ASK, 2002, nr 11, strony 91-108 Copyr;ght by ASK, ISSN 1234-9224

Wprowadzenie

Andrzej]. Kutyłowski Buskerud College

PORÓWNAWCZA ANALIZA ZJAWISK KORUPCYJNYCH W POLSCE:

ZAŁOŻENIA PROJEKTU BADAWCZEGO

Artykuł niniejszy omawia w skrócie główne założenia projektu badawczego

,,Porównawcza analiza zjawisk korupcyjnych w Polsce: struktura, uwarunkowa­

nia społeczno-polityczne i sposoby zwalczania". Projekt ten jest przedsięwzię­

ciem badawczym ukierunkowanym na systematyczne porównanie zasięgu i in­

tensywności wybranych zjawisk korupcyjnych w trzech okresach władzy komu­

nistycznej w Polsce (lata sześćdziesiąte, siedemdziesiąte i osiemdziesiąte) oraz

w okresie rządów demokracji parlamentarnej (1990-2000), głównie na podsta­

wie danych sondażowych.

Przedstawienie założeń badawczych projektu zainteresować może metodo­

logicznie ukierunkowanego czytelnika z racji nietypowości metodycznych

aspektów projektu, a mianowicie wagi i zakresu, jakie przypisuje on wtórnemu

wykorzystaniu danych sondażowych.

Jednym z podstawowych metodycznych założeń projektu był krytyczny

przegląd polskich archiwalnych danych sondażowych w celu wykorzystania ich

w analizach porównawczych. Innym metodycznym założeniem projektu było

przeprowadzenie ogólnopolskiego sondażu, w którym w sposób systematyczny

zadane zostały pytania maksymalizujące możliwość porównań w rozmaitych

okresach czasowych. Trzecim założeniem projektu było skonstruowanie sonda-

Uwagi do Autora lub prośby o nadbitki należy kierować do: A. J. Kutyłowski, Buskerud Col­lege, Serviseboks 6, 3504 Hoenefoss, Norway, tel. ( +47) 32117100, e-mail, andrzejk@ulrik.uio.no

92 Andrzej J Kutyłowski

żu, który w kombinacji z poprzednim założeniem umożliwi zarówno pomiar opinii i postaw wobec szeroko pojmowanych zjawisk korupcyjnych, jak też, co

stanowi treściowe novum, odniesienie tych opinii i postaw do położenia re­spondentów w strukturze społecznej oraz związanych z tym ich wyobrażeń o strukturze społecznej. 1

W następnej części artykułu przedstawiam założenia projektu w postaci, w ja­

kiej zostały początkowo sformułowane na przełomie 1997 /1998 roku, a w kolej­nej informuję o częściowym wdrożeniu tych założeń w kontekście konkretnego przedsięwzięcia badawczego, realizowanego w okresie przełomu lat 1998/1999

do końca roku 2001. Założenia projektu, przedstawione w formie lekko skróco­nej w porównaniu z oryginałem (i z drobnymi poprawkami nie zmieniającymi treści) zostały uzupełnione o odnośniki do literatury.

Początkowe założenia badawcze

Streszczenie projektu Celem projektu jest dostarczenie udokumentowanej odpowiedzi na pytania

dotyczące struktury zjawisk korupcyjnych w Polsce (przekupstwo, protekcja, korupcja polityczna i gospodarcza itp.) w Polsce w okresie trzydziestu pięciu lat,

począwszy od 1964 roku, w tym postaw i opinii dotyczących rozmaitych form zjawisk korupcyjnych oraz ich związków ze strukturą społeczną.

Przedmiotem zainteresowania są też opinie na temat rozprzestrzenienia się

rozmaitych form zjawisk korupcyjnych, przyczyn tych zjawisk, sposobów zwal­czania korupcji oraz zapobiegania jej. Zwrócona zostanie również uwaga na de­finicje korupcji i ich związek z normami moralnymi i prawnymi występującymi w życiu publicznym i prywatnym. Szczególnym przedmiotem zainteresowania

będzie porównawcza analiza wyżej wymienionych aspektów występowania ko-

1 Przygotowanie projektu finansowane było w części przez Norwegian Research Counsil w ramach programu współpracy z instytucjami szkolnictwa -wyższego w krajach Europy Cen­tralnej i Wschodniej poprzez dofinansowanie kosztów krótkich podróży i pobytów w Zakła­dzie Kryminologii Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, na zaproszenie kierownika tego zakładu, prof. A. Rzeplińskiego (1995-1997). Studium oparte na projekcie badawczym przedstawionym w dalszej części artykułu finansowane było w czę­ści przez Komitet Badań Naukowych w latach 1998-2001 (nr 1-H02A-014-15).Jeżeli wyżej wy­mienione źródła częściowego wsparcia finansowego były konieczne, to jednym z warunków -wystarczających było zainteresowanie samym projektem mego pracodawcy, Wydziału Stu­diów Ekonomiczno-Administracyjnych Wyższej Szkoły w Buskerud w Norwegii.

Porównawcza analiza zjawisk korupcyjnych w Polsce ... 93

rupcji, a mianowicie porównanie lat 60., lat 70., lat 1982-1989 i okresu lat 90. (po transformacji ustrojowej).

Głównymi zródłami informacji będą: (i) sondażowe badania empiryczne przeprowadzone w Polsce począwszy od

roku 1964 (zamierzam wykorzystać pytania bądz bloki pytań z ponad 25 tego typu sondaży), oraz

(ii) ogólnopolski sondaż, stanowiący główną część projektu badawczego, w którym wystąpi szereg pytań zadawanych jedno- lub wielokrotnie w la­tach poprzednich i który przeprowadzony był w 2000 roku.

Dodatkowe zródła informacji stanowić będą materiały wtórne, m.in. infor­macje prasowe, akta sądowe oraz pogłębione wywiady z wybranymi respon­dentami.

Jednym z celów projektu jest wypełnienie luki, jaką stanowi brak porównaw­

czej analizy, obejmującej szerszy horyzont czasowy, przeprowadzonej z wyko­rzystaniem nowoczesnych metod analizy danych i odnoszących się do krymino­logicznych i socjologicznych teorii korupcji. Analiza taka posłuży do sformuło­

wania wniosków dotyczących zwalczania zjawisk korupcyjnych.

