Szczególne miejsce na wystawie zajmują przedstawiciele rodziny Zamoyskich z Kozłówki – Adam Zamoyski, II ordynat kozłowiecki, oraz jego synowie: Aleksander Leszek i Michał. Ukazany jest tak-że wkład dla sprawy niepodległościowej organizacji patriotycznych i społecznych, a zwłaszcza To-warzystwa Gimnastycznego „Sokół”.

Wkład przedstawicieli rodzin ziemiańskich Lubelszczyzny w odzyskanie niepodległości ukazany jest na tle wybranych zagadnień politycznych i historycznych. Przedstawione są postacie głów-nych twórców polskiej niepodległości – m.in. Józefa Piłsudskiego, Romana Dmowskiego, Ignace-go Jana Paderewskiego czy Maurycego Zamoyskiego, oraz wydarzenia z okresu tworzenia i obro-ny niepodległego państwa polskiego.

4

II

III

IV

V

I

VI

VII VIII

IX

X

XI

XII

XIII

A

B

CD

1

2

3 4

5

gabl

ota

B

SEKTOR A

NA ŚCIANACH

PlakatyWystawa prac poległych za ojczyznę artystów …, proj. Zofia Stryjeńska, Kraków, 1919Pierwsza Polska Wystawa Marek zorganizowana przez Ministerstwo Poczt i Telegrafów na rzecz Białego Krzyża, proj. Zygmunt Kamiński, Warszawa, 1919Polski Biały Krzyż, proj. Edmund Ludwik Bartłomiejczyk, Warszawa, 1919You can help. American Red Cross, proj. Władysław Teodor Benda, USA, 1918Józef Piłsudski Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz Pierwszy Marszałek Polski, Warszawa, po 1918Do broni! Ojczyzna Was wzywa!, proj. Zygmunt Kamiński, Warszawa, 1920Wstąp do wojska. Broń Ojczyzny [gen. Haller], proj. Stanisław Sawiczewski, Warszawa, 1920Hej! Kto Polak na bagnety!, proj. Kamil Mackiewicz, Warszawa, 1920Do broni! Wróg u granic Ojczyzny! Wstępujcie do Armji Ochotniczej!, proj. Edmund Ludwik Bartłomiejczyk, 1920Wolność bolszewicka [Lew Trocki], proj. Artur Szyk, Warszawa, 1920Wystawa Legionów Polskich w Lublinie. Lipiec – sierpień 1917, proj. Zygmunt Kamiński, Warsza-wa, 1917

Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

WE WNĘCE

Plakat Orzeł w koronie, proj. Franciszek Zieliński, Kraków, ok. 1915; Muzeum Józefa Piłsudskiego w SulejówkuDwie odezwy Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej z 7 listopada 1918 roku; reprodukcje; Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego w LublinieObrońca Lwowa, reprodukcja fotografii; Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopa-cińskiego w Lublinie

6

SEKTOR B

NA ŚCIANIE PO LE WE J

Portret Tadeusza Maurycego Rojowskiego, kopia obrazu Henryka Wiercieńskiego z l. 1936–1937; płótno, olej; kolekcja prywatna rodziny Rojowskich

GABLOTA I

1. Ryngraf Sodalicji Mariańskiej Panów należący do Tadeusza Maurycego Rojowskiego; mosiądz, srebrzenie

2. Szabla rosyjska oficera kawalerii, z pochwą, wz. 1909, Niemcy, Solingen, pocz. XX w.; stal, skóra Szabla tego typu widoczna jest na fotografii Kazimierza Rojowskiego w mundurze Szwadronu

Przybocznego Naczelnego Wodza z 1920 r. 3. Szabla austriacka oficera kawalerii, z pochwą, odmiana wz. 1904, Dürbeck, Wiedeń; stal Używana w formacjach legionowych, m.in. w 1 Pułku Ułanów Legionowych, w którym służył Kazi-

mierz Rojowski. 4. Rapcie do szabli austriackiej, Austro-Węgry, pocz. XX w.; skóra, stal Używane w polskich formacjach legionowych. 5. Sygnet Kazimierza Rojowskiego z herbem Cholewa, XX w.; złoto, emalia 6. Odznaka pamiątkowa 1 Pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego wz. 21, z nakrętką, Sta-

nisław Szygella (aut. proj.), J. Kweksilber, Warszawa, po 1921; mosiądz, emalia, srebrzenie 7. Pieczęć rodowa rodziny Rojowskich z herbem Cholewa, XIX w. (?); drewno, stal 8. Odznaka pamiątkowa 1 Brygady Legionów „Za wierną służbę”, Wojciech Jastrzębowski

(aut. proj.), Jakub Walenta, Kraków, po 1916; blacha alpakowa (?), bicie 9. Kazimierz Rojowski, fot. A. Gürtler, Warszawa, l. 30. XX w.10. Komplet toaletowy Kazimierza Rojowskiego; XX w.; szkło, plater11. Łyżka do ragout z zastawy stołowej Kazimierza Rojowskiego z Sobianowic, z herbem

Cholewa, Polska, 1. poł. XIX w.; srebro12. Srebrny Krzyż Zasługi Kazimierza Rojowskiego; mosiądz, srebrzenie, emalia, ryps, oraz dy-

plom jego nadania „za zasługi na polu pracy społecznej”; reprodukcja dokumentu archiwalne-go z 5 sierpnia 1938 r.

13. Karta wojskowa Legionów Polskich (nr 56162) Kazimierza Rojowskiego, z opisem m.in. „Udziału w pracy liniowej od 30 lipca 1915 r. do 31 sierpnia 1916 r.”; dokument wydany przez 1 Pułk Ułanów Legionowych

14. Krzyż Walecznych Kazimierza Rojowskiego (nr 30271) wraz z legitymacją, 1920; mosiądz, tłoczenie, ryps

15. Fotografia zbiorowa przedstawiająca oficerów rezerwy 24 Pułku Ułanów Lubelskich w 1928 r. (Kazimierz Rojowski stojący pierwszy po prawej); reprodukcja fotografii archi walnej

16. Kazimierz Rojowski w mundurze 1 Pułku Ułanów Legionowych, z szablą austriacką, ok. 1915 r.; reprodukcja fotografii archiwalnej

7

17. Para oficerskich naramienników legionowych, tzw. „ułanki” lub „trzepaczki”, 1914–1920; sukno, taśma metalowa

18. Wizytówki Kazimierza Rojowskiego (5 szt.), m.in.: Podporucznik Szwadronu Przybocznego Naczelnego Wodza, Podporucznik 1-go Pułku Szwoleżerów, Podporucznik 7-go Pułku Ułanów

19. Szpicruty; drewno, skóra, kość20. Lornetka Kazimierza Rojowskiego w skórzanym etui, G. Obenaus (senior), Berlin, ok. 1880;

stal, szkło, skóra21. Album fotograficzny ze zdjęciami rodziny Rojowskich z Sobianowic (1914–1918)22. Zaświadczenie wydane przez Zarząd Okręgu II Związku Rezerwistów w Lublinie dla Ma-

rii Rojowskiej, członkini Rodziny Rezerwistów w Lublinie, poświadczające oddelegowa-nie jej do Warszawy i do Zułowa; dokument z 24 lipca 1937 r.

kolekcja prywatna rodziny Rojowskich

TABLIC A 1

Portret Kazimierza Antoniego Marii Rojowskiego; kopia obrazu Grzegorza Orłowskiego; płótno, olej; kolekcja prywatna rodziny Rojowskich

Plansza Kazimierz Antoni Maria Rojowski

Urodził się w roku 1898. Pochodził z rodziny lubelskich ziemian. Uczęszczał do Szkoły Lubelskiej. W  lipcu 1915 roku zaciągnął się do Legionów Józefa Piłsudskiego i rozpoczął służbę w 1 Pułku Ułanów pod do-wództwem Władysława Beliny-Prażmowskiego (tzw. Beliniaków).

Brał udział w wojnie z bolszewicką Rosją (1919–1921). Za waleczność i odwagę otrzymał Krzyż Walecznych. Na początku lat dwudziestych służył w Szwadronie Przybocznym Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego.

Uczestniczył w kampanii wrześniowej 1939 roku. 18 września dostał się do niewoli sowieckiej, z której udało mu się uciec i wrócić do rodzinnych Sobianowic pod Lublinem.

W czasie okupacji niemieckiej należał do polskich konspiracyjnych organizacji wojskowych, m.in. Na-rodowej Organizacji Wojskowej, Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej. Pełnił funkcje kierownicze w konspiracyjnej organizacji „Uprawa” (później pod kryptonimami: „Tarcza”, „Opieka”, „S1”), która dzia-łała aktywnie w środowisku lubelskich ziemian.

Zginął 3 września 1944 roku walcząc w powstaniu warszawskim. [opr. z A. Rojowskiego]

GABLOTA II

1. Pismo Zarządu Spółki Cywilnej Szkoły Średniej w Lublinie do Leona Przanowskiego, z dnia 29 września 1909; papier, rękopis; kolekcja prywatna rodziny Rojowskich

2. List Szkoły Lubelskiej skierowany do Tadeusza Maurycego Rojowskiego, z 31 marca 1931; kolekcja prywatna rodziny Rojowskich

3. Świadectwo postępów w naukach Przemysława Długosza, ucznia Szkoły Lubelskiej, 9 czerwca 1911; kolekcja prywatna rodziny Rojowskich

4. Roman Dmowski, Niemcy, Rosya i kwestya polska, Towarzystwo Wydawnicze we Lwowie, Lwów-Warszawa 1914; Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego w Lublinie

B

8

5. Włodzimierz Czetwertyński-Światopełk, Na wozie i pod wozem 1837–1917. Wspomnienia z lat ubiegłych wnukom i wnuczkom opowiedziane, Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Po-znań 1939; Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego w Lublinie

6. Zaświadczenie o przystąpieniu Leona Przanowskiego do Spółki Cywilnej Szkoły Śred-niej w Lub linie, wystawione 13 stycznia 1907; papier, druk, rękopis; kolekcja prywatna rodziny Rojowskich

7. Lista składek na Towarzystwo Przyjaciół Uczącej się Młodzieży w Lublinie, z wpłatą Leona Przanowskiego w kwocie 4000 rubli, wystawiona 21 września 1909; papier, druk, rę-kopis; kolekcja prywatna rodziny Rojowskich

8. Odznaka Macierzy Szkolnej 1905–1930, z nakrętką: M. Czerniak; mosiądz, emalia, biały me-tal; kolekcja prywatna rodziny Rojowskich

9. List Henryka Sienkiewicza do Tadeusza Rojowskiego w sprawie organizacji Macierzy Szkol-nej, z dnia 7 października 1905; papier, druk, rękopis; kolekcja prywatna rodziny Rojowskich

10. Książeczka korespondencyj pomiędzy szkołą a rodzicami lub opiekunami…, Szkoła Lubelska Gimnazjum Humanistyczne Męskie w Lublinie; Muzeum Wsi Lubelskiej

11. Karta pocztowa „ W 350 rocznicę Unii Lubelskiej”, zakład litograficzny Adam Jarzyński, Lublin, 1919; papier, litografia; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

12. Jan Stecki, Zasady ogólne ekonomii społecznej, G. Gebethner i Spółka, Warszawa-Kraków 1907; Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego w Lublinie

13. Jan Stecki, W sprawie autonomii Królestwa Polskiego, G. Gebethner i Spółka, Kraków, 1907; Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego w Lublinie

14. Jan Stecki, Rolnictwo lubelskie w dzisiejszej dobie wojny i środki ku jego ratowaniu, Lublin, Druk. i Lit. J. Pietrzykowskiego, 1916; Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego w Lublinie

15. Zeszyt Janusza Raciszewskiego z wypracowaniem „Dzień 11 listopada”; 27 listopada 1931; Muzeum Wsi Lubelskiej

16. Jan Stecki, Stosunki rolne w Królestwie Polskiem, stan ich obecny, kierunek rozwoju i pożą-dane reformy, Lublin 1906; Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego w Lublinie

17. O. Jacek Woroniecki, Kazimierz Bogdan Fudakowski, Jan Stecki, Zadania i obowiązki zie-miaństwa. Referaty wygłoszone na zebraniu Związku Ziemian w Warszawie w dniu 6 czerwca 1921 r., Warszawa, Księgarnia Rolnicza, 1921; Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego w Lublinie

NAD GABLOTĄ

Plansza Szkoła Lubelska i jej fundatorzy

Powstała w 1906 roku jako Prywatna Ośmioklasowa Filologiczna Szkoła Męska Stanisława Śliwińskie-go (tzw. Szkoła Lubelska). Funkcjonowała dzięki fundatorom i opiekunom wywodzącym się z lubel-skiego ziemiaństwa: Nikodema Budnego z Jastkowa, Leona Przanowskiego z Krasnego, Konstantego Przewłockiego z Woli Gałęzowskiej, Tadeusza Rojowskiego z Bystrzycy, Jana Steckiego z Łańcuchowa i Stanisława Śliwińskiego z Antopola. W latach 1910–1911 uzyskała własny gmach przy ulicy Spokoj-nej (dawnej Powiatowej) w Lublinie. Obecnie mieści się tu Collegium Iuridicum Katolickiego Uniwersy-tetu Lubelskiego.

