Poradnik dla studentów piszących pracę licencjacką lub magisterską.pdf

Tadeusz T. Kaczmarek

www.kaczmarek.waw.pl

Poradnik dla studentw piszcych prac licencjack

lub magistersk

Warszawa 2005

Dr Tadeusz Teofil Kaczmarek Poradnik Dla Studentw Piszcych Prac Licencjack Lub Magistersk

2

Spis treci strona Zamiast wstpu................................................................................... 2 1. Jak rozwizywa problemy?....................................................... 3 1.1. Kolejne fazy................................................................................. 4 1.2. Jakie s naukowe metody rozwizywania problemw?............... 5 1.3. Krytyczne mylenie...................................................................... 6 2. Czy warto uczszcza na seminarium dyplomowe?................. 7 3. Formuowanie tematu i tezy pracy............................................... 8 3.1. Pierwszy krok przy wyborze tematu............................................ 9 3.2. Cel i tre pracy dyplomowej ........................................................ 11 4. Plan pracy i konspekt.................................................................... 12 4.1. Plan pracy..................................................................................... 12 4.2. Jak oznaczy kolejne czci pracy?.............................................. 14 4.3. Konspekt....................................................................................... 16 4.4. Ukad pracy i spis treci................................................................. 17 5. Literatura przedmiotu i notatki....................................................... 18 5.1. Studiowanie literatury i zbieranie materiaw................................. 18 5.2. Poszukiwanie potrzebnej literatury................................................. 19 5.3. Ocena i selekcja zgromadzonej literatury....................................... 19 5.4. Dokadne zapoznanie si z treci materiaw rdowych............ 20 5.5. Robienie notatek............................................................................ 20 5.6. Notki bibliograficzne artykuu......................................................... 21 5.7. Bibliografia ksiek......................................................................... 22 5.8. Cytaty............................................................................................. 22 6. Odnoniki i przypisy........................................................................ 23 6.1. Opis bibliograficzny ksiki............................................................. 24 6.2. Opis bibliograficzny artykuw........................................................ 25 6.3. Opis prac niepublikowanych........................................................... 25 6.4. Odsyanie do ksiki wczeniej cytowanej w pracy......................... 25 6.5. Kiedy stosujemy por. lub zob. ?.................................................... 26 7. Co to jest plagiat ?........................................................................... 26 7.1. Jak nie popeni plagiatu ?.............................................................. 28 Zacznik - Wzr strony tytuowej.......................................................... 29


3

Zamiast wstpu Witold Doroszewski, nie kwestionowany autorytet w dziedzinie polskiego jzyka stwierdzi przed wieloma laty, e nauka nie jest misterium, ale warsztatem pracy. Natomiast udzia w aktywnym yciu musi by udziaem twrczym i czynnym, a jego wyrazem nie s wiecideka stylistyczne - spotykane u niektrych autorw. Mwi, e sposb najatwiejszy i najczciej stosowany, to sypn tumom w oczy piaskiem nie przesianych, niezwykle i niezrozumiale wygldajcych wyrazw. Najprawdopodobniej chodzi tu o styl pseudonaukowy, dzi nazywany nowomow. Wydaje mi si, e z pewn doz zoliwoci Doroszewski stwierdzi, e niezrozumiao oniemiela, w tym i owym czowieku budzi respekt, a nawet nakazuje milczenie. Od tej refleksji zaczynam prezentacj informacji oraz porad, jak napisa dobr i klarown prac dyplomow lub magistersk. 1. Jak rozwizywa problemy ? Przyczyna zatrzymania si jednostki ludzkiej w jej rozwoju tkwi najprawdopodobniej w tym, e po ukoczeniu formalnej nauki w szkole i zdobyciu pewnych umiejtnoci zawodowych, popada si w rutyn stereotypowych dziaa, a take wypowiadania si i wymiany myli z otoczeniem. W ten sposb mylenie, pojmowane jako aktywno poznawcza, przejawiajca si w rozwizywaniu problemw, zostaje ograniczone i nie jest rozwijane. Tymczasem rozwizywanie problemw, w ujciu psychologicznym, to midzy innymi osiganie pewnych celw, ktre nie mog zosta osignite wycznie w oparciu o dziaania instynktowne i nawyki. Rozwiza problem, to znaczy znale drog lub odpowiedni sposb dziaania. W praktyce moe to nieraz nastpi poprzez chaotyczne , losowe i przypadkowe prby. Dotyczy to jednak wiata zwierzt, natomiast czowiek dokonuje tego poprzez mylenie. Z procesem mylenia mamy do czynienia w takiej sytuacji, kiedy jednostka ludzka posuguje si pamici oraz posiadanymi pojciami, ktre s pomocne w rozwizaniu problemu.1 W tym miejscu moemy postawi intrygujce nas pytanie, jak rozwiza powstay problem naukowy ? Jest to istotne pytanie w wielu sytuacjach pracy naukowej, a take w pewnych sytuacjach yciowych. Wane jest ono rwnie w przypadku studenta przystpujcego do pisania pracy dyplomowej lub magisterskiej.

1 Por. R. Descartes, Rozprawa o metodzie, Krakw 1950, passim.


4

W czasie studiw istnieje teoretyczna moliwo cigania od kolegw. Jest to jednak niedoskonay sposb radzenia sobie z zaistniaym problemem. Doroli nieraz postpuj w podobny sposb, jednak nazywaj to uleganiem modzie, kontynuowaniem tradycji lub innymi eufemizmami. Odmienny sposb rozwizania problemu, to zlecenie poszukiwania rozwizania wsppracownikom lub innym osobom trzecim, co wymaga wadzy nad innymi lub wymaga posiadania pienidzy, aby ich opaci. S jednak sytuacje, e musimy sami rozwizywa powstae problemy i w takim procesie mona wyrni kilka faz.2 1.1. Kolejne fazy W pierwszej fazie nastpuje zdefiniowanie problemu, ktry sami przed sob stawiamy lub osoby trzecie go formuuj. W tej fazie problem jest uwiadamiany jako pewna trudno, ktr naley pokona, oczywicie przy zaoeniu, e istnieje odpowiednia motywacja do dziaania. Jeeli problem jest skomplikowany, wwczas w tej fazie naley dooy stara zmierzajcych do zrozumienia postawionego zadania.3 W drugiej fazie jednostka lub zesp podejmuj czynnoci przygotowawcze, ktre przejawiaj si w tym, e analizuje si zbiory danych wyjciowych, rozkada si problem na szereg czstkowych zagadnie oraz formuuje pewne dodatkowe i pomocnicze pytania. Jednostka lub zesp przypominaj sobie wiadomoci zwizane z danym problemem, a w razie potrzeby szukaj brakujcych informacji i rodkw pomocniczych. rodki pomocnicze, to czsto skomplikowane narzdzia i metody wystpujce w okrelonej dziedzinie nauki lub praktyki. Gros czynnoci w tej fazie rozwizywania problemu odnosi si do poszukiwania optymalnego rozwizania poprzez eksperymenty praktyczne lub procesy mylowe. Szczeglne miejsce zajmuje tu proces stawiania hipotez. W praktyce, jeeli jedna hipoteza nie przynosi rozwizania, wwczas formuuje si nastpn itd. a do znalezienia rozwizania. Naley zauway, e nieraz mona znale rozwizanie zupenie przypadkowo. Trzecia faza, to znalezienie rozwizania lub stwierdzenie niepowodzenia. - W wyniku podjtych dziaa stosunkowo czsto trudnoci zostaj usunite i problem zostaje rozwizany. Przychodzi wwczas zadowolenie i uczucie satysfakcji. Niekiedy po wykonaniu serii eksperymentw zmierzajcych do rozwizania problemu nagle przychodzi olnienie i problem zostaje rozwizany. W przypadku niepowodzenia i braku znalezienia rozwizania przychodzi doek psychiczny i zniechcenie do dalszej dziaalnoci.

2 Por. Z. Pietrasiski, Psychologia sprawnego mylenia, Warszawa 1959, s. 77 nast. 3 Szerzej na ten temat zob.: T. Kotarbiski, O zdolnociach cechujcych badacza. Nauka Polska 1929, t. XI oraz tego samego autora: Sprawno i bd, Warszawa 1958.