Słowa kluczowe: korupcja, łapownictwo, transformacja ustrojowa, polityka kryminalna, postawy wobec prawa, stanowienie prawa, łamanie prawa, struktu­

ra społeczna, zapobieganie, zwalczanie.

Wstęp

Proces transformacji postkomunistycznej w kraj ach Europy Środkowej cha­rakteryzuje się wysokim poziomem nielegalnych, półlegalnych czy też legalnych praktyk, często postrzeganych jako praktyki korupcyjne. Materiały występujące w prasie, rezultatach badania opinii publicznej oraz publicznych oświadczeniach

dowodzą zasięgu zachowań korupcyjnych. Zdaniem niektórych ekspertów sam proces postkomunistycznej transformacji może być wypaczony z powodu chro­nicznej korupcji w sieciach podejmowania decyzji na poziomie państwa. Pewne

zjawiska korupcji pozostają też w związku z umiędzynarodowieniem działalno­ści gospodarczej i stanowią przeto istotny czynnik przestępczości w ogóle.

Zarówno opinia publiczna, jak i administracyjni decydenci powinni być zain­teresowani lepszym zrozumieniem zjawisk korupcji oraz opartymi na takim zro­

zumieniu wnioskami, dotyczącymi sposobów zwalczania i zapobiegania korup­cji. Lepsze rozpoznanie struktury zjawisk korupcyjnych oraz administracyjnych, prawnych i politycznych sposobów zwalczania i zapobiegania korupcji ma rów­

nież duże znaczenie w odniesieniu do Polski, i stanowi wyzwanie dla krymino-

94 Andrzej J Kutyłowski

logów2, zwłaszcza że niewiele wiadomo na te tematy w kontekście procesu dzie­jowego, jaki stanowi postkomunistyczna transformacja.

Podłoże teoretyczno-praktyczne i aktualny stan badań Celem projektu jest porównawcza analiza prawnych, socjologicznych i poli­

tycznych aspektów praktyk korupcyjnych w Polsce w okresie od polowy lat 60.

do roku 2000. Punktem wyjścia jest badanie uczestników projektu (Kutyłowski i Rzepliński, rok 1976) dotyczące łapownictwa, przeprowadzone w formie ogól­nopolskiego sondażu.3

W sondażu tym zebrano informacje na temat: (a) pojmowania przez respondentów prawnych i moralnych norm, związa­

nych z zachowaniami korupcyjnymi (,,jakie prawo jest potrzebne"); (b) znajomości przez respondentów obowiązujących norm prawnych w tej

dziedzinie, (c) uczestnictwa respondentów w praktykach korupcyjnych oraz ( d) opinii dotyczących rozprzestrzenienia oraz intensywności praktyk korup­

cyjnych w rozmaitych sferach życia prywatnego i publicznego w Polsce. Badanie zostało zaprojektowane z intencją przeprowadzenia porównań

w czasie z wykorzystaniem paru podobnych sondaży przeprowadzonych po ro­ku 1964. Sondaże te nie doczekały się do dziś kompleksowej analizy.4

Następne, znane mi sondaże dotyczące rozmaitych aspektów zachowań ko­rupcyjnych, przeprowadzone zostały dopiero po roku 1986, a więc w dziesięć lat po wspomnianym wyżej badaniu. Za to w latach 90. zaczęto dostrzegać rosnącą

rolę rozmaitych rodzajów korupcji w życiu politycznym i gospodarczym, co też spowodowało częstsze zajmowanie się korupcją przez autorów badań empirycz­nych.

Można jednakowoż powiedzieć, że wyłoniona w ten sposób baza informacji

o związkach między opisanymi powyżej aspektami (a), (b), (c) i (d) nie stała się przedmiotem systematycznej analizy.

2 Wniosek badawczy przygotowany został do rozpatrzenia przez sekcję nauk prawnych KBN. Zainteresowanie korupcją nie ogranicza się rzecz jasna vryłącznie do kryminologów.

3 Sondaż ten omóvłiony jest wstępnie w Kutyłowski i Rzepliński 1981. OBOP rozpo­wszechniał też dwa krótkie komunikaty z tego badania: ,,Opinie na temat łapownictwa jako przestępstwa i faktu społecznego" oraz „Zjawisko łapownictwa: jego zasięg i ocena w opinii publicznej". Planowanemu powtórzeniu szeregu pytań z tego sondażu w roku 1982 przeszkodziło wprowadzenie stanu wojennego.

4 Sondaż Kutyłowskiego i Rzeplińskiego z 1976 roku nastawiony był częściowo na porów­nania z wcześniejszymi sondażami, zwłaszcza z sondażem dotyczącym protekcji, patrz Krze­miński 1975.

Porównawcza analiza zjawisk korupcyjnych w Polsce ... 95

Należy też dodać, że dane z sondaży przeprowadzonych w latach 1964-1996 rozproszone są w rozmaitych archiwach i z reguły nie nadają się do bezpośrednie­

go wykorzystania, jeśli nie dokona się należytego wysiłku dokumentacyjnego. Trudno też dopatrzyć się w wysiłkach kryjących się za wieloma ( choć nie

wszystkimi) spośród tych sondaży usiłowania testowania explicite sformułowa­nych hipotez teoretycznych, aczkolwiek nie ma wątpliwości, że same sondaże są

interesującym podłożem dla wyżej wymienionych możliwości analitycznych oraz że materiały te są wyjątkowe, jeśli chodzi o kraje tzw. ,,realnego socjalizmu".

Strategia badawcza W moim przekonaniu, informacje zawarte w sondażach przeprowadzonych

w okresie ostatnich (nieomal) trzydziestu pięciu lat stanowią podstawę do wszelkich prób kompleksowego badania korupcji w Polsce współczesnej. Istot­

ną częścią proponowanego projektu jest stworzenie bazy danych zawierającej informacje co do pytań, wskainików i koncepcji zastosowanych w najważniej­szych sondażach na temat korupcji, zrealizowanych w Polsce od roku 1964 (nic

nie wiadomo o sondażach wcześniejszych).5

Wymaga to selekcji sondaży i pytań w drodze przeglądu bardzo obszernego materiału archiwalnego, a następnie uzyskania interesujących mnie danych, bądz w drodze zakupu (np. w przypadku CBOS) bądz przez ich udostępnienie

na innych zasadach. Według wstępnego rozeznania z 1997 roku sondaży takich, albo samodzielnych fragmentów sondaży (obejmujących kilka pytań lub odręb­ny moduł pytań, dalej nazywanych sondażami pomocniczymi) było około 35,

z czego około 25 miałoby charakter podstawowy. Wstępne wyniki uzyskane z analizy sondaży już udostępnionych są bardzo obiecujące teoretycznie i nie pozostawiają wątpliwości co do zachodzenia zmian w czasie, jeśli chodzi o roz­kłady zmiennych opisujące aspekty korupcji (a), (b), (c) i (d), patrz powyżej.6