Szkoła Lubelska w okresie zaborów starała się wiązać kwestie nauczania młodzieży ze sprawą narodową. Kształtowała postawy uczniów w duchu tradycji patriotycznych i katolickich. Wielu absolwentów Szkoły włączyło się w działalność na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości. [opr. z A. Przegalińskiego]

B

9

TABLIC A 2

PlakatyŻyczenia Wesołych Świąt (...) zasyła Józef Woldański [Rok w imię Ojczyzny 1920], USA, 1920Matko Boska Częstochowska, pod Twoją obronę uciekamy się, proj. Julian Fałat, litografował Bronisław Bartel, Poznań, lata 1919–1920Józef Piłsudski, proj. Władysław Skoczylas, Toruń, 1920

Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

Reprodukcja mapy Polska w trzech zaborach. W granicach przedrozbiorowych w 1770 r.…, oprac. i wyd. J. M. Bazewicz, Warszawa b.d.; zbiory prywatne rodziny Belina-Brzozowskich

GABLOTA II I

1. Wiktor Ambroziewicz w wieku gimnazjalnym, przed 1901; fotografia, drewno, kość2. Wiktor Ambroziewicz (drugi od lewej) z nauczycielami i uczniami Gimnazjum im. Stefana

Czarnieckiego, J. Rozenblatt, Chełm, ok. 1918; fotografia3. Wiktor Ambroziewicz (trzeci od prawej w środku) z nauczycielami i uczniami Gimnazjum

im. Stefana Czarnieckiego przed budynkiem szkolnym, Zakład Fotograficzny Modern, Chełm, lata 20. XX w.; fotografia

4. Album fotografii i pamiątek z obozu jenieckiego w Gardelegen, 1916–1917 5. Wiktor Ambroziewicz, Trzeci Maj. Pamiątka z Obchodu w Chełmie, broszura wydana nakła-

dem „Straży Kresowej”, Chełm 19186. Drewniane etui z napisem: 20 / VIII 1914 – 18 / III 1917 / Toruń / Hammerstein / Hademstorf

/ Celle Szpital / Celle Zamek / W.A.”, wykonane przez Wiktora Ambroziewicza podczas po-bytu w obozach internowania; drewno, płótno

Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie

Wiktor Grzegorz Ambroziewicz (1882–1968)

Publicysta, działacz społeczny i niepodległościowy, pedagog, dyrektor Gimnazjum im. Stefana Czar-nieckiego w Chełmie (1917–1930), komisarz Chełma od 2 listopada 1918 do 19 stycznia 1919 r., członek Rady Miejskiej w latach 1927–1930, wieloletni kustosz Muzeum Chełmskiego (1919–1930), dyrektor Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie (1930–1936), kurator Warszawskiego Okręgu Szkolne-go (1936–1939), dyrektor Państwowego Instytutu Robót Ręcznych w Łodzi i Bielsku Białej (1944–1950).Po wybuchu I wojny światowej uznany przez Niemców za jednostkę „nielojalną, wielce niebezpieczną oraz niesprzyjającą władzy niemieckiej”, w 1914 r. aresztowany i do 1917 osadzony w obozach interno-wania – w Toruniu, Havelbergu, Celle Schloss pod Hanowerem i Gardelegen.

B

10

NAD GABLOTĄ

Plansza Politycy, działacze społeczni

Maurycy Klemens Zamoyski (1871–1939)

Ziemianin, XV ordynat na Zamościu, polityk narodowy, dyplomata, działacz społeczny; bliski współ-pracownik Romana Dmowskiego, członek Ligi Narodowej (1905), poseł do rosyjskiej I Dumy Państwo-wej (1906), wiceprezes Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu; aktywnie wspierał powstanie Armii Polskiej we Francji (Błękitnej Armii gen. Hallera), kandydat prawicy w wyborach prezydenckich 1922 r. (przegrał niewielką różnicą głosów z Gabrielem Narutowiczem), minister spraw zagranicznych RP (1924), prezes Rady Naczelnej Organizacji Ziemiańskich (1925–1927), mecenas kultury.

Marian Leon Fulman (1866–1945)

Duchowny rzymskokatolicki, biskup ordynariusz diecezji lubelskiej (1918–1945); prześladowany i wię-ziony za działalność patriotyczną przez władze carskie (1894), współtwórca i pierwszy Wielki Kanclerz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (1918), w latach II wojny światowej więzień Zamku Lubelskiego oraz niemieckiego obozu Oranienburg-Sachsenhausen, po zwolnieniu z obozu internowany w No-wym Sączu (1940–1945).

Jan Stecki (1871–1954)

Ziemianin, polityk narodowy, ekonomista, publicysta; poseł do I i II rosyjskiej Dumy Państwowej, prezes Głównego Komitetu Ratunkowego w Lublinie (1917), członek Komitetu Narodowego Polskiego (1914–1917), Związku Ziemian w Warszawie (od 1919) i Towarzystwa Rolniczego w Lublinie, minister spraw wewnętrznych w Radzie Regencyjnej (1917–1918), jeden z przywódców Stronnictwa Chrześcijańsko--Narodowego (1923), senator RP.

Leon Przanowski (1844–1924)

Ziemianin, właściciel majątku Krasne, działacz społeczny, gospodarczy i oświatowy; uczestnik powsta-nia styczniowego 1863, kawaler Orderu Wojennego Virtuti Militari (1923), więziony i nadzorowany przez policję carską, prezes Lubelskiego Oddziału Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, twórca Lu-belskiego Towarzystwa Rolniczego, współorganizator Szkoły Lubelskiej i Biblioteki Publicznej im. Hie-ronima Łopacińskiego w Lublinie.

Seweryn Franciszek Światopełk-Czetwertyński (1873–1945)

Ziemianin, właściciel majątku Suchowola i Hotelu Europejskiego w Warszawie, polityk narodowy, działacz gospodarczy i społeczny; poseł do rosyjskiej I Dumy Państwowej (1906), prezes Centralnego Towarzystwa Rolniczego (1907–1917), członek Komitetu Narodowego Polskiego (1914–1917), wice-marszałek Sejmu (1928–1931), więzień niemieckich obozów Auschwitz i Buchenwald (1941–1945).

Włodzimierz Ludwik Stanisław Światopełk-Czetwertyński (1837–1918)

Ziemianin, działacz społeczny i gospodarczy; uczestnik powstania styczniowego 1863, zesłaniec sy-beryjski, prezes Komitetu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, współorganizator Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności.

B

11

TABLIC A 3

Plakat Armia Polska we Francyi. Polish Army in France, proj. Władysław Teodor Benda, Nowy Jork, 1917; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

Plansza Politycy, dyplomaci

Józef Piłsudski (1867–1935)

Ziemianin, żołnierz, polityk, mąż stanu, jeden z najważniejszych polskich działaczy niepodległościowych w XX wieku. Podczas studiów medycznych na uniwersytecie w Charkowie związał się z socjalistyczno-re-wolucyjnym ruchem „Narodnaja Wola”. Za udział w studenckich rozruchach został wydalony z uczelni, następnie aresztowany i skazany na pięcioletnie zesłanie na Syberię, do Kiryńska nad Leną, a potem do Tunki. Po powrocie z Syberii, w 1893 r. wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Po  rozłamie w 1906 r. stanął na czele PPS Frakcji Rewolucyjnej, która dążyła m.in. do walki z caratem i powstania niezależnego państwa polskiego. Działał w Organizacji Bojowej PPS, która miała tworzyć kadry wojsko-we dla przyszłego powstania. W 1912 r. został Komendantem Głównym Związków Strzeleckich, legalnie działającej organizacji na terenie zaboru austriackiego. W czasie I wojny światowej, w sierpniu 1914 r. na czele oddziałów strzeleckich (I Kompanii Kadrowej) przekroczył granicę austriacko-rosyjską i  dotarł do Kielc. Następnie został dowódcą I Brygady Legionów Polskich, a w ścisłej konspiracji powołał do życia Polską Organizację Wojskową (POW). W 1917 r. na polecenie Józefa Piłsudskiego legioniści w większości odmówili złożenia przysięgi na wierność Austrii i Niemcom, za co zostali internowani (tzw. kryzys przy-sięgowy), a jego samego aresztowano i osadzono w więzieniu w Magdeburgu. 8 listopada 1918 r. Józef Piłsudski został zwolniony z niemieckiego więzienia i dwa dni później przyjechał do Warszawy. W dniu 11 listopada Rada Regencyjna Królestwa Polskiego przekazała mu naczelną władzę nad wojskiem pol-skim, a 14 listopada powierzyła mu tymczasowe zwierzchnictwo nad krajem. 22 listopada 1918 r. oficjal-nie objął funkcję Tymczasowego, a od 20 lutego 1919 r. Naczelnika Państwa. Urząd ten złożył 14 grudnia 1922 r. na ręce pierwszego prezydenta RP Gabriela Narutowicza. W 1920 r. otrzymał buławę Pierwszego Marszałka Polski. Po zabójstwie prezydenta Narutowicza w 1923 r. wycofał się z  czynnego życia poli-tycznego i zamieszkał w Sulejówku pod Warszawą. W 1926 r., w związku z  kryzysem politycznym i go-spodarczym w Polsce, Józef Piłsudski, cieszący się ogromnym poparciem i  poważaniem społeczeństwa, 12 maja na czele wiernych sobie oddziałów wkroczył do Warszawy i po trzydniowych walkach zmusił do ustąpienia zarówno rząd, jak i prezydenta Stanisława Wojciechowskiego. Dwukrotnie sprawował urząd premiera (1926–1928 i 1930). Wywarł decydujący wpływ na kształt polityki wewnętrznej i zagranicznej II RP. Już za życia stał się symbolem odrodzenia Polski po 123 latach niewoli.

Roman Stanisław Dmowski (1864–1939)

Wywodzący się z rodziny szlacheckiej polityk narodowy, jeden z najważniejszych polskich działaczy niepodległościowych w XX wieku, mąż stanu, publicysta. Prezes Koła Polskiego w rosyjskiej II i III Dumie Państwowej. W 1914 r. wstąpił do Komitetu Narodowego Polskiego w Warszawie, a w 1917 r. przewod-niczył Komitetowi działającemu w Lozannie, uznawanemu za oficjalną reprezentację Polski na arenie międzynarodowej. Wspierał powstanie Armii Polskiej we Francji (Błękitnej Armii gen. Hallera). W 1919 r. wraz z Ignacym Paderewskim reprezentował Polskę na paryskiej konferencji pokojowej, gdzie wspólnie podpisali w jej imieniu traktat wersalski. W latach 1919–1922 był posłem na Sejm RP, a w czasie wojny z bolszewicką Rosją wszedł w skład Rady Obrony Państwa. W 1923 r. pełnił funkcję ministra spraw za-granicznych w rządzie Wincentego Witosa. Przeciwnik polityczny Józefa Piłsudskiego, w 1928 r. zało-żył partię polityczną Stronnictwo Narodowe. Jest autorem książek i rozpraw politycznych. Uznawany za twórcę idei i czołową postać polskiego ruchu narodowego.

B

12

Ignacy Jan Paderewski (1860–1941)

Wywodzący się z rodziny szlacheckiej światowej sławy pianista i kompozytor, polityk narodowy, ne-gocjator i dyplomata – jeden z najważniejszych polskich działaczy niepodległościowych w XX wieku. Jako przedstawiciel Komitetu Narodowego Polskiego w 1917 r. uzyskał poparcie prezydenta USA Wo-odrowa Wilsona dla sprawy polskiej. Wspierał powstanie Armii Polskiej we Francji (Błękitnej Armii gen. Hallera). Jego przybycie do Poznania w grudniu 1918 r., przyczyniło się do wybuchu powstania, które zakończyło się sukcesem i wyzwoleniem Wielkopolski spod niemieckiego panowania. W 1919 r. objął funkcję premiera i  ministra spraw zagranicznych RP. Razem z Romanem Dmowskim reprezentował Polskę podczas paryskiej konferencji pokojowej 1919–1920, która zakończyła się podpisaniem trak-tatu wersalskiego. Na początku lat dwudziestych na pewien czas wycofał się z życia politycznego, po-święcając się głównie pasji muzycznej i działalności charytatywnej. Mieszkając za granicą, pozostawał orędownikiem spraw polskich na arenie międzynarodowej, a po wybuchu II wojny ponownie zaanga-żował się w pozyskiwanie pomocy dla okupowanej Polski.

Plansza Politycy, wojskowi

Stanisław Szeptycki (1867–1950)

Pochodził z rodziny ziemiańskiej, karierę wojskową rozpoczął w armii austro-węgierskiej. Po przejściu do polskich formacji wojskowych, w latach 1916–1917, był m.in. dowódcą III Brygady, a następnie komen-dantem Legionów Polskich. W 1918 r. został generalnym gubernatorem wojskowym lubelskim. W latach 1918–1919 był organizatorem i szefem Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, w 1920 r. mianowany gene-rałem broni. Wspierał powstańców śląskich, a w 1922 r. dowodził oddziałami wkraczającymi na przyznane Polsce tereny Górnego Śląska. W 1923 r. powołany został na stanowisko ministra spraw wojskowych w rzą-dzie Wincentego Witosa, z jego inicjatywy ustanowiono Święto Żołnierza Polskiego w dniu 15 sierpnia.