5

Czwarta faza obejmuje ostateczne sprawdzanie i cyzelowanie rozwizania. Polega to na dodatkowym sprawdzeniu poprawnoci rozwizania lub na wykoczeniu rozwizania. Chodzi tu o empiryczn weryfikacj teoretycznych uj. O tym, w jaki sposb przebiega ten proces, decyduj ustalone zadania, warunki ich realizacji i wreszcie cechy indywidualne osoby dokonujcej weryfikacji. Jeeli chodzi o form i dynamik gwnych czynnoci mylowych, ktre wystpuj w procesie rozwizywania problemw, to mamy do czynienia z analiz i syntez. Analiza polega na rozkadaniu i dzieleniu zoonej caoci na poszczeglne skadniki oraz wyodrbnianie jej poszczeglnych cech. Jej przedmiotem moe by wiat materialny jak i pojcia oderwane. Abstrahowanie jest jedn z form analizy i wystpuje w procesie mylenia. Polega ono na mylowym wyodrbnieniu okrelonej zoonej caoci z jednoczesnym pominiciem innych cech. Jeeli chodzi o syntez, to polega ona na mylowym czeniu czci, odrbnych cech w pewn cao. Synteza jest odwrotnoci analizy. Analiza nie jest procesem mechanicznego dzielenia caoci na czci. Wyodrbnia ona poszczeglne elementy, ale rwnoczenie ujawnia ich zwizek z innymi elementami. 4 W ten sposb ujawniaj si nowe cechy tych analizowanych elementw i analiza przeplata si z syntez. Z. Pietrasiski uwaa, e rdze procesu mylenia stanowi analiza za porednictwem syntezy, pozwalajca rozpatrywa kady szczeg w coraz to innych kontekstach i przeksztacajca niejako rozpatrywan struktur badanej caoci. Dziki temu wykrywa si nowe cechy i nowe powizania wyjciowych danych zadania oraz jego wymaga.5 1.2. Jakie s naukowe metody rozwizywania problemw ? Metody bada naukowych powstay w cigu procesu rozwoju czowieka od pocztku jego istnienia, kumulacji dowiadcze i uoglnie metodologicznych. Do podstawowych metod naukowych mona zaliczy obserwacj i eksperyment. Obserwacja naukowa to planowy, ukierunkowany i uporzdkowany szereg spostrzee; ma on na celu dokadne poznanie i opisanie badanego zjawiska. Obserwacja moe by czstkowa lub caociowa. Drug metod naukow jest eksperyment, ktry polega na wywoywaniu interesujcego nas zjawiska w warunkach okrelonych i kontrolowanych przez badacza. Eksperyment naukowy, to zabieg polegajcy na wywoywaniu badanego zjawiska w z gry oznaczonych warunkach, ktre mona dowolnie powtarza i zmienia dla przeprowadzenia nad nim obserwacji naukowej.6 Najwaniejsze zalety metody eksperymentalnej s nastpujce: Badacz sam wywouje zjawisko i moe je modyfikowa, 4 Zob. J. Pieter, Praca naukowa, Katowice 1957, s. 67. 5 ibidem, s. 87. 6 Ibidem, s. 110.


6

Eksperyment moe by wielokrotnie powtarzany, Inni badacze mog ten sam eksperyment powtrzy i skontrolowa wyniki, Badacz moe dowolnie zmienia poszczeglne warunki eksperymentu

i rejestrowa dokonujce si zmiany wynikw. 1.3. Krytyczne mylenie

Rozwizywanie problemw wymaga okrelonych rygorw i zasad. Jedn z podstawowych zasad jest krytyczne mylenie. Krytyczne mylenie jest zdolnoci do obiektywnej oceny przedstawionych argumentw albo krytyki stwierdzonych brakw i wycignicia z tego konstruktywnych wnioskw.

Krytyczne mylenie jest potrzebne do osignicia sukcesu we wspczesnym wiecie, w ktrym trzeba by przygotowanym na krytyk oraz prezentacj rnych argumentw pod naszym adresem. Trzeba mie te wiadomo tego, e bywa ono rdem powanych konfliktw. Mona spotka wiele rzeczywistych lub pozornych problemw o nieznanym podou. W takich sytuacjach oczekuje si od nas rozwizania lub wyeliminowania tych problemw. Moe si te zdarzy, e zaistniej sytuacje, kiedy bdzie trzeba sprecyzowa swoje pogldy i zaprezentowa je w sposb skuteczny oraz przekonujcy, a co wicej obroni je.

A oto kilka podstawowych zasad krytycznego mylenia. S to nastpujce umiejtnoci:

jasne i zwize zdefiniowanie problemu, wyselekcjonowanie informacji potrzebnych do rozwizania problemu, rozgraniczenie pomidzy faktami i przypuszczeniami, formuowanie i weryfikowanie hipotez obiecujcych sukces, formuowanie i bronienie susznych wnioskw, ocena argumentw i krytyki ze strony innych osb. Jeeli chodzi o warunki sprzyjajce pojawianiu si twrczych myli, to mona tu wymieni, midzy innymi, brak zaabsorbowania konkurencyjnymi problemami fachowymi, swobod od trosk osobistych, dyskusje ze specjalistami z pokrewnych dziedzin, studiowanie literatury przedmiotu, obserwowanie zdarze mogcych mie znaczenie dla prowadzonych bada.

*

Przedstawione powyej zasady z ca pewnoci oka si uyteczne dla Studentw przystpujcych do pisania swoich prac dyplomowych i magisterskich.


7

2. Czy warto uczszcza na seminarium dyplomowe ? Celem seminarium dyplomowego jest przede wszystkim uwiadomienie studentowi jak skomplikowanym i trudnym zadaniem, jest napisanie dobrej pracy dyplomowej. Drugim krokiem jest poinformowanie studenta, jak dostrzega problemy naukowe, jak je formuowa i rozwizywa. Wreszcie trzeba go nauczy podstawowych elementw warsztatu naukowego. Student powinien pogbi umiejtno krytycznego czytania literatury, nauczy si poprawnego formuowania wasnych myli i przedstawiania cudzych pogldw. Oznacza to, e powinien nauczy si poprawnej techniki prowadzenia pracy naukowej i prezentacji wynikw bada. Zadania seminariw dyplomowych mona uj nastpujco: 1. Pogbianie wiedzy studentw w okrelonej dziedzinie nauki, 2. Poznanie metod badawczych stosowanych w wybranych dziedzinach

wiedzy oraz przysposobienie do udziau w badaniach naukowych, 3. Praktyczne opanowanie takich podstawowych form techniki pracy naukowej

i umysowej, jak: umiejtne obcowanie z tekstem naukowym, sporzdzanie notatek z literatury naukowej, szukanie rde, przygotowanie bibliografii, dbao o nadanie pisanym tekstom odpowiedniej formy (podzia tekstu, akapity, przypisy itp.),

4. Przygotowanie do : Uczestniczenia w dyskusjach naukowych , Rzeczowego, uzasadnionego i klarownego formuowania wasnych

i cudzych pogldw oraz zapatrywa, Posugiwania si poprawn polszczyzn, Przezwyciania lku i odwanego brania udziau w dyskusjach

i w polemikach naukowych.

Jeeli student podejmie decyzj uczszczania na seminarium, to powinien rwnoczenie dokona wyboru promotora. Wybierajc promotora trzeba mie na uwadze nie tylko jego cechy charakterologiczne, ale przede wszystkim jego kwalifikacje merytoryczne, tzn. czy promotor dobrze pokieruje poczynaniami naukowymi studenta. Trzeba si zastanowi i zdecydowa, czy potrzebny nam jest promotor skrupulatny i wymagajcy; egzekwujcy ustalone terminy pisania kolejnych rozdziaw pracy, czy raczej poszukujemy promotora liberaa, ktremu jest obojtne kiedy i co piszemy, byle jako zdy przed terminem obrony pracy.

W zalenoci od decyzji studenta musi on podj samodzielnie trud

merytorycznego wybrania dziedziny i promotora, ktry bdzie chcia pokierowa jego dziaalnoci twrcz. Zwykle na kadej uczelni dziekani ustalaj wykaz seminariw podajc rwnoczenie nazwisko promotora. Jest to due uatwienie. Jednak nieraz obserwuje si, e student przez wiele tygodni kry po rnych seminariach i nie umie podj decyzji. Jest to niebezpieczne zjawisko, poniewa student traci cenny czas, a uczestnicy i promotor maj zakcon prac seminaryjn.


8

Pierwszych kilka spotka seminaryjnych promotor powica na

wyjanienie zasad pisania prac dyplomowych i magisterskich. Midzy innymi mwi o tym, jak naley napisa plan pracy i konspekt, jaki powinien by ukad przyszej pracy. Porusza te pewne oglne kwestie, jak rozwizywa problemy naukowe, i jakie s naukowe metody ich rozwizywania. Mwi zwykle o znaczeniu krytycznego mylenia i take o sposobie sformuowania tematu pracy dyplomowej. Informuje take o zdefiniowaniu celu pracy.

Niezwykle wane dla studenta jest poinformowanie go przez promotora o

metodzie gromadzenia, opracowywania materiaw do pracy i studiowaniu literatury. Promotor powinien ostrzec modego adepta o niebezpieczestwie popenienia plagiatu i o tym, jak nie popenia plagiatu.

Poniewa studenci maj m.in. do due problemy z cytowaniem, odnonikami oraz przypisami, w zwizku z tym naley szczegowo omwi te kwestie.

W czasie trwania spotka seminaryjnych dyskutowane s rozdziay prac licencjackich i magisterskich. Kady uczestnik powinien krytyczne uwagi promotora odnosi rwnie do swojej pracy. Ograniczona liczba godzin przeznaczonych na seminaria, zwaszcza kiedy liczba uczestnikw przekracza 20 osb, uniemoliwia czsto kilkakrotne powtrzenie wszystkich zasad zwizanych z pisaniem pracy.

Mam nadziej, e zachciem do uczszczania na seminarium Studenta, ktry chce napisa dobr prac dyplomow w ustalonym terminie. 3. Formuowanie tematu i tezy pracy Kada praca musi zawiera wyranie postawion tez oraz cel. Cel pracy powinien by zdefiniowany jasno i jednoznacznie tak, eby student rozumiejc cel mg udowodni prawdziwo tezy, ktr sformuuje dla swojej pracy dyplomowej lub magisterskiej.

Moe jednak zaistnie sytuacja, e zadanie badawcze zostanie nieco

inaczej ustalone i teza zostanie zanegowana lub obalona przez studenta w trakcie prowadzonych bada i pisania pracy. Wydawa si to moe mao ambitne, jednak nauka rozwija si zarwno poprzez afirmacj jak i poprzez negacj. Z tego powodu kada praca, ktra zawiera element postpu w badaniach naukowych (afirmacja lub negacja), moe by realizowana bez zahamowania przez studenta koczcego okrelony etap studiw.