Opis bazy danych oraz wstępne wyniki analizy tej bazy danych staną się przedmiotem raportów badawczych z realizacji projektu. Raporty te zostaną udostępnione w Internecie, co powinno pomóc w koordynacji badań zajmują­

cych się zjawiskami korupcji.7 Pogłębiona analiza bazy danych (składających się

5 Chodzi tu o sondaż wstępnie opisany w opracowaniach: Jasiński 1964 oraz Krzemiński 1975

6 Uczestnicy projektu mieli pod koniec 1997 roku dostęp do danych z niektórych spośród tych pomocniczych sondaży.

7 W projekcie raportu zaznaczono, że jeśli chodzi o przygotowanie i prezentację w Inter­necie bazy danych na temat korupcji, to interesujące i warte vrykorzystania są doś-wiadczenia Question Bank (Department of Sociology, University of Surrey) będącego częścią Center for Applied Social Surveys, Economic and Social Research Counsil, Wielka Brytania.

96 Andrzej J Kutyłowski

z baz danych pomocniczych) mieć będzie zarówno znaczenie teoretyczne, jak i aplikacyjne.

Co do teorii, to interesuje mnie w szczególności, do jakiego stopnia hipote­zy teoretyczne wykształcone w odniesieniu do społeczeństw zachodnich i kra­jów rozwijających się (np.]. Gardiner, A]. Heidenheimer,J. Scott i inni) znaj­dują zastosowanie do Polski jako kraju „realnego socjalizmu". Dalszym

przedmiotem zainteresowania jest specyfika kształtowania, stosowania i funk­cjonowania prawa w warunkach „realnego socjalizmu" w odniesieniu do zja­wisk korupcyjnych.

Co do zastosowań, to interesują mnie w szczególności możliwości i realia od­działywania istniejącymi normami prawnymi. Konkretnym przykładem może być tutaj bateria pytań, zadanych dwukrotnie w połowie lat 90. (w sondażach OBOP) na zlecenie Urzędu Zamówień Publicznych, w związku z nowymi instru­

mentami prawnymi regulującymi zakupy jednostek państwowych. Wspomniana wyżej baza danych będzie punktem wyjścia do przeprowadze­

nia ogólnopolskiego sondażu (nazywanego dalej sondażem głównym), który

pozwolić ma na pokazanie zmian w strukturze postaw wobec korupcji w okre­sie 1964-2000, ze szczególnym naciskiem na kompleksową analizę rozpo­wszechnienia się rozmaitych form korupcji, jej deklarowanych przyczyn oraz preferowanych sposobów jej zwalczania w latach 90.

Sondaż ten pozwoli na teoretycznie zorientowany opis struktury zjawisk ko­rupcyjnych, posttzeganych przez ogólnopolską losową próbę respondentów, jak też na porównania w czasie, jeśli chodzi o poszczególne aspekty korupcji.Je­

śli chodzi o porównania w czasie, to interesujące są m.in. różnice cechujące lata 60. tzn. (,,mała stabilizacja"), lata 70. (,,budowa tzw. drugiej Polski"), lata 80. (,,kry­zys") i lata 90. (,,demokracja").

W fazie przygotowania sondażu głównego zamierzam wykorzystać wybrane

informacje o charakterze instytucjonalnym, zarówno o charakterze ilościowym (np. statystyki skazań), jak i jakościowym (akta sądowe), jak też przeprowadzić ograniczoną liczbę pogłębionych wywiadów (informant-interviewing).

Empiryczne badanie zjawisk korupcyjnych w okresie ttzydziestu pięciu lat w dwóch systemach społeczno-prawnych i czterech okresach rozwoju „realne­go socjalizmu" i postkomunistycznej transformacji, skrótowo przedstawione po­wyżej, jest pierwszym z trzech głównych celów badań.

Celem drugim jest lepsze teoretyczne poznanie zjawisk korupcyjnych. Głównym podejściem teoretycznym będą tutaj teorie racjonalnego wyboru i teorie wymiany (Downs 1956; Olson 1965; Hirschman 1970; Coleman 1971

i póiniejsze prace tegoż autora). Ten typ podejścia obejmuje sytuacje,

Porównawcza analiza zjawisk korupcyjnych w Polsce ... 97

w których występuje zarówno maksymalizacja (maximization), jak i „spełnia­nie" (satisficing; H. Simon) pewnych funkcji celu.

Nie zamierzam przy tym stronić od wykorzystania socjologicznie zoriento­wanych wersji teorii racjonalnego wyboru, gdzie np. normy społeczne konkuru­ją z normami prawnymi, a ,,funkcja celu" nie jest pojmowana jako prosta maksy­malizacja użyteczności. Ten typ podejścia umożliwia konkretne analizy w kate­

goriach zasobów, interesów i zdarzeń będących przedmiotem zainteresowania aktorów oraz kontroli nad zdarzeniami: w tym kontekście możliwe jest analizo­wanie mocy (power) poszczególnych aktorów jako wypadkowej wyżej wymie­

nionych aspektów Q.S. Coleman,]. Elster 1986, i inni).8

Uważam też, że to właśnie podejście teoretyczne pozwala na stawianie kon­kretnych pytań co do sposobów, w jakie dobra publiczne (public goods) mogą być tworzone w konkretnych warunkach Polski lat 90. Odpowiedzi na pytania

tego rodzaju stanowią podstawę formułowania rekomendacji, jeśli chodzi o zwalczanie i zapobieganie korupcji, co stanowi trzeci z celów projektu.

Podejście oparte na teoriach racjonalnego wyboru ma bliskie związki z tzw.

dziedziną analizy decyzyjnej (decision ana!ysis; Ronald A Howard i in.)9, która stanowi esencję metodologii, na której można i powinno się oprzeć zasadne re­komendacje antykorupcyjne.

