Stefan Korboski POLACY, YDZI I HOLOCAUST Tytu oryginau angielskiego: "The Jews and Poles in Word War II", Hippcrene Books, New York 1989, ISBN 0-87052-591-3 WSTP Wysuwane przez ydw oskarenia o rzekomym wspudziale Polakw w Holocaucie, gdy nie zapobiegli mordowaniu ydw przez faszystw, s bezpodstawne, nieuczciwe i oszczercze. Jednostk lub nard mona obwinia o nieudzielenie pomocy wwczas, gdy tej pomocy mona byo udzieli, a nie w sytuacji, gdy udzielenie takiej pomocy byo niemoliwe. Fakt, e Polacy nie mieli adnej moliwoci powstrzymania eksterminacji ydw zosta potwierdzony przez informacje przekazane w 1942 roku przez dwch wanych przedstawicieli polskich ydw, Adolfa Bermana i Leona Feinera, podziemnemu kurierowi, Janowi Karskiemu, i przeznaczone dla dowdztwa Aliantw. Obaj mieszkali poza gettem i znaleli schronienie u polskich przyjaci. Pisali oni: Chcemy, abycie powiedzieli Polskiemu Rzdowi w Londynie oraz przywdcom i rzdom pastw sprzymierzonych, e jestemy cakowicie bezbronni wobec hitlerowskich oprawcw. Nie moemy sami si ratowa, ani nikt inny w Polsce nie moe nam pomc. Polskie Podziemie moe ocali niektrych z nas, ale nie masy. Niemcy nie zamierzaj podporzdkowa nas, tak jak innych narodw. Jestemy poddawani systematycznej eksterminacji; nasz nard bdzie cakowicie zniszczony. Niektrzy mog przey, ale trzy miliony polskich ydw skazanych jest na zagad. Ani ydowski ani polski ruch oporu nie moe zrobi nic, by zapobiec rzezi. Uczycie Aliantw odpowiedzialnymi za to, co si tu dzieje. Niech aden przywdca aliancki nie bdzie mg udawa, e nie wiedzia, e giniemy i e pomoc dla nas moe przyj tylko z zewntrz. Fakt, e nie mona byo pomaga ydom potwierdzaj liczne rozkazy niemieckie, zgodnie z ktrymi za jakkolwiek pomoc udzielon ydom grozia mier oraz przez liczne polskie rodziny rozstrzelane za ukrywanie ydw. ydowski Instytut Historyczny w Warszawie potwierdzi w 1968 roku 343 przypadki polskich chrzecijan zamordowanych przez Niemcw za udzielanie pomocy ydom, a wiele innych przypadkw nadal bada. Mimo tych udokumentowanych faktw, oszczercza kampania przeciw Polakom nadal trwa, dochodzc niekiedy do absurdu. Biorca udzia w powstaniu w getcie "Wadka" oskarya pisemnie Polakw, twierdzc, e "Duczycy uratowali swoich ydw, a Polacy nie." Zapomniaa jedynie, e w Danii yo 6 tysicy ydw, a w Polsce 3 i p miliona,-1-

oraz e Duczycy wysyali swoich ydw statkami do neutralnej Szwecji, podczas gdy Polska nie miaa kontaktu z wolnym wiatem. Jako ostatni yjcy przywdca Polskiego Pastwa Podziemnego podczas niemieckiej okupacji, czuj si zmuszony do ukazania prawdy o tym, jak ratowalimy polskich ydw. Z 6 tysicy odznacze Yad Vashem przyznawanych przez Izrael za ratowanie ydw w czasie Holocaustu, 2 tysice otrzymali polscy chrzecijanie; lecz nawet ta liczba nie odzwierciedla skali podejmowanych wysikw, ktre nie mogy osign tego, co niemoliwe, ale sprawiy, ze ocalono tysice ludzi. Mam nadziej, e fakty, o ktrych mwi, pomog rozjani zachmurzon atmosfer stosunkw polsko-ydowskich. ROZDZIA I Polska schronieniem dla ydw Krlestwo Izraela zostao ustanowione pod koniec jedenastego wieku przed Chrystusem. W I w.n.e., gdy Izrael pozostawa koloni rzymsk, ydzi powstali przeciw Rzymianom (66 r.). W roku 70 cesarz Tytus deportowa ydw do rnych zaktkw Cesarstwa Rzymskiego, szczeglnie do Galii, Panonii i Iberii. Upadek drugiego powstania ydowskiego w latach 132-135, pod wodz Szymona BarKochby, zakoczy si wygnaniem pozostaych ydw z Izraela i zapocztkowa okres diaspory, tzn. rozproszenia ydw najpierw w Europie, a nastpnie na caym wiecie. ydowskie Prawo i wita Ksiga, Talmud, zosta spisany podczas niewoli babiloskiej i od tego czasu stanowi wykadni ycia kadego yda. W VIII w. pierwsi ydzi dotarli na Ukrain i do Polski. Poczynajc od XII w., w wikszoci krajw Europy Zachodniej podjto restrykcje wobec ydw. Obejmoway one zakaz posiadania ziemi lub uprawiania zawodw zarezerwowanych dla cechw. W ten sposb ydzi zostali ograniczeni do oddzielnych dzielnic lub ulic. Wolno im byo jednak poycza pienidze i praktykowa lichw. W wiekach XII-XV zaczy si przeladowania, szczeglnie w czasie wypraw krzyowych. ydw usunito z Anglii w roku 1290, z Francji w 1306 i 1394, z Hiszpanii w 1492, z Portugalii w 1496-1497. W rnym czasie byli te usuwani z rnych ksistw niemieckich. W czasie wygnania ydzi szukali schronienia w Polsce, ktra staa si domem wikszoci ydw i centrum kultury ydowskiej. ydzi osiedlali si w Polsce, poniewa zapewniaa im najlepsze warunki ycia. Ich status okrelay kolejno przywileje nadawane przez Bolesawa Pobonego w 1264 r. i Kazimierza Wielkiego w 1334, 1354 i 1367 roku. Pod koniec ycia Kazimierz Wielki wzi sobie kobiet imieniem Esterka, ktra podobno zyskaa przywileje dla ydw. Miaa z nim dwch synw: Niemira i Peka, szczodrze obdarowanych przez ojca moc jego testamentu.-2-

Krlewskie przywileje uczyniy z ydw osobn klas spoeczn, podobn do szlachty, mieszczastwa i chopw. ydzi mieli wasne miasta zarzdzane przez rad zwan kahaem i wasne sdy. Cieszyli si ochrona prawn i prawem do prowadzenia handlu, czego nie mogli wykonywa w Europie Zachodniej. Wolno im byo rwnie przeprowadza operacje bankowe i udziela poyczek, dzierawi myny i karczmy bdce wasnoci wacicieli ziemskich oraz uzyskiwa koncesj na bycie pastwowym poborc podatkowym. Upadek miast w XVIII wieku spowodowa przenoszenie si ydw na wie, gdzie zmonopolizowali karczmy i gospody. Posta Jankiela w mickiewiczowskim Panu Tadeuszu, ukazana z serdecznoci, jest archetypem ydowskiego karczmarza. Przed rozbiorami Polski ydzi stanowili 7% populacji (28% mieszkacw miast). Podczas wojny polsko-rosyjskiej w 1794 roku ydzi odpowiedzieli na wezwanie Tadeusza Kociuszki i wstpowali w szeregi wojska. Berek Joselewicz utworzy regiment kawalerii pod wasnym dowdztwem. W niepodlegej Rzeczpospolitej Obojga Narodw przed rozbiorami, ydzi cieszyli si szerok autonomi i wolnoci wiksz ni gdziekolwiek indziej na wiecie. Tworzyli wsplnoty w miastach, z synagogami, rytualnymi aniami zwanymi mykwami, rytualnymi rzeniami, szkoami zwanymi chederami i szkoami rabinackimi. Judaizm posiada dwa odamy: chasydyzm i sabataizm. Sawni wici rabini, zwani cadykami, odbywali sdy w takich miejscowociach, jak: Sadogira, Bobowa, Kozienice czy Lublin. W szkoach rabinackich, jeszybotach, nauczano znajomoci Talmudu i Starego Testamentu. Uczszczali do nich uczniowie rwnie spoza granic kraju. Najsynniejsze szkoy rabinackie znajdoway si w Krakowie i Lublinie. W maych miasteczkach ydzi stopniowo zaczli stanowi wikszo narodowociow. Emigranci z takich maych miasteczek dochodzili do znaczcych stanowisk, jak np. Baruchowie z Chodziey, admira Hyman Rickower z podwarszawskiej wsi, czy te pierwszy przywdca pastwa izraelskiego, Dawid BenGurion z Poska. ydzi rozmawiali ze sob w jzyku jidysz, z Polakami porozumiewali si amana polszczyzn, byli gwnie sklepikarzami, krawcami, szewcami, mleczarzami, piekarzami i rzemielnikami. ydzi w polsce porozbiorowej Sytuacja ydw ulega znacznemu pogorszeniu w okresie rozbiorw. Pod zaborem rosyjskim znalazo si 1271 tys. ydw, pod pruskim 50 tys., a pod austriackim 800 tys., co daje cznie 2121 tys. Rzd rosyjski naoy na nich liczne restrykcje, a Prusacy i Austriacy prbowali ich zgermanizowa. Car Aleksander I promulgowa statut ydowski, na mocy ktrego ydom nie wolno byo zamieszkiwa na terenach wiejskich Rosji, ani uczszcza do szk pastwowych, nosi gabardyny i jarmuek, mwi po hebrajski ani w jidysz. Musieli mwi wycznie po rosyjsku. W-3-