Wiadomo, e warunkiem uzyskania dyplomu jest napisana i pozytywnie oceniona praca dyplomowa przez promotora i recenzenta (lub recenzentw), a nastpnie przez studenta obroniona w czasie egzaminu kocowego. Do tego jednak, aby student napisa dobr prac, potrzebny jest promotor, czyli opiekun, ktry pracuje razem ze studentem piszcym prac. Praktyka uczy, e


9

student nie jest w stanie, bez naukowego i metodologicznego kierownictwa, napisa prac dyplomow.

Kryteria oceny prac dyplomowych ustalane s przez wadze uczelni,

promotorw i recenzentw. Wymagania za wobec prac s ustalone pragmatyk i tradycj okrelonej dyscypliny naukowej oraz rodowiska akademickiego z danej specjalnoci naukowej. Od dawna prowadzone s prace w wielu uczelniach nad ustaleniem obiektywnych norm jakoci oraz ocena prac dyplomowych i magisterskich. Prace te s konsekwentnie kontynuowane, ale brak jest dotychczas zunifikowanych, obiektywnych i jednakowych norm oceny prac obowizujcych we wszystkich uczelniach. Prac magistersk do powszechnie uznaje si za pierwszy stopie naukowego wtajemniczenia osoby koczcej studia. 3.1. Pierwszy krok przy wyborze tematu Przystpujc do pisania pracy trzeba postawi jasne i zrozumiae pytanie dotyczce celu i cech pracy dyplomowej. Wydaje si, e praca powinna uwzgldnia kilka wanych celw, ktre dotycz przede wszystkim dyplomanta, a wrd nich: czy student piszcy prac posiad umiejtno prowadzenia prac

badawczych i naukowych, czy dysponuje odpowiedni wiedz z tej specjalnoci, w ktrej chce

prowadzi prace badawcze; czy potrafi sformuowa na pimie temat swojej pracy w sposb odpowiedni

dla opracowa naukowych i na wielu stronach opracowa zbadan tre; czy waciwie dobra metody, procedury badawcze, a przedstawione w pracy

wyniki bada maj cechy pracy badawczej.

Decydujc si na wybr tematu student powinien kierowa si nastpujcymi motywami: posiadane zainteresowania, uzdolnienia, umiejtnoci, pilno, moliwoci korzystania z literatury polskiej i obcojzycznej.

Temat pracy moe te zosta zaproponowany przez firm, ktra skierowaa

studenta na studia zaoczne i finansuje je; dobrze byoby, gdyby temat by zbieny z przyszymi obowizkami dyplomanta. Tematy prac mog by rwnie proponowane przez firmy, instytucje lub organizacje gospodarcze wsppracujce z uczelni.

Mona jednoznacznie stwierdzi, e student przystpujc do pisania pracy

dyplomowej musi potrafi postawi problem badawczy, umiejtnie zastosowa metody badawcze, wyselekcjonowa i zrekapitulowa osignite wyniki swoich bada. Niezwykle wana jest umiejtno przedstawienia wynikw bada w formie pisemnej zgodnej z zasadami pisarstwa naukowego. Jak wida, s to do wysokie wymagania wobec dyplomanta, ale jak uczy praktyka, s one moliwe do urzeczywistnienia w trakcie pisania pracy. Co wicej, daje to jemu


10

szans pogbienia wiedzy w wybranej dziedzinie i rozwinicia umiejtnoci badawczych. Zadanie badawcze musi by odpowiednio zaplanowane, a nastpnie konsekwentnie realizowane wedug zatwierdzonego przez promotora planu. Planowanie dotyczy rwnie techniki badawczej, ktra obejmuje warunki zewntrzne, w jakich realizowana jest praca dyplomowa oraz sposb jej pisania. Dobrze zaplanowana praca ma szans osignicia penego sukcesu, decyduje o powodzeniu oraz o rzetelnoci uzyskiwanych wynikw badawczych przez studenta. Temat pracy powinien by wski, moliwie szczegowy i konkretny. Prace, majce tematy sformuowane zbyt oglnie i szeroko czsto kocz si niepowodzeniem, a praca jest najczciej pytka i powierzchowna. Generalnie mona przyj, e jeeli chodzi o wybr tezy do pracy dyplomowej lub magisterskiej, to moliwe s tutaj dwa rda, a mianowicie: inspiracja moe wyj od samego studenta, jak powiedziano wyej, albo temat moe by narzucony przez promotora lub zakad pracy, czy te inn instytucj. Wasny wybr tematu badawczego wynika zwykle z oczytania studenta w literaturze przedmiotu, umiejtnoci krytycznego spojrzenia na inne prace naukowe, wnikliwej obserwacji okrelonych zdarze lub procesw gospodarczych, czy wreszcie zafascynowania okrelonym problemem. Jeeli chodzi o problematyk badawcz narzucon przez promotora, to nie ogranicza ona moliwoci studenta co do przedstawienia wasnych przemyle i wynikw prowadzonych bada. Ostateczne ustalenie tematu pracy dyplomowej lub magisterskiej naley do kompetencji nauczyciela akademickiego prowadzcego seminarium. W wielu uczelniach zatwierdzenie tematw i kontrola realizacji prac naley do kompetencji dziekana lub rady wydziau. Wybr tematu pracy jest jedn z najwaniejszych czynnoci przygotowawczych. Student moe wskaza promotorowi zakres tematyczny swojej przyszej pracy, ale problematyka nie powinna odbiega od ram seminarium prowadzonego przez promotora, poniewa pomoc promotora moe si okaza niewystarczajca. Promotor po uzgodnieniu tematw prac powinien da studentom okoo 14 dni do namysu i rozwaenia moliwoci realizacji ustalonych tematw. Odpowiedni dobr tematu pracy wymaga wnikliwego zastanowienia si i rozwagi, poniewa wszelkie zmiany tematu i koncepcji pracy s kopotliwe i kosztowne, zwaszcza wtedy, kiedy praca jest bardzo zaawansowana. Student, jeeli ma wtpliwoci, powinien poradzi si starszych kolegw ze studiw, rodzicw, czy nauczycieli akademickich, do ktrych ma zaufanie. Praca licencjacka i magisterska s pracami kierowanymi. Zakres, cel i metoda badawcza s uzgadniane z promotorem, ktry sprawuje te kontrol i nadzr wykonawczy nad poprawnym i terminowym opracowywaniem poszczeglnych czci (rozdziaw) oraz nad redakcj caoci pracy.


11

Jeeli chodzi o problem badawczy, to powinien on by obiektywnie istotny i aktualny.7 Przy wyborze tematu pracy trzeba mie na uwadze rwnie moliwo jego rozwizania. Naley jasno sprecyzowa problem badawczy, wskaza cechy nowoci podjtego tematu, a take, o ile jest to moliwe, ukaza moliwo zastosowa praktycznych lub korzyci pyncych z rozwizania problemu. Rozwizanie problemw badawczych opiera si na pewnych zaoeniach, wynikajcych, z jednej strony z faktw znanych i wyjanionych, a z drugiej strony z elementw dotyczcych nieznanych aspektw, ktre bd przedmiotem bada. Zaoenia bdce nieznanym aspektem bada nazywa si hipotez merytoryczn. Hipoteza ta wymaga weryfikacji (sprawdzenia) najczciej na podstawie bada empirycznych. Hipoteza naukowa jest przypuszczeniem, ktre powinno wynika z dotychczasowego stanu bada, to znaczy, czy nie istnieje ju teoria, ktra dany fakt wyjania. W przeciwnej sytuacji hipoteza byaby merytorycznie pozbawiona sensu. Hipoteza musi spenia nastpujce warunki: dotyczy istotnych zagadnie w okrelonej dziedzinie nauki, nie wykazywa sprzecznoci wobec udowodnionych wczeniej twierdze, by jednoznacznie sprecyzowana i moliwa do weryfikacji. Weryfikacja hipotezy ma na celu potwierdzenie jej zgodnoci z najnowszym stanem wiedzy naukowej oraz wynikiem testw empirycznych. 3.2. Cel i tre pracy dyplomowej Praca dyplomowa jest dowodem samodzielnego rozwizania zagadnienia naukowego okrelonego w temacie. Student ma udowodni, e potrafi wykorzysta wiadomoci teoretyczne przyswojone sobie w czasie caych studiw. Napisanie pracy, obrona jej w czasie egzaminu kocowego i uzyskanie pozytywnej oceny, stanowi warunek ukoczenia studiw i uzyskania dyplomu.

W swej pracy dyplomowej student powinien wykaza si pogbion znajomoci jednej z dyscyplin naukowych objtych programem, stanowicej przedmiot specjalizacji. Co wicej, powinien udokumentowa umiejtno samodzielnego wyszukiwania literatury naukowej i posugiwania si ni, a take umiejtno korzystania z materiaw rdowych oraz czenia teorii z praktyk. Praca dyplomowa powinna by poprawna pod wzgldem formalnym, wiadczy o dobrym poziomie wiedzy studenta i znajomoci literatury przedmiotu oraz o umiejtnoci naukowego rozumowania oraz prowadzenia uporzdkowanego wywodu naukowego. Podkreli naley tutaj, e praca dyplomowa, zwaszcza na studiach zaocznych, powinna wyrnia si bardziej rozbudowan czci praktyczn,

7 Por. J. Pieter, Oglna metodologia pracy naukowej, Wrocaw 1978, s. 49 oraz S. Urban, W. adoski, Jak napisa dobr prac magistersk, Wrocaw 1997, s. 63 i nast.