Teorie racjonalnego wyboru uzupełnione zostaną pojęciami „kultury korup­

cji" oraz podejściem znanym jako „produkcja kultury" (production of culture -Peterson 1976). To ostatnie podejście znalazło szerokie zastosowanie w socjolo­gii, a pojęcie kultury (np. kultury politycznej) jest podstawowym pojęciem w po­

litologii. Przedmiotem szczególnego zainteresowania będą przełomy kulturowe (cultural breakthroughs - Heirich 1976), zwłaszcza w odniesieniu do kultury prawnej, a zwłaszcza warunki konieczne takich przełomów.

Wymienione wyżej aspekty teoretyczne wymagają włączenia do kwestiona­

riusza pytań o związkach między zachowaniami korupcyjnymi a strukturą spo­łeczną. Moją intencją jest wykorzystać w tym celu niektóre „klasyczne" skale wy­korzystywane w badaniach międzykrajowych (np. skale autorytaryzmu) oraz

nowe skale dostosowane do warunków polskich (np. skalę lewicowego radyka­lizmu, skalę instrumentalności w działaniu bądz skalę „pozycji rynkowej" re­spondenta opartą na zmiennych społeczno-ekonomicznych). W tym celu nawią-

8 Jedną z wczesnych ilustracji tego typu analizy znaleźć można w: Hernes 1974, patrz tak­że Elster 1986.

9 Wstępem do analizy decyzyjnej może być lektura następujących prac: Howard 1988: 679-695 oraz Keeny 1992.

98 Andrzej J Kutyłowski

zana została współpraca z Zakładem Porównawczych Analiz Nierówności Spo­łecznych Instytutu Filozofii i Socjologii PAN (kierownik prof. K. M. Słomczyń­

ski), skąd otrzymałem niektóre wybrane sondaże (polskie i zagraniczne), w których skale te występują i dostęp do których będzie pomocny w wykorzy­staniu tych skal i związanych z nimi pojęć w głównym sondażu. [ ... ]

Uzupełnienia i zakończenie Zarówno baza danych historycznych i współczesnych, jak i wyniki głównego

sondażu mogą posłużyć innym badaczom w bardziej szczegółowych badaniach

krajowych oraz w badaniach międzykrajowych. Należy też oczekiwać, iż mogą one być przydatne politykom i administratorom, zwłaszcza w związku z przystę­powaniem Polski do organizacji państw europejskich, w których zjawiska ko­rupcji przybierają odmienne formy niż w kraju, bądz występują w odmiennym

natężeniu.

Niezbędne narzędzia do analizy danych, implikowanych przez wspomniany kontekst teoretyczny, a nie stosowanych dotychczas na szerszą skalę w polskiej

socjologii i kryminologii, stanowią modele statystyczne, których zastosowanie ułatwiają programy komputerowe takie jak Limdep, GLIM, S-Plus (lub R), oraz specjalistyczne programy do analiz wielowymiarowych tablic kontyngencyj­nych (CoCo, LeM, MiM, DIGRAM) i analiz zmiennych z odwołaniem się do

zmiennych ukrytych (TestGraf). Prezentacja wyników projektu przyjmie formę raportów, które przeznaczo­

ne będą do póiniejszej publikacji. Główne wyniki projektu przedstawione zo­

staną akademickiej publiczności w formie obszernego raportu, który opubliko­wany zostać powinien jako książka.

Jeśli chodzi o popularyzację wyników badania, to pożądane byłoby zorgani­zowanie ogólnopolskiego seminarium, poświęconego prezentacji systematycz­

nej refleksji z badań na temat korupcji w Polsce.rn Ponieważ w seminarium tym powinni wziąć także udział naukowcy nie związani z proponowanym projek­tem, koszty jego organizacji nie zostały włączone do budżetu.

Z racji rozległości i drażliwości tematów poruszanych w sondażu uzasadnio­ne jest przebadanie dużej i bardzo starannie dobranej próby z wykorzystaniem

10 W roku 2000 autor projektu omówił jego założenia w referacie „Porównawcza analiza zjawisk korupcyjnych w Polsce: zarys projektu badawczego i wstępne -wyniki" przedstawio­nym na zjeździe Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, Rzeszów-Tyczyn. Popularyzacji projektu przyświecał także referat „O zrozumieniu zjawisk korupcji przez sondaże" -wygłoszo­ny na ogólnopolskim seminarium „Korupcja - próba opisania zjawiska" zorganizowanym przez program „Przeciw korupcji" (maj 2000).

Porównawcza analiza zjawisk korupcyjnych w Polsce ... 99

dobrze przetestowanego kwestionariusza. Ośrodek Realizacji Badań Sondażo­wych Instytutu Filozofii i Socjologii PAN (ORBS) ma wystarczające doświadcze­

nie w realizacji tego typu badań.

Wdrożenie założeń badawczych

Finansowanie projektu Propozycje badawcze opisane powyżej zyskały przychylność prof. Andrzeja

Rzeplińskiego, kierownika Zakładu Kryminologii i Polityki Kryminalnej Instytu­tu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji, Wydziału Stosowanych Nauk Społecz­nych Uniwersytetu Warszawskiego, który złożył do KBN wniosek o sfinansowa­nie projektu z nim samym jako kierownikiem11 i autorem artykułu jako głów­

nym wykonawcą. Wniosek, zawierającym.in. powyższy opis projektu ze stosow­nymi drobnymi zmianami stylistycznymi, został przyjęty do realizacji w sekcji nauk prawnych w zespole nauk humanistycznych, społecznych i prawnych,

i uzyskał budżet w wysokości odpowiadającej około 2/3 oryginalnie propono­wanego budżetu. Czas trwania projektu ustalono ostatecznie na okres listopad 1998 - marzec 2001.

Zważywszy na redukcję oryginalnego budżetu, typową w przypadku KBN,

zakres początkowo proponowanych prac ( a wraz z tym i proponowany harmo­nogram) uległy zawężeniu. Nie zmienia to faktu, iż autor projektu będzie usiło­wał zrealizować jego oryginalne cele w przyszłości przy wykorzystaniu fundu­

szy z innych zródeł lub przy współpracy z innymi badaczami. W projekcie finansowanym przez KBN główny nacisk położony został na

skompletowanie bazy danych sondażowych na tematy korupcyjne, jako warun­ku koniecznego do przeprowadzenia sondażu głównego o charakterze porów­

nawczym, oraz samo zaprojektowanie i przeprowadzenie owego sondażu w sposób maksymalizujący porównania oraz uwzględniający związki między strukturą społeczną a zjawiskami korupcyjnymi. Analiza danych z sondażu głów­

nego, spełniającego te dwa kryteria, miała być przeto środkiem do osiągnięcia dwóch pierwszych i głównych celów badawczych projektu, przedstawionego w poprzedniej części artykułu.