1827 roku car Mikoaj I nakaza wcielenie do wojska wikszej liczby ydw. Jednak Aleksander II zezwoli swemu zastpcy w Polsce, margrabiemu Wielopolskiemu, na udzielenie ydom kilku koncesji, takich jak prawo kupna ziemi czy nieruchomoci. Cz ydw braa udzia w powstaniu 1863 roku, w wyniku czego prawa ydw zostay cofnite. Z drugiej strony, koncesje uzyskane przez Wielopolskiego oraz wsplna niedola pod wadz Rosji, zbliyy oba narody i przyczyniy si do pewnej asymilacji polskich ydw. W samej Rosji, po prbie zamachu na cara Aleksandra II, nasiliy si przeladowania i pogromy ydw. Rosyjskie sowo pogrom okrela dziaanie Rosjan. Pniej zyskao ono szersze znaczenie, lecz czsto stosowano je w niewaciwym sensie. Rzd rosyjski rozkaza przymusowe deportacje ydw z Rosji do krajw przez ni okupowanych. Polscy ydzi nie cieszyli si z napywu Litwakw (mwicych po rosyjsku), ci jednak z biegiem czasu zasymilowali si. W zaborze pruskim Fryderyk II nakaza deportacje ubogich ydw. Kady, kto nie mg udowodni, e posiada majtek o wartoci co najmniej 300 talarw, by deportowany, a pozostali ydzi musieli posugiwa si jzykiem niemieckim. Ubodzy ydzi przenosili si do Polski, ktra pozostawaa pod rzdami Rosji. W zaborze austriackim cesarz Jzef II ogosi tzw. Akt o Tolerancji, ktry dawa ydom wolno religii i handlu, utrzymujc jednoczenie zakaz sprzedawania alkoholu oraz dzierawy ziemi, mynw i pobierania myta. Ponadto ydzi musieli przyj niemieckie nazwiska nadane im przez wadze. W roku 1867, gdy monarchia habsburska przeksztacia si w konstytucyjne Cesarstwo Austro-Wgierskie, wszyscy obywatele otrzymali rwne prawa, bez wzgldu na wyznanie i pochodzenie. Cz Polski pozostajca pod zaborem austriackim (Galicja) otrzymaa pewn autonomi, a jej ciao prawodawcze, wybrane w 1868 roku, znioso wszystkie restrykcje wobec ydw. Asymilacja postpowaa w takim tempie, e w 1910 roku 925 na tysic ydw uwaao si za Polakw. W tym okresie ydzi i Polacy w wielkiej liczbie emigrowali do Stanw Zjednoczonych. ROZDZIA II ydzi w polsce niepodlegej (1918-1939) Dzie 11 listopada 1918 roku jest dniem odzyskania przez Polsk niepodlegoci. Cesarstwo Austriackie upado, w Rosji trwaa rewolucja, a oddziay niemieckie stacjonujce na ziemiach polskich zostay tego dnia rozbrojone. Przywdc politycznym zosta byy socjalista, Jzef Pisudski, dowdca utworzonych pod zaborem austriackim Legionw Polskich. Pisudski utworzy gabinet, na czele ktrego stan socjalista, Moraczewski. 28 listopada 1918 roku rzd wprowadzi prawo wyborcze dajce wszystkim obywatelom prawo do-4-

powszechnego, rwnego i tajnego gosowania. Pierwsze wybory miay miejsce 26 stycznia 1919 roku. Wybrano 340 czonkw parlamentu, w tym 10 ydw, ktrzy utworzyli Klub ydowski, na czele ktrej stan Izaak Grnbaum. Na swojej trzeciej sesji, 20 lutego, Sejm wybra Jzefa Pisudskiego naczelnikiem pastwa i przyj Ma Konstytucj, ktr pniej zastpia Konstytucja Marcowa z 17 marca 1921, ograniczajca zakres wadzy wykonawczej i dajca szerokie uprawnienia Sejmowi. Sejm zosta rozwizany przez Pisudskiego w czasie Przewrotu Majowego w 1926 roku. Euforia, ktra towarzyszya odzyskaniu niepodlegoci po ponad stu latach obcej okupacji, nie bya udziaem wszystkich obywateli ydowskich, ktrzy nadal yli marzeniem "nastpnego roku w Jerozolimie" i uwaali si za czonkw diaspory, teraz polskiej, a nie rosyjskiej, pruskiej czy austriackiej. Jednak sytuacja ydw ulega wyranej poprawie. Znowu cieszyli si pen wolnoci, tak jak przed rozbiorami. Tworzyli wasne wsplnoty, mwili w jidysz, nosili gabardyn, jarmuki i brody, a w wita religijne stroje witeczne. Przestrzegali nakazw zawartych w Talmudzie i starych zwyczajw, takich jak oczyszczenie przez obmywanie grzechw w rzece. Wybitny przywdca syjonistw, Jabotyski, w ksice Pastwo ydowskie, wydanej w 1937 roku w Warszawie, pisa: "Sami, dobrowolnie stworzylimy getto, z tego samego powodu, dla ktrego Europejczycy w Szanghaju stworzyli wasne dzielnice, aby mc y razem na swj sposb." I tak dwa rne narody yy w Polsce obok siebie wasnym yciem przez siedem wiekw, bez wzajemnego przenikania czy przeszkadzania sobie nawzajem. Populacja ydowska, ktra wzrastaa szybciej ni liczba Polakw, koncentrowaa si gwnie w miastach. Najwikszy odsetek mieszkacw stanowili ydzi w nastpujcych miastach: Biaystok 43%; Stanisaww 41,4; d 33,5; Lww 31,9; Wilno 28,2; Krakw 25,8. Odsetek ludnoci ydowskiej w maych miasteczkach by nawet wyszy. Przecitnie wynosi on w powiecie lubelskim 49,9; wyskim 49,1; poleskim 49,8. W maych miastach ydzi stanowili wikszo, a chrzecijascy Polacy niewielk mniejszo. Np. w Midzyrzecu Podlaskim liczcym 18 tys. mieszkacw, byo 16 tys. ydw. Przed wojn wydawanych byo w Polsce 130 czasopism w jzykach jidysz i hebrajskim; istniao 15 teatrw w jidysz, 266 szk podstawowych, 12 wyszych i 14 zawodowych prowadzonych w jzyku hebrajskim lub jidysz. ydzi stanowili 49% prawnikw i 46% lekarzy, stanowili 59% ludnoci zajmujcej si handlem i 21% zajmujcej si przemysem. ydzi, szczeglnie ze wschodniej Polski, podobnie jak ich polscy ssiedzi, byli bardzo ubodzy, ze wzgldu na powoln odbudow gospodarki kraju, zniszczon przez wiatowy kryzys lat trzydziestych. W latach 1919-1920 znacznie wzrosa liczba populacji ydowskiej,-5-

gdy 600 tys. rosyjskich ydw uciekajcych przed Bia Armi generaa Denikina i Wrangla, szukao schronienia w Polsce. W 1926 roku Marszaek Pisudski, filosemita i byy socjalista, nada polskim ydom pene prawa obywatelskie. Rwnie w Galicji nastpowaa szybka asymilacja. Wyksztaceni ydzi wykonywali swoje zawody i dochodzili do duego znaczenia w przemyle, bankowoci i dziaalnoci finansowej. Uwaali si za Polakw, nawet patriotw i zapominali o swoich korzeniach, wychowujc dzieci w polskiej kulturze, a czasem ukrywajc przed nimi ich pochodzenie. W tej klasie spoecznej czste byy maestwa mieszane, najczciej pomidzy crkami bogatych ydowskich przedsibiorcw i synami podupadej polskiej szlachty. Wielu Polakw ydowskiego pochodzenia odegrao wana rol w rnych dziedzinach polskiego ycia, co Polacy w peni docenili. Byli oni witani z otwartymi ramionami przez polskie spoeczestwo, ktre widziao w nich Polakw z wyboru, a nie z urodzenia. Jednake przewaajca wikszo ludnoci ydowskiej utrzymaa swoj tosamo jako polscy obywatele narodowoci ydowskiej. ydowska rodzina Kronenbergw, uywajca tytuu barona, zyskaa znaczenie w XIX wieku, gdy Polska pozostawaa jeszcze pod zaborami. Pocztek rodowi da Leopold Kronenberg, urodzony w Warszawie w 1812 roku, ktry zbi fortun na monopolu tytoniowym. Kronenberg wszed w krg polskiej arystokracji i wstpi do Towarzystwa Rolniczego. Pocztkowo sprzeciwia si Powstaniu 1863 roku, lecz pniej popar jego przywdc, Langiewicza. Po upadku Powstania zaoy w 1870 roku Bank Handlowy, a nastpnie, wraz z J. Wertheimem i J Toeplitzem, Towarzystwo Cukrownicze, Towarzystwo Grniczo-Hutnicze. Jest rwnie zaoycielem Akademii Handlowej. W czasie II wojny potomkowie tej znaczcej polskiej rodziny dziaali w Podziemiu. Rodziny Rotwandw i Wawelbergw rwnie odegray wan rol w rozwoju polskiej finansowoci i przemysu. Zaoyy one w 1895 roku Szko Mechaniczno-Techniczn Wawelberga i Rotwanda. Natansonowie wsawili si w dziedzinie nauki i kultury, a bracia Maurycy i Samuel Orgelbrandowie prowadzili dziaalno wydawnicz i drukarsk. W latach 1859-1868 wydali oni 28-tomow Encyklopedi Polsk. Polska literatura i kultura duo zawdzicza Mieczysawowi Grydzewskiemu, ktry wraz z Antonim Bormanem by zaoycielem Wiadomoci Literackich, czoowego periodyku intelektualistw warszawskich w latach 1924-1939. Kontynuowali oni wydawanie czasopisma w Londynie a do lat osiemdziesitych, niosc pochodni polskiej kultury na emigracji. Jednym z bliskich wsppracownikw Grydzewskiego by Antoni Sonimski, poeta i eseista, ktrego ojciec, Stanisaw, lekarz, ukrywa przed carsk policj Jzefa Pisudskiego w latach 1905-1906. Jego brat, Piotr, rwnie lekarz, dziaa w polskim Podziemiu w czasie II wojny.-6-

Innym znakomitym pisarzem polskim ydowskiego pochodzenia by Jzef Wittlin. Wsplnie z Janem Lechoniem i Kazimierzem Wierzyskim byli w latach czterdziestych i pidziesitych kontynuatorami wielkiej tradycji polskich pisarzy oddanych sprawie niepodlegoci, nawet na wygnaniu. Pisarz i krytyk literacki, Wilhelm Feldman, w 1905 roku wczy si do ugrupowania, ktremu przewodzi Jzef Pisudski, a w 1914 wstpi do Legionw, aby walczy o woln Polsk. Marian Hemar, poeta i satyryk, cieszy si w Polsce wielk popularnoci w latach 1918 - 1939. W czasie wojny i po jej zakoczeniu, ju w Londynie, by bardem polskim na emigracji. Jego patriotyczne wiersze nadawane przez BBC podtrzymyway na duchu Polakw w kraju i zagranic. Gdy Izrael uzyska niepodlego, czsto zapraszano Hemara na wieczory poezji i witano go z entuzjazmem, mimo e swoje wystpienia rozpoczyna dramatycznym wierszem, w ktrym wyznawa, e na swoj ojczyzn wybra Polsk i pozostanie jej wierny a do mierci. Piskozub, oddajc hod Hemarowi, w polskiej gazecie w Londynie, pisa: "Kocham Hemara jako poet, autora piosenek, satyryka i Polaka wyznania mojeszowego. Okrelenie Polacy wyznania mojeszowego zyskao saw w moich czasach szkolnych, gdy nasi nauczyciele: Samuel Wagman i Miriam Lichtman oraz uczniowie: Adam Aibel, Oskar Haker, Jzef Silberstein i Jakub Engelstein ukuli je dla okrelenia samych siebie. Wszyscy oni byli wspaniaymi przyjacimi, szczeglnie Mundek Hafner, ktry odwiedza mnie, gdy chory leaem w ku i gra na skrzypcach, aby mnie rozweseli. Podziwiam Oskara za wypracowania z polskiego. Nasz profesor, Roman Kobierski, zbiera je jako wybitne opracowania. Wszyscy, ktrych tu wymieniem zginli z rk Niemcw." Juliusz Kleiner, Bolesaw Lemian, Julian Klaczko i Julian Tuwim zajmuj znaczce miejsce w historii polskiej literatury. Wybitny historyk, Aleksander Kraushar, majc 20 lat bra udzia w Powstaniu 1863 roku. W okresie midzywojennym mona byo zobaczy na ulicach Warszawy jego szacown posta w mundurze powstaczym. Po uzyskaniu niepodlegoci wszyscy uczestnicy Powstania Styczniowego zostali podniesieni do rangi oficerw. Marceli Handelsman, historyk nowego pokolenia i profesor Uniwersytetu Warszawskiego, by czonkiem Partii Demokratycznej. Podczas wojny pracowa w Podziemiu w biurze informacyjnym AK. Aresztowany przez Gestapo zosta wysany do obozu koncentracyjnego Gross-Rosen. Jzef Feldman, syn Wilhelma, kontynuowa tradycje rodzinne. By profesorem Uniwersytetu Jagielloskiego. Aby unikn aresztowania przez gestapo, zmieni nazwisko na Sokoowski. By nauczycielem podziemnego uniwersytetu i bra udzia w Powstaniu Warszawskim. Po wojnie powrci na Uniwersytet Jagielloski. Innym wybitnym polskim historykiem by Szymon Aszkenazy, delegat-7-