12

poniewa studenci pracuj zwykle w firmach handlowych, produkcyjnych lub jednostkach administracji pastwowej. Natomiast praca magisterska powinna reprezentowa wyszy poziom naukowy ni praca licencjacka. Przejawia si to w rozbudowanej czci teoretycznej, peniejszym przegldzie literatury przedmiotu oraz wyszym poziomie metodologicznym i metodycznym. Praca magisterska powinna porzdkowa pewne zagadnienia lub mie charakter odkrywczy, stanowic wartociowy przyczynek naukowy. Mona wic powiedzie, e w pracy magisterskiej student powinien wykaza si umiejtnoci oceny opisywanych zjawisk, logicznego czenia nabytych wiadomoci i posugiwania si nimi oraz samodzielnego mylenia. Na podkrelenie zasuguje jeszcze inny aspekt, a mianowicie, e studentowi w trakcie pisania pracy powinno towarzyszy uczucie zadowolenia i satysfakcji, e przyczyni si do wyjanienia lub nawietlenia jakiego zagadnienia naukowego. Proces pisania pracy jest te okazj do sprawdzenia si autora, a przy okazji uczy go systematycznoci oraz trudnej sztuki przedstawiania wynikw swojej pracy. W pracach dotyczcych zakadw pracy (spek) nie mona poprzestawa na biernym opisaniu stanu faktycznego. Student powinien dokona oceny badanych zjawisk, sformuowa wnioski i logicznie je uzasadni. Promotor zwykle po kilku spotkaniach z seminarzystami i po dokonaniu przez nich wyboru tematw prac omawia z nimi poszczeglne tematy z aktywnym udziaem wszystkich seminarzystw. Zwraca przy tym uwag na zagadnienia, ktre w trakcie realizacji pracy naley rozwiza. Przy okazji praktyczna uwaga: studenci powinni by obecni na kadym seminarium i uwagi zgaszane przez promotora pod adresem innych tematw analizowa i odnosi do swojego tematu. W czasie seminariw student otrzymuje duy zasb rnych informacji, wskazwek, a nawet materiaw potrzebnych do przygotowania pracy. Prace dyplomowe s wanym etapem procesu dydaktycznego. Podczas pisania pracy studenci poznaj teoretyczn i praktyczn stron pracy naukowej, a poza tym ucz si jasnego, uporzdkowanego i logicznego prezentowania swoich myli oraz stanowisk. Jest to trudna, ale niezwykle wana umiejtno. 4. Plan pracy i konspekt 4. 1. Plan pracy Wybrany temat pracy magisterskiej wskazuje na oglny kierunek bada. Przed przystpieniem do zbierania materiaw trzeba ustali cel, tez i szczegow problematyk, ktra bdzie analizowana. Wanie to okrelenie problematyki pozwala rwnoczenie wyznaczy granic przyszych bada.

Przystpujc do opracowania i napisania planu pracy trzeba rwnoczenie ustali harmonogram realizowania tego zadania. Obejmuje on zakres pracy i terminy wykonania poszczeglnych zada. Harmonogram, wsplnie ze studentem, powinien ustali promotor i to w zalenoci od tego, ile semestrw przeznacza si w danej uczelni na napisanie pracy.


13

W harmonogramie powinny by wice daty kalendarzowe ustalajce napisanie planu pracy, konspektu i kolejnych rozdziaw. Student, ktry nie wykona zada ustalonych w harmonogramie, nie powinien otrzyma zaliczenia udziau w seminarium.

W harmonogramie chodzi o zaplanowanie w formie pisemnej wszystkich kolejnych etapw twrczego procesu pisania pracy magisterskiej od chwili ustalenia tematu a do egzaminu kocowego, czyli obrony pracy.

Przygotowanie planu pracy jest jednym z pierwszych zada, jakie otrzymuje student na seminarium. Chodzi najpierw o plan wstpny, ktry pozwala ustali, w jakim stopniu student jest przygotowany do wybranego wsplnie tematu pracy dyplomowej. Plan jest przedstawieniem w punktach merytorycznej treci pracy, gdzie ustala si, midzy innymi, jakie zagadnienia bd logicznie po sobie nastpowa. Wane jest te to, e student prbuje ju w tym momencie nada konkretne tytuy poszczeglnym punktom i rozdziaom pracy.

Moe si okaza po napisaniu pierwszej wersji planu, e przyjty temat pracy nie bdzie mg by zrealizowany i e bdzie trzeba go zmieni i podj inny temat. Dowiadczenie uczy, e plan pracy sprowadza studenta na ziemi i pierwotne przesadne zamiary trzeba urealni. Nie naley podejmowa zada przerastajcych moliwoci intelektualne studenta.

Ukad pracy powinien by logiczny i poprawny pod wzgldem metodologicznym oraz odpowiada wymaganiom stawianym pracom naukowym i badawczym. Kierowa si naley przy tym zasad kompletnoci, zasad podporzdkowania oraz zasad wycznoci. Zasada kompletnoci polega na uwzgldnieniu w pracy dyplomowej wszystkich wanych elementw i unikaniu zbdnych elementw. Zasada podporzdkowania stanowi, e kada cz pracy musi wynika ze sformuowanego tematu pracy i przyjtej koncepcji rozwizania problemu badawczego. Kada nastpna cz pracy powinna stanowi konsekwentnie cig dalszy i logiczn kontynuacj poprzedniego rozdziau. Jeeli chodzi o zasad wycznoci, to okrela ona, e tego samego zagadnienia nie naley omawia wiele razy w rnych miejscach pracy. Kade zagadnienie powinno by przedstawione raz w sposb logiczny i caociowy.

Piszc plan pracy trzeba zwrci uwag na zachowanie proporcji pomidzy poszczeglnymi punktami i rozdziaami pracy. Dobry i przejrzysty plan uatwia zbieranie materiaw i pisanie pracy. Zebrane materiay segreguje si na poszczeglne punkty i rozdziay. Moim seminarzystom radz, aby zebrane materiay, kserokopie, notatki itp. rozkadali do oddzielnych kilku skoroszytw lub tzw. plastykowych obwolut, przy czym musz one by opisane: np. rozdzia I, punkt 3 itd. Przy okazji praktyczna uwaga: nie do przyjcia jest, aby tytu rozdziau by identyczny z tytuem caej pracy, a tytu podrozdziau by powtrzeniem tytuu rozdziau.

W czasie pisania poszczeglnych rozdziaw zwykle wyaniaj si nowe zagadnienia, ktre naley uwzgldni i wtedy plan trzeba uzupeni. Z tego powodu plan pracy powinien by do szczegowy, ale nie tak sztywny, eby nie wolno byo go zmieni. Niektrzy promotorzy s do restrykcyjni w tym wzgldzie. Wane jest, aby zmiany planu nie doprowadziy do obalenia caej koncepcji pracy dyplomowej. To trzeba mie te na uwadze. Naley przy tym


14

pamita, e plan pracy w kocowej fazie pisania pracy dyplomowej stanie si spisem treci.

Praca dyplomowa tak, jak gros prac naukowych skada si z trzech czci: wstpu, rozwinicia i zakoczenia, przy czym wstp oraz zakoczenie obejmuj kilka stron, natomiast rozdziaw jest kilka i obejmuj kilkadziesit stron. Studenci pytaj czsto o objto prac. Odpowied nie jest jednoznaczna, poniewa promotorzy i zalecenia uczelni mog odmiennie t kwesti regulowa. Mona jednak przyj dolne granice, i tak praca dyplomowa licencjacka powinna obejmowa minimum 50 stron, a magisterska 80 stron. Z ilu rozdziaw powinna skada si praca? Zwykle z 3 do 5 rozdziaw. Objto rozdziaw powinna by mniej wicej rwna.

Oglnie mona stwierdzi, e ramy pracy naukowej obejmuj wstp, w ktrym okrela si tez, cel i zakres pracy; nastpnie scharakteryzowanie badanego problemu w literaturze przedmiotu; wreszcie opis stosowanej metody; wyniki bada i ich omwienie oraz wnioski. Do tego dochodzi spis literatury i ewentualnie zaczniki. 4.2. Jak oznaczy kolejne czci pracy ? Poniej przedstawiam przykad zastosowania numerycznego systemu oznaczania kolejnoci czci pracy w planie pracy.8 1. Rozdzia pierwszy

1.1. Pierwszy paragraf w rozdziale pierwszym 1.1.1. Pierwszy podzakres paragrafu pierwszego w rozdziale pierwszym 1.1.2. Drugi podzakres 1.1.3. Trzeci podzakres

1.2. Drugi paragraf rozdziau pierwszego 1.2.1 Pierwszy podzakres drugiego paragrafu w rozdziale pierwszym 1.2.2. Drugi podzakres 1.2.3. Trzeci podzakres 1.3. Trzeci paragraf rozdziau pierwszego 1.3.1 1.3.2 1.3.3

