Powstanie Wielkopolskiehttps://pw.ipn.gov.pl/pwi/historia/oddzialy-powstancze/11020,Powstanie-wielkopolskie-na-ziemi-grodziskiej.html2021-07-08, 12:27

Powstanie wielkopolskiena ziemi grodziskiej

1. Podczas I wojny światowej

Wybuch wojny w 1914 roku został przyjęty przez mieszkańców Grodziska zmieszanymi uczuciami. Od blisko 122 lat miasto z całą Wielkopolskąznajdowało się pod zaborem pruskim. W środowiskach niemieckichzapanowała euforia i powszechne przekonanie o błyskawicznymzwycięstwie, natomiast dla wielu Polaków była to kolejna wojna w obcejsprawie. Z biegiem czasu euforia zanikła bezpowrotnie, a kolejne listy znazwiskami zabitych i zaginionych żołnierzy potęgowały jedynierozgoryczenie.

Przedłużająca się wojna zmieniała także nastroje społeczne. W krajuzaczęło brakować wszystkiego, a pojawiająca się inflacja potęgowaładrożyznę. W 1918 roku na potrzeby wojenne zarekwirowano częśćkościelnych dzwonów oraz zerwano mosiężną blachę z kopuły grodziskiego

sądu1. Jednocześnie sporządzono inwentaryzację wszystkich obiektów,które wykonane były z materiałów niezbędnych do produkcji wojennej, jak:mosiądz, miedz czy brąz. Brak żywności coraz częściej dokuczał

mieszkańcom. W 1918 roku prasa donosiła, że w Grodzisku pojawił sięhandlarz psów, który całymi gromadami wyprowadzał je z miasta i

przerabiał na mięso do konserw2. Mnożyły się również kradzieże, wobecktórych policja była bezradna.

Tymczasem echa toczącej się wojny coraz bardziej docierały do Grodziska.Coraz powszechniejszym widokiem byli ranni żołnierze, których kierowanodo okolicznych majątków, gdzie w doraźnie zaadaptowanych dworach ipałacach mieściły się szpitale i domy rekonwalescentów. W 1916 rokutakie funkcje pełnił również pałac w Grodzisku i dwór w Piaskach. 29kwietnia 1915 roku landrat grodziski von Pommer Esche informowałprzedstawicieli sejmiku powiatowego, że dotychczas zginęło bohaterską

śmiercią 153 mieszkańców powiatu3.

Tocząca się przez kilka lat wojna poważnie nadwyrężyła potencjałmilitarny i gospodarczy państwa niemieckiego. W październiku 1918 rokuw Niemczech wybuchła rewolucja, a 11 listopada 1918 roku armianiemiecka podpisała rozejm, który przypieczętował jej klęskę.

2. Przygotowania do powstania

Na fali nastrojów rewolucyjnych w całych Niemczech zaczęły powstawaćRady Robotników i Żołnierzy, które przejmowały władzę. Grodziska RadaŻołnierska powstała 12 listopada 1918 roku podczas zebrania zwołanego wrestauracji Maksymiliana Kotlarskiego przy ulicy Garbary. W jej składweszli: przewodniczący Czesław Gabski, a także Marian Bartkiewicz,Alfons Cygański, Józef Józefowicz, Tadeusz Perzyński, Stanisław Śledź,Hipolit Walda, Walenty Węclewicz, Leon Kotlarski, Antoni Janus, EdmundBąkowski i Jan Jopek. Później do Rady dokooptowano Żyda HugonaBornsteina i Niemca Hugona Rentla. Początkowo Niemcy byli oburzeni, żeposiadają tylko jednego swojego przedstawiciela w radzie, gdyż domagalisię trzech. Ich prośby zostały jednak zignorowane4. Kilka dni późniejpowstała Rada Robotnicza, która połączyła się z Radą Żołnierską iwspólnie utworzyły Radę Robotniczo-Żołnierską. Jeszcze 12 listopada 1918roku Rada Żołnierska rozlepiła stosowne obwieszczenia w mieście orazzwołała wiec w budynku „Strzelnicy”. Podczas wiecu zatwierdzono

przydzielenie wszystkim wyższym urzędnikom pruskim w starostwie iratuszu kontrolerów z ramienia Rady. Dodano ich również do wszystkichnajważniejszych instytucji w mieście. Staroście grodziskiemu ( landratowi)Klitzingowi przydzielono Skoczyńskiego, burmistrzowi Howe MarianaBartkiewicza, do urzędu pocztowego Stanisława Śledzia, zaś do stacjikolejowej Stanisława Szwarca. Tymczasowym naczelnikiem więzieniazostał Hipolit Walda. Jednocześnie landrat Klitzing, oraz burmistrz Howezrzekli się odpowiedzialności za zaopatrzenie w opał i żywnośćmieszkańców Grodziska i powiatu. Obowiązki aprowizacji przejęła RadaRobotnicza i Żołnierska. W tym celu w okolicznych majątkach i gorzelniachrekwirowano bydło na ubój, zboże, ziemniaki, węgiel i drzewo.Wprowadzono także kartki żywnościowe i opałowe.

Tymczasem 13 listopada 1918 roku powołano wGrodzisku Powiatową Radę Ludową z jejprzewodniczącym ppor. KazimierzemZenktelerem (Zenkteller), która obejmowałaobwody w Grodzisku, Opalenicy i Buku. Wprzyszłości miała stanowić zalążek polskiejadministracji. Grodziska Rada Ludowa składałasię z trzech komisji:

wykonawczej: Bolesław Andrzejewski, Wojciech Stachowski,Czesław Kindermann,

Straży Obywatelskiej: Edward Filipowski, Stanisław Knoll, TeofilWierzejewski,

wywiadowczej: Adam Biskupski, Franciszek Ksawery Cygański,Władysław Kiciński.

12 grudnia 1918 roku wybrano zarząd Rady Ludowej na obwód grodziski wskładzie: ksiądz Tadeusz Styczyński, prezes, Władysław Hoffmann,zastępca, M. Jankowski, sekretarz B. Andrzejewski, skarbnik oraz Antoni

Szermer, kierownik biura.