Polski do Ligi Narodw w latach 1920-1923. Artur Rubinstein to najwybitniejszy polski muzyk ydowskiego pochodzenia. Na sesji inauguracyjnej Narodw Zjednoczonych w San Francisco w 1945 roku, po odegraniu hymnu Stanw Zjednoczonych wsta i rzek: "Miejsca zarezerwowane dla przedstawicieli mojego kraju s puste i nikt nie bdzie tu przemawia w imieniu Polski. Aby jednak przypomnie o jej walce i o jej prawach, odegram teraz polski hymn narodowy." Wszyscy, cznie z prezydentem Harrym Trumanem, podnieli si z miejsc i w ciszy wysuchali Mazurka Dbrowskiego. Wszystko to odbyo si poza oficjalnym programem i tylko artysta miary Rubinsteina mg sobie pozwoli na amanie protoku w ten sposb. Rubinstein, wychowany przez polskich arystokratw, kocha Polsk, a swoje uczucia wyrazi w autobiografii pod tytuem Moje mode lata. Polki uwaa za najpikniejsze kobiety, a polsk publiczno za najbardziej wyrafinowan, co byo przyczyn jego wielkiej tremy podczas koncertw w Polsce. Po wojnie Rubinstein utrzymywa kontakt z polskimi emigrantami. Gdy odwiedzi swoj rodzinn d, powiedzia: "Polacy to ludzie szaleni. Odbudowuj zabytki, a sami mieszkaj w ruinach i piwnicach." Roman Kramsztyk by jednym z najwybitniejszych polskich artystw. Mieszkajc w getcie, gdzie zgin 1942 roku, stworzy seri szkicw tego tragicznego miejsca. Jest on rwnie autorem portretu Lechonia. Innymi wybitnymi artystami ydowskiego pochodzenia byli Henryk Kuna, rzebiarz i profesor sztuki na Uniwersytecie Wileskim, Maurycy Gotlieb i Eugeniusz Zak. Arnold Szyfman nazywany jest ojcem teatru polskiego. Odegra kluczowa rol w tworzeniu w 1912 roku wspczesnego Teatru Polskiego w Warszawie. Po I wojnie by kolejno zaoycielem i dyrektorem teatrw Maego i Kameralnego, dyrektorem naczelnym warszawskich teatrw, a ponadto Narodowego, Letniego i Nowego. Po II wojnie kierowa odbudow Opery, a w jej gmachu umieci Muzeum Teatru. W dziedzinie medycyny wiatow saw zyska prof. Ludwik Hirszfeld, wynalazca systemu klasyfikacji grup krwi i autor wielu innowatorskich prac. W czasie okupacji uciek z getta i ukrywa si u polskich rodzin. Po wojnie uczy mikrobiologii na Uniwersytecie Wrocawskim. Jest autorem nie tylko setek artykuw naukowych , lecz take ksiki Historia jednego ycia, w ktrej opisuje swoje perypetie wojenne oraz jak na szerok skal Polacy pomagali ydom. Leon Berenson by wybitnym sdzi, bronicym w latach 1905-1908 w carskich sdach polskich rewolucjonistw z PPS, ktrej czonkiem by wwczas take Pisudski. Berenson broni Montwi-Mireckiego i Henryka Barona, ktrzy zostali skazani na mie i powieszeni w warszawskiej Cytadeli. W latach 1907-1910 Berenson nalea do grona rady obrony politycznej. Po wojnie, w latach 1931-1932 broni czonkw parlamentu, wrd nich Hermana Liebermana-8-

aresztowanego i sdzonego za opozycjonizm przeciw Marszakowi Pisudskiemu. Berenson zgin w getcie warszawskim 22 kwietnia 1943 roku, pozostawiajc w swym testamencie polecenie, aby po wojnie ydzi wznieli pomnik wdzicznoci Polakom, ktrzy przemycali do getta ywno. Pomnik mia mie ksztat bochenka chleba stojcego na marmurowym postumencie. W wiecie finansw czoow postaci by na pewno Alfred Falter, gwny akcjonariusz dziaajcego na lsku konsorcjum wglowohutniczego "Wsplnota Interesw" oraz zalenych od niego zakadw Robur, waciciel okoo dziesiciu frachtowcw wglowych. Na krtko przed wojn uzyska kontrol nad Bankiem Handlowym w Warszawie. Falter opuci Polsk natychmiast po ataku Niemcw i towarzyszy rzdowi Sikorskiego na emigracji w Londynie, gdzie zosta mianowany wiceministrem finansw. Gdy rzd niemiecki skonfiskowa statki Robura w neutralnych portach, jako wasno polskiego Rzdu, Polskie Pastwo Podziemne dostarczyo Falterowi legalne dokumenty, dowodzce, e to on jest wacicielem Robura i dziki temu udao si sprowadzi statki do Londynu. Rzdy pastw neutralnych zwolniy statki jako wasno prywatn Faltera. Alianci natychmiast je wyczarterowali, a Falter zosta najwikszym i chyba jedynym podatnikiem Polskiego Rzdu na emigracji. Micha Lewin by znanym przedsibiorc, wacicielem lskiej Korporacji Elektrycznej i luksusowego hotelu Jurata nad Batykiem. W marcu 1919 Jerzy Osmoowski, mianowany przez Pisudskiego administratorem ziem wschodnich spornych ze Zwizkiem Sowieckim, wysa Lewinowi depesz z Wilna z prob o pomoc, gdy "Wilno umiera z godu." Lewin zakupi dwa skady kolejowe ywnoci i osobicie dostarczy je Osmoowskiemu. Na kilka lat przed wojn Lewin wykorzysta swoje koneksje we Francji, aby zabezpieczy dla Polski poyczk w wysokoci miliona frankw. Poyczki udzielono w czasie pobytu w Paryu marszaka Rydza-migego, nastpcy Pisudskiego na stanowisku dowdcy wojskowego. Gdy Alfred Falter i Micha Lewin dziaali na lsku, Oskar Kon, Natan Eitingon i K. Poznaski zdominowali przemys tekstylny w odzi, polskim "Manchesterze". Kady z nich posiada fabryki zatrudniajce kilka tysicy robotnikw i nalea do garstki polskich milionerw o midzynarodowym znaczeniu. To dziki nim d staa si "ydowsk Ziemi Obiecan", jak j okreli polski noblista, Wadysaw Reymont. Polska Partia Socjalistyczna, zaoona w 1892 roku, odegraa wan rol w polskim yciu politycznym okresu midzywojennego. Kilku jej przywdcw i czonkw parlamentu byo pochodzenia ydowskiego, m. in. Feliks Perl, Herman Lieberman, Herman Diamand, Adam Pragier i Lidia Ciokosz. Feliks Perl by jednym z zaoycieli PPS. Wyjecha zagranic w 1892 roku, wiziony przez wadze carskie w latach 1904-1905, w 1924 zosta przewodniczcym komitetu wykonawczego Partii Socjalistycznej oraz czonkiem parlamentu.-9-

Herman Diamand by czonkiem austriackiego parlamentu w latach 1907-1918. Podczas I wojny suy w Legionach Pisudskiego. Lecz po Przewrocie w 1926 roku przyczy si do opozycji i zosta uwiziony w twierdzy Brze. Skazany na trzy lata wiezienia, uciek do Czechosowacji, a w 1941 zosta ministrem sprawiedliwoci w rzdzie Sikorskiego. Lidia Ciokosz wsppracowaa ze swym mem, Adamem, jednym z przywdcw PPS, jako niezaleny polityk. Mieszka w Londynie, jako jeden z przywdcw PPS na emigracji. W Sejmie i Senacie Stanisaw Stroski, Bolesaw Motz i Stanisaw Posner odegrali wane, ale odmienne role. Stroski by w latach 1913-1914 czonkiem parlamentu galicyjskiego, 1922-1927 czonkiem Sejmu (prawicowe skrzydo Partii NarodowoChrzecijaskiej), a 1928-1935 czonkiem parlamentu, reprezentujcym rwnie prawicow Parti Narodow. Znany wydawca i publicysta, a jednoczenie przeciwnik Pisudskiego i jego frakcji, Stroski w latach 1939-1943 piastowa urzd wicepremiera i ministra informacji w emigracyjnym rzdzie generaa Sikorskiego. Bolesaw Motz, aresztowany za udzia w Rewolucji 1905 roku w Rosji i wywieziony na Syberi, po ucieczce stamtd otworzy pod patronatem midzynarodowych milionerw praktyk lekarsk w Paryu. Mimo e mieszka w Paryu, zosta wybrany senatorem w niepodlegej Polsce i regularnie dojeda do Warszawy na sesje parlamentarne. Senator Stanisaw Posner reprezentowa Parti Socjalistyczn w Sejmie w latach 1922-1930, penic funkcj wice-przewodniczcego Senatu. Senator Adam Czerniakow, czonek partii Pisudskiego w latach 1931-1935, zosta w czasie II wojny wyznaczony przez Niemcw na przewodniczcego Rady ydowskiej (Judenrat) w getcie. Zmuszony przez Gestapo do podpisania w lipcu 1942 roku rozkazu deportacji ydw z warszawskiego getta do obozw mierci, popeni samobjstwo. Na czele grupy ydowskiej w Sejmie sta Izaak Grunbaum, przywdca syjonistw i ordownik imigracji ydowskiej do Palestyny. Na konferencji prasowej w Warszawie, w dniu 2 sierpnia 1936 roku, powiedzia: "Stragany w Polsce zyskuj szlachectwo. Musimy wyjeda. Nadszed czas wyjcia narodu ydowskiego z Polski. Bez emigracji, Polska bdzie miaa wkrtce 5 lub 6 milionw ydw." Wielu Polakw ydowskiego pochodzenia byo czonkami rzdu. Na czele Ministerstwa Przemysu i Handlu stali kolejno Hipolit Gliwic, Czesaw Klarner i Henryk Floyar Richman. Pastwowy Bank Handlowy by zarzdzany przez Romana Goreckiego, a jeszcze wiksza instytucja finansowa, Pocztowa Kasa Oszczdnociowa, przez Henryka Grubera. Po Przewrocie Majowym, poza rzdem istnia "gabinet kuchenny" zwany "Klubem Pukownikw". Jego czonkami byo trzech legionowych pukownikw: Reichman, Wye-cieyski i Librach. Byli te inni byli legionici, generaowie ydowskiego pochodzenia:- 10 -