2. Rozdzia drugi 2.1. Pierwszy paragraf rozdziau drugiego

2.1.1. Pierwszy podzakres pierwszego paragrafu rozdziau drugiego 2.1.2. 2.1.3.

2.2. Drugi paragraf rozdziau drugiego 2.2.1. Pierwszy podzakres drugiego paragrafu w rozdziale drugim 2.2.2.

8 Por. K. Wjcik, Pisz prac magistersk, SGH Warszawa 1995, s. 67.


15

2.2.3. 3. Rozdzia trzeci

3.1. Pierwszy paragraf rozdziau trzeciego 3.1.1. Pierwszy podzakres pierwszego paragrafu rozdz. trzecim 3.1.2.

3.2. Drugi paragraf rozdziau trzeciego 3.2.1. 3.2.2. 3.2.3.

Plan pracy moe take mie struktur mieszan, czyli liczbow i literow, np.: I. Rozdzia pierwszy

1. Paragraf pierwszy rozdziau pierwszego a) Pierwszy podzakres pierwszego paragrafu w rozdziale pierwszym

b) Drugi podzakres c) Trzeci podzakres

2. Drugi paragraf rozdziau pierwszego a) b) c)

II. Rozdzia drugi 1. Pierwszy paragraf rozdziau drugiego

a) b) c)

2. Drugi paragraf rozdziau drugiego a) b) c) itd.

Oczywicie istnieje moliwo dalszego pogbiania podziau treci, co jednak musi nastpowa z zachowaniem logiki i zasady porzdku. Podzia musi te by zrozumiay dla osoby czytajcej i oceniajcej prac. Za t sam Autork9 podaj przykad trjczonowego podziau treci pracy pod tytuem: Przejawy konkurencji i formy kooperacji pomidzy wspczesnymi instytucjami bankowymi i ubezpieczeniowymi. Cz pierwsza Przesanki kooperacji i jej formy organizacyjne Rozdzia I. Tradycyjne partnerstwo instytucji bankowych i ubezpieczeniowych w obsudze obrotu towarowego od XV wieku

9 Por. K. Wojcik, op. Cit., s. 70.


16

1. Specjalizacje bankowe 2. Specjalizacje ubezpieczeniowe 3. Historyczny rozwj wsppracy instytucji bankowych i ubezpieczeniowych Rozdzia II Wspczesne formy wspdziaania instytucji bankowych i ubezpieczeniowych oraz perspektywy rozwoju dalszej wsppracy 1. Kooperacja regionalna i powizana z usug 2. Systemy powiza kapitaowych i osobowych 3. Koncerny 4. Inne formy 5. Perspektywy rozwoju wspdziaania Cz druga Przesanki i przejawy konkurencji pomidzy bankami a przedsibiorstwami ubezpieczeniowymi Rozdzia I. Przesanki konkurencji 1. Zapotrzebowanie na kompleksowy pakiet usug finansowych jako

przesanka zarwno kooperacji, jak te konkurencji 2. Czynniki sprawcze rozwoju zapotrzebowania gospodarki na kompleksow

obsug finansow Rozdzia II Historyczny rozwj wachlarza usug bankowych i ubezpieczeniowych 1. Paralelne produkty usugowe w ofertach bankw i przedsibiorstw

ubezpieczeniowych 2. Substytuowanie starych produktw usugowych przez nowe w ofertach

przedsibiorstw bankowych i ubezpieczeniowych Cz trzecia ....... Podsumowujc powysze uwagi, wydaje si, e bezpieczniej jest zdecydowa si na system mieszany, przy czym cyfry rzymskie lub due litery naley zarezerwowa dla rozdziaw, natomiast cyfry arabskie lub mae litery dla paragrafw.

4.3. Konspekt Po opracowaniu planu pracy dyplomowej lub magisterskiej zalecam moim seminarzystom napisanie konspektu. Na czym to polega ?

Student w oparciu o swj plan pisze szczegowo, co zostanie zawarte w poszczeglnych rozdziaach i punktach pracy. Sformuowane w planie pracy poszczeglne punkty powinny zosta w konspekcie rozwinite. Rozwinicia nale dokona w formie kilku zda. Kade zdanie powinno uszczegowi myl (tez) zawart w danym punkcie. Innymi sowy, punkt planu zostaje wypeniony treci poprzez rozwijanie kolejnych myli zwizanych z badanym tematem. Synteza zostanie dokonana w dalszych fazach pisanej pracy. Jeeli w trakcie


17

pisania konspektu dojdzie student do sformuowania syntetycznych stwierdze, to naley je od razu zapisa, eby ich nie zapomnie.

To pozornie atwe wiczenie pozwala seminarzycie ju na pocztku jego pracy twrczej uwiadomi sobie, jakie braki i trudnoci wystpi w trakcie pisania pracy. Naley tu podkreli, e student ma plan oraz wstpnie zgromadzon bibliografi i pozornie moe si wydawa, e wszystko jest proste i atwe, tymczasem dowiadczenie promotorw prowadzcych seminaria dowodzi czego zupenie innego. Bardzo czsto napisanie konspektu, zwykle jest to kilka stron objtoci, uzmysawia studentowi, czy zmierza on we waciwym kierunku, jakie s niedostatki tezy, jakie braki w literaturze i czy by moe temat naley zmieni od razu lub zmodyfikowa go stosownie do realnych warunkw i obiektywnych moliwoci. 4.4. Ukad pracy i spis treci Po tym, co zostao powiedziane o planie pracy, naley w tym miejscu poda kilka zalece dotyczcych ukadu pracy i spisu treci. Typowy ukad pracy dyplomowej przedstawia si nastpujco: 1. Strona tytuowa (wzr obowizujcy w naszej Uczelni - w zaczeniu) 2. Spis treci 3. Wprowadzenie, ktre mona te nazwa: Wstpem 4. Kolejne rozdziay pracy 5. Zakoczenie, czyli podsumowanie 6. Spis literatury wykorzystanej w pracy 7. Zaczniki jako aneks Co powinien zawiera wstp ? Powinien on obejmowa nastpujce elementy: uzasadnienie wyboru tematu i krtkie przedstawienie zakresu tematycznego pracy; omwienie ukadu pracy i przedstawienie rde pracy. We wprowadzeniu do pracy dyplomowej i magisterskiej musi take zosta przedstawiona teza pracy, ktra nie zawsze musi pokrywa si z celem pracy. Praktyczna uwaga: pisanie pracy student rozpoczyna najczciej od napisania kolejnych rozdziaw merytorycznych, a wstp jest redagowany po napisaniu caej pracy.

Jeeli chodzi o kolejne merytoryczne rozdziay pracy dyplomowej lub magisterskiej, to 2/3 pracy powinno dotyczy jej tematu i wszystkie elementy tytuu powinny zosta szczegowo omwione. Niezwykle wane jest zwrcenie uwagi na zachowanie tej proporcji.

Natomiast odnonie do ukadu strony, to znormalizowana strona ma 30 wierszy, a wiersz ma 60 znakw, czyli strona liczy okoo 1800 znakw. Na stronach, na ktrych s zamieszczone przypisy, liczba wierszy moe by wiksza.


18

Rozdziay rozpoczyna si zawsze od nowej strony, natomiast podrozdziay i punkty s pisane konsekwentnie na kolejnych stronach w tekcie cigym. Tekst cigy dzieli si na akapity. Kady akapit mona rozpoczyna wciciem przy pomocy tabulatora. Midzy akapitami stosowa tzw. martwy wiersz (nie zapisany). Caa praca powinna zosta napisana w sposb jednolity.

Wszystkie tytuy rozdziaw i podrozdziaw zamieszczone w pracy musz by wymienione w spisie treci, naley take poda, na ktrej stronie si znajduj. Tytuy w tekcie pracy i w spisie treci musz by identyczne.

5. Literatura przedmiotu i notatki Poszukiwanie literatury do pracy dyplomowej lub magisterskiej polega na celowym przegldaniu i studiowaniu katalogw, o czym szerzej za chwil powiem. Moe jednak na pocztku odpowiem na pytanie, czym rni si literatura od bibliografii. Ot, spis literatury jest wykazem niepenym wybranych pozycji ksikowych, a bibliografia tematu jest w miar penym i wyczerpujcym wykazem dzie w okrelonej dziedzinie. Bibliografia dotyczy wic powanych dzie naukowych, natomiast spis literatury sporzdzany jest w przypadku prac dyplomowych, magisterskich i innych opracowa. 5.1. Studiowanie literatury i zbieranie materiaw Jeeli chodzi o pogbienie wiedzy, to przede wszystkim powinien student pozna moliwie szeroko literatur przedmiotu; opanowa fachow terminologi; pozna podstawowe metody pracy naukowej; nauczy si sposobw gromadzenia i porzdkowania materiaw potrzebnych do pracy; wreszcie nauczy si gwnych zasad pisarstwa naukowego i zastosowa je przy prezentowaniu wynikw swojej pracy. Natomiast odnonie do rozwinicia umiejtnoci badawczych, student powinien nauczy si sposobw przygotowywania wikszych opracowa naukowych, stawiania i uzasadniania zagadnie naukowych, a take adekwatnego stosowania terminologii waciwej dla wybranej dziedziny. Student ekonomii powinien udoskonali swoj umiejtno identyfikowania prawidowoci zachodzcych w obszarze ycia gospodarczego i spoecznego. Student musi nauczy si posugiwania literatur naukow, materiaami rdowymi w trakcie pisania pracy, argumentowania, dowodzenia prawdziwoci swoich twierdze, posugiwania si naukowymi metodami bada. Promotor powinien zwrci uwag piszcemu prac, aby kadorazowo dokumentowa on fakt wykorzystania dorobku intelektualnego osb trzecich. W ten sposb uniknie plagiatu, ktry jest procederem karalnym. Dobr literatury do opracowywanego tematu jest jednym z najtrudniejszych, ale bardzo wanych zada. Czynnoci z tym zwizane mona podzieli na trzy etapy: - szukanie, zapisywanie tytuw i gromadzenie potrzebnej literatury,


19

- selekcja i ocena zgromadzonej literatury i innych rde, - dokadne zapoznanie si z treci materiaw rdowych i sporzdzenie notatek bibliograficznych. 5.2. Poszukiwanie potrzebnej literatury Praktyczne pytanie, to gdzie dowiedzie si, ktre ksiki, artykuy i inne materiay naukowe s potrzebne do napisania pracy dyplomowej lub magisterskiej.