Józef Haller (1873–1960)

Pochodził z rodziny ziemiańskiej, karierę wojskową rozpoczął w armii austro-węgierskiej. Zaangażowany był też w działalność harcerstwa oraz Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Po wybuchu I wojny świato-wej objął dowództwo II Brygady Legionów Polskich. Wobec utraty zaufania do rządu austriackiego, wraz z podległymi oddziałami polskimi przebił się przez front pod Rarańczą i połączył z polskimi formacjami w Rosji, obejmując dowództwo II Korpusu Polskiego. W lipcu 1918 r. we Francji, jako członek Komitetu Na-rodowego Polskiego, rozpoczął organizację ochotniczej Armii Polskiej (Błękitnej Armii). Na mocy układu z 28 września 1918 r. Błękitna Armia została uznana przez państwa Ententy za samodzielną, sojuszniczą i  jedyną współwalczącą armię polską. Po zakończeniu pierwszej wojny oddziały te zostały przerzucone do Polski. Na mocy ustaleń traktatu wersalskiego, 10 lutego 1920 r. wraz z ministrem spraw wewnętrznych Stanisławem Wojciechowskim oraz nową administracją Województwa Pomorskiego w Pucku dokonał przyłączenia Pomorza Gdańskiego do Polski poprzez symboliczne „zaślubiny” z Bałtykiem. W czasie woj-ny polsko-bolszewickiej wchodził w skład Rady Obrony Państwa, współorganizował Armię Ochotniczą i  był jednym z dowódców Bitwy Warszawskiej. Po przewrocie majowym 1926 r. odszedł z wojska.

Wincenty Witos (1874–1945)

Pochodzący z rodziny chłopskiej polityk ruchu ludowego, działacz Stronnictwa Ludowego, później Pol-skiego Stronnictwa Ludowego „Piast”, przewodniczący Polskiej Komisji Likwidacyjnej, przedstawiciel-stwa polskiej władzy na terenie Galicji Zachodniej (1918), premier RP (1920–1921, 1923, 1926).

B

13

Ignacy Daszyński (1866–1936)

Pochodzący z rodziny szlacheckiej polityk i działacz społeczny, członek Polskiej Partii Socjalistycznej, poseł do parlamentu austriackiego, wiceprzewodniczący Polskiej Komisji Likwidacyjnej(1918), premier Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej w Lublinie (6–14 listopada 1918), wicemarszałek Sejmu RP (1922–1927) i marszałek Sejmu RP (1928–1930).

Wojciech Korfanty (1873–1939)

Pochodzący z rodziny robotniczej polityk i działacz społeczny, polski przywódca narodowy związany z Górnym Śląskiem; poseł do parlamentu niemieckiego, 25 października 1918 r. wystąpił w Reichstagu z żądaniem przyłączenia do państwa polskiego ziem zaboru pruskiego i Górnego Śląska; podczas po-wstania wielkopolskiego (1918–1919) członek Naczelnej Rady Ludowej; w 1920 r. Komisarz Plebiscyto-wy na Górnym Śląsku, po niekorzystnej dla Polaków interpretacji wyników stanął na czele III powsta-nia śląskiego; w odrodzonej Rzeczypospolitej działacz Chrześcijańskiej Demokracji, od października do grudnia 1923 r. wicepremier w rządzie Wincentego Witosa; przeciwnik polityczny Józefa Piłsudskiego.

GABLOTA IV

1. Bartłomiej Jankowski, Lublin, 1919; fotografia 2. Paweł Leon Jankowski, Portret syna, Bartłomieja Jankowskiego, pocz. XX w.; papier, ołówek 3. Bartłomiej Jankowski z siostrami, 1911; fotografia 4. Legitymacja harcerska Bartłomieja Jankowskiego 5. Zeszyt organizacyjny Książka. 2 Pl.[uton] Zuchów, 1917; rękopis 6. Deklaracja plutonowego – wykaz zobowiązań dowódcy zuchów, Bartłomieja Jankowskie-

go, 1917; rękopis 7. Na polu chwały, nekrolog Bartłomieja Jankowskiego w prasie lubelskiej, 1920 8. Modlitewnik żołnierza Rzeczypospolitej Polskiej, należący do kaprala Bartłomieja Jan-

kowskiego, 1919 9. Kornel Makuszyński, Piosenki żołnierskie, Biblioteka „Żołnierza Polskiego”, zeszyt piąty, War-

szawa 1919, należący do Bartłomieja Jankowskiego10. Od lewej: Bolesław Wieniawa-Długoszowski, dyrektor Rolniczego Ośrodka Doświadczal-

nego w Zemborzycach Mierzejewski, Józef Piłsudski, dr Paweł Jankowski, Kwiatkowski, fotografia wykonana w Lublinie, na Krakowskim Przedmieściu, 1917

11. Paweł Jankowski, Autoportret, 1917; papier, ołówek12. Paweł Jankowski, Portret Józefa Piłsudskiego, 1917; papier, ołówek13. Świadectwo dojrzałości Bartłomieja Jankowskiego wystawione przez Szkołę Handlową

8-mio klasową Męską w Lublinie, 191914. Order Wojenny Virtuti Militari V klasy z legitymacją nr 3939 przyznany pośmiertnie Bar-

tłomiejowi Jankowskiemu, 192115. Krzyż Niepodległości przyznany pośmiertnie Bartłomiejowi Jankowskiemu, lata 30. XX w.16. Krzyż Legionowy przyznany dr Marii Jankowskiej, przedstawicielce Ligi Kobiet, z dokumen-

tem nadania, 193817. Złoty Krzyż Zasługi przyznany dr Marii Jankowskiej, z dyplomem nadania, 193718. Odznaka Naczelnego Komitetu Narodowego, należąca do Marii Jankowskiej, 1914–191819. Bilet wizytowy dra Pawła Jankowskiego, 1917–1918

B

14

20. Zezwolenie na przemieszczanie się na terenach zaborów austriackiego i niemieckiego, wystawione dla Pawła Jankowskiego, przedstawiciela Tymczasowej Rady Regencyjnej, 1917

21. Krzyż Polskiej Organizacji Wojskowej przyznany Pawłowi Jankowskiemu wraz z doku-mentem nadania, 1919

Prywatne Muzeum Historyczne „Znaki Czasu”

22. Afisz Ojczyzna w niebezpieczeństwie!, odezwa Rady Ministrów RP w obliczu sowieckiego za-grożenia, Warszawa, 5 sierpnia 1920 r.; Drukarnia Państwowa; papier, druk

23. Afisz Robotniczy Komitet Obrony Warszawy, Warszawa, 5 sierpnia 1920; Drukarnia „Robot-nik”; papier, druk

24. Afisz Krwawa gościna bolszewików w mieście Brodach, wyd. Główny Inspektorat Armii Ochotniczej, 1920; papier, druk

25. Przepustka do niewoli, ulotka propagandowa skierowana do żołnierzy armii bolszewickiej, 1920; papier, druk

26. Afisz Prezydenta Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa wydany na okoliczność uroczystości pogrzebowych Józefa Piłsudskiego, 1935; papier, druk

Muzeum Historii Polski w Warszawie

NA ŚCIANIE

Plansza Rodzina Jankowskich

Paweł Leon i Maria Jankowscy

Paweł Leon Jankowski (–1919) pochodził z rodziny szlacheckiej, o mocnych tradycjach patriotycznych. Jego ojciec był uczestnikiem powstania styczniowego 1863 r. Podczas pobytu w Zurichu na studiach medycznych poznał i poślubił Marię Gorowoj (……..–…..). Po ukończeniu studiów Jankowscy za-mieszkali w Warszawie. W 1908 roku za działalność w Polskiej Partii Socjalistycznej zostali aresztowani i otrzymali nakaz opuszczenia Guberni Warszawskiej, w 1911 roku przenieśli się wraz z dziećmi do Lu-blina. Poza pracą zawodową aktywnie uczestniczyli w życiu społecznym i  politycznym miasta. W ich mieszkaniu odbywały się spotkania konspiracyjne, w których uczestniczyły znane postacie polskiego ruchu niepodległościowego, m.in. Józef Piłsudski. W czasie I wojny współorganizowali Szpital dla Le-gionistów w Lublinie, w którym pracowali społecznie. Byli członkami Polskiej Organizacji Wojskowej. Jesienią 1916 roku Paweł Jankowski został wybrany do Tymczasowej Rady Stanu w Warszawie (Komi-sja Wojskowa i Komisja Zdrowia). Maria Jankowska działała w lubelskich organizacjach kobiecych: Lidze Kobiet, Towarzystwie Opieki nad Sierotami, Towarzystwie Opieki nad Rodzinami Legionistów.

Bartłomiej Jankowski (1901–1920)

Syn Pawła Leona i Marii Jankowskich, w 1919 r. zdał maturę w Szkole Handlowej w Lublinie. Działał w har-cerstwie, był członkiem konspiracyjnej Wojskowej Kadry Szkolnej. Służył w 8 Pułku Ułanów, a następnie, w Szwadronie Przybocznym Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego. Zginął w czerwcu 1920 r., podczas wojny polsko-bolszewickiej. Pośmiertnie odznaczony został Orderem Wojennym Virtuti Militari. Rodzina Jankowskich za poniesione zasługi została uhonorowana Krzyżem Niepodległości. [opr. z G. Sztala]

Plakaty

Hej! Kto Polak na bagnety, żyj swobodo, Polsko żyj!, proj. Karol Maszkowski, 1915Na front!!, proj. Witold Gordon, Warszawa, po 1919, Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

B

15

Mapa sieci kolejowej RP, wydana nakładem Towarzystwa RUCH SA, 1938; druk, fotooffsetMapa stanu dróg w Polsce, Zdzisław Jaworski (kartograf ), Zakłady Graficzne W. Cukrzyński i S-ka, 1932; druk

Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie

NAD WE JŚCIEM DO SEKTOR A C

Leonard Stroynowski, Portret brygadiera Józefa Piłsudskiego, 1915–1916; płótno, olej; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

NA ŚCIANIE PO PR AWE J

Plakat Broń przed wrogiem twą rodzinę!, Warszawa, 1920; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

Cztery plansze z wystawy Polski pieniądz papierowy 1794–1994, prezentowanej w Muzeum Lubelskim w maju i czerwcu 2017 r., zrealizowanej we współpracy z Narodowym Bankiem Polskim w  ramach programu edukacji ekonomicznej; opracowanie merytoryczne: Tomasz Markiewicz, projekt graficzny: Sebastian N. Górski, fotografie: Piotr Maciuk, redakcja: Magdalena Janik, Ewa Kuszyk-Peciak; Muzeum Lubelskie w Lublinie

SEKTOR C

1. Zygmunt Rozwadowski, Beliniak pytający chłopca o drogę, 1916; papier, ołówek 2. Józef Mehoffer, Projekt sztandaru: ZA NIEPODLEGŁOŚĆ 1914, oprawny w passe-partout z

odznaką „Liga Kobiet w Hrubieszowie”, 1916; papier, ołówek 3. Józef Mehoffer, Projekt sztandaru: ZA NIEPODLEGŁOŚĆ 1914, oprawny w passe-partout z

Orłem legionowym, 1915; papier, ołówek 4. Józef Mehoffer, Projekt sztandaru: 1 BRYGADA LEGIONÓW POLSKICH – ZA NIEPODLE-

GŁOŚĆ, oprawny w passe-partout z odznaką „Za wierną służbę”, ok. 1916; papier, ołówek 5. Wojciech Kossak, Zaślubiny Polski z morzem, 1929; płótno, olej

Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

B

16

W GABLOCIE

1. Tableau absolwentów, ich przełożonych i instruktorów kursu majstrów podkuwaczy koni przy Szkole Podoficerów Zawodowych Służby Weterynaryjnej w Warszawie, War-szawa, 1928; fotografia; kolekcja prywatna

2. Uroczystości poświęcone poległym żołnierzom 8 Pułku Piechoty Legionów, Lublin, 1932; fotografia; kolekcja prywatna

3. Karta pocztowa Palący się most i młyn (z serii XIV „W ziemi lubelskiej”), reprodukcja fotografii Władysława Jeleniewskiego, Kraków, ok. 1916; papier; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sule-jówku

4. Karta pocztowa V. Baterya na pozycyi pod Urzędowem (z serii XIV „W ziemi lubelskiej”), re-produkcja fotografii Władysława Jeleniewskiego, Kraków, ok. 1916; papier; Muzeum Józefa Pił-sudskiego w Sulejówku

5. Karta pocztowa Wybuch granatu (z serii XIV „W ziemi lubelskiej”), reprodukcja fotografii Wła-dysława Jeleniewskiego, Kraków, ok. 1916; papier; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