Benedykt Mond, dowdca korpusu wojskowego w Krakowie i Jakub Krzemiski, przewodniczcy Pastwowego Stowarzyszenia Ksigowych, piastujcy jedno z najwyszych stanowisk w rzdzie. W Ministerstwie Spraw Zagranicznych i subach dyplomatycznych rwnie nie dyskryminowano ydw. Franciszek Sokal by czonkiem polskiej delegacji do Ligi Narodw w latach 1920-1924 i staym delegatem Polski w latach 1926-1927. Tadeusz Gwiazdoski sta na czele Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Wadysaw Nueman by ambasadorem w Norwegii, Karol Bader ambasadorem na Dalekim Wschodzie, Jan Ciechanowski ostatnim polskim ambasadorem w Stanach Zjednoczonych, Anatol Muhlstein doradc polskiej ambasady w Paryu, Emanuel Szerer radc prawnym w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, Jan Weinstein zastpc naczelnika konsulatu, Jan Fryling czynnym ambasadorem w Indiach, Jan Librach doradc w ambasadzie w Paryu. Oprcz tych wyszych urzdnikw byo te wielu innych urzdnikw sub zagranicznych ydowskiego pochodzenia. W czasie, gdy jedni Polacy ydowskiego pochodzenia wczali si w gwny nurt ycia politycznego, inni tworzyli wasne, ydowskie partie polityczne, takie jak socjalistyczny Bund, na czele ktrego stali Henryk Erlich, Wiktor Alter i Leon Feiner oraz socjalistyczna partia robotnicza Poalei Syjon. Obie te partie rniy si pogldem na emigracj i prowadziy yw polemik. Istniaa rwnie nielegalna Polska Partia Komunistyczna, ktrej przywdcy Jakub Berman, Hilary Minc, Leon Chajn, Stefan Staszewski i Eugeniusz Szyr odegrali czoowe role w roku 1945 i nastpnych latach. Uczestnictwo tak duej liczby ydw w yciu politycznym i kulturalnym oraz akceptacja takiego stanu rzeczy przez polsk wikszo narodowociow dowodz, e oszczerstwa na temat polskiego antysemityzmu s bezpodstawne. Wymowne wiadectwo daj temu niektrzy czonkowie polskich elit, ktrzy przeyli Holocaust i obecnie mieszkaj w Izraelu. S to gwnie ydzi urodzeni w Krakowie, ktrzy tej "Polskiej Jerozolimie" powicili dziesitki ksiek wydanych w Izraelu. Przykadem moe by poruszajcy, dowcipny i peen uczucia pamitnik Ruttermana-Abira, pt. "Nieatwo zapomnie Krakw". Wydawnictwo Ekked z Tel-Awiwu ostatnio wydao ksik pod tytuem "Pozostaje tylko legenda", zawierajc dziesi rozdziaw napisanych przez jedenastu autorw: Artura Fischera, Meir Bosak, Natana Grossa, Miriam Akawia, Halin Nelken, Felicj Schechter-Karay, Iren Rothberg-Bronner, Jzefa Bau, Jzefa Bosaka, Miriam i Mardocheusza Pelegw. Pisz oni o przeszoci Krakowa i obecnoci ydw w tym miecie a do czasu Holokaustu. Przywouj oni wspomnienia o piknie Krakowa i jego niepowtarzalnym uroku, o swoim yciu w "ydowskiej Jerozolimie". Ksika zawiera krtkie opowiadania, fragmenty osobistych dziennikw, liryczne w tonacji eseje wyraajce tsknot za rajem utraconym - wiatem modoci, rozwoju intelektualnego i rozszerzania horyzontw. S tu- 11 -

wspomnienia o mdrych i dobrych ludziach, o przyjaniach midzy Polakami i ydami, ktrzy dzielili si i wzajemnie ubogacali wartociami kulturalnymi. S tu te wspomnienia ponurych czasw wojny i rnych reakcji na ten dramat, a wszystko opisane pikn polszczyzn. Publikacja powstaa z inicjatywy Komitetu Wydawniczego Haubenstock i Koa Krakowiakw w Izraelu. Wydali oni ju dziesi ksiek powiconych historii Krakowa i jego ydowskim mieszkacom. Ta polsko-ydowska elita ya niewiadoma rzekomego antysemityzmu Polakw, podobnie jak 3 miliony ydw, ktrzy w cigu kilku wiekw yli wrd polskich chopw i robotnikw. W adnej z tych klas spoecznych nie byo tendencji antyydowskich. Chopi przyzwyczaili si do tego, e mog polega na ydowskich sprzedawcach w miasteczkach, a robotnicy pozostawali pod wpywem wiodcej roli ydw w partii socjalistycznej. Istnia jednak pewien wyjtek do tej harmonijnej koegzystencji. Narodowa Demokracja, zaoona przez Romana Dmowskiego, krytycznie podesza do roli, jak penili ydzi w Polsce. Czonkowie tej partii twierdzili, e 3 miliony nie zasymilowanych ydw, stanowice okoo 10% ludnoci, stanowi obcy element zagraajcy jednoci narodowej. Obawiali si oni, e bardzo wysoki odsetek ydw na wysokich stanowiskach (oceniano, e 30% prawnikw, lekarzy, architektw itp.), monopol ydowski w dziedzinie handlu i finansw oraz fakt, e nie pracowali oni fizycznie w kopalniach, fabrykach ani na roli, stanowi barier uniemoliwiajc ubogim Polakom awans spoeczny. Narodowa Demokracja proponowaa promowanie polskich maych przedsibiorstw i bojkot sklepw ydowskich. Proponowali rwnie rezerwowanie pewnej liczby miejsc na uczelniach dla ubogich Polakw, ktrzy nie mogli pozwoli sobie na opaty za nauk. Taka polityka, mimo e skierowana wprost przeciw ydom, nie miaa za rdo faszystowskiej nienawici rasowej, lecz raczej wynikaa z ekonomicznego wspzawodnictwa midzy grupami narodowociowymi, podobnie jak to miao miejsce w innych krajach. W kadym razie, ND reprezentowaa niecae 20% spoeczestwa. Opowiadaa si za emigracj ydw do Palestyny lub innych krajw i w tym wzgldzie miaa poparcie przywdcw ydowskich. Rzd polski oficjalnie podj ten problem na Lidze Narodw w Genewie. Amerykaski pisarz, Jerzy Kosiski, tak skomentowa stosunki polskoydowskie: Jestem pisarzem, nie politykiem, mam polsko-ydowsk dusz , poniewa uksztatoway j wieki obecnoci ydw w Polsce i w polskiej kulturze. Nie mona rozdzieli we mnie tych dwch pierwiastkw. Tylko w Polsce ydzi mieli moliwo swobodnego wzrostu duchowego - jest to fakt, ktry zawsze podkrelam. Tylko tam ydzi mogli budowa sw wasn ydowsk kultur, utrzymujc jednoczenie wizi z narodem, wrd ktrego mieszkali. Tak samo- 12 -

uwaa Abraham Heschel, znany teolog, urodzony w Polsce, ktry najpierw pisa po polsku i w jidysz, a dopiero pniej po niemiecku i angielsku. Jego zdaniem ydzi znaleli w Polsce idealne warunki do rozwoju psychicznego i filozoficznego . "Jakakolwiek prba oderwania mnie od tego dziedzictwa jest nie do pomylenia" - mawia Heschel. Polski nard pozwala nam wyraa si w naszym wasnym duchowym jzyku. aden inny nard nie pozwoliby na tyle adnej mniejszoci narodowej czy wyznaniowej, co wicej, mniejszoci ktra nie przyja Nowego Testamentu. Polacy uratowali mnie i moich rodzicw, ukrywali mnie i przenosili z miejsca na miejsce - i to z moim wygldem! Polscy czytelnicy nie wiedz jak wygldam. Jestem podobny do stereotypowego yda na nazistowskich plakatach. Lecz nie chc mwi o sobie. ydzi tworzyli w Polsce jzyk ydowski, kultur chasydzk, wasny mesjanizm i filozofi, ktre stanowi cz pastwa ydowskiego (...). To w pewnym stopniu wyjania, dlaczego ydzi niechtnie wspominaj swoj przeszo w diasporze, jak gdyby zmuszao ich to do przyznania si do symbiozy z Polakami przez ostatnie tysic lat. ROZDZIA III Polska w okresie okupacji niemieckiej II wojna wiatowa wybucha bez wypowiedzenia 1 wrzenia 1939 roku. Niemcy zaatakowali Polsk z trzech stron: z zachodu, z Prus Wschodnich od pnocy i ze Sowacji na poudniu. Jedynym kierunkiem ucieczki bya wschodnia granica ze Zwizkiem Sowieckim. Napastnicy dysponowali nieporwnanie wiksz si ni obrocy. Niemcy posiadali siedem dywizji pancernych, cztery dywizje zmotoryzowane, cztery dywizje lekkiej artylerii i trzy dywizje sowackiej piechoty - razem 1800.000 onierzy, 2500 czogw, ponad 2000 samolotw i eskadr okrtw. Polska obrona posiadaa 24 dywizje piechoty, osiem dywizji kawalerii, jedn dywizj artylerii zmechanizowanej, 5 jednostek grskich, 166 czogw i 236 samolotw, z ktrych wikszo ulega zniszczeniu w pierwszych dniach wojny. W penej mobilizacji polska armia liczyaby 1 250 000 onierzy, lecz mobilizacj odroczono pod wpywem Francji i Anglii, ktre doradzay umiarkowanie. Umiejtnoci lotnicze oraz szybko jednostek artyleryjskich i zmotoryzowanych daway Niemcom olbrzymi przewag. Niemniej jednak Polacy wytrwale stawiali opr. 17 wrzenia Sowieci zaatakowali nasze tyy. Mimo otoczenia ze wszystkich stron, polska armia nadal walczya a do 5 padziernika, zadajc nieprzyjacielowi cikie straty i sama ponoszc jeszcze wiksze. W czasie Kampanii Wrzeniowej polscy alianci na Zachodzie nie udzielili najmniejszej nawet pomocy, mimo e wypowiedzieli wojn Niemcom. Niemcy i Zwizek Sowiecki podzielili Polsk, a Polacy natychmiast zaczli organizowa partyzantk przeciw obu agresorom.- 13 -