11 Przepisy KBN vrymagały, aby kierownik projektu miał stałe miejsce zatrudnienia w Pol-sce.

100 Andrzej J Kutyłowski

Przygotowanie bazy danych Podstawą prac nad przygotowaniem porównawczego sondażu na temat

zjawisk korupcyjnych był przegląd przez autora tego artykułu zasobów archi­walnych dwóch głównych instytucji, zajmujących się regularnie sondażami opinii publicznej oraz okazjonalną realizacją zlecanych badań, w tym nauko­wych, a mianowicie Ośrodka Badania Opinii Publicznej przy Telewizji Pol­

skiej (OBOP) oraz Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS). Przejrzane zostały także zasoby Archiwum Badań Społecznych Instytutu Studiów Poli­tycznych P AN12 oraz Biura Studiów i Analiz TVP ( to ostatnie przechowuje da­

ne archiwalne z sondaży realizowanych przez OBOP w okresie przed jego prywatyzacją). Autor projektu nawiązał ponadto kontakt z badaczami, którzy prowadzili w przeszłości „autorskie" badania nad korupcją, oparte na instru­mentach sondażowych oraz z autorami wybranych studiów nad strukturą

społeczną.

Czynności te zaowocowały przygotowaniem listy sondaży lub modułów son­daży, które w istotny sposób odpowiadały założeniom badawczym projektu,

a przeto i sondażu głównego. Przeważająca część wyselekcjonowanych sonda­ży oparta jest na realizacjach ogólnopolskich probabilistycznych prób losowych (lub pseudolosowych) dorosłej ludności kraju.13 Dodatkowa lista objęła sonda­że (lub grupy pytań), które mogą być przedmiotem zainteresowania, lecz

których uwzględnienie nie było absolutnie niezbędne z punktu widzenia zało­żeń badawczych projektu. 14 Na tym etapie badania potwierdzone i skonkretyzo­wane zostały możliwości efektywnych porównań opinii i postaw wobec zjawisk

korupcyjnych w różnych okresach czasowych na podstawie archiwalnych mate­riałów sondażowych.

Jeszcze przed oficjalnym rozpoczęciem grantu KBN podjęto usiłowania ma­jące na celu udostępnienie danych przez ośrodki archiwizujące bądz przez ich

12 Archhvum to już nie istnieje. Informacje na temat jego działalności znaleźć można w je­go biuletynach, patrz Mazur 1994.

l3 W ostatnich latach zwiększyły się trudności w uzyskaniu -wywiadów z (prawie) wszyst­kimi vrylosowanymi respondentami i zaczęto, celem uzyskania reprezentatywności próbki, w coraz większym stopniu korzystać z próby rezerwowej uwarstwionej i -wylosowanej w ten sam sposób jak próba główna. Należy rozróżnić sytuacje korzystania lub niekorzystania z te­go typu próby rezerwowej. Zrealizowaną próbkę, w której znacząca część respondentów po­chodzi z próby rezerwowej, nazywam tutaj próbką pseudolosową.

14 W niektórych przypadkach przydatność vrybranych bloków pytań z konkretnych son­daży przeprowadzonych przez CBOS najlepiej było ocenić w świetle vryników sondażu głów­nego. Z tego względu zdecydowano się na ewentualne „nabycie" danych wtórnych po zakoń­czeniu sondażu głównego.

Porównawcza analiza zjawisk korupcyjnych w Polsce... 101

autorów. Chociaż szereg sondaży lub modułów sondażowych zostało bezpłat­nie udostępnionych celem wtórnych analiz o charakterze naukowym już przed oficjalnym rozpoczęciem projektu w listopadzie 1998 roku, to jednak sprawdze­nie danych i wstępna ich analiza zakończone zostały póiniej.

Większość udostępnionych zbiorów miała postać danych w formacie SPSS uzupełnionych o klucze kodowe i kwestionariusze. Niektóre zbiory w tej posta­ci wymagały pewnych korekt (np. zbiór danych zawierał nie te zmienne, które były przedmiotem zainteresowania), co wymagało z kolei ponownego kontaktu z ośrodkami archiwizującymi. Wszystkie spośród tego typu zbiorów wymagały sprawdzenia danych poprzez porównanie brzegowych rozkładów zmiennych (tzw. marginesów) z rozkładami występującymi w pisemnych raportach z ba­dań. Jest też regułą, że zmienne odpowiadające poszczególnym pytaniom są w formacie SPSS opisane skrótowo, co powoduje, że niezbędny jest dostęp za­równo do kluczy kodowych, jak i kwestionariusza. Inną regułą są trudności w uzyskaniu pełnej informacji o procedurach doboru próby.

Sprawdzenie danych przybrało ekstremalne formy w przypadku danych son­dażowych, które udostępnione zostały w postaci surowej, aczkolwiek z klucza­mi kodowymi, kwestionariuszem oraz rozkładami brzegowymi ( dotyczy to przede wszystkim niektórych sondaży realizowanych w dalszej przeszłości

przez OBOP). Zbiory te wymagały „odszyfrowania", co z kolei domagało się wykorzystania

specjalistycznych narzędzi i nader pracochłonnego detektywistycznego podej­ścia. Mimo że większość tego typu zbiorów danych została odtworzona w cało­ści lub w części, w niektórych przypadkach fragmenty danych zostały bezpow­rotnie zaprzepaszczone. Czytelne dane oczyszczone z błędów zostały przygoto­wane w formacie SPSS.15 W ten sposób powstał wstępny opis formy i treści ma­teriałów archiwalnych, włączonych do projektu.

Wstępna analiza bazy danych niezbędna do przygotowania kwestionariusza oparta była na klasyfikacji dziedzin, których dotyczyły pytania, przypisaniu py­tań do poszczególnych dziedzin oraz porównaniu rozkładów odpowiedzi po­przez inspekcję rozkładów brzegowych, dwudzielczych tablic częstości lub wy­kresów graficznych. Na tym etapie konieczne stało się uzyskanie szerszej orien­tacji o badaniach z dziedziny stratyfikacji społecznej (w szczególności bada­niach przeprowadzonych w !FiS PAN).

is Procedura taka byłam.in. niezbędna w przypadku -wyjściowego sondażu Kutyłowskie­go i Rzeplińskiego z roku 1976, patrz przypis 3. Zaowocowała ona pełnym dostępem do da­nych po dvrudziestu pięciu latach od przeprowadzenia sondażu.