6. Karta pocztowa Obóz pod Konstantynowem (z serii XIV „W ziemi lubelskiej”), reprodukcja fotografii Tadeusza Langiera, Kraków, ok. 1916; papier; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sule-jówku

7. Tadeusz Leliwa, Historja Igo Legjonu Polskiego z kadrów którego powstały: Brygada potem Dywizja Strzelców Polskich z Pułkiem Ułanów Krechowieckich ostatnio I-szy Korpus Polski osnuta na tle autentycznych dokumentów z fotografjami, Łódź–Warszawa–Kijów, 1917; pa-pier, druk barwny; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

8. Proporczyk do lancy 1 Pułku Ułanów Krechowieckich, po 1920; płótno białe i amarantowe, szycie maszynowe; Muzeum Warszawy

9. Owijacze wojskowe, z zestawu mundurowego, wz. 1919, Polska, ok. 1920; wełna, tkanie; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

10. Temblak do szabli oficera Legionów Polskich, Austro-Węgry, ok. 1917; tkanina, bajorek srebrny, nici srebrne, sukno, drewno; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

11. Bagnet do karabinu Mannlicher M. 95, wz. 95, w pochwie z żabką, Fémárú Fegyver és Gép-gyar, Austro-Węgry, ok. 1914; stal, drewno, skóra; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

12. Nieśmiertelnik żołnierza Wojska Polskiego, dwuczęściowy, 1914–1918; cynk; Muzeum Jó-zefa Piłsudskiego w Sulejówku

13. Manierka wz. 15, H. Nier, Niemcy, 1916; blacha stalowa, tłoczenie; Muzeum Józefa Piłsudskie-go w Sulejówku

14. Menażka z okresu I wojny światowej, Rosja, ok. 1914; miedź, stal; Muzeum Józefa Piłsudskie-go w Sulejówku

15. Apteczka wojskowa z czasów I wojny światowej, Austro-Węgry, 1916–1918; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

NA ŚCIANIE

Julian Fałat, Portret Józefa Hallera, dowódcy II Brygady Legionów Polskich, 1917; karton, rysu-nek, akwarela; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

C

17

NAD WE JŚCIEM DO SEKTOR A D

Wojciech Kossak, Czuwaj! Straż nad Wisłą, po 1925; płótno, olej; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

NA ŚCIANIE PO PR AWE J

Plakaty:

Nam twierdzą będzie każdy próg, proj. Kamil Mackiewicz, Warszawa, 1920Bitwa pod Krakowem. Szturm Bochni, Rosja, 1915Bitwa pod Warszawą 18 października 1914 r., proj. A. Fijałkowski, Rosja, 1915Prawda o Polskiem Pomorzu, Warszawa, ok. 1935

Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

SEKTOR D

1. Stanisław Batowski-Kaczor, Obrona Lwowa w 1918 r. Bój na Persenkówce, 1928; płótno, olej; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

2. Ignacy Pinkas, Opiekunka legionistów, 1918; tektura na płycie, olej; Muzeum Józefa Pił-sudskiego w Sulejówku

3. Autor nieznany, Portret kobiety w stroju z okresu żałoby narodowej, koniec XIX w.; płót-no, olej; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

4. Wojciech Kossak, Pościg za bolszewikami, 1922; płótno, olej; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

5. Stanisław Jakubowski, Sanitariuszka z rannym żołnierzem, 1915; brąz, odlew: Bracia Łopieńscy, Warszawa, 1918; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

6. Ryngraf z wizerunkiem Matki Boskiej i napisem „Pod Twoją obronę”, Polska, 1. ćw. XX w.; mosiądz, odlew; Muzeum Zamoyskich w Kozłówce

7. Szabla bojowa szeregowego kawalerii, wz. 1917, w pochwie, Fabryka Broni Siecznej Gabriel Borowski w Warszawie, po 1917; stal; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

8–9. Szabla dragońska rosyjska, z pochwą, Fabryka Broni w Złatouście, Rosja, 1917; stal, mo-siądz, drewno; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

10–11. Szabla bojowa kawalerii wz. 1889, używana podczas Powstania Wielkopolskiego, z  pochwą, Weyersberg, Kirschbaum & Co Solingen, Niemcy, przed 1914; stal, tworzywo sztuczne; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

12–13. Szabla legionowa, z pochwą, Austro-Węgry, 1916; stal, drewno, mosiądz; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

14. Szabla kawaleryjska, wz. 1822, z sygnaturami 1. Pułku Szwoleżerów im. J. Piłsudskiego, Francja, 1877; stal, mosiądz; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

C

18

15–16. Szabla polska, oficerska, wz. 21, z pochwą, Fabryka Broni Siecznej Gabriel Borowski w Warsza-wie, Polska, po 1921; stal, mosiądz, skóra, drewno; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

17. Trąbka fanfarowa 18 Pułku Ułanów Pomorskich; mosiądz; kolekcja prywatna rodziny Rojowskich 18. Trąbka sygnałowa 10 Pułku Ułanów Litewskich; mosiądz, skóra, sznur; kolekcja prywat-

na rodziny Rojowskich 19. Trąbka sygnałowa 25 Pułku Ułanów Wielkopolskich, R. Schopper, Lipsk; mosiądz; kolek-

cja prywatna rodziny Rojowskich 20. Trąbka sygnałowa 23 Pułku Ułanów Grodzieńskich, z proporcem i pomponami, Fabryka

A. Wernica, Warszawa, odznaka – W. Gontarczyk, Warszawa; mosiądz, skóra, tkanina, haft; z kolekcji prywatnej rodziny Rojowskich

21. Trąbka fanfarowa 25 Pułku Ułanów Wielkopolskich; mosiądz; kolekcja prywatna rodzi-ny Rojowskich

22. Zestaw mundurowy: „Powstaniec Wielkopolski” (czapka „wielkopolska”, płaszcz, spodnie, pas, ładownice trójkomorowe, buty, łopatka żołnierska z pokrowcem), Niemcy, 1913–1916; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

23. Polskie siodło wojskowe, wz. 25; Grabski, Piotrków Trybunalski, 1936; drewno, skóra, stal; kolekcja prywatna rodziny Rojowskich

24. Niemieckie oficerskie siodło wojskowe, wz. 1905, z popręgiem i strzemionami, Clemens Enderfeld, 1905; drewno, skóra, stal; kolekcja prywatna rodziny Rojowskich

25. Zestaw mundurowy żołnierza Wojska Polskiego z czasów wojny polsko-bolszewic-kiej (hełm, kurtka mundurowa, spodnie, pas, ładownica, owijacze, buty trzewiki), ok. 1919; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

26. Karabinek kawaleryjski systemu Mannlicher M. 95, Waffenfabrik Steyr, Budapeszt, ok. 1918; stal, drewno; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

27. Karabin systemu Lee Enfield Nr 1 Mk III, Wielka Brytania, 1917; stal, drewno, mosiądz; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

28. Hełm Straży Ogniowej, pocz. XX w.; mosiądz, skóra, len, blacha; Muzeum Józefa Piłsud-skiego w Sulejówku

29. Hełm Armii Błękitnej „Adrian”, wz. 1915, Francja, 1915–1918; blacha stalowa; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

30. Czapka furażerka wz. 23, Wilno, 1923–1939; sukno, len, szycie; Muzeum Józefa Piłsud-skiego w Sulejówku

31. Czapka rogatywka szeregowca 18 Pułku Ułanów Pomorskich; sukno, skóra, tektura, mosiądz; kolekcja prywatna rodziny Rojowskich

32. Hełm wojskowy używany przez żołnierzy I Korpusu Polskiego w Rosji, wz. 18; Prywat-ne Muzeum Historyczne ZNAKI CZASU

33. Czapka drogomistrza, Polska, przed 1939; aksamit bawełniany, wełna, szycie; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

34. Czapka rogatywka Straży Pożarnej, Polska, ok. 1930; sukno, aksamit, papier, tektura, szy-cie, tłoczenie, tkanie; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

35. Czapka gimnazjalna, przed 1939; sukno, skóra, bawełna, szycie; Muzeum Józefa Piłsud-skiego w Sulejówku

36. Czapka rogatywka Związku Harcerstwa Polskiego, po 1919; płótno, skóra, mosiądz, szycie; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

37. Czapka oficera armii austro-węgierskiej, Wiedeń, Austro-Węgry, ok. 1914; tkanina, szy-cie; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

D

19

38. Czapka rogatywka z orłem II Brygady Legionów Polskich, 1914–1916; sukno, płótno lnia-ne, skóra, metal, tworzywo sztuczne, szycie; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

39. Czapka z zestawu mundurowego „Generał Armii Polskiej we Francji”, Francja, ok. 1917; dzianina, skóra, szycie; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

40. Czapka – maciejówka 1 Pułku Ułanów Legionów Polskich z orłem strzeleckim, 1915–1916; sukno, skóra, alpaka, szycie, tłoczenie; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

41. Czapka rogatywka 6 Pułku Ułanów Kaniowskich ze Stanisławowa, wz. 1927, Lwów, ok.  1930; wełna, sukno, skóra, metal, szycie; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

42. Zestaw mundurowy Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej we Francji (furażerka i pe-lerynka), USA, l. 30. XX w.; wełna, sukno, skóra, stop cynkowy, szycie, odlew; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

43. Zestaw mundurowy Strzelec z 1. Pułku Strzelców Armii Polskiej we Francji (kurtka mun-durowa, spodnie), ok. 1917; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

44. Karabin systemu Mauser, wz. 1898, Paul Peter, Deutsche Waffen und Munitionsfabriken, Spandau, Niemcy, 1911; stal, drewno; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

45. Karabin powtarzalny systemu Berthier wz. 07/15, St. Etienne Mle, 1916; stal, drewno; Muzeum Lubelskie w Lublinie

46. Siodło oficerskie artylerii austro-węgierskiej, wz. 1915, z popręgiem i sakwami; drewno, skóra, stal; kolekcja prywatna rodziny Rojowskich

47. Rosyjskie oficerskie siodło wojskowe; drewno, skóra, stal; kolekcja prywatna rodziny Rojowskich

SEKTOR B

GABLOTA V

Mapa Szlakiem Legionów Polskich i Legionu Puławskiego 1914–1916, oprac. Zakład Karto-grafii i Geomatyki Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie

GABLOTA VI

Półka I

1. Orzełki wojskowe wz. 19, Polska, okres międzywojenny; metal, tłoczenie 2. Odznaka pamiątkowa „Polska Macierz Szkolna”, Polska, pocz. XX w.; metal 3. Orzełek wojskowy Legionów Józefa Piłsudskiego, Polska, po 1915; metal, tłoczenie 4. Orzełek policyjny, Polska, lata międzywojenne; metal, tłoczenie 5. Odznaka Honorowa „Orlęta”, z napisem: „Obrońcom kresów wschodnich”, Polska, po

1921; mosiądz, srebrzenie

D

20

6. Odznaczenie wojskowe Krzyż Obrony Lwowa, z Mieczami, z napisem: „Lwów 1 XI – 22 XII 1918”, Polska, po 1919; mosiądz, srebrzenie

7. Odznaka pamiątkowa 8 Pułku Piechoty Legionów, Polska, po 1928; metal 8. Odznaka (przepustkowa) twierdzy Kraków „K 1915 63822”; blacha mosiężna, tłoczenie 9. Plakieta pamiątkowa z wizerunkiem i biogramem Józefa Piłsudskiego, Polska, okres mię-

dzywojenny; brąz, odlew10. Zegarek kieszonkowy z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego, Gre Roskopf, Szwajcaria, l. 20./30.

XX w.; mosiądz, tłoczenie, srebrzenie11. Zegarek kieszonkowy z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego i postaciami legionistów, Gre

Roskopf, Szwajcaria, l. 20./30. XX w.; srebro (?)12. Zapalniczka z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego, Polska; mosiądz13. Medal „Poległym Cześć 1918–1920”, proj. Mieczysław Lubelski, Polska, 1920; brąz 14. Plakieta z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego, Polska, XX w.; brąz, odlew15. Ryngraf z Matką Boską Ostrobramską, Wilno, l. 20. XX w.; srebro, złocenie16. Medalion z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego, na awersie napis: „Józef Piłsudski Marszałek”,

na rewersie mapa II Rzeczypospolitej i napis: „Męstwem Żołnierza – Wysiłkiem Narodu – Ge-niuszem Wodza 1920–1930”, Polska, po 1930; brąz, odlew

17. Medal Niepodległości, z napisem: „Bojownikom Niepodległości”, Polska, po 1930; brąz, odlew18. Medal Dziesięciolecia Odzyskania Niepodległości 1918–1928, awers i rewers, z miniaturą;

Polska, po 1928; brąz19. Krzyż Zasługi Wojsk Litwy Środkowej, Polska, po 1922; brąz

Półka II

20. Krzyż Niepodległości (replika współczesna) i dyplom nadania odznaczenia Melchioro-wi Adamczykowi Rozporządzeniem Pana Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 XII 1931 r.; metal, tkanina, papier

21. Legitymacja wojskowa Melchiora Adamczyka, plutonowego w 7 kompanii 2 Pułku Pie-choty Legionów (z 11 czerwca 1921 r.)

22. Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921, z napisem „Polska Swemu Obrońcy”, awers i rewers23. Plutonowy Melchior Adamczyk; reprodukcja fotografii archiwalnej24. Książeczka wojskowa (poborowa) Melchiora Adamczyka25. Zaświadczenie wydane przez Urząd Gminy Kamionka, powiat lubartowski, dla Melchiora Adam-

czyka o służbie w Legionach Polskich od 3 sierpnia 1915 r. do 4 grudnia 1918 r., 29 czerwca 1922 r.26. Zaświadczenie wydane przez Kierownictwo siedmioklasowej Publicznej Szkoły Po-

wszechnej w Kamionce o uczęszczaniu przez Melchiora Adamczyka do szkoły w roku szkolnym 1910/11, 28 grudnia 1928 r.