Ziemie wczone do Rzeszy Twrcy Polskiego Pastwa Podziemnego musieli uwzgldni rne warunki panujce na obszarach trzech byych zaborw. Na ziemiach wczonych do Rzeszy na mocy dekretu Hitlera z dnia 8 padziernika 1939 roku (wojewdztwo poznaskie, Pomorze, lsk, wiksza cz wojewdztwa dzkiego i pnocna cz wojewdztwa warszawskiego, cz wojewdztw krakowskiego i kieleckiego) Polakom odebrano wszelkie prawa obywatelskie i poddano, tak jak ydw, specjalnemu prawodawstwu. Aby uatwi Niemcom napyw z Rzeszy lub ZSRR (przez wymian ludnoci), polskie gospodarstwa rolne, warsztaty, gabinety lekarskie i dentystyczne, biura i domy zostay skonfiskowane i przekazane niemieckim osadnikom. Polacy zamieszkujcy dotd te ziemie stali si niewolnikami i podlegali surowym karom, tak jak w dawnych czasach. W roku 1942 wszyscy mczyni urodzeni midzy 1910 - 1924 zostali wpisani na Volkslist i wcieleni do armii niemieckiej. System racjonowania ywnoci zapewniajcy jedynie przeycie i godowe pace sprawiy, e Polacy na tych ziemiach cierpieli z powodu godu i chorb, gdy wypaty ubezpiecze i rent zostay wstrzymane. Zamknito wszystkie szkoy rednie i wysze uczelnie, a w szkoach podstawowych uczono wycznie niemieckiego i arytmetyki. Nie wolno byo mwi po polsku poza domem. Zamknito polsk pras, spalono ksigarnie i biblioteki, a archiwa i muzea albo zniszczono, albo wywieziono w gb Rzeszy. Przydrone krzye i kapliczki niszczono, nagrobki demolowano, a cmentarze niszczono lub nawet zaorywano. Wszystkie polskie oznaczenia, napisy i drogowskazy usunito, a miasta otrzymay niemieckie nazwy. Oglnie rzecz biorc, bezwzgldnie niszczono wszelkie lady polskoci. W kadym powiecie zostawiono tylko jeden koci, reszt spalono lub zamknito. Nie wolno byo mwi kaza, modli si ani piewa pieni po polsku. Wikszo ksiy aresztowano i wywieziono do obozw koncentracyjnych. Stopniowo zacz si exodus ludnoci, szczeglnie nielicznej ju inteligencji, do drugiej strefy okupacyjnej - Generalnej Guberni. Akcja ta obja dwa miliony ludzi. Wolno im byo zabra ze sob jedynie rzeczy osobiste. W opiecztowanych wagonach towarowych transportowano ich do Generalnej Guberni, gdzie zostawali wyrzuceni, niejednokrotnie noc, na maych stacyjkach, albo nawet na otwartym polu. Najgorszy jednak by terror i obostrzenia wzgldem wolnoci osobistej. Ju w pierwszych dniach okupacji przywdcy rnych grup, szczeglnie przywdcy polityczni, burmistrzowie, waciciele ziemscy, urzdnicy, ksia, nauczyciele, prawnicy i lekarze, byli rozstrzeliwani publicznie na placach miejskich lub we wsiach. Ci, ktrym udao si unikn mierci na pocztku okupacji, trafiali do obozw koncentracyjnych, lub na Mysk w Poznaniu, gdzie dzie i noc dokonywano egzekucji. Najgorzej byo w Bydgoszczy. W odwecie za- 14 -

likwidacj niemieckich oddziaw dywersyjnych przez oddziay polskiego wojska tu po wybuchu wojny (3-4 wrzenia), w "krwaw niedziel" zamordowano ponad 20 000 mieszkacw tego miasta. System wymaga zaangaowania kadego Niemca, czy to cywila, czy te noszcego mundur ktrejkolwiek z licznych organizacji policyjnych lub wojskowych. Byli oni panami ycia i mierci Polakw. W praktyce oznaczao to, e Niemiec mg bezkarnie zabi Polaka. Udokumentowano wiele mordw bdcych zemst osobist za przedwojenne zajcia lub za udzia w Powstaniach na lsku lub w Wielkopolsce w latach 1918-1921. Miay te miejsce sporadyczne zabjstwa. Polak mg zosta zabity, i czsto to si zdarzao, na przykad za to, e idc chodnikiem nie ustpi drogi nadchodzcemu z naprzeciwka Niemcowi, lub nie zdj przed nim kapelusza. Ludzi zabijano rwnie na niedozwolone wdkowanie, ubj zwierzt na wasny uytek, za kradzie owocw z sadu, lub jazd pocigiem bez biletu. Niemieckie sdy wydaway hurtowo wyroki mierci, szczeglnie za tzw. "sabota ekonomiczny" oraz za przekroczenie choby najmniejszego przepisu narzuconego przez okupanta, ktre w normalnych warunkach ukarane byoby co najwyej aresztem lub grzywn. Szczeglnie szokujcym przypadkiem bya sprawa Zofii Czecho, Polki skazanej przez sd w Pocku na kar tysica marek niemieckich lub trzy miesice wizienia za to, e jej pies, mimo uciszania, "warcza i zowrogo szczeka" na psa niemieckiego Oberinspektora Richarda Kunata. Spord restrykcji dotyczcych swobd osobistych, najbardziej dotkliw byo ograniczenie podry pocigiem. Aby gdzie pojecha, trzeba byo uzyska zezwolenie dokadnie opisujce tras i czas trwania podry. Wszystkie rowery posiadane przez Polakw zostay skonfiskowane. Jedynym wyjtkiem byli robotnicy mieszkajcy daleko od zakadu pracy, ale i w tym wypadku Kennkarty cile okrelay drog i miejsce pracy. Zboczenie z tej drogi oznaczao naraenie si na bicie, kopanie i policzkowanie. Wszyscy Niemcy, zarwno ci, ktrzy mieszkali tu przed wojn, jak i ci, ktrzy masowo przybyli w czasie okupacji, mieli szpiegowa swoich polskich ssiadw, nie tylko w miejscu pracy, ale wszdzie, a donosy skada swoim przeoonym. Jednym sowem, ziemie wczone do Rzeszy stay si wielkim wizieniem rzdzonym przez wzbudzajce strach Gestapo. Cel by jeden zamieni te ziemie na czysto niemieckie terytorium i pozby si Polakw, ktrych nie mona byo zniszczy, wywoc do Generalnej Guberni. Mimo terroru i zaostrzonych restrykcji jakimi oboono wolno osobist, na ziemiach zachodnich, tak jak i w caej Polsce, spontanicznie powstawa ruch oporu. Gwnymi centrami byy Pozna i d. Aby to doceni, trzeba zna fakty dotyczce konspiracji. Konspiracja jest niemoliwa bez regularnego kontaktu midzy czonkami dziaajcymi lokalnie lub w miejscach oddalonych od siebie,- 15 -

czasem nawet bardzo. Wymagao to czstego podrowania i nocowania lub spotykania si z ludmi w rnych miejscach, bez zgaszania tego na policj, jak to byo wymagane, i nie zwracajc na siebie uwagi niemieckich ssiadw. Trzeba byo przewozi listy, broszury i bro. Dziaalno konspiracyjna wymagaa te pewnej ruchliwoci na terenie jakiego obszaru. Byo to absolutnie niemoliwe na terenie wcielonym do Rzeszy, a mimo to powstaa siatka konspiracyjna dziki odwanym ludziom lska, Pomorza i Wielkopolski, ktrzy umieli przemyca niezliczone rozkazy i zakazy oraz wiedzieli jak omija przeszkody, ryzykujc wasne ycie lub wolno. Mimo e ruch oporu na ziemiach zachodnich nie mg rozwin si tak jak w Generalnej Guberni, gdzie warunki byy atwiejsze, udao si rozcign dziaalno nawet na tereny, ktre przed wojn naleay do Niemiec, a na lsk Opolski. Ziemie wczone do zwizku sowieckiego. Mniej wicej podobne warunki panoway na terenach pozostajcych pod okupacj sowieck, obejmujc: Wilno, Polesie, Biaystok, Woy, Tarnopol, Lww i Stanisaww. Mimo e chodzio rwnie o inkorporacj, proces ten przebiega zupenie inaczej ni pod okupacj niemieck. Zamiast brutalnego nazistowskiego dekretu o inkorporacji, ogoszono przeprowadzenie wyborw 22 padziernika 1939 roku. Tego dnia mieszkacy tych ziem sterroryzowani przez NKWD "wybrali" 2410 delegatw wskazanych przez NKWD i pochodzcych w wikszoci spord nowo przybyych, nikomu nieznanych Rosjan. Wybrani delegaci pojechali do Moskwy, aby prosi Rad Najwysz o przyczenie "wyzwolonej" wschodniej Polski do Zwizku Sowieckiego. Rada Najwysza askawie przyja ich prob i dekretem z 1 i 2 listopada 1939 roku, pnocne wojewdztwa wczono do Biaoruskiej Socjalistycznej Republiki Ludowej, a poudniowe do Ukraiskiej. Rezultat by taki sam jak na ziemiach zachodnich, lecz sposb wykonania pozwala Sowietom na obron przed oskareniem o uycie siy i gwatu, powoujc si na "spontaniczn wol ludu". Ukoronowaniem tej bezprawnej procedury by dekret z 29 listopada 1939 roku, ktry nadawa obywatelstwo sowieckie wszystkim mieszkacom okupowanych ziem. W konsekwencji, wszyscy modzi mczyni podlegali subie wojskowej w sowieckiej armii. Powodzenie "reform ekonomicznych" dao podobne rezultaty, jak te, ktre osigna policja faszystowska na ziemiach zachodnich: ludno polska znalaza si w stanie skrajnego ubstwa. Sowieci przejli nie tylko przedwojenn wasno pastwow, ale take budynki prywatne, fabryki, cukrownie, destylarnie, myny i inne przedsibiorstwa przemysowe, banki i kasy oszczdnociowe. Wszystko stopniowo zaczto wywozi do Zwizku Sowieckiego. Zamknito wiele fabryk, pojawio si bezrobocie. Zotwka wysza z obiegu, zablokowano wszystkie konta bankowe i oszczdnociowe. Bezlitosne rekwirowanie przez Armi sowieck wszystkiego, oraz- 16 -

szalecze wykupywanie ze sklepw wszelkich towarw przez sprowadzonych ze Zwizku Sowieckiego robotnikw cywilnych i wojskowych, spowodowao taki brak towarw na rynku, e nie mona byo kupi nawet soli czy zapaek. Zapanowao skrajne ubstwo. Rwnie na ziemiach wschodnich lady polskoci zostay skazane na zniszczenie. Jako jzyk urzdowy wprowadzono biaoruski i ukraiski, lecz faktycznie oznaczao to jzyk rosyjski. zamknito tysice kociow, klasztorw i zakonw, a budynki do nich nalece przeznaczono na inne cele. Podobnie jak na zachodzie, niszczono przydrone kapliczki, a krzye palono. Najwikszego jednak podobiestwa midzy obydwoma najedcami mona si dopatrzy w polityce deportacyjnej. Niemcy wywieli do Generalnej Guberni ponad 2 miliony ludzi. Z ziem wschodnich Rosjanie wywieli, gwnie do Azji, okoo 1700 000 ludzi. Zarwno niemieckie, jak i sowieckie dziaania miay na celu tylko jedno: oczyci okupowane ziemie ze wszystkich polskich elementw. Oba byy przeprowadzane z rwna bezwzgldnoci. Mczyni, kobiety i dzieci byy bez ostrzeenia zmuszane do opuszczenia swych domw, a wolno im byo zabra ze sob tylko to, co konieczne. Najedcy rnili si jedynie w dziedzinie edukacji. Niemcy zamknli wszystkie szkoy rednie i wysze, a w szkoach podstawowych wolno byo uczy niemieckiego i arytmetyki. Rosjanie zachowali przedwojenn struktur systemu edukacji, lecz wprowadzili nowe programy, wedug sowieckich wzorcw oraz uwzgldnili rnice narodowociowe. Nauka jzyka rosyjskiego bya obowizkowa, podobnie jak historia (w wersji sowieckiej) i przedmioty wymagane w szkoach sowieckich, takie jak indoktrynacja polityczno-ideologiczna. Szkoy podzielono na ukraiskie, biaoruskie, ydowskie i polskie. W tych ostatnich dopuszczano jzyk polski. Celem takiego systemu edukacji, popieranego przez nurt propagandy radiowej i filmowej, bya indoktrynacja modych ze wszystkich czterech grup narodowociowych, zgodnie z ideologi komunistyczn. Polityk terroru wprowadzono natychmiast po zajciu ziem wschodnich przez armi sowieck. Setki ksiy i zakonnikw, sdziw, prokuratorw, oficerw policji, przywdcw politycznych i spoecznych, deputowanych i senatorw, urzdnikw rzdowych i wadz lokalnych zamordowano na miejscu. Rze osigna swj szczyt po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej 21 czerwca 1941 roku, kiedy to wymordowano wszystkich winiw politycznych. Cakowite straty poniesione przez Polsk w wyniku takiej polityki szacuje si na blisko 100 000 ludzi. Liczba ta obejmuje 15 000 oficerw wojskowych (w wikszoci z rezerwy, tj. ludzi, ktrzy w cywilu tworzyli krgosup naukowy i intelektualny Polski), ktrych internowano w Zwizku Sowieckim po 17 wrzenia 1939 i zamordowano wiosn 1940. Masowy grb tych oficerw odkryli Niemcy w 1941 w Lesie Katyskim niedaleko Smoleska. Znaleziono w nim 4253 ciaa. Mimo rnych metod kontroli, rezultat by taki sam. Niemcy prowadzili- 17 -