102 Andrzej J Kutyłowski

Ponieważ dane sondażowe nie są jedynym źródłem informacji o zjawiskach korupcyjnych, przedmiotem zainteresowania stały się też artykuły prasowe, opi­nie wybranych osób z różnych środowisk oraz oficjalne statystyki. Wykres 1 ilu­struje spadkową tendencję, jeśli chodzi o karalność za korupcję w odniesieniu do trzech artykułów kodeksu karnego w latach 70. i 80.16 Wstępny przegląd

identycznych (lub podobnych) wskaźników dla lat 90. nie wskazuje na od­

wrócenie się tej tendencji, przy jednoczesnym raptownym wzroście zasięgu i in­tensywności zjawisk korupcji.

Wykres 1. Liczba skazanych w latach 1970-1993 na podstawie trzech artyku­łów dawnego kodeksu karnego dotyczących korupcji

800

600

400

200

o

Liczba skazanych na podstawie trzech art. k.k.

--o--

--0--

a239 a240 a244

70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 rok

16 Artykuł 239 stwierdzał m.in. że osoba, która w związku z pełnieniem funkcji publicznej przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo ich obietnicę, podlega określonej karze po­zbawienia wolności. Ta kara była wyższa dla osoby pełniącej funkcję publiczną, która uzależ­

nia czynność służbową od otrzymania korzyści lub takiej korzyści żąda. Artykuł 240 k.k. stwierdzał ponadto, że kto dopuszcza się przestępstwa określonego w art. 239 pełniąc funk­cję związaną ze szczególną odpowiedzialnością albo przyjmując korzyść majątkową w wiel-

Porównawcza analiza zjawisk korupcyjnych w Polsce ... 103

Przygotowanie koncepcji sondażu Postulat dostarczenia przez sondaż główny informacji o związkach między

strukturą społeczną a zjawiskami korupcyjnymi uwzględniony został poprzez na­wiązanie współpracy z prof. Henrykiem Domańskim, celem wykorzystania ogól­nopolskiej próbki, na której w 1998 roku zrealizowano jego sondaż dotyczący podziałów społecznych oraz formowania się klasy średniej w Polsce.17 Próba ta

była losowa, imienna, z warstwowaniem względem makroregionów (według GUS) oraz kategorii wielkości miejscowości (w odniesieniu do struktury całej po­pulacji z końca 1995 roku). Obejmowała ona 1600 respondentów i została uzu­

pełniona o próbę rezerwową tej samej wielkości. Osoby wylosowane do próby rezerwowej zostały dopasowane do osób z próby zasadniczej pod względem zgodności płci i podobieństwa wieku. Próba ta spełniała wszystkie praktyczne kryteria reprezentatywności względem populacji ludzi dorosłych (nie młodszych

niż 18 lat), które uwzględnia się w polskich sondażach. Z próby podstawowej i re­zerwowej ORBS uzyskał w tym badaniu łącznie 1596 przypadków.

Dodatkowym powodem zainteresowania tym sondażem na temat struktury

społecznej był niefortunny fakt, że wprowadzenie ustawy o ochronie danych osobowych wydawało się uniemożliwić ewentualne wylosowanie nowej prób­ki imiennej, albowiem w pewnym okresie baza danych imiennych PESEL, z której losuje się takie próbki, przestała być dostępna dla badaczy.

Konstrukcja sondażu głównego oraz dobór próbki pomyślane zostały tak, aby informacje o zachowaniach, opiniach i postawach (anty)korupcyjnych mo­gły zostać uzupełnione informacjami o położeniu respondentów w strukturze

społecznej zebranymi dwa lata wcześniej. Do próbki miały zatem wejść osoby, które dwa lata wcześniej uczestniczyły w sondażu H. Domańskiego. Wcześniej­

sze doświadczenia ORBS zaświadczały, że powtórne dotarcie do respondentów nawet po pięciu latach daje blisko 75% realizowalności, co uzasadniało oczeki-

kich rozmiarach lub jej obietnicę podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3. Artykuł 244 dotyczył pośrednictwa z załatwieniu spravry w zamian za korzyść majątko­wą lub osobistą dzięki wpływom, faktycznym lub rzekomym, w instytucjach państwovrych lub społecznych. Wykresy te oparte są na częstościach ( opatrzonych pieczątką Wydziału Spra­wozdawczości Ministerstwa Sprawiedliwości z datą 7.10.1994) rozpowszechnionych razem z anonimową informacją dotyczącą korupcji. Dokładniejsze informacje tego typu znaleźć można w tomach „Statystyki Sądowej" vrydawanej przez Departament Organizacji i Informa­tyki Ministerstwa Sprawiedliwości.

17 Badanie to zostało zrealizowane w ramach projektu ,Jak formują się klasy średnie w okresie transformacji", przygotowanego przez zespół w składzie H. Domański (kierownik projektu), W. Wesołowski, B. Durka, M. Nietrzebka, F. Sztabiński i P. Sztabiński. Projekt zreali­zowano w ramach grantu KBN nr HOlF-012-13.

104 Andrzej J Kutyłowski

wanie ORBS, że tak sama realizowalność da próbkę z około 1200-1300 respon­

dentami.

Zasięg tematyczny sondażu Jak wynika z poprzednich uwag, kwestionariusz sondażu głównego idealnie

spełniać miał szereg metodycznych i treściowych postulatów, a przy tym musiał

„stać na własnych nogach", co w praktyce oznaczało konieczność rozmaitych

kompromisów dotyczących zakresu i porównywalności pytań. W tej sytuacji du­

żą rolę odegrał pilotaż przeprowadzony po metodycznej konsultacji.18

Pominąwszy szereg zmian wprowadzonych w rezultacie pilotażu kwestiona­

riusz Opinie o rozmaitych zwyczajach oraz o przestrzeganiu przepisów prawa składa się z dziewięciu bloków pytań. Są to:

A Opinie o rozmaitych zachowaniach i zwyczajach (potępienie lub aprobata

szeregu zachowań, z których część również wystąpiła w inicjującej części

kwestionariusza w sondażu z 1998 roku; siedem rodzajów zachowań ocenia­

nych względem częstości występowania i ewentualnego ich zwalczania; krót­

kie pytania o stosunek do zasad moralnych).