Doraźnie stworzona Straż Obywatelska została pod koniec listopadazastąpiona bądź przemianowana na Straż Ludową podległą RadzieLudowej. Werbunek ochotników chcących wstąpić w szeregi strażyodbywał się w lokalu firmy „Merkur” Edwarda Filipowskiego przy ulicySzerokiej. Wydano w tym celu stosowną odezwę:

„Ufając w miłość i zrozumienie konieczności obrony ojczyzny naszej,apelujemy do Was Obywatele, zapisujcie się do Polskiej Straży Ludowej.Pokażcie, że to my Polacy jesteśmy narodem godnym imienia Polaków. Niechodzi tutaj o wyćwiczone wojsko, tak samo nie ćwiczeni, a przedewszystkim dorastająca młodzież od lat 17-tu zapisywać się powinna doStraży Ludowej, w celu utrzymania porządku i ładu, aby nam nie nasłanoobcych sił zbrojnych, które by mogły wywołać tylko nieporozumienie ichaos wewnętrzny”.

Apel został podpisany przez Stanisława Józefowicza odpowiedzialnego zatworzenie Straży Ludowej w powiecie oraz Edwarda Filipowskiego,Stanisława Knolla i Władysława Bogusławskiego.

Pod koniec listopada 1918 roku pojawiła się inicjatywa utworzenia wGrodzisku kompanii Służby Straży i Bezpieczeństwa, którą zamierzałorganizować ppor. Józef Skrzydlewski. 11 grudnia 1918 roku pokonsultacjach z Radą Ludową i Radą Robotniczo- Żołnierską rozpoczętoformowanie kompanii, która już pierwszego dnia liczyła 180 ochotników.Ostatecznie stan kompanii ograniczono do 150 osób. Dowództwo nad niąobjął ppor. Józef Skrzydlewski, szefem został sierżant Feliks Wosiński,pisarzem Tadeusz Skrzydlewski, a lekarzem dr Stanisław Meusel.Dowódcami trzech plutonów zostali: sierżant Konstanty Bochyński,sierżant Franciszek Kijewski i plutonowy Kazimierz Chocieszyński.Wyżywienie dostarczała kuchnia kierowana przez miejscowego cukiernikaWładysława Jarosza. Dzienny żołd ustalono na 2 marki dla kawalerów i 6marek dla żonatych. W tym samym okresie formacje Służby i StrażyBezpieczeństwa powstawały również w pozostałych miastach powiatugrodziskiego. Do najważniejszych obowiązków należało zapewnieniebezpieczeństwa i porządku w mieście, służba wartownicza i patrolowa.

Niestety cały czas brakowało broni, umundurowania i wyposażenia. Wkońcu listopada 1918 roku przejeżdżała przez Grodzisk powracająca zfrontu wschodniego kompania sanitarna składająca się z 18 wozów i 60koni. Kilka dni później przejeżdżał druga kompania składająca się z 40wozów, 250 koni i 26 wołów. Obie należały do 84 Oddziału Sanitarnego.Kompanie zostały w Grodzisku rozbrojone, a jej sprzęt i uzbrojeniezarekwirowane. Część koni i wozów wysłano do Poznania, a częśćpozostawiono w mieście. Podobnie zrobiono ze sprzętem medycznym,który zmagazynowano w grodziskim więzieniu, a nadmiar sprzedanomiejscowemu aptekarzowi Władysławowi Ziętakowi.

Broń również wykradano z transportów kolejowych. W czasie tych akcjiszczególnie wyróżniał się były marynarz Antoni Janus. TadeuszSkrzydlewski wspominał o jednej z nich:

„W porozumieniu z dowódcą kompanii Służby i Bezpieczeństwa , AntoniJanus powziął następujący plan działania, z kompanii dobrał sobie 20ochotników i dwa wozy taborowe, którymi cały oddział pod jegodowództwem udał się w lasy Porażyna w pobliże toru kolejowego Zbąszyń-Opalenica. Wozy ukryto na skraju lasu, a oddział o zmroku rozlokował sięwzdłuż toru, niedaleko semafora wjazdowego na stacje Opalenica. Miejsceto wybrano dlatego, bo wiedziano, że w tym miejscu pociąg musi swój biegzwolnić. Antoni Janus podzielił ludzi na dwie grupy, z których jednaotrzymała zadanie wskoczyć na wagony towarowe i napotkana ręczna imaszynowa broń i amunicję do niej wrzucić do rowu. Druga liczniejszagrupa otrzymała zadanie pozbierać broń i amunicję i przenieść do ukrytychwozów. Tym sposobem Antoni Janus zdobył 2 lekkie karabiny maszynowe,około 50 karabinów ręcznych i około 300 sztuk amunicji. Ten odważnywyczyn przyczynił się poważnie w uzupełnieniu kompanii w brakującą brońi amunicję.”

3. Powstanie

26 grudnia 1918 roku około godziny 21 przybył na peron dworcacesarskiego w Poznaniu Ignacy Jan Paderewski entuzjastycznie witanyprzez społeczeństwo polskie. Następnego dnia przed Bazarem, gdziezamieszkał, odbyła się kilkutysięczna manifestacja polskich dzieci.

Tymczasem niemieccy działacze w odpowiedzi na polskie demonstracjezaczęli organizować własną manifestację, która miała pokazać ichniekwestionowane prawa do Poznania. Na terenie ogrodu zoologicznegona Jeżycach zebrał się tłum Niemców, do którego dołączyli równieżżołnierze 6 pułku grenadierów. Wieczorem pochód wyruszył w kierunkuBazaru, zrywając polskie flagi i państw koalicyjnych. Przed Bazarem drogęNiemcom zagrodziły oddziały polskiej Straży Ludowej. W pewnymmomencie padł strzał, który rozpoczął chaotyczną strzelaninę. Strzelaninawkrótce przerodziła się w regularne walki. Wieści o walkach w Poznaniurozeszły się w mgnieniu oka, dając sygnał do rozpoczęcia powstania.Jednym z pierwszych poległych powstańców w Poznaniu, był FranciszekRatajczak ze Śniat.

Wieści o walkach w Poznaniu dotarły do Grodziska w godzinachwieczornych 27 grudnia 1918 roku. Jeszcze tego samego dnia w lokaluWalentego Węclewicza przy ulicy Poznańskiej odbył się wiec, na którymprzewodniczący Rady Ludowej w Grodzisku ks. Tadeusz Styczyński wzywałwszystkich do walki z zaborcą. Grodziska Kompania Służby Straży iBezpieczeństwa stała się trzonem Grodziskiej Kompani Powstańczej, któraw ciągu kilku dni rozrosła się do 400 żołnierzy, choć uzbrojenia iumundurowania starczyło początkowo jedynie dla 200 ochotników. Wartododać, że w pierwszych dniach powstania była to kompania o największejwartości bojowej na terenie powiatu grodziskiego, nowotomyskiego ibabimojskiego. Dlatego poszczególne plutony tej kompani, często liczącepo 50 powstańców, wspomagały działania nawszystkich odcinkach frontu zachodniego.