Oto praktyczna rada dla studentw naszej Uczelni: naley uda si do Biblioteki Narodowej albo do Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, do Biblioteki NRP, Biblioteki SGH albo do innej Biblioteki np. przy ul. Koszykowej. Nastpny krok, to staranne przegldanie w katalogach hase, ktre mog odnosi si do naszego tematu. Jest to mozolna praca, ale pozwala nam pozna dorobek naukowy z zakresu wybranej dziedziny. Na to trzeba powici po kilka godzin przez kilka kolejnych dni.

W przypadku trudnoci, na ktre natrafi student w gromadzeniu bibliografii, trzeba korzysta z porad dziau informacji naukowej, ktry znajduje si w kadej bibliotece naukowej. Pracownik takiego dziau suy informacj, wskazujc rda bibliograficzne przydatne w poszukiwaniu literatury do wybranego tematu. Informuje rwnie o sposobie korzystania z tych rde.

Ten wstpny etap powinien zosta zakoczony spisem znalezionych pozycji bibliograficznych. Praktyczna uwaga: oprcz autorw i tytuw ksiek naley w spisie odnotowa miejsce i rok wydania, nazw wydawnictwa, a w przypadku artykuw tytu pisma, rocznik i numer. Warto rwnie odnotowa nazw biblioteki i numer katalogowy, co znakomicie uatwi studentowi dalsz prac z ksik.

Warto tu odnotowa, e elektronika wesza na dobre do bibliotek i w

zwizku z tym istniej systemy bibliograficzne na nonikach elektronicznych, ktre pozwalaj na szybkie znalezienie potrzebnych informacji. W Polsce obecnie mona znale kilkanacie baz danych gwnie w trybie wsadowym off-line. Zachcam studentw do korzystania z tego ogromnego udogodnienia w pracy naukowej. Ponadto naley korzysta z uatwie, jakie stwarza internet. Jeeli praca dyplomowa koncentruje si w szczeglnoci na jednej gwnej specjalistycznej publikacji, wtedy istnieje potrzeba signicia do podstawowych rde bibliograficznych, na ktrych opiera si ta publikacja. Daje to szans, e czytajc artyku jednego z prekursorw, np. autorw podstawowych rde, natrafi si na inne idee i pomysy, ktre umoliwi dalszy krok w stosunku do tej gwnej publikacji.

5.3. Ocena i selekcja zgromadzonej literatury Zgromadzone tytuy prac naley podda selekcji pod ktem przydatnoci do opracowania wybranego tematu. Jak to zrobi ? Czy czyta wszystkie te ksiki?

A oto moje praktyczne rady:


20

- przekartkowa wybrane ksiki, co polega to na przejrzeniu spisu treci i kilku najwaniejszych rozdziaw,

- przegldanie rozpocz od encyklopedii, sownikw, podrcznikw, obszerniejszych monografii, a potem przej do prac specjalistycznych,

- przegldanie rozpoczyna od ksiek najnowszych. O tym czy ksika jest przydatna czy nie mona wyrobi sobie wstpn opini zwracajc uwag na tytu opracowania, nazwisko autora, dat wydania i samo wydawnictwo. Tytu okrela tre ksiki i na jego podstawie mona wnioskowa o jej zawartoci. Nazwisko autora czsto informuje, czy ksika prezentuje odpowiednio wysoki poziom. Natomiast data wydania informuje o aktualnoci treci czytanej pracy.

Po tej ocenie naley przeczyta spis treci i wstp oraz zakoczenie. W ten sposb mona stwierdzi, czy ksika bdzie przydatna do pisania pracy. Trudniejsz spraw jest dokonanie oceny przydatnoci artykuu opublikowanego w czasopimie naukowym. W takiej sytuacji naley najpierw pobienie przeczyta artyku.

5.4. Dokadne zapoznanie si z treci materiaw rdowych Po zasygnalizowanym w poprzednim punkcie przejrzeniu i zweryfikowaniu zgromadzonej bibliografii, kolejnym wanym etapem jest jej uwane czytanie i studiowanie. Czynno ta polega najpierw na czytaniu szybkim, a nastpnie czytaniu analitycznym. Szybkie czytanie ksiki polega na wyszukiwaniu i zaznaczaniu istotnych szczegw ksiki, ktre bd uyteczne w trakcie pisania pracy dyplomowej. Szybkie czytanie, ktrego trzeba si nauczy, pozwala zaoszczdzi czas i selekcjonowa materia.

Czytanie analityczne polega na gbszym wnikniciu w tok rozumowania autora ksiki lub artykuu, a take pozwala zrozumie istot jego wywodw, uoglnie i prezentowanych twierdze. Tempo czytania zaley od naszych umiejtnoci oraz od tego, czy materia jest teoretyczny, abstrakcyjny czy te konkretny.

Dyplomant, ktre dostosuje si do wyej podanych zasad, ma du szans na napisanie dobrej pracy dyplomowej lub magisterskiej. 5.5. Robienie notatek Kolejnym krokiem po analitycznym czytaniu jest robienie notatek z przeczytanych ksiek. Notatki musz by krtkie i dotyczy najistotniejszych spraw. Sens i cel notatek jest taki, eby nie traci czasu na ponowne czytanie tej samej publikacji.

W zalenoci od roli notatek w procesie tworzenia prac naukowych mona rozrni nastpujce ich rodzaje: - notatki bibliograficzne, - notatki terminologiczne, - wykazy wtpliwoci i niejasnoci,


21

- wyjtki z wikszej caoci (mona korzysta ze skanowania lub kserokopii), - zestawienie lunych cytatw z ksiki lub artykuu, - niektre dane faktograficzne, - plany, tezy, streszczenia poszczeglnych rozdziaw w ksice lub

wybranych artykuw, - oceny przestudiowanego materiau, - schematy opracowanych zagadnie, - lune uwagi dotyczce caoci tematu lub pewnych jego fragmentw. Wszelkie notatki powinno si sporzdza na osobnych kartkach jednakowego formatu; pisa wycznie po jednej stronie kartki, a poza tym wszystkie kartki z notatkami powinny mie ten sam ukad graficzny.

Jakie mog by rodzaje zapisw ? Po pierwsze na kartkach moemy

dokonywa dosownych zapisw, czyli cytatw, ktre zawsze musz by ujte w cudzysw, poniewa s cudz wasnoci. W ten sposb korzystamy z cudzego dorobku, ale nie popadamy w delikt plagiatu. Plagiat mona nazwa po prostu zodziejstwem kradzie cudzego dorobku intelektualnego. Po drugie, moemy streszcza wywody autora. Nie s to wwczas cytaty. Zwize przedstawienie myli autora ksiki wymaga od studenta uwanego jej przeczytania i zrozumienia treci. I wreszcie, po trzecie, to wasne uwagi na temat analizowanego tekstu, ktre mog by polemiczne albo koncepcyjne. Po zgromadzeniu wikszej liczby notatek naley je podzieli wedug planu naszej pracy i kolejnych rozdziaw. Pod tym ktem trzeba sporzdza te notatki. Nastpnie powinny one zosta wpite do skoroszytu; w ten sposb unikniemy moliwej katastrofy, e wiatr czy inne zdarzenie nie spowoduj pomieszania naszych notatek zbieranych zwykle z ogromnym trudem. Zamiast notatek mona obecnie posuy si kserokopiami potrzebnych fragmentw ksiek i artykuw. Zawsze naley jednak dopisa rdo, skd pochodzi kserokopia.10 Dotyczy to rwnie wycinkw z prasy, czy przeprowadzonych rozmw, na ktre zamierzamy si powoa; tu naley dopisa dat, imi i nazwisko rozmwcy oraz inne potrzebne informacje. Student powinien rwnie notowa uwagi zgaszane przez promotora, a take przechowywa uwagi pisane przez promotora na kolejnych wersjach rozdziaw pracy dyplomowej. Pragn podkreli, e niezbdnym elementem sporzdzanych notatek musi by dokadne podanie rda informacji oraz tych elementw, ktre pozwol udokumentowa fakt wykorzystania danego rda. 5.6. Notki bibliograficzne artykuu Wyrni mona kilka rodzajw notek bibliograficznych. Jak przygotowa notk ksiki napisaem wyej, natomiast jeeli chodzi o notk bibliograficzn artykuu, to powinna ona zawiera nastpujce elementy: imi i nazwisko autora, peny tytu artykuu, tytu czasopisma, z ktrego pochodzi artyku, data