B. Protekcja ( częstość oraz aprobata lub potępienie załatwiania spraw po znajo­

mości; powody takiego sposobu załatwiania spraw; sposoby postępowania

respondenta i innych osób w takich przypadkach; częstość i charakter osobi­

stych doświadczeń tego typu).

C. Łapownictwo (powszechność łapówek przy załatwianiu spraw, potępienie

lub aprobata łapówek; sposoby postępowania - w tym danie łapówki - przy

załatwianiu dziewięciu typów spraw; dziedziny działalności a łapownictwo;

jacy ludzie biorą lub dają łapówki; dynamika łapownictwa; osobiste doświad­

czenia respondenta z łapówkami, w tym rodzaj sprawy i ilość pieniędzy).

D. Korupcja ogólnie ( częstość występowania; skorumpowanie w 27 zawodach

i grupach; częstość i rodzaj korupcji wśród wysokich urzędników państwo­

wych; korupcja a przekainiki masowe; procedury rozliczenia polityków

i urzędników państwowych; ocena działań antykorupcyjnych; sposoby ogra­

niczenia i zwalczania korupcji w odniesieniu do sytuacji gospodarczej kraju

i jego obywateli; porównania międzynarodowe).

E. Słuszność i przestrzeganie przepisów prawa (generalne zasady; jak karać

18 Artykuł ten ogranicza się do skrótowego przedstawienia założeń badawczych i nie jest przeto opisem procesu badawczego, w którym korzystałem z komentarzy i wsparcia szeregu osób i instytucji, w zdecydowanej większości przychylnych badaniu. Informację o tych ko­mentarzach i wsparciu wraz z podziękowaniami zamieszczam w oddzielnym raporcie doku­mentującym narzędzia badawcze, patrz Kutyłowski 2001a.

Porównawcza analiza zjawisk korupcyjnych w Polsce... 105

uczestników trzynastu typowych układów przestępczych; zasady postępowa­nia śledczego; występowanie korupcji w organach ścigania, prokuraturze, są­

dach i więziennictwie). F. Korupcja a polityka ( ocena rządów PZPR i obecnego systemu władzy, w tym

zagadnienie reprezentacji interesów; ocena prywatyzacji; poglądy politycz­ne; 15 wskazników postaw politycznych; usystematyzowane zagadnienia

tzw. lustracji; opinie o dekomunizacji, ordynacji wyborczej do Sejmu i finan­sowaniu partii politycznych.

G. Opinie i odczucia co do rozmaitych zachowań (22 wskainiki konserwatyw­

nego autorytaryzmu, nieodpowiedzialności moralnej i samooceny w formie stosowanej w przeszłości w szeregu badań polskich i zagranicznych).

H. Tzw. metryczka oraz doświadczenia i sytuacja życiowa respondenta (zmienne charakteryzujące strukturę społeczną i położenie jednostki w tej strukturze,

w tym sytuacja zawodowa, klasa, zawód, dochody, zamożność, wykształcenie, religijność, preferencje wyborcze i subiektywna deprywacja dochodowa).

I. Pytania do ankietera.

Kwestionariusz umożliwia porównania z wybranymi pytaniami występujący­mi w trzydziestu jeden sondażach, z których najwcześniejszy zrealizowany zo­stał w roku 1964, a najpóiniejszy w roku 1997 (patrz wykres 2).19 Z wykresu wy­nika, że baza danych umożliwia przynajmniej jedno bezpośrednie porównanie

rozkładu pytania z sondażu głównego z rozkładem pytania z sondażu przepro­wadzonego w 1975 roku, co najmniej dwa bezpośrednie porównania rozkładu pytań z sondażu głównego z sondażami z 1987 roku itd. Wśród tego typu

porównywalnych sondaży występują zarówno sondaże z archiwum OBOP, CBOS, jak też sondaże spoza tych ośrodków udostępnione przez badaczy. Wśród tych ostatnich szczególnie istotne są sondaże zrealizowane przez bada­czy związanych z !FiS PAN i dotyczące struktury społecznej.

Realizacja sondażu Z racji wejścia w życie ustawy o ochronie danych osobowych ORBS czul się zo­

bowiązany zastosować do wymogu Departamentu Rejestrów Państwowych MSW i przy realizacji sondażu w 2000 roku dołączył do listu zapowiedniego specjalną kartę pocztową, której odesłanie było równoznaczne z odmową uczestnictwa w sondażu. Liczba odmów była tym razem zdecydowanie wyższa niż w innych ba­

daniach z poprzednich okresów, gdzie sięgała według ORBS do 28%. Faktyczna

19 Liczba ta może się zwiększyć, jeśli uwzględni się sondaże z lat 1998-2000, które jeszcze nie weszły do bazy danych przygotowanej w ramach projektu KBN, patrz przypis 14.

106 Andrzej J Kutyłowski

realizowalność wyniosła zatem 54%, co zdaniem specjalisty wynikało z „błędnego rozumienia w społeczeństwie ustawy o ochronie danych osobowych".

W pierwszej fazie zbierania danych zrealizowano ostatecznie 868 wywiadów przed okresem wakacyjno-urlopowym w roku 2000, co spowodowało koniecz­ność dolosowania respondentów, tak aby całkowita liczebność próbki wynosiła co najmniej 1200 osób i przeprowadzenia z nimi wywiadów opartych na dosto­

sowanym kwestionariuszu po okresie wakacyjno-urlopowym. Dostosowanie kwestionariusza było niezbędne z powodu wycofania się jednej partii z koalicji rządowej, co siłą rzeczy spowodowało konieczność modyfikacji kilku pytań do­tyczących korupcji politycznej, a przeto ponowny druk ankiet. Komplikacja ta pociągała też za sobą zwiększenie kosztów badania, a przede wszystkim opóźnienie w przekazaniu danych do analizy.