Do najważniejszych zadań grodziskich powstańców należało przedewszystkim uniemożliwienie przerzucenia jakichkolwiek oddziałówniemieckich do Poznania. Spodziewano się wojskowych transportówkolejowych z kierunku Wolsztyna, a przede wszystkim z Berlina iFrankfurtu. W tym celu jeszcze 27 grudnia wysłano zbrojne patrole nastację kolejową w Młyniewie, gdzie w obliczu zagrożenia przewidywano

nawet możliwość rozkręcenia torów kolejowych. Dość liczny oddziałpowstańczy wysłano także do Opalenicy, który miał kontrolowaćprzejeżdżające pociągi.

30 grudnia 1918 roku rozwiązano Radę Robotniczo- Żołnierską i powołanoKomendę Miasta, na czele której stanął Stanisław Knoll. W tym samymczasie obowiązki zapewnienia porządku w mieście przejęli członkowieStraży Ludowej, chociaż wielu z nich znalazło się w szeregach oddziałówpowstańczych.

29 grudnia 1918 roku w ratuszu grodziskim urzędował burmistrz MarianBartkiewicz (Bortkiewicz). Jego zastępcą był tajny adwokat Jan Motty,który już 18 stycznia 1919 roku został zastąpiony przez dra medycyny JanaNepomucena Szumana. Rada Ludowa z przewodniczącym księdzemTadeuszem Styczyńskim i kierownikiem biura Antonim Szermeremurzędowała na piętrze budynku klasztornego, do którego pracownicygrodziskiej elektrowni musieli pośpiesznie doprowadzić prąd. SiedzibąStraży Ludowej był prawdopodobnie grodziski ratusz, w którymznajdowały się na parterze budynku pomieszczenia dawnej policji(żandarmerii) pruskiej. W grodziskim ratuszu znajdowała się równieżpowstańcza Komenda Miasta, zajmująca dotychczasowe pomieszczenianiemieckiego Wojskowego Biura Ewidencji. Szpital powstańczy zostałutworzony w pobliskich Piaskach, w budynku pałacu. Jednocześnie naterenie miasta zawiązał się komitet pomocy dla rannych powstańców,który swoim zasięgiem objął cały powiat grodziski.

Na czele komitetu stanęła żona grodziskiego aptekarza Wanda Ziętakowaoraz żona dzierżawcy folwarku z Woźnik Anna Krokerowa. Komitetwydawał liczne apele do społeczeństwa polskiego z prośba o pomoc. Nacele walczących żołnierzy polskich organizowano również koncerty iwystępy teatralne. Między innymi 1 i 2 lutego 1919 roku występował wGrodzisku Teatr Polski pod dyrekcją Ludwika Dybizbańskiego z Poznania.

Artyści wystawili „Warszawiankę” oraz tragedię „Sędziowie”5. Natomiast 9lutego 1919 roku w Grodzisku w „Hotelu pod Koroną” odbył się koncertmuzyczny przygotowany przez miejscowych artystów. Dla licznie przybyłejpubliczności śpiewała Władysława Chocieszyńska oraz siostryKurpiszówny, a także Stanisław Perzyński, Leon Majkowski, Stanisław

Bartkowski, Szermer, Chmielewski i Ohla6.

7 stycznia 1919 roku utworzono siedem okręgów wojskowych, a kilka dnipóźniej jeszcze dwa dodatkowe. Grodzisk stał się siedzibą V OkręguWojskowego (później II OW), na którego czele stanął ppor. KazimierzZenkteler, który do czasu mianowania pułk. Michała Milewskiego,jednocześnie pełnił funkcję dowódcy Frontu Zachodniego. Siedzibą Okręguzostał grodziski „zamek”. Już w połowie stycznia do miasta zaczęłynapływać jednostki mające utworzyć logistyczne zaplecze frontu, a takżejednostki medyczne. Jednocześnie powstała Wojskowa Komenda Miasta,której komendantem został por. Engels. Jej siedziba znajdowała się wgmachu starostwa. Zadania stojące przed Kazimierzem Zenkteleremobejmowały między innymi zdobycie Nowego Tomyśla, Wolsztyna,Zbąszynia, Kopanicy, Kargowej, Babimostu i Miedzichowa.

4. Zajęcie Ruchocic, Rakoniewic, Jabłonny,Rostarzewa i Wolsztyna

Pod koniec grudnia 1918 roku powstańcy grodziscy zajęli Ruchocice,uprzedzając niemieckie działania w kierunku Grodziska, a zarazemotwierając sobie dalszą drogę w kierunku Rakoniewic i Wolsztyna.

Pierwsze patrole polskie z Grodziska miały podobno się pojawić wRakoniewicach już w nocy z 26 na 27 grudnia 1918 roku i w kolejnychdniach zaczęły się pojawiać coraz częściej. Dopiero zajęcie Ruchocicotwarło możliwość podjęcia zorganizowanychdziałań w kierunku Rakoniewic, tym bardziej,że miasto było patrolowane również przezwojska niemieckie ze strony Wolsztyna. 27grudnia doszło nawet do swoistegoporozumienia między oddziałami grodziskimi iwojskami niemieckimi. W obecnościprzedstawicieli miasta uzgodniono, że żadna zestron nie obsadzi Rakoniewic i Rostarzewa.Była to raczej próba grania na zwłokę przezobie strony niż możliwość szukania realnego

kompromisu.