27. Krzyż Walecznych przyznany Melchiorowi Adamczykowi wraz z legitymacją nr 302, 14 li-stopada 1921 r.

28. Zaświadczenie dotyczące przebiegu służby wojskowej Melchiora Adamczyka wydane przez Archiwum Wojskowe, 5 marca 1932 r.

29. Zawiadomienie o śmierci Melchiora Adamczyka w obozie koncentracyjnym Auschwitz wysłane 2 listopada 1941 r. przez Niemiecką Pocztę Wschodu do żony Lucyny zamiesz-kałej w Kamionce

30. Medal Dziesięciolecia Odzyskania Niepodległości 1918–1928 przyznany Melchiorowi Adam-czykowi wraz z dokumentem poświadczającym prawo do odznaczenia, 22 kwietnia 1929 r.

B

21

31. Legitymacja Związku Strzeleckiego upoważniająca do noszenia „Odznaki Strzeleckiej” przez Melchiora Adamczyka, 1933 r.

32. Brązowy Medal Za Długoletnią Służbę przyznany starszemu posterunkowemu Melchio-rowi Adamczykowi i dyplom nadania podpisany przez Komendanta Wojewódzkiego Po-licji Państwowej w Łucku, 12 lipca 1938 r.

Półka III

33. Polska w pieśni. Zbiór melodyi narodowych polskich ułożył na fortepian na dwie ręce W.  Sarmata, b.d.

34. Andrzej Strug, Wiekopomny dzień 6 sierpnia 1914, Warszawa 1926 35. Pieśni i piosenki Legionów Polskich dawne i współczesne ułożył na fortepian Bolesław Wal-

lek Walewski, Kraków b.d.36. Pieśni żołnierza polskiego Nr 1. O mój rozmarynie. (Mel. ludowa). Na 1 lub 2 głosy z forte-

pianem lub bez fortepianu, Warszawa 191737. Marsz 2go Pułku Ułanów Legionów Polskich, muzyka i słowa Michaliny Makowieckiej, War-

szawa 191738. Album pieśni żołnierza polskiego 1915–1925, Warszawa b.d.39. Haniś moja Haniś, b.d.

kolekcja prywatna rodziny Madejskich

Melchior Adamczyk (1897–1941)

Pochodził z rodziny chłopskiej z Kamionki w powiecie lubartowskim; w 1915 r. jako ochotnik wstąpił do  Legionów Polskich, służył w 4 i 5 Pułku Piechoty, a od 1917 do 1918 r. w oddziale uzupełniającym Polskiego Korpusu Posiłkowego; awansowany na plutonowego uczestniczył w wojnie polsko-bolszewic-kiej w 2 Pułku Piechoty, odznaczony Krzyżem Walecznych; w latach międzywojennych pracował w policji m.in. w Łucku i w Michowie; brał udział w ostatniej bitwie kampanii wrześniowej 1939 r. pod Kockiem; aresztowany przez gestapo, w 1941 r. zginął w niemieckim obozie koncentracyjnym w Auschwitz.

GABLOTA VII

1. Proporczyk 1 Pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego (odznaka nieregulaminowa), po 1919; mosiądz, emalia

2. Odznaka pamiątkowa 1 Pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego, wz. 21, z nakrętką, Stani-sław Szygella (aut. proj.), Wiktor Gontarczyk, Warszawa, po 1921; mosiądz, emalia, srebrzenie

3. Miniaturka odznaki pamiątkowej 1 Pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego, wz. 21, Stanisław Szygella (aut. proj.), po 1921; mosiądz, emalia, srebrzenie

4. Proporczyk 1 Pułku Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego, po 1919; mosiądz, emalia, srebrzenie 5. Monogramy „JP” (Józef Piłsudski) na naramienniki do munduru wojskowego, Polska; bla-

cha miedziana, bicie, wycinanie, srebrzenieNoszony w pułkach, którym szefował Józef Piłsudski, m.in. 1 Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego, 1 Pułk Piechoty Legionów, 41 Pułk Piechoty, 66 Pułk Piechoty, 1 Pułk Artylerii Lekkiej

6. Odznaka pamiątkowa 1 Pułku Ułanów Legionowych, Kajetan Stefanowicz (aut. proj.), Bro-nisław Szulecki, Warszawa (?), po 1916; mosiądz, srebrzenie

B

22

7. Miniatura odznaki pamiątkowej 1 Pułku Ułanów Legionowych, po 1916, mosiądz (?), sre-brzenie

8. Proporczyk 24 Pułku Ułanów im. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego, po 1920; mosiądz, srebrzenie, emalia

9. Miniatura odznaki pamiątkowej 24 Pułku Ułanów im. Hetmana Stanisława Żółkiewskie-go, po 1920; mosiądz, srebrzenie, emalia

10. Odznaka pamiątkowa 7 Pułku Ułanów Lubelskich (podoficerska), z nakrętką; Bronisław Szulecki, Warszawa; mosiądz, srebrzenie, lakierowanie

11. Odznaka pamiątkowa 1 Brygady Legionów „Za wierną służbę”, Wojciech Jastrzębowski (aut. proj.), Józef Chyliński, Warszawa, po 1916; mosiądz, bicie, srebrzenie

Autorem projektu odznaki był Wojciech Jastrzębowski (1884–1963), m.in. późniejszy twórca mo-net obiegowych w okresie międzywojennym. Pierwsze egzemplarze odznaki wykonane zostały w firmie medalierskiej Józefa Chylińskiego z Warszawy.

12. Miniatura odznaki pamiątkowej 1 Brygady Legionów „Za wierną służbę”, po 1916; mo-siądz, bicie, srebrzenie

13. Odznaka za odniesione rany, Polska, XX w.; mosiądz (?), emalia Polska odznaka dla osoby dwukrotnie rannej podczas działań wojennych.14. Odznaka pamiątkowa Legionów Józefa Piłsudskiego 1914–1918; mosiądz, emalia15. Miniatura odznaki pamiątkowej Legionów Józefa Piłsudskiego 1914–1918; mosiądz,

emalia16 Cygaretka, XX w.; bursztyn, skóra17. Tabakiera oficerska z herbem Lubicz, Fabryka Norblina, Warszawa, przed 1915; plater18. Wojskowy przybornik biurowy, okres międzywojenny; drewno, szkło, blacha cynkowa Przybornik z wyposażenia kancelarii jednego z polskich pułków podhalańskich, z dwiema orygi-

nalnymi odznakami kołnierzowymi z okresu międzywojennego.19. Pas oficerski galowy z klamrą, Polska, okres międzywojenny; mosiądz, skóra, tkanina Klamra bita w Mennicy Państwowej w Warszawie.20. Pas salonowy wz. 28 z klamrą, Polska, po 1928; mosiądz, skóra, tkanina Klamra bita w Mennicy Państwowej w Warszawie.21. Dwie szczotki do munduru Kazimierza Rojowskiego, Polska, XX w.; drewno, stal, włosie22. Kalendarz oficera Wojska Polskiego, „Metalut” (producent), l. 20./30. XX w; mosiądz, niklowanie Polski przedwojenny kalendarz oficerski na biurko, znany też jako „wieczny” lub „stuletni”.23. Dwie pieczęcie z czystymi matrycami do wykonania pieczęci rodowych, ok. 1900; marmur,

mosiądz, odlew, srebrzenie24. Para strzemion wojskowych, z wyciskiem „16 PAP”; stal Pamiątki po starszym ogniomistrzu Franciszku Ziółkowskim, który w latach 1920–1939 służył

w 16 Pułku Artylerii Polowej (P.A.P.)25. Niemieckie strzemię kawaleryjskie, z miejscem na „koszyczek” do lancy, Prusy, XIX w.; stal Strzemię z otworami do mocowania lancy, używane w polskich pułkach kawaleryjskich.26. Rosyjskie pojedyncze strzemię wojskowe; Rosja, XIX w.; stal Oryginalne strzemię formacji rosyjskich huzarów lub dragonów. Tego typu strzemiona używane

były przez polską kawalerię w XX w.27. Laska oficerska typu angielskiego, Polska (?), XX w.; drewno mahoniowe, stal, niklowanie28. Szpicruty; skóra, drewno, kość, metal

B

23

29. Dwie pary oficerskich ostróg kawaleryjskich, z paskami; stal, skóra, szycie Używane w kawaleryjskich formacjach legionowych.30. Mapnik (futerał na mapy), do przytroczenia do siodła wojskowego; skóra, szycie Używany w 2  Pułku Ułanów Legionowych, przemianowanym na 2 Pułk Szwoleżerów Rokit-

niańskich (1919).kolekcja prywatna rodziny Rojowskich

GABLOTA VII I

1. Sygnet Polskiej Organizacji Wojskowej, POW JP 1918, No 426, 1918–1939; srebro, złoto; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

2. Obrączka „ZŁOTO–ARMJI OCHOT. 1920”; żelazo, srebro; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

3. Obrączka „Legiony Polskie 1914 6/VIII 1916”, 1916–1920; srebro; Muzeum Józefa Piłsud-skiego w Sulejówku

4. Sygnet 1 Korpusu Polskiego w Rosji, 1915; żelazo, mosiądz; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

5. Pierścionek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, XIX/XX w.; srebro; Muzeum Józefa Pił-sudskiego w Sulejówku

6. Sygnet Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, XIX/XX w.; srebro, emalia; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

7. Spinka do mankietu z wizerunkiem Ignacego J. Paderewskiego, lata 20. XX w.; mosiądz, sztancowanie, srebrzenie; Muzeum Warszawy

8. Znaczek „Budowa Kopca Piłsudskiego na Sowińcu”, 1935; brąz, bicie stemplem; Muzeum Warszawy

9. Broszka „Boże Zbaw Polskę”, po 1863; alpaka, odlew, emalia; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

10. Krzyżyk z Orłem Legionowym, ok. 1916; mosiądz; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku11. Medal „Pamięci poległych rycerzy”, Warszawa, 1914; mosiądz, bicie stemplem; Muzeum Lu-

belskie w Lublinie12. Medal ODEZWA DO POLAKÓW […] WIELKIEGO KSIĘCIA MIKOŁAJA MIKOŁAJEWICZA,

Warszawa, 1914; biały metal, bicie stemplem; Muzeum Lubelskie w Lublinie13. Medal RZĄDOWI NARODOWEMU STRACONEMU PRZEZ MOSKALI 5.VIII.–1864 WARSZA-

WA; Jan Knedler (zakład grawerski), Warszawa, 1916; Muzeum Warszawy14. Medal NA PAMIĄTKĘ OGŁOSZENIA NIEPODLEGŁOŚCI POLSKI 5 LISTOP. 1916, Wincenty

Stefan Wiśniewski, 1916; brąz srebrzony, bicie stemplem; Muzeum Lubelskie w Lublinie15. Krzyż patriotyczny z datą 8 kwietnia 1861, ok. 1900; żelazo, odlew; Muzeum Józefa Piłsud-

skiego w Sulejówku16. Medal „Gwiazdka dla Legionistów”, 1916; brąz, bicie stemplem; Muzeum Lubelskie w Lublinie17. Odznaka z herbem trójpolowym Polski, Litwy i Rusi, ok. 1915; metal, odlew; Muzeum Józe-

fa Piłsudskiego w Sulejówku18. Znaczek pamiątkowy z trójpolowym herbem Polski, Litwy i Rusi, Andrzej Panasiuk (zakład gra-

werski), Warszawa, po 1989; biały metal, mosiądz, odlew; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

B

24

19. Medale „JÓZEF PIŁSUDSKI BRYGADIER LEGIONÓW POLSKICH 1914–15–1916”, Jan Rasz-ka, 1916; cynk, bicie stemplem; awers i rewers; Muzeum Lubelskie w Lublinie

20. Medal „ODRODZENIE POLSKIEGO ORĘŻA ROK 1914.”, Stanisław Popławski, Wiedeń, 1916 (?); cynk, bicie stemplem; Muzeum Lubelskie w Lublinie

21. Kubek z herbem trójpolowym i datą 1914–1916, Polska (?), 1916; porcelana; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

22. Przycisk do papieru z herbem trójpolowym i napisem „Boże zbaw Polskę”, ok. 1916; szkło, papier; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

23. Obrazek patriotyczny z trójpolowym herbem, Zakład Litograficzny M. Salba, pocz. XX w.; tektura, papier, litografia; Muzeum Warszawy