10 Por. K. Wojcik, Pisz prac magistersk, Warszawa 1998, s. 38 do 43.


22

i numer czasopisma. Warto rwnie zanotowa sygnatur cytowanego czasopisma, eby w przyszoci atwo je mona odnale. Notka referatu z konferencji musi rwnie obejmowa: imi i nazwisko autora, tytu referatu, tytu (nazw) konferencji, dat i miejsce jej zorganizowania oraz ewentualnie nazw wydawcy materiaw z konferencji. Notka bibliograficzna aktw normatywnych zawiera: tytu normy prawnej, gdzie publikowana, np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski, Dziennik Urzdowy Ministerstwa ...., numer i rok. Odnonie materiaw statystycznych trzeba poda, z jakiego roku jest rocznik statystyczny , tytu tablicy i strona; ta sama zasada obowizuje w przypadku cytowania danych liczbowych z rocznikw organizacji midzynarodowych, IMF, WB itp. 5.7.Bibliografia ksiek Jest to wykaz dokumentw cytowanych i wykorzystywanych przez autora pracy lub ksiek tylko zwizanych z tematem pracy. Bibliografi zwan inaczej wykazem literatury umieszczamy po tekcie gwnym (na kocu pracy) przed skorowidzem. W obszernych dzieach naukowych wystpuje ona bezporednio po rozdziaach, do ktrych si odnosi. Poszczeglne pozycje bibliograficzne numerowane s kolejno w porzdku alfabetycznym nazwisk autorw. Cyfry pozycji bibliograficznych oddzielone s od tekstu kropk, niekiedy s one ujte w nawiasy kwadratowe. W skad danych bibliograficznych wchodz: nazwisko i imi autora, tytu dziea, miejsce wydania, nazwa wydawcy, rok wydania, numer tomu. Imiona lub ich inicjay w wykazie literatury zaleca si podawa za nazwiskiem autora. W opisie literatury przyjty zosta okrelony system skrtw. Cyfry arabskie naley podawa po nastpujcych sowach: cz. (cz), wyd. (wydanie), str. (stronica), (paragraf), c. (cena), zesz. (zeszyt). Cyfry rzymskie po sowach t. (tom), rozdz. (rozdzia). 5.8. Cytaty Cytat jest wiernym i dosownym przytoczeniem cudzych sw. Mona powiedzie, e z punktu widzenia treci pracy jest to obcy tekst w naszym tekcie pracy. Kiedy cytowanie jest dopuszczalne ? Cytowanie cudzych sformuowa jest dopuszczalne, kiedy nie moemy wasnymi sowami wyrazi cudzych myli lub pogldw bez ryzyka ich zdeformowania. Innymi sowy chodzi tu o zasad rzetelnoci naukowej. Inny przypadek to, kiedy uwaamy, e inny autor wyrazi jak myl wyjtkowo trafnie i nie chcemy tego zmienia.


23

Cytat jest te potrzebny, kiedy chcemy polemizowa z okrelon myl autora. Chodzi to o to, aby nikt nie zarzuci nam, e polemizujemy z innym stanowiskiem, ni zapisane przez adwersarza. W innych sytuacjach cytowanie jest niepotrzebne i moe nieraz wiadczy o braku samodzielnego mylenia, oceniania i formuowania treci. Moe te si zdarzy, e student nie chce sobie zada trudu zrozumienia i sparafrazowania przeczytanych ksiek oraz artykuw. Pracy zoonej z samych cytatw aden promotor by nie zaakceptowa i nie dopuci do obrony, poniewa brak w niej byoby samodzielnej pracy studenta. Cytat musi by ujty w cudzysw i moe by napisany mniejsz czcionk lub kursyw, aby czytajcy mg atwiej odrni treci cytowane od wasnych sw studenta. S te sytuacje, kiedy powoujemy si nie na sowo pisane, ale na wypowiedzi. W takiej sytuacji naley zidentyfikowa rdo i poda nazwisko osoby oraz inne dane. Cytujc cudz wypowied nie mona jej tak skraca, eby nastpia deformacja. Jeeli dokonujemy skrcenia cudzej wypowiedzi naley to zaznaczy i zamiast opuszczonych sw wstawi kropki (...) Natomiast, jeeli cytujemy tekst wypowiedzi tumaczonej z jzyka obcego, wwczas trzeba zaznaczy, e jest on przez nas tumaczony. Moemy ten tekst w przypisie poda w jzyku oryginalnym. 6. Odnoniki i przypisy Studenci maj zwykle kopoty z odnonikami i przypisami, ktre dotycz literatury rdowej, pewnych fragmentw tekstu lub poszczeglnych wyrazw. W odnonikach i przypisach mona poda dodatkowe informacje, objani niezrozumiae terminy itp. Przypisy dzieli si z uwagi na ich charakter na rzeczowe, sownikowe i bibliograficzne, natomiast, jeeli chodzi o tre s to przypisy: rdowe, polemiczne, dygresyjne i odsyajce. Podajc w pracy przypis trzeba go umieci na dole strony i oddzieli lini cig. Przypis musi znajdowa si na tej stronie, ktrej dotyczy. Przypisy powinny by cyfrowe, przy czym moe to by numerowanie cige dla kadego rozdziau albo dla caej pracy. Mog te przypisy mie numery dla danej strony, jeeli ich jest bardzo duo. Lepsze i bardziej przejrzyste jest numerowanie dla kadego rozdziau. W Microsoft Word znajduje si funkcja wstaw i nastpnie przypis dolny lub kocowy; optymalne jest przy pisaniu pracy magisterskiej korzystanie z tego uatwienia. (Przy przepisywaniu na maszynie trzeba kontrolowa ilo miejsca na kadej stronie na przypisy.) W przypadku przypisu bibliograficznego naley podawa podstawowe elementy identyfikacyjne cytowanego dokumentu i podawa numer strony. Opis bibliograficzny obejmuje: informacj o autorze (indywidualnym, tj. inicja imienia i nazwisko, lub korporatywnym) tytu i dodatki do tytuu (naley je podawa wtedy, gdy s niezbdne do zrozumienia tytuu lub wyjanienia charakteru publikacji), numer tomu, czci lub wolumenu ( w wypadku wydawnictwa


24

wielotomowego), nazw wydawcy (mona stosowa powszechnie przyjte akronimy nazw wydawcw, np. PWN, PWE, Difin, Branta), rok wydania, seria i jej nazwa, numer (jeeli wystpuje) oraz numer strony.11 W pracach magisterskich i dyplomowych najczciej wystpuj przypisy bibliograficzne rdowe. Poniej zostan podane przykady, ktre powinny studentowi uatwi prawidowe redagowanie przypisw. Przykady te podam za cytowanymi autorami: S. Urbanem i W. adoskim.12 6.1. Opis bibliograficzny ksiki

1. Jeeli ksika zostaa napisana przez jednego, dwch lub trzech autorw, to przypis powinien by zredagowany w nastpujcy sposb: inicja imienia autora, nazwisko, tytu i podtytu, numer tomu, jeeli jest kilka tomw, miejsce wydania, nazwa wydawcy i rok wydania.

Przykad: 1 P. Sulmicki: Planowanie i zarzdzanie gospodarcze, Warszawa: PWE

1976 s. 113. 2 W. adoski, S. Urban: Proces tworzenia prac dyplomowych

i magisterskich na studiach ekonomicznych. Poradnik. Warszawa-Wrocaw: PWN 1989 s. 184.

3 C. J. Date: An Introduction to Database System. Ed. 3. Vol. 2. 2. W przypadku czterech autorw. Mona wymieni alfabetycznie nazwiska czterech autorw lub tylko nazwisko pierwszego z nich z dodaniem skrtu i in.

Przykad: W. Baka (i in.): Planowanie gospodarki narodowej, Warszawa: PWE 1976 s. 47.

3. Kiedy ksika jest monografi, wtedy opis bibliograficzny jest nastpujcy:

T.T. Kaczmarek, Zarzdzanie ryzykiem handlowym i finansowym. Warszawa: SGH 1999. Prace Naukowe SGH w Warszawie nr 111. Seria: Monografie i Opracowania nr 5 s. 122.

4. W przypadku pracy zbiorowej, tzn. jeeli ksik napisao kilku autorw,

najpierw podaje si tytu pracy, a potem inicja imienia i nazwiska redaktora koordynujcego cao.

Przykad:

11 S. Urban, W.adoski, Jak napisa dobr prac magistersk, Wrocaw 1997, s. 92. 12 Op. cit., s.93 do 95.


25

Badanie i ocena jakoci produktw spoywczych. Red. I. Iwiska. Warszawa: PWE 1974 s. 401. 6.2. Opis bibliograficzny artykuw Opisujc artyku trzeba wzi jego tytu z czasopisma lub dziennika. Nastpnie, do zasadniczych elementw naley inicja imienia, nazwisko autora, tytu artykuu, opis wydawnictwa oraz numer stron. Jeeli chodzi o opis wydawnictwa, to naley poda tytu czasopisma, rok jego wydania, numer tomu, numer zeszytu. Przykad: U. Wasik: Zysk jako rdo finansowania rozwoju. Finanse 1979 nr 11 s. 10-24. 6.3. Opis prac niepublikowanych Okrelenie tytuu wzi ze strony gwnej (tytuowej), a nastpnie poda: imi, nazwisko autora, rodzaj pracy, np. praca doktorska, nazw instytucji, w ktrej praca zostaa wykonana oraz jej siedzib, rok opracowania i technik wykonania pracy, tzn. rkopis, maszynopis itp. Przykad: A. Arabski, Wpyw alkoholu na kor mzgow czowieka. Warszawa1999. Instytut Psychiatrii w Warszawie (maszynopis pracy doktorskiej) s. 15. 6.4. Odsyanie do ksiki wczeniej cytowanej w pracy 1. Jedna ksika jednego autora: wymieni pierwsz liter imienia, cae

nazwisko, zamiast tytuu podaj si skrt: dz. cyt. ; op. cit. ; jw. oraz numer strony. Skrty oznaczaj:

dz. cyt. dzieo cytowane, Op. cit. - opus citatum, Jw. jak wyej Przykad: A. Abramowski: dz. cyt. s. 10. A. Baranowski: op. cit. s.20. B. Ciecierski: jw. s. 30-32. 2. Kilka ksiek jednego autora cytowanych w tej samej pracy: T.T. Kaczmarek: Zarzdzanie ..., s. 55.