Tymczasem 2 stycznia 1919 roku grodziski odział powstańczy poddowództwem Antoniego Janusa zajął Rakoniewice, odpierając następnegodnia niewielki patrol 10 pułku ułanów. 4 stycznia wszedł do Rakoniewicokoło 200 osobowy oddział grodziski (ponad połowa Grodziskiej KompaniiPowstańczej), dowodzony przez ppor. Stanisława Siudę, który zastąpiłciężko chorego ppor. Józefa Skrzydlewskiego. Przybycie powstańców domiasta odbyło się w samą porę, ponieważ jeszcze tego samego dnia Polacymusieli odpierać niemiecki kontratak wyprowadzony z Rostarzewa iStodolska na Rakoniewice. Miasto zostało utrzymane między innymi dziękibohaterskiej postawie powstańców z Rakoniewic i Grodziska. Naszczególne uznanie zasługuje postawa Antoniego Janusa, który dwukrotniepodrywał żołnierzy do walki na bagnety. Walecznością wyróżnili się takżeinni powstańcy z Grodziska: Michał Golczak, Marcin Kasprowiak i MarianSzermer, którzy celnym ogniem swoich karabinów maszynowychudaremnili zdobycie „małego dworca” i młyna. Na uwagę zasługujerównież Wojciech Owczarczak ze Słocina, który, będąc dowódcą plutonu wkompanii grodziskiej i zarazem ojcem 12 małych dzieci, z wielką odwagązagrzewał swoich żołnierzy do walki. Powstańcy wspominali równieżbohaterską postawę pewnej młodej dziewczyny pochodzącej podobno zŁodzi, która pod gradem kul przynosiła amunicję na pierwszą linię walk.

Udana obrona Rakoniewic spowodowała, że do miasta zaczęły samorzutnieprzybywać najróżniejsze oddziały i grupy powstańców z okolicznychmiejscowości. Niestety większość żołnierzy dysponowała bardzo słabymuzbrojeniem. Wielu z nich bardziej przypominała kosynierów zwielkopolskiej Wiosny Ludów 1848 roku. Do Rakoniewic przybyła równieżgrupa powstańców z Gnina dowodzona przez księdza Różyckiego. Oddziałten wzmocniony powstańcami z Grodziska został wysłany do Wioski iJabłonnej w celu zajęcia miejscowości i wyparcia z nich ewentualnychoddziałów niemieckich przed planowanym atakiem na Wolsztyn.

Wydawało się, że w Jabłonnej będzie dużo trudniejsza sytuacja.Miejscowość posiadała własny Posterunek Policji oraz Urząd Pocztowy, aponadto zamieszkana była w znacznej części przez ludność niemiecką. W1898 roku ludność Jabłonnej liczyła 816 mieszkańców, z czego 95%

stanowili Niemcy7.Jednocześnie do powstańców dochodziły sygnały, żetamtejsi Niemcy są wspomagani przez oddziały stacjonujące w Wolsztynie.Podobno mieli organizować się w „samoobronę” i potajemnie gromadzićbroń i amunicję. To wszystko sprawiało, że z zajęciem Jabłonnej wiązanoduże obawy. Pomógł jednak przypadek i brawura powstańców, którzypraktycznie bez większych problemów zajęli miejscowość.

Zajęcie Jabłonnej nastąpiło w nocy 5 stycznia, natomiast już z samego ranana kilku wozach konnych przybyły do miejscowości oddziały powstańcze zKonojadu i Wolkowa. Dotychczas słabo uzbrojone, zostały tu dozbrojone wzdobytą broń i wyruszyły do Wolsztyna, gdzie z samego rana toczyły się jużwalki.

Około północy 4 stycznia 1919 roku z Rakoniewic wyruszyły dwie grupypowstańców, których celem było zajęcie Wolsztyna. Pierwsza grupa miałazająć Wolsztyn od południa z kierunku Gościeszyna. Dowództwo nad niąobjął przybyły do Rakoniewic por. Kazimierz Zenkteler, który przywiózł zesobą dwa ciężkie karabiny maszynowe i około 200 karabinów z amunicją.W grupie tej znaleźli się powstańcy z Wielichowa, Kościana, WilkowaPolskiego, Stęszewa, Wielkich Łąk i Kamieńca. Drugą grupą, składającą sięz kompanii grodziskiej i oddziału rakoniewickiego, dowodził ppor.Stanisław Siuda. Zadaniem było posuwanie się drogą Rakoniewice –Wolsztyn i zajęcie Rostarzewa. W ataku na Wolsztyn uczestniczyła równieżtrzecia grupa powstańców, którą dowodził Nikodem Wojtkowiak. Oddziałskładał się z ochotników z rejonu Obry i okolicznych miejscowości. Ichzadaniem był atak od południa Wolsztyna i ewentualne odcięcie drogiuciekającym Niemcom.

Ppor. Stanisław Siuda chciał zająć Rostarzewo z dwóch stron obawiając siępozostawionych w mieście oddziałów niemieckich. Jeden oddział miał iśćszosą, a drugi obejść miejscowość i wejść do Rostarzewa przez Stodolsko.W Rostarzewie oddziały idące szosą napotkały na silny opór Niemców,którzy otwarli ogień z kilku karabinów maszynowych. Dopiero obawaprzed okrążeniem skłoniła ich do ucieczki przez Nowe Tłoki do Wolsztyna.Pozostawiona przez uciekających Niemców broń dość znacząco dozbroiłaoddziały powstańcze.

Walki o Wolsztyn zaczęły się z samego rana 5 stycznia 1919 roku i trwałydo godzin południowych. Niemcy bardzo starannie przygotowali obronę.Wolsztyn został otoczony łańcuchem posterunków od strony wschodniej ipołudniowej. Załogę miasta stanowiło od 300 do 400 żołnierzy, miejscowakompania Grenzschutzu i bateria dział polowych kalibru 77 mm w sumieokoło 700 żołnierzy. Siły polskie liczyły około 800 żołnierzy i składały się zwielu oddziałów powstańczych. Zdobycie Wolsztyna było dziełem kompaniiwielichowskiej i grodziskiej, które dodatkowo zasiliły liczne drużyny zinnych miejscowości. Warto dodać, że w walkach uczestniczył równieżoddział kawalerzystów grodziskich pod dowództwem MieczysławaKrólikowskiego, prowadzący działania osłonowe. M. Królikowski w swojejrelacji napisał:

„Ruszyliśmy przez las do Karpicka. Tam zostawiliśmy pod osłoną naszekonie i pieszo udaliśmy się pod Wolsztyn, gdzie w majątku Komorowoprzeprowadziliśmy wywiad o ugrupowaniu i sile nieprzyjaciela wWolsztynie. Jeden polski robotnik dokładnie poinformował o sytuacji ipozycji Grenzschutzu. Meldunek złożyliśmy naszemu dowódcy ppor.Siudzie i otrzymaliśmy nowe zadanie przeprowadzenia wywiadu wkierunku południowym, a w szczególności w miejscowości Adamowo,Gościeszyn, Nowa i Stara Dąbrowa. Również w walce o Wolsztyn wyróżniłsię marynarz Antoni Janus, który swoim oddziałem uderzył przez BiałąGórę na Rynek. Zaskoczeni Niemcy cofali się w popłochu, zostawiajączabitych, w tym jednego majora. W czasie walki ulicznej wyszedłnaprzeciw walczącym powstańcom z białą chorągwią burmistrz niemieckiw asyście polskiego proboszcza, proponując powstańcom rokowania. W tejsytuacji nasze oddziały na rozkaz porucznika Zenktelera stanęły w miejscu.W tym czasie napływały do Wolsztyna dalsze siły powstańcze. Rokowaniatrwały kilka godzin, na wynik czekaliśmy z niecierpliwością. Gdypodporucznik Zenkteler i proboszcz wolsztyński oświadczyli nam, że obiestrony walczące mają opuścić Wolsztyn, to powstał wśród powstańcówbunt i nie usłuchano rozkazów podporucznika Zenktelera, a z okrzykiem„Niech żyje Polska” ruszyliśmy na Niemców. Żołnierzy rozbrojono iWolsztyn przyszedł w polskie ręce. Po zdobyciu Wolsztyna internowaliśmywybitnych polakożerców – hakatystów niemieckich, jako zakładników:starostę Kollmanna, pastora, który rzekomo strzelał ze swego okna do

powstańców w skutek czego poległ jeden powstaniec oraz internowano

dalszych około dwudziestu Niemców”8.

Zdobycie Wolsztyna poważnie wzmocniło siły powstańcze. W ręce polskiedostały się 4 działa, 5 ciężkich karabinów maszynowych, kilkasetkarabinów i wiele amunicji. Ponadto zdobyto szpital polowy z pełnymwyposażeniem. Był to zarazem doskonały punkt wyjścia do dalszychdziałań w kierunku Kopanicy, Kargowej oraz Babimostu, a także wkierunku Zbąszynia i dalej Międzychodu.

5. Zajęcie Nowego Tomyśla i walki o Zbąszyń

Drugim poważnym zadaniem stojącym przedoddziałami Frontu Zachodniego było zdobycieNowego Tomyśla i Zbąszynia. W tym celu już 2stycznia 1919 roku wyodrębniono z GrodziskiejKompanii Powstańczej oddział powstańczy,który wyruszył do Opalenicy w celu

wzmocnienia tamtejszej kompanii. Zajęcie Nowego Tomyśla nastąpiło bezwalki 3 stycznia 1919 roku około godziny 3 w nocy.

Opanowanie miasta umożliwiło skierowanie części oddziałów w kierunkuZbąszynia. Zajęto wieś Chrośnicę, która otwarła drogę do Zbąszynia.Pierwsza nieudana próba zajęcia miasta nastąpiła 5 stycznia 1919 rokusiłami kompanii opalenickiej i chobienickiej. W składzie oddziałuopalenickiego znajdował się oddział grodziski dowodzony przez kapralaLudwika Kowalkę liczący około 50 powstańców. Niestety pomimosukcesów powstańców, którym udało się zająć dworzec kolejowy atakzostał powstrzymany.

Kolejna próba opanowania Zbąszynia nastąpiła w nocy z 10 na 11 stycznia1919 roku. Kazimierz Zenkteler opracował plan zajęcia miasta manewremoskrzydlającym z kierunku północno – zachodniego, południowego ipółnocnego. Niestety zamiar oskrzydlenia nie został wykonany i podjętojedynie próbę ataku na kierunek zachodni. Siły polskie liczyły około 700żołnierzy. W szeregach kompanii opalenickiej walczył oddział z Grodziskadowodzony przez Edmunda Kurpisza. Tymczasem Niemcy powiadomieni o

zamiarze Polaków zgromadzili w mieście około 1000 żołnierzy uzbrojonychw działa i karabiny maszynowe. Główne natarcie powstańcze skierowanezostało na dworzec kolejowy i załamało się w ogniu broni maszynowej.Polacy musieli zaniechać dalszych walk i wycofać się, a samo miastopowróciło do Polski dopiero na mocy postanowień pokojowych.

6. Walki o Kopanicę, Kargowe i Babimost

Zajęcie Wolsztyna w dniu 5 stycznia 1919 roku otwarło drogę do dalszychdziałań w kierunku Obry, jak również skłaniały do podjęcia próbyoskrzydlenia Zbąszynia. W obu planach było niezwłoczne zajęcie Kopanicy.Tymczasem Niemcy zaniepokojeni kolejnymi sukcesami powstańcówpostanowili za wszelką cenę utrzymać linię Obry. W Kopanicy i okolicznychmiejscowościach zaczęli gromadzić oddziały wojskowe, wspomagane przezniemiecką Straż Obywatelską. Akcję zajęcia Kopanicy miała się odbyć wnocy z 10 na 11 stycznia 1919 roku. W tym celu wysłano patrole bojowe,które miały rozeznać sytuację panująca wokół miejscowości. Jednym zpatroli, który kierował się z Żodynia poprzez Jaromierz do Kopanicy,dowodził Antoni Janus, a drugim Andrzej Skubel, oboje z Grodziska.Pierwszy z nich wpadł w zasadzkę zorganizowaną w Jaromierzu. Podczaswalki ciężko ranny został Włodzimierz Bogusławski z Grodziska, któregoNiemcy dobili kolbami. Drugi ranny powstaniec został przewieziony doniemieckiego szpitala, gdzie zmarł. Pozostali członkowie patrolu z AntonimJanusem dostali się do niewoli. Niepowodzenie grodziskiego patroluspowodowane było między innymi zacięciem się karabinu maszynowego,który odsługiwał A. Janus.

Zajęcie Kopanicy przypadło kompanii wielichowskiej, którą zasilił oddziałze Stęszewa, a także kompanii mieszanej składającej się z oddziałówgrodziskich, rakoniewickich, wolsztyńskich, parzęczewskich oraz drużynpowstańczych z Obry i Kębłowa. Działania piechoty osłaniał grodziskioddział kawaleryjski dowodzony przez Mieczysława Królikowskiego, którypatrolował okoliczne miejscowości. Podczas ataku na Kopanicę,szczególnie ciężkie walki toczyły się wokół zboru ewangelickiego, gdzie nawieży schronili się żołnierze niemieccy. Zbór został zdobyty dopiero po

wysadzeniu granatami zabarykadowanych drzwi9.