jawn, niemal fizyczn kontrol nad prawie kadym Polakiem. Sowieci tolerowali moliwo swobodnego poruszania si, prowadzc rwnie ostr kontrol w mniej jawny sposb, gwnie przy pomocy miejscowych komunistw znajcych teren oraz licznej grupie nowo zwerbowanych informatorw. Na ziemiach zachodnich rnice narodowociowe tworzyy przepa midzy okupantem i okupowanymi i utrudniay prowadzenie kontroli. Na ziemiach wschodnich nadzorowanie byo uatwione przez fakt, e - z wyjtkiem NKWD - zarwno kontrolowani jak i kontrolujcy naleeli do jednej z czterech grup narodowociowych. Tworzc sie nadzoru, NKWD wykorzystywaa antagonizmy narodowociowe, podegajc mniejszoci narodowe przeciw Polakom. Ten schemat zaowocowa podwjn sieci i dlatego umoliwia efektywniejsza kontrol. Ale nawet to nie powstrzymao rozwoju ruchu oporu. Na ziemiach wschodnich, tak jak w caej Polsce, powstawaa ona spontanicznie, szczeglnie w miastach, gdzie Polacy stanowili wikszo narodowociow, nawet jeli otaczajce miasto wsie byy biaoruskie czy ukraiskie. Najwaniejszymi centrami byy Lww i Wilno. Mimo e warunki byy tu atwiejsze ni w Rzeszy, ruch partyzancki nie mg rozwin si tak bardzo, jak w Generalnej Guberni. Sytuacja ulega nieznacznej poprawie po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej 21 czerwca 1941 i przejciu tych terenw przez Niemcw. Chocia linia demarkacyjna przebiegajca midzy Generaln Guberni i byymi ziemiami zajtymi przez Sowietw pozostaa, co utrudniao poruszanie si na tym terenie, ruch oporu na ziemiach wschodnich upodobni si do Podziemia dziaajcego w Generalnej Guberni, choby ze wzgldu na to, e chodzio o tego samego okupanta, stosujcego te same metody na obu terytoriach. Generalna gubernia Dekret Hitlera z 12 padziernika 1939 roku uprawomocnia powstanie tak zwanej Generalnej Guberni, liczcej 12 milionw ludnoci. Tworzyo j wojewdztwo lubelskie, cz lwowskiego oraz wikszo warszawskiego, krakowskiego i kieleckiego. Pocztkowo Generalna Gubernia bya przeznaczona dla Polakw. Mieli si oni sta narodem niewolnikw, rdem siy roboczej, przeznaczeni do wyniszczenia w pniejszej fazie realizacji planu Hitlera (Generalny Plan Wschodni), albo przez liczn kolonizacje niemieck, bd przez podjte rodki zmierzajce do zniszczenia biologicznego (np. rozdzielanie maestw, gd, nadmiern prac), lub ostatecznie - zakadajc oczywicie zwycistwo nad Zwizkiem Sowieckim - przez deportacj wszystkich Polakw, ktrym udao si przey, na Syberi. Wedug tego planu, tylko los ydw mia by gorszy od losu Polakw. Mieli oni by zamykani w gettach na terenie Generalnej Guberni i zabijani w obozach koncentracyjnych ju w pierwszej fazie planu. Na terenach zajtych przez obu okupantw pierwszy atak skierowany by przeciw inteligencji, tak zwanej klasie wiodcej, przeznaczonej do- 18 -

unicestwienia. Indywidualne aresztowania przeprowadzano na skal masow. Aresztowani byli przywdcy polityczni i spoeczni, deputowani i senatorowie, profesorowie i uczeni, sdziowie, adwokaci, lekarze, przemysowcy, urzdnicy rzdowi, oficerowie rezerwy. W Warszawie najpierw trafiali oni na Pawiak, a pniej byli wywoeni do obozw koncentracyjnych w Niemczech. Gdy 14 czerwca 1940 powsta obz w Owicimiu, tu przywoono wikszo winiw. Operacja wymierzona przeciw inteligencji rozpocza si 6 listopada 1939 roku aresztowaniem 115 profesorw Uniwersytetu Jagielloskiego. Wywieziono ich do obozu Sachsenhausen, gdzie wielu z nich zgino. Pierwsze masowe egzekucje miay miejsce w podwarszawskim Wawrze 27 grudnia 1939. Tego dnia 107 ludzi wywleczono noc z domw i rozstrzelano w odwecie za zranienie przez polskich przestpcw dwch niemieckich onierzy. Poczynajc od 20 czerwca 1940 roku przeprowadzano masowe egzekucje w Palmirach. Pierwsza apanka uliczna miaa miejsce w Warszawie 8 maja 1940. Tego dnia zapano i wywieziono do obozw w Rzeszy ponad tysic osb, z ktrych wielu nigdy nie powrcio. Podobne apanki odbyway si rwnie w innych miastach Generalnej Guberni. 25 listopada 1940 roku zamkna si brama getta ydowskiego odcinajc od wiata 500 000 ydw skazanych w ten sposb na mier godow, lub - jeli udao im si przey - mier w obozach koncentracyjnych w Treblince, w Chemie, w Owicimiu oraz w wielu innych miejscach. Postpujce po sobie fale terroru zmierzay do stopniowego wyniszczenia ludnoci miejskiej, szczeglnie inteligencji, oraz staray si wytworzy wrd spoeczestwa polskiego poczucie bezradnoci i absolutne podporzdkowanie si woli okupanta. Szczytowym punktem terroru - obok bezprecedensowego w historii wiata ludobjstwa dokonanego na 6 milionach ydw, zarwno polskich, jak i przywiezionych tu z innych krajw - byy masowe egzekucje uliczne, dokonywane w duych i maych miastach, a take we wsiach Generalnej Guberni. Rzezie te miay na celu wprowadzenie w ycie dekretu gubernatora Hansa Franka z dnia 2 padziernika 1943 roku, aby zwalcza wszelkie prby powstrzymywania Niemcw przed tworzeniem Generalnej Guberni. Dekret ten przewidywa kar mierci za najdrobniejsze przekroczenie ustalonych przez Niemcw przepisw czy rozkazw. Kar mierci mona byo wymierzy za nielegalny ubj lub sprzeda misa, za podnoszenie cen i inne przewinienia. Na mocy dekretu, w samej Warszawie, od 15 padziernika 1943 do 1 sierpnia 1944 roku, gdy wybucho Powstanie Warszawskie, w apankach pochwycono i zastrzelono 9 500 ludzi, czsto w samym centrum miasta (wedug danych niemieckich 3 213 osb). Gdy tylko winiowie usunli ciaa z miejsca kani, ludno Warszawy pokrywaa je kwiatami, zapalaa znicze i modlia si. Niejednokrotnie modlcych si rwnie rozstrzeliwano. Jeli chodzi o reszt kraju, nie ma szczegowych statystyk, ale straty szacuje si na kilka tysicy osb.- 19 -

Celem takich egzekucji, podobnie jak przypadkowych zabjstw, byo zastraszenie niepokornych Polakw i zmuszenie ich do cakowitego podporzdkowania si. Jednoczenie rozpoczto caociow eksploatacj wsi, ktra miaa dostarcza Rzeszy ywno i si robocz. Narzucone kontyngenty zboa, byda, masa, mleka i jaj, ktre chopi mieli dostarcza, ogoociy wie z ywnoci. Jedynie dziki oglnie praktykowanemu sabotaowi (karanemu mierci) ludno wsi moga przey, a nawet szmuglowa produkty spoywcze do miast, mieszkacy ktrych otrzymywali godowe przydziay - za mae, by przey, za due by zgin z godu. Istnia te przymus pracy. W cigu caej okupacji okoo 2 miliony ludzi zostay wywiezione na roboty do Niemiec. W Generalnej Guberni zamknito wszystkie wysze uczelnie. Zakazano nauki historii i geografii w szkoach podstawowych i zawodowych. Wszystkie muzea, archiwa i biblioteki likwidowano, a ich zbiory niszczono lub wywoono do Niemiec. Niszczono pomniki i tablice pamitkowe, wszystko, co mogoby przypomina o historii Polski. W kocu wszystkie zakady pastwowe przeszy na wasno Rzeszy, a przedsibiorstwa prywatne, due gospodarstwa rolne i budynki otrzymay niemieckich zarzdcw, co byo rwnoznaczne z wywaszczeniem. Istniay due rnice midzy warunkami panujcymi na ziemiach zachodnich, w Generalnej Gubernii i pod okupacj sowieck. Najwaniejsz byo to, e ludno Generalnej Guberni nie podlegaa przymusowym przesiedleniom, podczas gdy w pozostaych regionach cae rodziny byy wysiedlane na obszary zupenie sobie obce, zarwno narodowociowo, jak i geograficznie, np. do azjatyckiej czci Rosji, gdzie byli skazani na zagad. Nawet w wypadku przesiedle na tereny podobne, jak np. Generalna Gubernia, tak liczne masy ludzi nie miay szansy na prowadzenie normalnego ycia, lecz musiay polega na pomocy krewnych, przypadkowo poznanych obcych lub organizacjach charytatywnych. Deportacje na roboty do Niemiec rniy si od masowych deportacji tym, e dotyczyy jednostek, a nie caych rodzin. Jedyne masowe przesiedlenie miao miejsce na zamojszczynie, gdzie 110 000 chopw z 297 wsi wysiedlono, by zrobi miejsce niemieckim kolonistom. Jednak ostra akcja odwetowa, spalenie wiosek, w ktrych pojawili si niemieccy osadnicy, a w kocu odwrt wojsk niemieckich z frontu wschodniego sprawiy, e Niemcy zrezygnowali z tej operacji. Generalna Gubernia rnia si od ziem wcielonych do Rzeszy rwnie tym, e pozostawiono tam moliwo posugiwania si jzykiem polskim, pozostawiono te pewne instytucje, takie jak sdy niszej instancji, urzdy fiskalne, policj oraz administracj miejsk i gminn. Mg funkcjonowa Polski Czerwony Krzy oraz charytatywna organizacja Rada Gwna Opiekucza. Mg te dziaa, cho pod inn nazw, Bank Polski, suc Niemcom do wprowadzenia na terenie Generalnej Guberni nowej waluty. Mg funkcjonowa Narodowy Bank- 20 -