Wykres 2. Liczba sondaży, według roku przeprowadzenia, w których wystę­puje co najmniej jedno porównywalne pytanie

"' .o

-~

1960 1965 1970 1975 1980 rok

1985 1990 1995 2000

Dolosowanie dało jednakowoż autorowi sondażu możliwość dostosowania struktury próbki do struktury populacji z końca 1998 roku. Celem posiadania

Porównawcza analiza zjawisk korupcyjnych w Polsce... 107

próbki najbardziej zbliżonej do pierwotnie założonego badania panelowego przyjęto zasadę, że w 2000 roku najmłodsi respondenci mają lat co najmniej 20,

tak jakby „zestarzeli się" od roku 1998, co oznaczało warstwowanie dla kohort o dwa lata starszych. W rezultacie wylosowano respondentów, którzy, uzupeł­niając uczestniczących w pierwszej fazie badania, zapewnili próbie taki sam ro­dzaj reprezentatywności (względem populacji z 1998 roku), jak próbka zreali­

zowana w roku 1998 (względem populacji z 1995 roku), lecz dla dorosłej lud­ności Polski nie młodszej niż lat 20. Ostatecznie przeprowadzono 341 wywia­dów w fazie drugiej.

Obie fazy badania objęte zostały szczegółową kontrolą, która polegała m.in. na powtórnych wywiadach (obejmujących tylko szczególne pytania kontrolne) z około 20% respondentów. Wstępna analiza danych rozpoczęła się od przygo­towania przez autora sondażu kluczy kodowych do pytań otwartych, które

uwzględniły poprzednio używane klucze kodowych przygotowane w latach 80. i 90. Podstawą były tutaj wypiski z losowo dobranej podpróbki około 20% an­kiet z pierwszej fazy badania.

Dane z pierwszej fazy zostały ponadto dodatkowo sprawdzone względem in­formacji uzyskanych w badaniu z 1998 roku. Usunięcie zdecydowanie „wątpli­wych" przypadków dało ostatecznie zrealizowaną próbkę 1209 respondentów. Prace nad przygotowaniem zbiorów danych do analizy zostały ostatecznie za­

kończone przez ORBS latem 2001 roku. Mimo drażliwości niektórych pytań oraz dużej objętości kwestionariusza zo­

stał on dobrze przyjęty przez respondentów: ponad 80% wyraziło zgodę na po­

wtórny udział w takim samym badaniu w przyszłości. Charakterystyczną odpo­wiedzią na otwarte pytanie o wrażenia z wywiadu, oprócz odpowiedzi krytycz­nych, było nieoczekiwana i popularna odpowiedz, że respondent dużo nauczył się o tematyce badania.

Dane z pierwszej i drugiej fazy badania zawierają obszerne informacje na te­mat opinii i postaw wobec korupcji w roku 2000 z możliwością szerokich po­równań z przeszłością. Dane z pierwszej fazy badania, uzupełnione o dane

z 1998 roku tworzą panel obejmujący obserwacje z 1998 roku (głównie) na te­mat struktury społecznej, powtórne obserwacje z 2000 roku na te same tematy

20 Wstępne porównawcze -wyniki oparte na głównym sondażu przedstawione zostały w referacie ,Judicial corruption: the justice system and public opinion in Poland: perceptions and policy recommendationes" (sesja na temat ,Judicial corruption: causes, consequences and remedies") oraz w dyskusjach prowadzonych w ramach sesji „Indicators to monitor per­formance of institutions: concepts and approaches" na konferencji „lOth International Anti­corruption Conference", 7-11.10.2001, Praga.

108 Andrzej J Kutyłowski

oraz obserwacje z roku 2000 na tematy korupcyjne (Kutyłowski 2001b). Wydaje

się uzasadnione stwierdzenie, że oba zbiory mają cechy unikatowe i stanowią

odpowiednią platformę do realizacji teoretycznych zamierzeń projektu.

Projekt badawczy zarysowany w pierwszej części tego artykułu zyskał tym sa­

mym niezbędną empiryczną podstawę do analiz danych mających na celu reali­

zację jego dwóch głównych celów.

Aktualna faza badania obejmuje popularyzację wstępnych porównawczych

wyników opartych na sondażu głównym20 oraz pogłębioną analizę danych

opartą na teoretycznych przesłankach projektu.

Literatura

Coleman, James. 1971. Resources for Social Change. N ew York, Wiley. Downs, Anthony. 1956. An Economic Themy of Democracy, New York, Harper and Bro­

thers. Elster, Jon. 1986. Introduction to rational choice. W: Elster, ]., red., Rational Choice.

Oxford: Blackwell. Hernes, Gudmund. 1974. Political resource transformation "Scandinavian Political Stu­

dies", t. 9 (148-70). Heirich, Max. 1976. Cu/tura! breakthroughs. ,,American Behavioral Scientist", t. 19: 685-702. Hirschman, Albert O. 1970. Exit, Voice and Loyalty. Respons es to Decline in Organiza­

tions, and States. Cambridge, MA, Harvard University Press. Howard, Ronald A. 1988. Decision Analysis: practice and promise. "Management Scien­

ce" 34:6, 679-95. Jasiński, Jerzy. 1964. Kwestionariusz. ,,Słuszne czy niesłuszne mryczaje". Warszawa:

OBOP (materiał niepublikowany). Keeny, Ralf L. 1992. Value-Focused Thinking: A Path to Creative Decision Making. Cam­

bridge, MA: Harvard University Press. Krzemiński, Ireneusz. 1975. Kwestionariusz. ,Jak załatwiamy nasze spravry życiowe".

Warszawa: OBOP (materia! niepublikowany). Kutyłowski, Andrzej i Andrzej Rzepliński. 1981. Opinie na temat łapownictwa jako prze­

stępstwa i/aktu społecznego. W: B. Hołyst (red.), Opinia publiczna i środki maso­wego przekazu a ujemne zjawiska społeczne. Warszawa.

Kutyłowski, Andrzej ]. 2001a. ,,Opinie o rozmaitych zwyczajach oraz o przestrzeganiu przepisów prawa, 1964-2000. Opis narzędzi badawczych porównawczego ogól­nopolskiego sondażu o korupcji" (praca niepublikowana).

Kutyłowski, Andrzej]. 2001b. Korupcja i struktura społeczna. Opis narzędzi badawczych badania panelowego, (w przygotowaniu).

Mazur, M. 1994. Archiwum Badań Społecznych - idea a praktyka. Rozmowa z prof. E. Wnuk-Lipińskim. ,,Biuletyn Archiwum Badań Społecznych" nr 2: 2-5.

Olson, Mancur. 1965. The Logic of Collective Action, New York, Harper and Brothers. Peterson, A. 1976. The production of culture. A prelogemon. ,, American Behavioral Scien­

tist'' t. 19: 669-684.