Zajęcie Kopanicy stworzyło okazję do uporządkowania szeregówpowstańczych. Z luźnych oddziałów polskich walczących na tym odcinkuutworzono IV batalion grupy zachodniej, którego dowódcą został ppor.Stanisław Siuda.

25 stycznia 1919 roku oddziały powstańcze bez walki zajęły Babimost. Jakopierwszy zajął miasto grodziski oddział kawaleryjski, za którym przybyłyoddziały z Rakoniewic, Wolsztyna i Chobienic. Tego samego dnia kompaniawielichowska zdobyła Kargowę. Sukcesy powstańców poważniezaniepokoiły Niemców, którzy obawiali się ataku na Zbąszyń z kierunkupołudniowego, tym bardziej, że sami Polacy zaczęli czynić przygotowaniado takiego uderzenia. Niestety działania niemieckie wyprzedziłyprzygotowania powstańcze i 12 lutego w ciężkich walkach Polacy utraciliBabimost i Kargowę.

Kargowa i okolica bronione były między innymi przez kompanięwielichowską i kompanię wilkowską, które razem liczyły 314 żołnierzy.Każdy z powstańców posiadał zapas 45 naboi i po dwa granaty. Dodatkowokompanie posiadały 3 ciężkie karabiny maszynowe i 5 lekkich. Niestety siłynieprzyjacielskie, z którymi przyszło im walczyć były dużo silniejsze iskładały się z I batalionu 38 pułku fizylierów, oddziału piechoty z Krosna,kompanii Heimatschutzu, szwadronu 10 pułku ułanów. Dodatkowo siłyniemieckie wzmocnione zostały dwiema bateriami armat polowych,plutonem lekkich haubic oraz działem zmotoryzowanym. Powstańcy niewytrzymali naporu wroga i musieli wycofać się w kierunku Kopanicy. Wtrakcie walk zginęło 8 powstańców: Józef Obierski, Leon Feldgebel, MarianCacha, Jan Humerczyk, Wincenty Jastrząb, Kazimierz Bzyl- wszyscy zWielichowa, a ponadto Czesław Kapała z Łubnicy i Leon Burmistrzak zGradowic. Zostali pochowani przez Niemców we wspólnej mogile nacmentarzu ewangelickim w Kargowie. Później z odniesionych ran zmarłMelchior Cichy, który został pochowany w Wielichowie 15 lutego 1919roku. Rannych zostało 39 powstańców, z których 16 dostało się do niewoli.Trafili oni do różnych obozów, między innymi w Żaganiu i Szpandawie, wktórym zmarli z odniesionych ran: Jerzy Stróżyk z Wielichowa ( 26 lutego1919), Jan Zygmanowski z Łubnicy (27 lutego 1919), Stanisław Paetzold zWielichowa (1czerwca1919). Natomiast 12 marca 1919 roku za próbęucieczki z obozu rozstrzelano w obozie w Żaganiu Adama i Franciszka

Nowickich z Wielichowa10.

Natarcie na Kargowę i Babimost i dalej na Kopanicę było częścią większejofensywy niemieckiej, jaką zaplanowano w celu odzyskania inicjatywy wWielkopolsce. Pomóc miały dywersyjne działania ludności niemieckiej nazajętych przez powstańców terenach. Już na początku lutego dochodziły doGrodziska sygnały o podejrzanej działalności ludności niemieckiej wJabłonnej, Wiosce, Kąkolewie, Czarnej Wsi i Albertowsku. Aktywnośćjeszcze bardziej się nasiliła z chwilą niemieckiej ofensywy na Babimost iKargowę. Zaniepokojony tą sytuacją ppor. Józef Skrzydlewski wysłał wtamte okolice żołnierzy z 3 kompanii grodziskiej oraz patrole konne.Dokonały one licznych rewizji w mieszkaniach i gospodarstwach orazzaaresztowały najbardziej podejrzanych Niemców.

7. Bój o Miedzichowo

Zdobycie Babimostu i Kargowy przez oddziały powstańcze 25 stycznia1919 roku umożliwiły stronie polskiej przygotowania do dalszych działań,których celem było opanowanie Zbąszynia. Plan przewidywał, że jednagrupa wojsk zaatakuje miasto od południa z kierunku Babimostu, a drugagrupa od północy z kierunku Miedzichowa i Trzciela. W tym celu już odkońca stycznia zaczęto we Lwówku gromadzić coraz większe siłypowstańcze w celu zdobycia Miedzichowa i dalszych działań w kierunkuZbąszynia. Niestety Niemcom udało się wcześniej zająć Kargowę iBabimost i zepchnąć Polaków do obrony.

Do Lwówka wysłano również drugą kompanię grodziską, którą od początkustycznia utworzył ppor. Józef Skrzydlewski. Obok ochotników składała się zpoborowych rocznika 1899-1897. Kompania liczyła około 200 żołnierzy.Dowódcami plutonów zostali: sierżant Franciszek Kijewski, plutonowyKazimierz Chocieszyński, sierżant Tadeusz Frankowski oraz plutonowyFranciszek Pogorzelczyk. Szefem kompanii został Władysław Kabsch,dotychczasowy adiutant komendanta miasta. 26 stycznia oddział zostałzaprzysiężony i jednocześnie odebrał sztandar, który został wykonany zinicjatywy żony grodziskiego kupca Kazimierza Urbańskiego. Jeszcze tegosamego dnia kompania wyruszyła do Lwówka, gdzie komendę nad nią objąłppor. Józef Kopczyński.

Atak kompanii grodziskiej na Miedzichowo zaplanowano w nocy z 10 na 11lutego 1919 roku. Przewidywano, że część kompanii pod dowództwemplut. Kijewskiego dokona pozorowanego ataku od strony Bobrówki, gdytymczasem pozostała część kompanii pod dowództwem ppor.Kopczyńskiego obejdzie i zaatakuje Miedzichowo od strony Trzciela.Działania grodziszczan miał wspomagać ppor. Stanisław Napieralski,przydzielony do kompanii na czas ataku. Niestety oddział Kijewskiego wnocy pobłądził w lesie i nie dotarł na czas na wyznaczone pozycje. Niepowiódł się również element zaskoczenia i grupa Kopczyńskiego musiałaatakować pod silnym ogniem broni maszynowej i moździerzy. W czasieataku doszło do niebezpiecznego rozciągnięcia pozycji powstańczych.Część powstańców pod dowództwem ppor. Napieralskiego atakowałazabudowania Miedzichowa, gdy tymczasem pozostałe oddziały zostały wtyle na skraju lasu. Wykorzystali to Niemcy przeprowadzając kontratak,który okrążył część najbardziej wysuniętych powstańców. Pomimobohaterskiej obrony ich los był przesądzony. W walce zginęło 11powstańców, w tym ppor. Stanisław Napieralski, a 19 dostało się doniewoli. Pozostała część kompanii zdołała się bezpiecznie wycofać.Tadeusz Skrzydlewski wspominał:

„.. Polegli powstańcy znaleźli się po stronie nieprzyjaciela, natomiast częśćpoległych Niemców z oficerem znalazła się w rękach powstańców. Taokoliczność umożliwiła odzyskanie naszych poległych pod Miedzichowemdrogą wymiany. Pertraktacje w tej sprawie przeprowadziła siostrapoległego w bitwie plut. Kazimierza Chocieszyńskiego -

WładysławaRosicka. Dzięki jej odwadze, determinacji i niezwykłemuoddaniu powstańcom, zawdzięczał Grodzisk możliwość uczczenia swoichbohaterów godnym pogrzebem na cmentarzy grodziskim i złożenie zwłokw grobowcu zasłużonych powstańców. Manifestacyjny pogrzeb poległychpowstańców odbył się dnia 16 lutego 1919 roku z udziałem kompaniihonorowej ze sztandarem bojowym i orkiestrą, przedstawicielami władzmiejscowych i kilkutysięcznym tłumem społeczeństwa polskiego miastaGrodziska i okolicy. Skoro mowa o sztandarze nie mogę pominąć krótkiego opisu wydarzeńzwiązanych z jego historią bojową. Z chwilą przejęcia go przez poczetsztandarowy 2-giej grodziskiej kompanii powstańczej, później 5-tejkompanii 2-go pułku strzelców wielkopolskich, towarzyszył jej w bojach ibył symbolem odwagi i męstwa, szczególnie w bitwie pod Miedzichowem,gdzie niesiony przez chorążego zagrzewał i podrywał do walkipowstańców. Już w pierwszym okresie natarcia, pod morderczym ogniemciężkich karabinów maszynowych i moździerzy poległ pod nim chorąży, odpoległego pochwycił sztandar plutonowy Chocieszyński Kazimierz i biegł znim na czele kompanii do dalszego natarcia. Wkrótce i plutonowyChocieszyński został ciężko ranny, od niego pochwycił sztandarpowstaniec Jakub Jurga i niósł go do końca walki pod Miedzichowem. Wsztandarze mieści się 11 przestrzeleń od kul karabinowych. Ciężko rannyKazimierz Chocieszyński, którego nie udało się towarzyszom broni zabraćz pola walki, po wycofaniu się kompanii, został dobity kolbami

rozjuszonych – grenzschutzów..”.11

Ustalenie nazwisk wszystkich poległych powstańców z grodziskiejkompanii w ataku na Miedzichowo, stwarza dzisiaj wiele problemów.Wspomnienia powstańców, na których opierają się niemal wszystkiepóźniejsze opracowania, wymieniają liczbę 11 zbitych. Z całą pewnościązginęli wówczas: Kazimierz Chocieszyński z Grodziska, Ludwik Małecki zGnina, Jan Palicki z Grodziska, Franciszek Żychliński z Ptaszkowa, LudwikTusz z Grąblewa, Czesław Ruchalski z Grodziska. Natomiast Jan Sternal zGrodziska i Stefan Kozioł z Chrustowa dostali się ranni do niewoliniemieckiej i zmarli tego samego dnia. Wspomina się także o jakimśnieznanym powstańcu i o przydzielonym na czas ataku ppor. StanisławieNapieralskim.

Po nieudanym ataku na Miedzichowo kompania grodziska wycofała się nalinię Małe i Wielkie Mnichy - Kamionna - Tuczapa - Mochy, a później doKolna.

8. Po powstaniu

16 lutego 1919 roku zawarty został rozejm w Trewirze, który generalniezakończył działania wojenne w Wielkopolsce, chociaż do lokalnych starćdochodziło jeszcze wielokrotnie.

Trudno przecenić wkład mieszkańców dzisiejszego powiatu grodziskiego wzmagania militarne powstania wielkopolskiego. Bardzo istotną rolę wpowstaniu pełnił sam Grodzisk jako siedziba sztabu i baza logistycznaFrontu Zachodniego. Dogodne połączenia zPoznaniem i bezpieczna odległość odbezpośrednich działań zbrojnych, a przedewszystkim przewaga ludności polskiej uczyniłyz Grodziska znaczący ośrodek rekrutacyjny. Wczasie powstania wielkopolskiego do 16 lutego1919 roku w mieście zorganizowano trzy kompanie powstańcze, odziałkawalerii oraz kilka mniejszych oddziałów. Była to ogromna zasługa ppor.Józefa Skrzydlewskiego. Najbardziej spektakularne działania były związanez Grodziską Kompanią Powstańczą, która zaliczała się do pierwszych izarazem najlepiej zorganizowanych oraz uzbrojonych jednostekpowstańczych na późniejszym Froncie Zachodnim. Dlatego w pierwszychdniach powstania poszczególne oddziały z tej kompanii wspomagałynajróżniejsze kierunki działań; od Nowego Tomyśla i Zbąszynia poprzezRakoniewice, Wolsztyn i Kopanicę. Zupełnie inaczej wyglądały losykolejnych kompanii sformowanych w Grodzisku, które już w całościwchodziły w skład regularnych jednostek wojskowych. W składzie 2 pułkustrzelców wielkopolskich, znajdowała się dawna 2 kompania grodziskaprzemianowana na 5 kompanię II batalionu. Kompania ta zapisała sięprzede wszystkim krwawymi walkami pod Miedzichowem. Dowspomnianego pułku trafiła również 3 kompania sformowana w Grodzisku.Uroczyste zaprzysiężenie rekrutów kompanii miało miejsce na Starym

Rynku w Grodzisku 2 lutego 1919 roku12.

Niezwykłą aktywność bojową wykazywał oddział konny dowodzony przezMieczysława Królikowskiego. Początkowo niewielki rozrósł się ostateczniedo 30 kawalerzystów. Wśród nich byli między innymi: Tadeusz Frankowski,Kazimierz Knoll, Józef Nowak, Zygmunt Sarazin, Maksymilian Szczepański,Bronisław Skoraszewski, Wincenty Rabiega, Walenty Olejniczak, StanisławSibilski, Maksymilian Siwek, Józef Wojciechowski, Władysław Gabski i

Stanisław Nowak13. Co prawda nie odnotował spektakularnych szarżkawaleryjskich, ale jego zadania patrolowe i zwiadowcze były nieocenione.Oddział ten razem z Mieczysławem Królikowskim trafił przeważnie wszeregi I pułku Ułanów Wielkopolskich, późniejszego 15 pułku UłanówPoznańskich.