Ekonomiczny i Pocztowa Kasa Oszczdnoci. Rozszerzono zakres dziaalnoci Spdzielni Spoywcw "Spoem", ktra zaja si rwnie racjonowaniem ywnoci. Zamknito wszystkie legalnie dziaajce teatry, lecz maym teatrom pozwolono dziaa, ale z nowym programem, gwnie pornograficznym, narzuconym przez niemiecka propagand. Nie ukazyway si polskie czasopisma, z wyjtkiem pism brukowych podporzdkowanych Niemcom, ktre miay suy podkrelaniu rnicy midzy Generaln Guberni i ziemiami wcielonymi do Rzeszy. W Generalnej Guberni istniaa znacznie wiksza swoboda poruszania si, rwnie w obrbie najbliszego ssiedztwa, mimo obowizujcej godziny policyjnej. W przeciwiestwie do ziem wcielonych do Rzeszy, nie byo adnych ogranicze w podrowaniu. Kontrola dokumentw, przeszukiwanie bagau i areszt w razie znalezienia czego zabronionego, suyy zastraszeniu podrujcych kolej. Umoliwiao to - ryzykowne - szmuglowanie ywnoci do wikszych miast, bez czego nie przetrwayby one czasu okupacji. agodnoci restrykcji wymaga "etap pierwszy" niemieckiego planu, zgodnie z ktrym Generalna Gubernia miaa pozosta na poziomie zapewniajcym warunki prymitywnej egzystencji kilku milionw polskich robotw. Aby pozbawi Polakw wszelkich wyszych aspiracji, Niemcy stworzyli olbrzymi aparat terroru, podobny do dziaajcego na ziemiach wcielonych do Rzeszy, gdzie kara mierci, wizienia lub obz koncentracyjny groziy za nawet najmniejsze przewinienie. Generalna Gubernia bya, spord wszystkich okupowanych krajw, terenem o najwikszej koncentracji Gestapo, kierowanego przez ludzi znanych z bezwzgldnoci. Dziaaa sie tysicy informatorw rekrutujcych si z tumu lub Volksdeutschw (Polakw niemieckiego pochodzenia). Gestapo byo wspierane przez andarmeri i takie formacje policyjne, jak: Grenzschutz (stra graniczna), Bahnschutz (policja kolejowa), Werkschutz (policja zakadowa) i inne. Kady Niemiec i kady Volksdeutsch musia nalee do Selbschutz (formacja samoobrony), wykorzystywanej rwnie w dziaaniach przeciw ludnoci polskiej. Wczono te do dziaa wywiad wojskowy i policj kryminaln, a policja polska ograniczaa si do wykonywania rozkazw oglnych. Kontrol nad ludnoci polsk wzmacniay oddziay SS skadajce si z ochotnikw z Ukrainy, Litwy, otwy, Estonii i - w ostatnim okresie okupacji - Rosjan, tak zwanych wasowcw. Wyej opisany aparat terroru funkcjonowa w kadej miejscowoci Generalnej Guberni. Zastosowanie go na wsi okazao si niepraktyczne, poniewa wymagaoby setek tysicy funkcjonariuszy wojskowych i policyjnych. Mimo to wie pozostawaa pod cisym nadzorem andarmerii stacjonujcej we wsiach i miasteczkach. Kary i represje stosowane na wsi byy nawet okrutniejsze ni w miecie, poniewa pocigay za sob palenie i mordowanie caych wsi.- 21 -

Schemat walki Kady mieszkaniec Generalnej Guberni y w cigej wiadomoci dziaajcego aparatu terroru. Budzi si ze wiadomoci jego istnienia; wyczuwa jego obecno na ulicach, w miejscu pracy, w kawiarni, nawet w kociele. Kad si spa wiedzc o niej, czsto si budzi i nasuchiwa dwikw na ulicy, przy wejciu do domu, na klatce schodowej. Nawet jeli noc mina spokojnie, wychodzc rano z domu nie mg by pewien, czy wrci wieczorem. W kadej chwili mg zosta schwytany w apance, lub wej do budynku, w ktrym by kocio. Wychodzc z domu ludzie zawsze egnali si z rodzin tak, jakby szli na wojn. Czsto nie wracali i przepadali bez wieci. Czonkowie Podziemia, ktre mogo rozwin si w sprzyjajcych warunkach panujcych w Generalnej Guberni, stali w obliczu podwjnego niebezpieczestwa. Oprcz apanek groziy im zaplanowane akcje skierowane przeciw konkretnym osobom, gdy Gestapo z zawzitoci przeladowao czonkw Podziemia. mier bya nieodcznym towarzyszem kadego czonka Podziemia. Jeli byli poszukiwani przez Gestapo, ryzykowali nalot w pokoju, gdzie ukrywali faszywe dokumenty lub nocowali bez zameldowania. W dzie, jeli wychodzili na ulice, mijali gestapowskich agentw zaopatrzonych w rysopisy i fotografie poszukiwanych. Kade spotkanie, przekazanie wiadomoci, biuletyny radiowe lub egzemplarze prasy podziemnej, lub taka dziaalno jak tajne odprawy wojskowe, wiczenia wojskowe, praca w drukarni podziemnej, radiostacja lub magazyn z broni oglnie mwic wszelka dziaalno zwizana z Podziemiem wymagay odwagi, gotowoci, najwyszej ostronoci, wielkiej roztropnoci, sprytu i przede wszystkim szczcia. Bez nich panowaa wszechobecna groba aresztowania, tortur i, niejednokrotnie, mierci. Gestapowcy bez wtpienia znali histori Polski, poniewa wiedzieli ju naprzd, e w Polsce powstan organizacje podziemne. W serii tajnych umw niemiecko-sowieckich, podpisanych zarwno przed jak i po niemieckiej inwazji na Polsk, zawarta bya rwnie umowa dotyczca wsplnego zwalczania polskiego ruchu oporu. Zakadaa ona, e Gestapo i NKWD bd wzajemnie udziela sobie informacji potrzebnych do zwalczania Podziemia. Gestapo wystpowao przeciw Podziemiu z waciw sobie skrupulatnoci. Z pomoc gstej sieci tajnych agentw penetrowano i infiltrowano Podziemie. Niestrudzenie szukano wskazwek, dokadnie studiujc podziemna pras, szpiegowano kurierw i czniczki, namierzano radiostacje, sprawdzano je i dekodowano. Prowadzono nieustanne poszukiwania w drukarniach, fabrykach amunicji i w miejscach tajnych spotka. Rne grupy lub ich dowdcy mieli przypisanych do siebie agentw, ktrzy koncentrowali si wycznie na jednej osobie lub grupie. Podziemie walczyo przy pomocy kontrwywiadu, zamachw na wanych gestapowcw, atakw na posterunki andarmerii, zamachy- 22 -

na agentw Gestapo, szpiegw, mistrzowskie podrabianie dokumentw: Kennkarty, metryki urodzenia, zawiadczenia o pracy, kart rejestracyjnych, rnych zezwole i przepustek wydawanych przez Niemcw oraz innych dokumentw prawnych. Kamuflowano i czsto przenoszono miejsca spotka, zamieszkania i noclegu, zmieniano hasa i sygnay ostrzegawcze, skrytki budowano w najbardziej nieprawdopodobnych miejscach, kontakty osobiste ograniczono do minimum, podobnie jak pisemne informacje i rozkazy. Miejsca spotka, drukarnie i radiostacje byy zabezpieczane staym nadzorem, a czsto rwnie uzbrojon stra. Ale najwaniejsz broni byo milczenie. Milczenie i dochowanie tajemnicy byo podstawowym przykazaniem konspiracji i zawsze skadao si przysig milczenia. Setki ludzi drogo zapacio za dochowanie tej przysigi, umierajc na torturach lub wybierajc mie raczej ni zdrad. (Ocenia si, e podczas II wojny w Polsce ponioso mier 6 mln ludzi, w tym 3,5 mln Polakw ydowskiego pochodzenia.) W takich okolicznociach i w sercu takiej walki narodzi si polski ruch konspiracyjny, wypowiadajc wojn wrogowi, ktrego szeregi liczyy tysice ludzi. Mimo wszelkich przeciwnoci i niebezpieczestw, stawa si on coraz silniejszy z dnia na dzie, z miesica na miesic i z roku na rok, a ostatecznie przeobrazi si w Polskie Pastwo Podziemne z wasnym rzdem, administracj, parlamentem, jurysdykcj, armi, systemem edukacji, pomoc spoeczn, pras jednym sowem wszystkimi instytucjami i atrybutami niezalenego pastwa. Stao si ono czoowym ruchem podziemnym w czasie II wojny, a Polska staa si "inspiracj wolnego wiata". Najwiksze uznanie wyszo jednak od samego nieprzyjaciela. W przeddzie niemieckiej kapitulacji rozwaano moliwo stworzenia organizacji ruchu oporu w Niemczech. Rozwaano rne moliwoci, lecz model Polskiej Pastwa Podziemnego zosta wybrany jako najlepszy do przyjcia. ROZDZIA IV ydzi w czasie okupacji Wielu polskich obywateli ydowskiego pochodzenia, ktrzy po wybuchu II wojny znaleli si na terenach okupowanych przez Zwizek Sowiecki, byo mocno zwizanych z krajem swego urodzenia. Po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej w 1941 roku, gdy Stalin podpisa ukad z premierem emigracyjnego Rzdu Polskiego, generaem Sikorskim, 4 tysice ydw, wrd ktrych znalaz si Menachem Begin, znalazo si w szeregach polskiej armii tworzonej na terenie Zwizku Sowieckiego pod wodz generaa Wadysawa Andersa. Po wyjciu ze Zwizku Sowieckiego Armia Andersa przesza przez Iran i w 1942 roku przybya do Palestyny, gdzie ydowscy onierze musieli podj wan decyzj: zosta w Palestynie, czy walczy z nazistami we Woszech. Genera Anders pomg im w- 23 -