24. Wstęga z napisem „Polski Biały Krzyż – Koło Polek”, 1923; jedwab biało-amarantowy, malo-wanie; Muzeum Warszawy

25. Nalepka okienna „Polski Biały Krzyż”, Polska, 1918–1939; papier, druk barwny; Muzeum Jó-zefa Piłsudskiego w Sulejówku

26. Siostra Czerwonego Krzyża, Atelier W. Trawniczek, Opawa, 1914–1918; fotografia; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

27. Uczestniczka Przysposobienia Wojskowego Kobiet, ok. 1930; fotografia; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

28. Portret dwóch kobiet z puszkami kwestarskimi, 1914–1918; fotografia; Muzeum Józefa Pił-sudskiego w Sulejówku

29. Odznaka „Polski Biały Krzyż”, przed 1939; metal, emalia, odlew; Muzeum Józefa Piłsudskie-go w Sulejówku

30. Odznaka „Polski Biały Krzyż”, przed 1939; metal, odlew; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku31. Odznaka „Polski Biały Krzyż”, Józef Chyliński (zakład medalierski), Warszawa, przed 1939;

mosiądz, odlew; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku32. Odznaka „Polski Biały Krzyż – Pomoc żołnierzowi frontu”, po 1918; mosiądz, odlew; Mu-

zeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku33. Opaska naramienna Polskiego Białego Krzyża, Polska, po 1918; płótno, szycie; Muzeum Jó-

zefa Piłsudskiego w Sulejówku34. Plakieta „Boże Zbaw Polskę” z herbem trójpolowym, przed 1914; gips, odlew, malowanie;

Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku35. Talerz pamiątkowy z napisem „Boże Zbaw Polskę”, po 1863; drewno lipowe, rzeźbienie;

Muzeum Warszawy

GABLOTA IX

1. Odznaka pamiątkowa wymarszu drużyn „Sokoła” na wojnę 1914 r.; metal, emalia 2. Odznaka członkowska Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”; metal, emalia 3. Spinka do koszuli mundurowej „Sokoła”; metal Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie 4. Odznaka „CUD WISŁY”, ok. 1920; metal, bicie stemplem 5. Medal X-lecia Odzyskanej Niepodległości, miniatura, 1928; brąz, grawerowanie 6. Znaczek 10-lecia RP z napisem „Na dom J. Piłsudskiego w Oleandrach”, 1928; metal, bicie

stemplem

B

25

7. Odznaka „Otwarcie pierwszego Sejmu Ustawodawczego 9.II.1919”; blaszka srebrzona, tłoczenie 8. Odznaka 7 Pułku Ułanów Lubelskich z datami: 11.VIII.1914 – 1.XI.1918 i 23.III.1921; cynk,

emalia, grawerowanie 9. Znaczek harcerski „Zlot 1922”, 1922; metal, tłoczenie10. Odznaka harcerska z napisem „CZUWAJ”, po 1919; metal, emalia, tłoczenie11. Odznaka „Powołanie Tymczasowego Rządu Ludowej Republiki Polskiej 7/8.11.1918”, za-

kład Stanisława Reisinga, Warszawa, 1918; metal, bicie, srebrzenie12. Naszywka PWK (Przysposobienia Wojskowego Kobiet), przed 1939; tektura, wełna, nić meta-

lowa, kordonek, haft13. Odznaka „Straż Obywatelska Warszawska”, 1920; metal, emalia, srebrzenie, grawerowanie14. Plakieta „Ignacy Jan Paderewski”, Karl Waschmann, Wiedeń, 1903; brąz, tłoczenie, patyno-

wanie15. Plakieta „Przyłączenie Górnego Śląska do Polski 1922”, Jan Małeta; brąz, odlew16. Haftowane godło Polski [orzeł w koronie] z napisem „Pamiątka z Francji 1918”; tiul, kor-

donek jedwabny, nici jedwabne, haft ręczny na tekturze17. Medalion „Józef Haller”, Andrzej Tyblewski (projekt i wykonanie), Pracownia Artystyczno-

Cyzelerska oraz Wytwórnia Galanterii Metalowej, ok. 1925; cyna pokryta ciemnym pokostem, odlew

18. Karta z imionami i nazwiskami Honorowych Obywateli Warszawy z lat 1918–1939, Jerzy Waldorff; papier, rękopis

19. Wstęga z napisem „Zjednoczenie Polskich Stowarzyszeń Rzeczypospolitej”, 1923; biały i amarantowy jedwab, malowanie złotą farbą

Muzeum Warszawy20. Plakieta pamiątkowa z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego, Polska, po 1935; brąz, odlew; ko-

lekcja prywatna rodziny Belina Brzozowskich21. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski z premierem Ignacym Janem Paderewskim, Stanisław

Brzozowski, Magazyn Artystyczny B. Paszkowskiego (Warszawa), Wydawnictwo W. Rokosza, Warszawa, 1919; fotografia

22. Przed otwarciem Sejmu Ustawodawczego 10 lutego 1919, Warszawa; fotografia23. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski z premierem Ignacym Janem Paderewskim, Magazyn

Artystyczny B. Paszkowskiego (Warszawa), Warszawa, 1919; fotografiaMuzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

GABLOTA X

1. Puszka po landrynach firmy Fuchs, Warszawa, okres międzywojenny; blacha, tłoczenie, la-kierowanie

2. Puszka po kakao firmy E. Wedel, Warszawa, okres międzywojenny; blacha, tłoczenie, lakierowaniekolekcja prywatna

3. Butelka fasonowa z napisami na etykiecie „WĘGRZYN ŁAGODNE WINO OWOCOWE/ ZA-KRZEMIEC WYTWÓRNIA WIN OWOCOWYCH I MIODÓW ANDRZEJA HR. POTOCKIEGO W MIĘDZYRZECU PODL.”, 1900–1930; szkło półbiałe, dmuchane, papier, druk

4. Słoik 1 l z wypukłym tłoczonym napisem „PUDLISZKI WŁASNOŚĆ. ST. FENDRYCH”, Huta Szkła Braci Jakuszewskich w Antoninku, l. 30. XX w; szkło bezbarwne, prasowane, fakturowane

5. Kufel z wypukłym tłoczonym napisem „KLUCZKOWICE”, 1890–1915; szkło grubościenne, prasowane, bezbarwne

B

26

6. Butelka piwówka z wypukłym tłoczonym napisem „BROWAR KLUCZKOWICE 0,5 L”, Huta Szkła „Jabłonna”, Polska, XX w.; szkło oranżowe, prasowane

7. Butelka piwówka 0,5 l z wypukłym tłoczonym napisem „BROWAR PAROWY ZWIERZY-NIEC ORDYNACJI ZAMOYSKIEJ” i herbem Jelita Zamoyskich, Huta Szkła w Siedlcach, Pol-ska, 1918–1939; szkło brązowe

8. Beczułka na piwo z browaru KLUCZKOWICE, l. 30.–40. XX w.; klepki dębowe, okucia żelazne 9. Karta pocztowa z reklamą „Od 1 września obowiązuje nowa wydatna zniżka cen Om-

nadiny …”, Laboratorium D-ra Farm. K. WENDY, Warszawa, 193510. Karta pocztowa z reklamą „ Paracodin (…) jest skuteczniejszy, niż kodeina”, Warszawa11. Etykieta z napisem „MLECZARNIA DÓBR KOZŁOWIECKICH Folw. ELIZÓWKA pod LUBLI-

NEM”, drukarnia A. Jarzyński w Lublinie (?), Polska, przed 193912. Katalog wyrobów Fabryki Mebli Giętych w Zwierzyńcu, XX w.; papier, druk13. Druk reklamowy „Samochody pożarnicze budowane na podwoziach Polski Fiat mod.

621”14. Druk reklamowy „CAUSYTH PRODUKT KRAJOWY”, wytwórca METAN sp. z ogr. odp., Kraków15. Opakowanie po ogórkach z napisami, m.in.: „FABRYKA KONSERW W ZAGŁOBIE/ CU-

KROWNIE I ZAKŁADY PRZEMYSŁOWO-ROLNE „ZAGŁOBA” I „OPOLE LUBELSKIE” sukc. JANA KLENIEWSKIEGO”, 1918–1939; blacha, farba, tłoczenie

16. Opakowanie po ogórkach z napisem „FABRYKA KONSERW W ZAGŁOBIE/ CUKROWNIE I ZAKŁADY PRZEMYSŁOWO-ROLNE „ZAGŁOBA” I „OPOLE LUBELSKIE” sukc. JANA KLE-NIEWSKIEGO Packed Exlusively for Husta & Milkowski Inc. Chicago”, 1918–1939; blacha, farba, tłoczenie

Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie

TABLIC A 4

1. Portret Edwarda Krasińskiego, reprodukcja wg akwareli Wojciecha Kossaka 2. Zenon Belina Brzozowski, papier, reprodukcja fotografii 3. Andrzej Belina Brzozowski, papier, fotografia

kolekcja prywatna rodziny Belina Brzozowskich

Edward Krasiński (1870–1940)

Pochodził z rodziny ziemiańskiej, syn Józefa i Heleny ze Stadnickich, działacz społeczny, katolicki i  kul-turalny, kawaler maltański, pamiętnikarz, ostatni ordynat na Opinogórze, zmarł bezpotomnie.

Aktywny uczestnik życia kulturalnego, m.in. współtwórca i prezes Towarzystwa Akcyjnego Teatru Polskiego w Warszawie, prezes i członek honorowy Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w  Warszawie, członek honorowy Towarzystwa Bibliofilów Polskich, członek-korespondent Towarzy-stwa Naukowego Warszawskiego, fundator nowego gmachu Biblioteki i Muzeum Ordynacji Krasiń-skich w Warszawie (przy ul. Okólnik), gdzie zgromadził najbogatszą w Polsce kolekcję broni epoki na-poleońskiej.

Członek Stronnictwa Polityki Realnej, sympatyk endecji i zwolennik orientacji prorosyjskiej, w latach dwudziestych aktywny działacz środowisk katolickich.

Aresztowany przez gestapo, zmarł w 1940 r. w niemieckim obozie koncentracyjnym w Dachau.

B

27

Zenon Karol Belina Brzozowski (1877–1940)

Pochodził z rodziny ziemiańskiej, syn Karola i Pelagii z Potockich. Poślubił siostrę Edwarda Krasińskie-go, Izabelę (1877–1960), z którą miał siedmioro dzieci: Marię (1902–1982), żonę Michała Zamoyskiego z Kozłówki, Andrzeja (1905–1974), Tomasza (1906–1912), Jadwigę (1908–1998), żonę Aleksandra Lesz-ka Zamoyskiego z Kozłówki, Izabelę (1909–1958), Różę (1911–1977), Antoniego (1914–1995).

Rodzina Brzozowskich posiadała jedną z największych na Podolu kolekcję dzieł sztuki w Sokołówce na Ukrainie oraz rozległe dobra, które utraciła w 1917 r.

W 1918 r. Zenon Karol Brzozowski był w Odessie przedstawicielem Tymczasowego Rządu Polskiego, w 1919 r. konsulem RP, a w 1921 r. uczestniczył w wytyczaniu granicy polsko-sowieckiej na rzece Zbrucz. W latach 1922–1924 pracował w warszawskiej Zachęcie jako dyrektor administracyjny.

Zginął w 1940 r. spalony żywcem przez żołnierzy sowieckich w pociągu na stacji w Białymstoku.

Zbigniew Rozmanit (1889–1983)

Pochodził z warszawskiej rodziny kupieckiej, ekonomista, przemysłowiec, działacz gospodarczy. Poślu-bił Janinę Wicherkiewicz, córkę wybitnego okulisty z Poznania.

Absolwent Akademii Handlowej w St. Gallen w Szwajcarii; po wybuchu I wojny brał udział w organizowaniu pomocy dla rodzin poborowych w Warszawie, uczestniczył w Polish Information Committee pod prezesurą Augusta Zaleskiego, z którym współpracował przy wydawaniu pisma poświęconego sprawom Polski („Po-lish News”); w 1918 r. założył w Londynie firmę pośredniczącą w handlu zagranicznym, zwłaszcza z Polską.

W 1920 r. jako ochotnik wstąpił do wojska, służył w Baterii Dywizjonu Artylerii Zenitowej (przeciwlot-niczej) i uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej; w 1925 r. wrócił do Polski i zajął się działalnością gospodarczą, głównie w przemyśle papierniczym, był m.in. właścicielem dużej fabryki papierniczej w Fordonie koło Bydgoszczy; należał do Resursy Kupieckiej, działał społecznie.

W czasie obrony Warszawy w 1939 r. jako szef Wydziału Gospodarczego Straży Obywatelskiej zajmo-wał się m.in. zaopatrzeniem w lekarstwa (odznaczony Krzyżem Walecznych). Po wojnie represjonowa-ny przez władze komunistyczne, w 1956 został zrehabilitowany.