W czasie powstania wielkopolskiego w Grodzisku zlokalizowano liczneoddziały sanitarne, między innymi z Jarocina, Kórnika i Śremu.Komendantem szpitala w Grodzisku został lekarz batalionu śremskiegodoktor Seweryn Matuszewski. W lutym 1919 roku w związku zplanowanymi działaniami na Zbąszyń przybył do miasta zespół chirurgów zsamym szefem powstańczych służb sanitarno- medycznych, generałemIreneuszem Wierzejewskim. W tym czasie zgromadzono poważne zapasyśrodków opatrunkowych i leków, a dodatkowy szpital powstańczyutworzono we dworze w Piaskach.

Po zawarciu rozejmu w Trewirze cały czas trwał proces formowaniaregularnej armii wielkopolskiej, tym bardziej, że zagrożenie ze stronyNiemiec było bardzo duże jeszcze do końca czerwca 1919 roku. Grodziskstał się siedzibą sztabu Okręgu Wojskowego II, który był elementemutworzonego Frontu Wielkopolski. W mieście ulokowano magazynymundurowe oraz szwalnię, a ich personel wchodził w skład kompaniigospodarczej „Grodzisk”. Na terenie miasta i okolicy działał plutonŻandarmerii Polowej, który w grudniu 1919 roku przekazał na miejscowyKomitet Czerwonego Krzyża 187,5 marek.

Polegli i zmarli powstańcy wielkopolscy z Grodziska i okolic (wszyscy w1919 roku): Bartkowiak z Gnina (9 lutego), Bogusławski Włodzimierz zGrodziska (10 stycznia), Braun z Gnina (11 lutego), ChocieszyńskiKazimierz z Grodziska (11 lutego), Dekarz Jan z Woźnik (11 lutego),Gwiazdowski Jan z Kobylnik (11 lutego), Gwiazdowski Józef z Kobylnik (11

lutego), Kaczmarek z Gnina (11 lutego), Koliński Stefan z Grodziska(utonął 20 czerwca), Kozioł Józef z Chrustowa (11 lutego), KutschenreiterOtto (…), Małecki Ludwik ze Zdroju (11 lutego), Napieralski Stanisław zBuku (11 lutego), Palicki Józef z Grodziska (11 lutego), Ruchalski Czesławz Grodziska (11 lutego), Rysmann Wiktor ze Słocina (6 stycznia),Smolibowski Antoni z Grodziska (utonął 20 czerwca), Stachecki Jan zGrodziska (…..), Sternal Jan z Grodziska (11 lutego), Tusz Ludwik zGrąblewa ( 11 lutego), Żychliński Franciszek z Ptaszkowa (11 lutego),Powstaniec N.N. (11 lutego). Wszystkim zainteresowanym historiąpowstania wielkopolskiego na ziemi grodziskiej polecamy między innymi

bogatą literaturę regionalną14.

Przypisy:

1 „Postęp”, nr 67 z 21 marca 1918.

2 Tamże, nr 214 z 18 września 1918.

3 APP. Akta miasta Grodziska do 1950 (AmG), sygn. 1136, Sprawozdanie zobrad Sejmiku Powiatowego z 29 kwietnia 1915 roku, tłumaczenie BogdanMichalak.

4 Muzealna Izba Tradycji Ziemi Grodziskiej (MZG), G. Kubacki,Przygotowania do wybuchu powstania, maszynopis, s. 2.

5 „Kurier Poznański”, nr 26 z 1 lutego 1919.

6 „Kurier Poznański”. Nr 37 z 14 lutego 1919.

7 E. Laskowski; Miejscowości parafii Jabłonna Dekanatu Grodziskiego,Grodzisk Wielkopolski 2002, s.34.

8 K. Bielecki; Ziemia Grodziska w walce o wyzwolenie narodowe1918-1919, Grodzisk Wlkp.1978, s.32.

9 M. Basiński: Droga ku wolności, Rakoniewice 2008, s.17.

10 P. Jakuboszczak: Działalność patriotyczno- niepodległościowamieszkańców Wielichowa w latach 1900-1945, Grodzisk Wielkopolski1998, s.45- 46.

11 Biblioteka Kurnicka: T. Skrzydlewski; Pamiętniki i wspomnienia…s.65.

12 „Postęp”, nr 27 z 2 lutego 1919.

13 MZG. G. Kubacki: Przygotowania do wybuchu PowstaniaWielkopolskiego na ziemi grodziskiej, s.7.

14 Patrz szerzej: K. Bielecki; Ziemia Grodziska w walce o wyzwolenienarodowe 1918-1919, Grodzisk Wlkp.1978; Z. Kościański; GrodziskWielkopolski w dobie powstania wielkopolskiego 1918-1919 [w] GrodziskWielkopolski, Zarys dziejów, Praca zbiorowa pod redakcją B. Polaka,Grodzisk Wlkp.1990; P. Jakuboszczak; Działalność patriotyczno-niepodległościowa mieszkańców Wielichowa w latach 1900-1945, GrodziskWielkopolski 1998; J. Kaminiarz, J. Kubiak, M. Rezler; Powstanie Wielkopolskie 1918-1919 na Ziemi Grodziskiej, Grodzisk Wielkopolski1999; M. Basiński; Droga ku wolności, Rakoniewice 2008; Wielichowo w90 rocznicę Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, Pracazbiorowa, Grodzisk Wielkopolski 2009; D. Matuszewski; Grodziszczaniepod bronią. Tradycje patriotyczne mieszkańców powiatu grodziskiego,Grodzisk Wielkopolski 2013; Grodziski Słownik Biograficzny PowstańcówWielkopolskich z 1918-1919 roku, Praca zbiorowa, Grodzisk Wielkopolski2014.

Powiązane informacje

Atak na Zbąszyń 11 stycznia1919 r.

Natarcie na Kopanicę 11stycznia 1919 r.

Walki o Wolsztyn i Rostarzewo 5stycznia 1919 r.

Zdjęcia do broszury o Powstaniuna Ziemi Grodziskiej