26

T.T. Kaczmarek, Poradnik eksportera ..., s.33. 3. Jeeli przypisy dotycz tej samej pracy stosuje si: op. cit., ibidem lub

tame. Przykad: Op. cit. s. 2-4. Ibidem, s. 5. Tame s. 15. Forma przypisw musi by jednolita w caej pracy magisterskiej lub dyplomowej. 6.5. Kiedy stosujemy: por. lub zob. ? W sytuacji, kiedy autor pracy studiuje literatur i znajdzie interesujc go tre, ale nie zamierza cytowa tej partii ksiki lub artykuu, ale jedynie odwoa si do myli przewodniej, parafrazujc j, wwczas powinien zastosowa skrt: por. lub zob., podajc pierwsz liter imienia i cae nazwisko autora, tytu pracy, miejsce wydania, rok i numer strony. 7. Co to jest plagiat ? Sowo plagiat pochodzi od aciskiego: plagiarius, co znaczy: wyzyskiwacz, handlarz niewolnikw oraz plagiator osoba, ktra popenia plagiat. Jest to duchowa kradzie, polegajca na cakowitym przejciu cudzego utworu lub w znacznej jego czci. Plagiat polega na zaczerpniciu cudzych sformuowa w dosownym brzmieniu, jednak bez ujcia tej treci w cudzysw i bez podania nazwy rda, z ktrego pochodzi. Plagiat jest naruszeniem wasnoci intelektualnej innej osoby w zakresie nauki, muzyki i innych dziedzin twrczoci.13 Czyn ten zawsze godzien jest napitnowania, jak kade zodziejstwo, a take jest ono karalne w oparciu o prawo autorskie i kodeks cywilny. Osoba twrca, moe domaga si odszkodowania od plagiatora.

O czowieku, ktry popeni plagiat, mwi si, e jest czowiekiem bez

honoru. Jaki zakres ma plagiat ? Moe by czciowy lub cakowity. Zawsze polega na tym, e podawane s cudze materiay jako wasne. Tymczasem wykorzystywanie cudzego dorobku intelektualnego musi by w pracy udokumentowane. Jak wyej zostao stwierdzone, plagiat popeniamy, kiedy cudze oryginalne myli przejmujemy bez podania rda. W pracy naukowej popenienie plagiatu dyskwalifikuje autora jako powanego adepta nauki czy te naukowca.

Sownik wyrazw obcych okrela plagiat, jako 1. Przywaszczenie

cudzego utworu lub pomysu twrczego, wydanie cudzego utworu pod wasnym

13 Por. Brockhaus Enzyklopaedie, Mannheim 1992, t. 24, s. 209.


27

nazwiskiem. 2. Dosowne zapoyczenie z cudzego dziea opublikowane jako oryginalne i wasne.14

Oprcz plagiatu spotykamy si w pracy naukowej z kompilacj. Czym

rni si kompilacja od plagiatu ? Kompilacja polega na tworzeniu nowych ukadw, relacji, powiza

i kombinacji elementw na podstawie bezporednich skojarze i koncepcji zaczerpnitych z cudzych prac. Kompilacja jest wic procesem przetwrczym i stanowi sui generis prb stworzenia quasi- wasnego dziea, przy czym autor podaje rdo inspiracji. W przeciwiestwie do kompilacji plagiat jest wynikiem dziaania cakowicie nagannego, poniewa oznacza wiadome przywaszczenie sobie cudzego pomysu.

Niektrzy autorzy popeniaj plagiat przepisujc fragmenty kilku prac i czc je mechanicznie w jedn cao, bez adnego wkadu wasnej pracy twrczej, aby powstao nowe dzieo naukowe lub badawcze.15

W tym miejscu mona postawi trudne pytanie: czy mona, czy nie mona korzysta z cudzego dorobku naukowego ? Oczywicie mona, ale trzeba skrupulatnie przestrzega regu przyjtych w pisarstwie naukowym. Zarwno cytowanie, jak i powoywanie si na cudze myli wasnymi sowami musi by udokumentowane. Dokonywane jest to w przypisie, zwykle na tej samej stronie lub rzadziej na kocu rozdziau.

Obcy tekst moemy przepisa tylko w formie cytatu, przy czym cytat obowizkowo zaczyna i koczy si cudzysowem. Bezwarunkowo trzeba te poda jego rdo, wskazujc stron ksiki, z ktrej wzity zosta cytat. Dosowne przepisanie nawet nieduych fragmentw obcego tekstu w innej formie ni cytat jest kradzie praw autorskich, czyli plagiatem.

Prawo autorskie16 w art. 78 stwierdza, e twrca, ktrego autorskie

prawa osobiste zostay zagroone cudzym dziaaniem, moe da zaniechania tego dziaania. W razie dokonanego naruszenia moe take da, aby osoba, ktra dopucia si naruszenia, dopenia czynnoci potrzebnych do usunicia jego skutkw, w szczeglnoci aby zoya publiczne owiadczenie o odpowiedniej treci i formie. Jeeli naruszenie byo zawinione, sd moe przyzna twrcy odpowiedni sum pienin tytuem zadouczynienia za doznan krzywd albo na danie twrcy zobowiza twrc, aby uici odpowiedni sum pienin na wskazany przez twrc cel spoeczny.

Natomiast w rozdziale 14, art. 115 Prawa autorskiego w pkt. 1. jest mowa o odpowiedzialnoci karnej: Kto przywaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w bd co do autorstwa caoci lub czci cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega karze pozbawienia wolnoci do lat 3, ograniczenia wolnoci albo grzywny.

O tym, e plagiat jest cigle popeniany wiadczy midzy innymi gona ostatnio sprawa studenta Uniwersytetu Warszawskiego Anusza z AWS, ktry przepisa prac innego studenta UW i na jej podstawie uzyska magisterium. W spraw zaangaoway si sdy, rektor UW, wadze AWS i wszystko zmierza w kierunku pozbawienia tytuu magistra tego plagiatora. 14 Sownik wyrazw obcych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 863 15 Por. E. Niedzielska, May poradnik autora i recenzenta pracy akademickiej, Wrocaw 1993, s. 45 i 46. 16 Zob. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego1994, Dz.U. nr 24, poz. 83 z 23.02.1994 wraz z pniejszymi zmianami.


28

Ostatnio zosta uruchomiony program antyplagiat, tory pozwala w atwy sposb dotrze do prac licencjackich i magisterskich napisanych w uczelniach caej Polski i ustalenie, czy zgoszona praca do obrony nie zostaa wczeniej ju obroniona na innej Uczelni. Stwierdzenie takiego faktu powoduje, e student zostaje relegowany z Uczelni i wdroone jest postpowanie karne.

Jak nie popeni plagiatu ?

Powyej podaem kilka sposobw uniknicia plagiatu. Innym jeszcze sposobem ograniczenia ryzyka popenienia plagiatu jest sparafrazowanie tekstu. Na czym to polega ? Parafraza polega na tym, e przestudiowany tekst i tre ksiki student referuje wasnymi sowami i w taki sposb, jak to zrozumia. Nie jest to atwa sztuka. Przede wszystkim wymaga dobrego zrozumienia oryginalnego tekstu, a ponadto umiejtnoci wyraenia tych samych myli innymi sowami. Parafrazujc tekst naley da odsyacz i poda nazwisko autora ksiki lub artykuu. Praca magisterska jednak musi w przewaajcej mierze by wasnym i oryginalnym dzieem studenta i nie moe skada si z samych cytatw i parafraz.

Nie naley parafrazowa nazw oryginalnych, terminw technicznych i naukowych, poniewa mogoby to prowadzi do nieporozumie.

Plagiat jest oszustwem. Przede wszystkim oszukuje sam siebie student, ktry chce si ubra w cudze szaty. Czy nie chce by sob ? Warto by sob i podj ten wspaniay wysiek napisania pierwszej ksiki, ktra moe kiedy zachci do dalszych wysikw. Na pewno warto.

Plagiat naraa studenta na niesmak na cae ycie. Jeeli przeszed tak duy kawa drogi, przebrn przez dziesitki trudnych egzaminw, ma promotora, ktry pomaga mu pisa prac dyplomow trzeba i ten wysiek podj. Satysfakcja bdzie ogromna.


29

Zacznik do pkt.4.4. Wzr strony tytuowej

Wysza Szkoa Handlu i Prawa im. Ryszarda azarskiego w Warszawie

Wydzia Ekonomii i Zarzdzania

Ryzyko i zarzdzanie ryzykiem w handlu midzynarodowym

Patrycja Witkowska Nr albumu 95444

Praca magisterska (lub licencjacka) napisana pod kierunkiem dr Tadeusza T. Kaczmarka

Warszawa 2005 rok

Poradnik dla studentów piszących pracę licencjacką lub magisterską.pdf

Documents

Transcript of Poradnik dla studentów piszących pracę licencjacką lub magisterską.pdf