GABLOTA XI

1. Banknot 1/2 marki polskiej, Warszawa, 07.02.1920; bez oznaczeń serii; drukarnia: Wiener Staatsdruckerei, Wiedeń

2. Banknot 1 marka polska, Warszawa, 23.08.1919, I Seria ED, nr 169382; drukarnia: Wiener Staatsdruckerei, Wiedeń

3. Banknot 10 marek polskich, Warszawa 23.08.1919, II Seria EC, nr 215,233; drukarnia: Wiener Staatsdruckerei, Wiedeń

4. Banknot 100 marek polskich, Warszawa, 09.12.1916, II Seria A 2321549; drukarnia: Reichs- druckerei, Berlin

5. Banknot 100 marek polskich, Warszawa, 23.08.1919, ID Seria B, nr 407182; drukarnia: Wiener Staatsdruckerei, Wiedeń

6. Banknot 500 marek polskich, Warszawa 23.08.1919, I Seria BW, nr 745650; drukarnia: Wiener Staatsdruckerei, Wiedeń

7. Banknot 5 000 marek polskich, Warszawa, 07.02.1920, II Seria AN, nr 799,336; drukarnia: Wie-ner Staatsdruckerei, Wiedeń

B

28

8. Banknot 100 000 marek polskich, Warszawa, 30.08.1923, Seria G 2090504; drukarnia: Pań-stwowe Zakłady Graficzne Ministerstwa Skarbu w Warszawie

9. Bilet zdawkowy 10 groszy, Warszawa, 25.04.1924, bez oznaczeń serii; drukarnia: Państwowe Zakłady Graficzne Ministerstwa Skarbu w Warszawie

Muzeum Historii Polski w Warszawie10. Bon na 50 kopiejek, wydany przez Magistrat Miasta Lublina, 191511. Bon na 1 rubla, wydany przez Magistrat Miasta Lublina, 191512. Bon na 5 rubli, wydany przez Magistrat Miasta Lublina, 191513. Bon na 10 rubli, wydany przez Magistrat Miasta Lublina, 191514. Bon na 25 rubli, wydany przez Magistrat Miasta Lublina, 191515. Bon na 50 rubli, wydany przez Magistrat Miasta Lublina, 191516. Bon na 50 groszy, wydany przez Elektrownię Miejską w Lublinie17. Bon na 1 rubla, Łódź, 191618. Kwit na 3 kopiejki, wydany przez Magistrat Dąbrowy, 191719. Bon na 5 kopiejek, wydany przez Magistrat Miasta Częstochowy, 191620. Kwit na 3 kopiejki, wydany przez Radę Okręgową Władz Obywatelskich w Zagłębiu Dąbrow-

skim, 1914; awers i rewers21. Bon na 1 koronę, wydany przez Gminę Miasta Lwowa, 1914; awers i rewers

Muzeum Lubelskie w Lublinie

NAD GABLOTĄ

Plakaty

Twórzcie Koła Młodzieży Czerwonego Krzyża, proj. Tadeusz Gronowski, Warszawa, 1921Ratujcie dzieci! Wielka kwesta ogólnokrajowa, proj. Bogdan Bartłomiej Nowakowski, Warszawa, 1917

Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

Plansza Patriotyzm gospodarczy

O działaniach pań z ziemiaństwa na rzecz wspierania wytwórczości krajowej

Patriotyzm gospodarczy w Polsce Odrodzonej nawiązywał do tradycji z czasów zaborów, kiedy tworzenie i rozwijanie rodzimego przemysłu, handlu i rzemiosła było szansą podtrzymania tożsamości narodowej.

W okresie międzywojennym na wspieranie wytwórczości krajowej kładziono szczególny nacisk. Zorgani-zowana w 1929 r. Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu miała na celu promocję rodzimej produkcji. Ustawa sejmowa z 1934 r. wprowadzała odpowiednie oznaczanie wyrobów wytwórczości polskiej.

W sytuacji światowego kryzysu gospodarczego lat trzydziestych propagowano nabywanie towarów krajo-wych jako wyraz świadomego patriotyzmu. W działania te angażowały się też panie z rodzin ziemiańskich, m.in. poprzez współpracę z różnymi instytucjami, np. z Centralnym Towarzystwem Popierania Wytwórczości Krajowej. W celach propagandowych przygotowano atrakcyjną ekspozycję objazdową, prezentującą polskie produkty, umieszczoną w wagonach kolejowych. Ziemianki zorganizowały tu również własne stoisko dydak-tyczne, zachęcając do zastępowania wyrobów importowanych krajowymi, w celu wspierania polskiej gospo-darki. Pociąg-Wystawa objeżdżał ziemie polskie w latach 1935–1937. [opr. z Ł. Kondratowicz-Miliszkiewicz]

B

29

Udział ziemian w życiu gospodarczym na Lubelszczyźnie w okresie kształtowania się odro-dzonego państwa polskiego

Większość zakładów przemysłowych, należących do ziemiaństwa i funkcjonujących na Lubelszczyźnie w okresie międzywojennym, powstała jeszcze przed I wojną światową. Po odzyskaniu niepodległości zakłady te odbudowywano i modernizowano. Drobny przemysł mogli rozwijać przede wszystkim wła-ściciele dużych dóbr ziemskich, ponieważ mieli zabezpieczony stały dochód. Księgi adresowe, roczniki przemysłu i handlu, informatory branżowe oraz inne źródła ukazują ziemian jako właścicieli zakładów charakteryzujących się ścisłym związkiem z produkcją rolniczą i leśną oraz miejscowymi bogactwami naturalnymi. Najwięcej kapitału lubelskiego ziemiaństwa było ulokowane w cukrownictwie i w prze-myśle cementowym. W rękach ziemian znajdowały się gorzelnie, krochmalnie, fabryki konserw, tarta-ki, fabryki mebli giętych oraz młyny, cegielnie i wapniarnie. Przy kilku młynach należących do ziemian działały elektrownie, zaopatrujące w energię elektryczną mieszkańców pobliskich miejscowości.

Wobec wielkiego kryzysu lat 1929–1935 oraz faz kryzysowych w poszczególnych gałęziach wytwórczości po-siadanie kilku różnych zakładów przemysłowych, reprezentujących różne gałęzie gospodarki, umożliwiało zie-mianom przerzucanie kapitału z jednego kierunku na drugi, stosownie do koniunktury. [opr. z G. Miliszkiewicza]

GABLOTA XII

Antoni Madeyski, Portret Aleksandra Leszka Zamoyskiego, Francja, 1918; gips, płaskorzeźba; awers (kopia) i rewers (oryginał)Muzeum Okręgowe w Tarnowie

Szabla kawaleryjska oficerska, polska, tzw. krechowiecka, wz. 1919, z pochwą; Warszawa, A. Mann (?); stal, drewno, srebro, złocenie; kolekcja prywatna

Należała do Aleksandra Leszka Zamoyskiego, w górnej części głowni wygrawerowany, złocony napis: „1 PUK” [1 Pułk Ułanów Krechowieckich], w górnej części rękojeści, na kapturku, umieszczony srebrny wizerunek Matki Boskiej Ostrobramskiej, na pochwie plakieta z wygrawerowaną dedykacją „Aleksan-drowi Zamoyskiemu / za Męstwo / Dow. Zygmunt / Podhorski / 24 VII 1921”Niezwykle rzadki i piękny egzemplarz broni białej pamiątkowej, wykonanej na zamówienie grupy oficerów 1 Pułku Ułanów Krechowieckich.

NAD GABLOTĄ

Marceli Krajewski, Portret Aleksandra Leszka Zamoyskiego, Francja, 1918; olej, płótno; Muzeum Okręgowe w Tarnowie

Plansza Aleksander Leszek Zamoyski, Michał Zamoyski

Aleksander Leszek Zamoyski (1898–1961)

Syn Adama Zamoyskiego, II ordynata kozłowieckiego, i Marii z Potockich. Ostatni właściciel dóbr ko-złowieckich. W 1925 roku poślubił Jadwigę Marię Brzozowską (1908–1998), z którą miał czworo dzieci: Adama Marcina (1926–1998), Marię Izabelę – Mikę (1937–2017), Andrzeja (1938–2014) i Jadwigę – Inkę (ur. 1950).

B

30

Karierę wojskową rozpoczął w 1914 roku jako szeregowiec w rosyjskim Pułku Ułanów Gwardii (War-szawskim). Ukończył kurs w szkole oficerskiej w Petersburgu, tzw. Korpus Paziów. Jesienią 1917 roku w stopniu porucznika został przeniesiony do I Korpusu Wschodniego (Polskiego) gen. Dowbor-Muśnic-kiego i odkomenderowany do Wojskowej Misji Rosyjskiej w Paryżu. W 1918 roku wstąpił do formu-jącej się we Francji Armii Polskiej, tzw. Błękitnej, w której pełnił obowiązki osobistego adiutanta gen. Józefa Hallera. W październiku 1919 roku, na własną prośbę, został przeniesiony do 1 Pułku Ułanów Krechowieckich im. płk. Bolesława Mościckiego. Uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej. Za czyny wojenne został odznaczony Orderem Wojennym Virtuti Militari oraz czterokrotnie Krzyżem Walecz-nych. W 1926 r. został mianowany rotmistrzem, a po przewrocie majowym na własne żądanie odszedł z wojska, pozostając w rezerwie 1 Pułku Ułanów. W kolejnych latach administrował dobrami ziem-skimi Kozłówka, których właścicielem został w 1940 r., po śmierci ojca. Wraz z żoną aktywnie działali społecznie, m.in. w Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół”, Polskim Czerwonym Krzyżu i Lidze Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. Podczas okupacji niemieckiej udzielali pomocy wysiedleńcom oraz osobom ukrywającym się przed Niemcami. Jak większość ziemian zaangażowali się w działal-ność konspiracyjną organizacji „Uprawa” (później „Tarcza”). W 1941 r. Aleksander Zamoyski został aresztowany przez gestapo, więziony był na Zamku Lubelskim i osadzony w obozie koncentracyjnym w Auschwitz, następnie przeniesiony do obozu w Dachau, który przeżył dzięki interwencji fińskiego marszałka Carla Mannerheima. W 1945 r. dotarł przez Austrię do Włoch, gdzie dołączył do 1 Pułku Ułanów Krechowieckich, wchodzącego w skład II Korpusu Polskiego gen. Władysława Andersa. Z woj-skiem przedostał się do Anglii. Po rozformowaniu polskich jednostek w roku 1947, wyemigrował wraz z rodziną do Kanady.

Aleksander Leszek Zamoyski zawsze cieszył się dużym autorytetem wśród swego otoczenia, o czym świadczy też opinia z kwestionariusza wojskowego z 1932 r.: „I. Zalety osobiste – Charakter skrystali-zowany, prawy. Bardzo lojalny. W pracy obowiązkowy, pilny. Stosunek do społeczeństwa bez zarzutu. Dba o żołnierzy. Gotów ponosić odpowiedzialność; […] III. Inteligencja – Umysł krytyczny, logiczny, spokojny; […] V. Zdolności kierownicze – Jest pewny siebie, stanowczy, spokojny, zrównoważony; VI. Zdolności wychowawcze – Bardzo duże; […] IX. Ogólna ocena – Bardzo dobry”.

Michał Zamoyski (1901–1957)

Syn Adama Zamoyskiego, II ordynata kozłowieckiego, i Marii z Potockich. W 1926 roku poślubił Ma-rię Brzozowską (1902–1982), z którą miał dwóch synów: Wojciecha (1927–2004) i Macieja (1940–1953). Jako trzynastoletni chłopiec podczas I wojny światowej pomagał w szpitalu wojskowym w Warszawie, następnie wyjechał z matką do Kijowa. Po rewolucji październikowej wraz z rodziną przedostał się przez Szwecję, Norwegię i Anglię do Francji. Po zakończeniu działań wojennych wrócił do kraju jako delegat Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu. W 1920 r. wstąpił do wojska jako ochotnik i został skierowany do 4 baterii Pułku Motorowego Artylerii Najcięższej, pod dowództwem kpt. Zygmunta Zaboklickiego. Brał udział w walkach przeciw bolszewikom pod Warszawą jako „kanonier obserwator”. W 1923 r. z inspiracji ojca powołał w Kozłówce gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, którego został prezesem i na-czelnikiem ćwiczeń. W 1929 r. osiedlił się z rodziną w portugalskiej kolonii, w Angoli.

TABLIC A 5

Plakat VII Zlot Sokolstwa Polskiego w Poznaniu 28 VI – 1 VII 1929 z udziałem Związków Współzrzeszonych w „Sokolstwie Słowiańskiem”, Stanisław Sawiczewski, Chorzów, 1928; Mu-zeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

B

31

Plansza Pomnik

Na skraju przypałacowego lasu, przy drodze prowadzącej z Kamionki do Lubartowa, znajduje się po-mnik z marmurową płytą inskrypcyjną: 10-LECIE ODRODZENIA ZJEDNOCZONEJ POLSKI 1918–1928. Tablica ta umieszczona została podczas uroczystości upamiętniającej pierwsze dziesięciolecie nie-podległej Polski, która odbyła się w 1928 roku w siedzibie ordynacji kozłowieckiej. Pomnik szczęśliwie przetrwał II wojnę światową i okres powojenny, pamiętali o nim nieliczni – miejscowi społecznicy, re-gionaliści, pasjonaci. Od lat 90. XX wieku uczniowie z Zespołu Szkół im. Księdza Kardynała Stefana Wy-szyńskiego w Kamionce przed Narodowym Świętem Niepodległości oczyszczali teren wokół pomnika i palili znicze. W 2018 r., w setną rocznicę odzyskania niepodległości społeczeństwo gminy Kamionka chce przywrócić pomnikowi jego pierwotne znaczenie i umieścić na nim drugą tablicę inskrypcyjną: 100-LECIE ODRODZENIA PAŃSTWA POLSKIEGO 1918–2018.

Pierwsze obchody Święta Niepodległości odbywały się w trudnych warunkach wojny polsko-bolsze-wickiej. W okresie międzywojennym dzień 11 listopada był początkowo obchodzony jako nieoficjal-ne Święto Niepodległości, celebrowane szczególnie przez środowiska piłsudczykowskie. Data ta upa-miętniała dzień, w którym Rada Regencyjna przekazała Józefowi Piłsudskiemu władzę wojskową oraz naczelne dowództwo podległych jej wojsk polskich. W kolejne rocznice odbywały się rewie i pokazy wojskowe, celebrowane były msze święte w intencji ojczyzny, organizowano oficjalne uroczystości państwowe oraz lokalne. Oficjalnie dopiero w 1937 roku Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ustanowił pań-stwowe obchody Święta Niepodległości.

Mapa Sokolstwo Polskie z dawnych lat, XX w.; kopia mapy z 1910 r.; Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie

GABLOTA XII I

1. Czapka Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Zakład Mundurowania Oficerów i Urzędni-ków we Lwowie, przed 1914; tkanina, wełna czesankowa, skóra, blacha cynkowa, szycie, tło-czenie; Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku

2. Spinka do koszuli mundurowej „Sokoła”; metal; Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie 3. Koszula mundurowa „Sokoła”; satyna, szycie; Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie 4. Czamara munduru „Sokoła”; sukno, szycie; Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie 5. Strój ćwiczebny męski „Sokoła”: spodnie ćwiczebne, koszulka biała, pasek amarantowy

z klamrą metalową, kamasze męskie z cholewką; kopia; Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie 6. Pas z klamrą Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, pocz. XX w.; skóra, blacha mosiężna,

sztancowanie, srebrzenie; Muzeum Warszawy 7. Plakieta pamiątkowa VII Zlotu Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Poznaniu, Pol-

ska, 1929; mosiądz, odlew; Muzeum Zamoyskich w Kozłówce 8. Plakieta Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Polska, l. 20. XX w.; brąz, odlew, patynowa-

nie; Muzeum Zamoyskich w Kozłówce 9. Drzewce do sztandaru Gniazda Kozłówka Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Polska,

1924; drewno, biały metal, mosiądz, grawerowanie, złocenie; Muzeum Zamoyskich w Kozłówce10. Dr Marian Wolańczyk, Katechizm Sokoli, Lwów 1927; Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie11. Tablica z numerem domu (jeden z numerów Pałacu Zamoyskich na Foksalu), Paweł Bit-

schan, Fabryka Wyrobów Metalowych i Dewocyjnych, Warszawa, przed 1915; cynk, odlew, la-kierowanie; Muzeum Warszawy

B

32

12. Stanica: jednodniówka poświęcona prezesowi Związku Sokolstwa Polskiego, druhowi Adamowi Zamoyskiemu w dniu jego imienin 24 grudnia 1929 roku; „Sokół” Katowice, Księ-garnia i Drukarnia Katolicka S.A., Katowice 1929; papier, druk; Wojewódzka Biblioteka Publicz-na im. H. Łopacińskiego w Lublinie

13. Sveslavensko Sokolstvo, Jubilarno Izolanje Saveza Sokola Kraljevine Jugoslavije, Belgrad, 1930; Muzeum Zamoyskich w Kozłówce

14. Związkowy Kurs Sokoli, Kozłówka, 1928; fotografia; Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie15. Naczelne władze „Sokoła” – Rada Związku, m. in. Adam Zamoyski (trzeci z lewej), 1926;

fotografia; Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie16. Adam Zamoyski z przedstawicielami „Sokoła Słowiańskiego”, 28 czerwca 1923; fotografia;

Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie17. Związkowy Kurs Sokoli, Kozłówka, fot. Sariusz Wolski, 1928; fotografia; Muzeum Sportu i Tury-

styki w Warszawie

NA ŚCIANIE

Plansza Towarzystwo Gimnastyczne Sokół

Pierwsze polskie gniazdo Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” zostało założone we Lwowie 7 lutego 1867 r. Jednolita organizacja pod nazwą „Związek Sokolstwa Polskiego”, z siedzibą władz we Lwowie, powstała w 1892 r. W zaborze pruskim pierwsi „Sokoli” zaczęli działać w Inowrocławiu w 1884 r. Po burzliwych wydarzeniach 1905 r. powstały pierwsze gniazda „Sokoła” na terenie zaboru rosyjskiego. W czasie I wojny światowej członkowie „Sokoła” włączyli się w tworzenie polskich jednostek wojsko-wych oraz struktur odradzającego się państwa. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. siedziba władz „Sokoła” przeniesiona została do Warszawy. Po II wojnie władze komunistyczne zdelegalizowały or-ganizację, która działała jedynie na emigracji. 10 stycznia 1989 r., po kilkudziesięcioletniej przerwie, „Sokół” reaktywował swoją działalność w Polsce.

W 1924 r. z inicjatywy Adama Zamoyskiego, II ordynata kozłowieckiego, a jednocześnie wieloletniego prezesa Związku Towarzystw Gimnastycznych (1923–1936) zostało założone kozłowieckie gniazdo „So-koła”. Jego powstanie poprzedziła działalność Klubu Sportowego „Kozłówka”, w którą zaangażowani zo-stali dwaj synowie Adama: Aleksander Leszek oraz Michał. Pierwszym prezesem kozłowieckiego gniazda został Michał Zamoyski, zaś funkcję naczelnika objął jego starszy brat Aleksander Leszek.

Na pierwszym walnym zebraniu członków gniazda kozłowieckiego, w dniu 8 grudnia 1925 roku, uchwalono m.in. następujące zalecenia i wnioski: zakładanie w sąsiednich wsiach autonomicznych oddziałów sokolich, kontynuowanie starań o przydzielenie instruktora wojskowego do przeprowadze-nia przysposobienia wojskowego, mianowanie honorowymi członkami gniazda Tadeusza Starzyń-skiego – prezesa „Sokoła” w USA, oraz Róży Zamoyskiej i Janiny Potockiej, przyznanie dożywotniego tytułu „Matki Gniazda” Marii Zamoyskiej, żonie prezesa Adama Zamoyskiego, zarejestrowanie Kasy Chorych dla członków kozłowieckiego „Sokoła”. Wśród około 100 członków kozłowieckiego gniazda przeważała młodzież folwarczna z rodzin chłopskich oraz urzędniczych. Aby ułatwić chętnym uczest-nictwo w nowej organizacji dodatkowo tworzono jej oddziały w okolicznych miejscowościach na tere-nie ordynacji kozłowieckiej, m.in. w Nowodworze, Dysie i Nasutowie.

W latach międzywojennych w Kozłówce odbywały się międzynarodowe i krajowe zloty „Sokoła” oraz licz-ne kursy i zawody sportowe. Towarzyszyły im prestiżowe wydarzenia, m.in. wizyty ważnych osobistości ze świata polityki i dyplomacji. Za sprawą prezesa Adama Zamoyskiego, jego osobistych ambicji i podejmo-wanych działań, siedziba ordynacji stała się miejscem rozwoju działalności patriotycznej i sportowej.

B

33

Plansza Adam Michał Zamoyski

Adam Michał Zamoyski (1873–1940)

Najmłodszy syn Stanisława Zamoyskiego i Róży z Potockich. W 1897 r. poślubił Marię Potocką z Pecza-ry (1878–1930), z którą miał troje dzieci: Aleksandra Leszka (1898–1961), Michała (1901–1957) i Helenę (1902–1965). W 1923 r. został II ordynatem kozłowieckim.

Od początku XX wieku związał się politycznie z rosyjskim dworem carskim. Uczestniczył w wojnie rosyj-sko-japońskiej (1904–1905). Na początku I wojny światowej wstąpił do stacjonującego w Warszawie Lejb-Gwardyjskiego Pułku Ułanów Jego Wysokości, którego dowódcą był generał major Carl Gustaf Mannerheim, późniejszy twórca niepodległej Finlandii i przyjaciel rodziny Zamoyskich z Kozłówki. W 1914 r. został adiutantem wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza, a w 1915 r. działał przy Sztabie Głównej Kwatery Cesarskiej i oddelegowano go do kontaktów z Wojskowymi Misjami Zagranicznymi w Rosji. W 1916 r. mianowany został fligeladiutantem i zaliczony do tzw. „Świty Cesarskiej”. Po abdyka-cji Mikołaja II towarzyszył rodzinie cesarskiej podczas jej internowania w Carskim Siole. Wykorzystując zajmowane stanowiska i posiadane kontakty, Adam Zamoyski aktywnie wspierał powstawanie I Kor-pusu Polskiego w Rosji (generała Józefa Dowbor-Muśnickiego). W połowie września 1917 roku otrzy-mał rozkaz wyjazdu do Francji w celu formowania Armii Polskiej we Francji (Błękitnej Armii generała Józefa Hallera).

W odrodzonej Polsce Adam Zamoyski poświęcił się działalności społecznej i politycznej, pozostając w krę-gu polityków związanych z ruchem narodowym. Publicznie wspierał propolskie działania podczas orga-nizowanego plebiscytu na Warmii oraz udzielał pomocy powstańcom śląskim. Propagował ideę niepod-ległej Polski na forum krajowym i zagranicznym, agitował za wzmocnieniem Polski nad Bałtykiem i na Górnym Śląsku. W Kozłówce, swej siedzibie rodowej, stworzył ważny ośrodek działalności Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Przez cały okres międzywojenny odbywały się tu liczne ogólnopolskie zjazdy i kursy członków tej organizacji. W latach 1923–1936 Adam Zamoyski pełnił funkcję prezesa Towarzy-stwa Gimnastycznego. W 1924 r. w Zagrzebiu zainicjowano powstanie Słowiańskiego Związku Sokolego, którego jednym z inicjatorów był II ordynat kozłowiecki. Prezesował m.in. Warszawskiemu Towarzystwu Wioślarskiemu, Towarzystwu Resursy Obywatelskiej, Międzynarodowej Federacji Gimnastycznej.

Maria Zamoyska po wyjeździe z Rosji w 1917 r. włączyła się w działalność polityczną i oświatową w  ra-mach powstałego Legionu Polskiego w Finlandii. W latach dwudziestych aktywnie działała w Towa-rzystwie Gimnastycznym „Sokół”.

Plansza Maurycy Klemens Zamoyski

Maurycy Klemens Zamoyski (1871–1939)

Syn Tomasza Franciszka Zamoyskiego, XIV ordynata zamojskiego, i Marii z Potockich. W 1906 r. poślu-bił Marię z Sapiehów. Ze związku tego urodziło się 10 dzieci: Maria (1907–2000), Zofia (1908–1999), Róża Maria (1911–2005), Jan Tomasz (1912–2002), Andrzej (1914–1986), Władysław (1915–2001), Anna Maria (1920–1983), Paweł Marek (1922–1985), Teresa (1923–1985) i Krystyna (1925–1998).

W 1889 r., w wieku niespełna osiemnastu lat, odziedziczył rozległe dobra ordynacji zamojskiej. Działal-ność polityczną rozpoczął od członkostwa w rosyjskiej I Dumie Państwowej. Popierał działania Roma-na Dmowskiego i ich prorosyjski kierunek. W 1917 r. został członkiem Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu. W strukturze tej organizacji pełnił funkcję skarbnika, realnie wspierając jej funkcjonowanie własnymi środkami finansowymi. Angażował się w organizację Armii Polskiej we Francji (Błękitnej Ar-mii gen. Józefa Hallera). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został polskim posłem we Francji

B

34

i był ważnym ogniwem łączącym Józefa Piłsudskiego z elitami europejskiej polityki. W wyborach pre-zydenckich 1922 r. jako kandydat prawicy rywalizował z Gabrielem Narutowiczem (przegrał niewiel-ką różnicą głosów). W 1924 r. powołano go na stanowisko ministra spraw zagranicznych w rządzie Władysława Grabskiego. Wspierał wiele przedsięwzięć w dziedzinie kultury i sztuki. Pod koniec życia wycofał się z polityki i zajął podupadającym majątkiem rodzinnym.

NAD DRZWIAMI

1. Jadwiga Inka Zamoyska, Aleksander Leszek Zamoyski, USA, 2018; płótno, olej2. Jadwiga Inka Zamoyska, Adam Michał Zamoyski, USA, 2018; płótno, olej3. Jadwiga Inka Zamoyska, Jadwiga z Brzozowskich Zamoyska, USA, 2018; płótno, olej

Muzeum Zamoyskich w Kozłówce

B

35