podjciu decyzji, wydajc poufne instrukcje dla polsko-ydowskich onierzy, ktrzy chcieliby zosta w Palestynie, e nie bd uwaani za dezerterw. Okoo 3 tysice onierzy postanowio zosta, tysic pozostao w szeregach II Korpusu Wojska Polskiego, biorcego udzia w kampanii woskiej. Na cmentarzu wojskowym pod Monte Cassino autor znalaz 18 grobw z Gwiazd Dawida. (Autor nie mia okazji odwiedzi podobnych cmentarzy w Bolonii i Ankonie.) Kapral Menachem Begin podejmujc decyzj, czy zosta czy walczy z faszystami, stwierdzi: "Armia, ktrej mundur nosz i ktrej skadaem przysig wojskow, walczy ze miertelnym wrogiem narodu ydowskiego, faszystowskimi Niemcami. Nie mona opuci takiej armii, nawet po to, aby walczy o wolno we wasnym kraju." Begin pozostaby w szeregach polskiej armii, gdyby nie szczliwy przypadek. Zastpca dowdcy II Korpusu, genera Micha Tokarzewski, byy legionista i organizator polskiego Podziemia w 1939 roku, przekraczajc w 1940 roku granic niemiecko-sowieck, zosta aresztowany przez NKWD i uwolniony, podobnie jak Begin, z sowieckiego obozu koncentracyjnego po wybuchu wojny niemieckosowieckiej w 1941 roku. Los przywid do Palestyny rwnie Wiktora Tomira Drymmera, byego szefa departamentu polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, ktry wspiera syjonistyczne organizacje bojowe, Irgun i Hagan. Natychmiast skontaktowa si z Irgunem, ktry posiadajc drukarni, zacz wydawanie Niezalenego Biuletynu dla czonkw armii Andersa. Irgun poradzi te polskim dowdcom, aby oznaczyli swoje pojazdy wojskowe polskimi oznaczeniami, aby unikn atakw ze strony Irgunu, skierowanych przeciw Brytyjczykom. Na prob Irgunu Drymmer zwrci si do Generaa Tokarzewskiego z sugesti, aby zwolni Menachema Begina za aktywn sub, poniewa jest on potrzebny organizacjom ydowskim. Jako byy przywdca Podziemia w peni rozumia on co si dzieje, a poniewa sprzyja celom, do ktrych osignicia dyo ydowska konspiracja, genera da Beginowi urlop na czas nieokrelony. Teraz nic nie stao na przeszkodzie, aby Begin zosta przywdc Irgun Cwai Leumi, co byo pierwszym krokiem na drodze do stanowiska premiera niepodlegego pastwa ydowskiego, o jakie walczy przez cae ycie. Icchak Szamir (Jeziernicki) nie mia takich problemw, przed jakimi stan Begin po zwolnieniu z Wojska Polskiego, mimo e umkn przed brytyjskim pocigiem przebrany w mundur polskiego podoficera, uywajc autentycznych wojskowych listw uwierzytelniajcych, ktre potajemnie otrzyma i udajc, e mwi tylko po polsku. Poniewa nie nalea do polskich si zbrojnych, gdy ju nie musia si ukrywa, po prostu zaoy cywilne ubranie. Organizowanie Holocaustu W chwili wybuchu wojny w Polsce mieszkao 3,5 miliona ydw,- 24 -

stanowic okoo 10% ludnoci. Tak wysoki odsetek by wynikiem dugiego procesu historycznego. W 1264 roku ksi kaliski Bolesaw Pobony ogosi statut gwarantujcy ydom wolno religijn i autonomi dla gmin ydowskich. Gdy w innych krajach europejskich wybuchy przeladowania ydw, zacza si masowa emigracja ydw do Polski, gdzie nastpne wieki tolerancji sprzyjay wzrostowi liczebnoci i stworzeniu centrw ydowskiej kultury w miastach takich jak Lublin czy Wilno. W czasie okupacji w 1939 roku okoo 2 miliony ydw pozostao w Generalnej Guberni i na ziemiach wcielonych do Rzeszy, reszta za znalaza si w strefie okupacji sowieckiej. Po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej, wraz z byskawicznym zajciem ziem polskich przez Niemcw, pod ich prawodawstwem znalaz si jeszcze milion ydw. Reszta, okoo p miliona, zostaa wczeniej deportowana, wraz z Polakami, w gb Rosji. Niektrym ydom udao si zbiec do krajw skandynawskich (przez Litw, zanim zajli j Rosjanie) i na Zachd, lub po otrzymaniu wiz japoskich przejecha tranzytem przez Rosj, dotrze do Japonii i dalej, np. do Australii. Niemiecka polityka wobec polskich ydw zostaa sformuowana w dekrecie Centralnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy z 21 wrzenia 1939 roku i okrelaa rozwizanie problemu ydowskiego etapami. Cel ostateczny, jakim bya cakowita eksterminacja ydw, nie zosta wyranie nazwany i pozostawa tajemnic pastwow. Dekret okrela midzy innymi koncentracj ydw w wikszych miastach i w wyznaczonych wojewdztwach. Na czele Urzdu Bezpieczestwa sta Reinhard Heydrich, w imieniu ktrego Adolf Eichman podj realizacj planu. Na pocztek ydzi musieli nosi na ramieniu opask z Gwiazd Dawida. Nastpnie skonfiskowano wszystkie nalece do nich nieruchomoci i cz wasnoci prywatnej. Wyrzucono ich z instytucji publicznych, lecz - na mocy dekretu gubernatora Hansa Franka z 26 padziernika 1939 - wszyscy w wieku 16 - 60 lat podlegali obowizkowi przymusowych robt. W zwizku z tym powstay specjalne obozy pracy (w szczytowym momencie przeprowadzania tej akcji istniao 300 takich obozw). Wreszcie 26 stycznia 1940 roku ydom zakazano poruszania si i korzystania z publicznych rodkw transportu. Jednak najwiksza klska pojawia si wraz z utworzeniem zamknitych gett, do ktrych zwoono ydw z caego kraju. Zdarzay si te przypadki mordowania ydw na miejscu w maych miejscowociach, na przykad w Kleczewie (powiat Konin). Getto warszawskie powstao w listopadzie 1940, dzkie ju na pocztku 1941, krakowskie w marcu 1941. Rozporzdzenie gubernatora Franka z 25 padziernika 1941 stwierdzao, e: ydzi, ktrzy opuszczaj wyznaczone dzielnice podlegaj karze mierci. Taka sama kara grozi osobom, ktre wiadomie udzielaj schronienia takim ydom" - to znaczy Polakom.- 25 -

To samo stwierdzenie powtarzao si wielokrotnie w rnych rozporzdzeniach lokalnych wadz niemieckich, wydawanych przez lata okupacji. Kara mierci grozia ydom za nielegalny zakup ywnoci, korzystanie z publicznych rodkw transportu, nienoszenie opaski. Dlatego zabicie yda przez Niemca z jakiegokolwiek powodu, lub nawet bez adnego powodu, nie byo karalne, gdy ydzi i Cyganie byli wyjci spod prawa dekretem z 4 marca 1941 roku. Zgodnie z dekretem, kady obywatel, ktrego troje dziadkw, naleao do gminy ydowskiej, by ydem. W wyniku tego, w getcie znalazo si wiele osb, ktrych rodzice przechrzcili si i ktrzy w adnym stopniu nie uwaali si za ydw. Zarwno w obozach pracy, jak i w gettach, ludno ydowska bya skazana na powoln mier z godu, wyczerpania i chorb. Dzienna racja ywnociowa w warszawskim getcie wynosia 184 kalorie. Dlatego miertelno, szczeglnie wrd dzieci i ludzi w podeszym wieku, bya niezwykle wysoka, kilkakrotnie wysza ni przed wojn. Przyczynio si do tego rwnie niebywae zagszczenie populacji, gdzie kilkanacie osb zajmowao jedno pomieszczenie. Wrd tysicy mieszkacw tego, co stao si najwikszym wizieniem wiata, otoczonym murami i stra gettem, dniem i noc debatowano nad tym, jak ocali ycie. Ludzie analizowali dwa i p tysica lat ycia w diasporze, przeladowa religijnych, pogromw rosyjskich i asymilacji w obcych krajach. Wnikliwie studiowali Talmud, Stary Testament, pisma rabiniczne i rne wite ksigi. Zwolennicy ortodoksji cierali si ze stronnikami bardziej umiarkowanych form judaizmu, socjalici z nacjonalistami, kady za poszukiwa rozwiza politycznych. Osignity consensus by jednomylny w przekonaniu, e tylko cakowite podporzdkowanie si wszystkim rozkazom faszystw oraz wydajna praca dla Niemcw mog da szans na dotrwanie do koca wojny. Naley powstrzyma si od wszelkiej dziaalnoci antyniemieckiej, porzuci partyzantk prowadzona przez Polakw poza murami getta, zapomnie o polskiej armii walczcej na Zachodzie z Rzesz. Hasem byo: "To nie nasza wojna; to wojna Polakw z Niemcami". Wszystkie problemy ydw rozwizywaa Rada ydowska (Judenrat), na ktrej czele sta byy polski senator, Adam Czerniakow, a wczeniej sami Niemcy. Zasada posuszestwa obowizywaa przez ponad dwa lata, w cigu ktrych ydzi nie prosili Polakw o adn pomoc ani bro. Jedynie szmugiel ywnoci do getta by w penym rozkwicie, tolerowali go nawet Niemcy. Pisze o tym w swojej ksice Przetrwanie Jacek Eisner. Rozczarowanie i podstawowa zmiana zasza dopiero w trzecim roku wojny, gdy w lipcu 1942 roku rozpocz si ostatni etap eksterminacja wszystkich ydw mieszkajcych w gettach Generalnej Guberni. Zacz si on masowymi egzekucjami ydw we wschodniej Polsce i w Rosji, dokonywanymi przez tzw. Einsatzgruppen, ktre przybyy po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, depczc po pitach szybko posuwajcej si niemieckiej armii. Wiosn 1942 roku Niemcy- 26 -

rozpoczli transporty mieszkacw gett do obozw zagady w Owicimiu, Treblince, Majdanku, Sobiborze, Becu i Chemie (dla ydw zamieszkujcych tereny wcielone do Rzeszy), oraz kilku mniejszych. Tam ginli w komorach gazowych, a ich ciaa kremowano lub ukadano w wielkie stosy i palono. Pierwszy transport z warszawskiego getta do Treblinki przyby 22 lipca 1942 roku. W cigu dwch miesicy z 400 000 mieszkacw getta wywieziono 300 000. Setki tysicy ydw przywiezionych z Woch, Niemiec, Francji, Belgii, Holandii, Austrii i Czechosowacji zostao zgadzonych w niemieckich obozach mierci na terenie Polski. Wedug oblicze Instytutu do Spraw ydw w Nowym Jorku, z 9 612 000 ydw mieszkajcych w Europie, 5 787 999 zgino w czasie okupacji niemieckiej, z tego 1 500 000 zabito w krajach ich zamieszkania, gwnie w zajtej przez Niemcw czci Zwizku Sowieckiego. rda ydowskie oceniaj, e Holocaust przeyo 50 000 do 120 000 polskich ydw. Wedug szacunkw Kierownictwa Walki Cywilnej, w Polsce przeyo 200 000 ydw. Marek Edelman, yjcy dotd bohater Powstania w Getcie, ocenia, e w Warszawie 100 000 Polakw ukrywao 18 000 ydw, przy zaoeniu, e dla ochrony jednego yda przez pewien okres czasu potrzeba byo piciu osb. Szacunki te wydaj si zanione, poniewa ukrywanie jednej osoby przez okres czterech do piciu lat wymagao zmiany miejsca co kilka miesicy, co daje co najmniej dziesi rodzin, skadajcych si z kilku osb. Kady czonek rodziny ukrywajcej yda ryzykowa yciem. Dlatego oglna liczba Warszawiakw ryzykujcych ycie dla ratowania ydw musiaa wynosi duo wicej ni 100 000. Dwa tysice odznacze Yad Vashem nadanych przez Izrael Polakom, ktrzy pomagali ydom w czasie okupacji, zdaje si by pewnym wyrazem uznania dla wielu tysicy tych, ktrzy ryzykowali wasne ycie, aby ratowa ydw. czno z gettem Przywdcy Podziemia, a szczeglnie Rzdu Emigracyjnego w Londynie oraz Armii Krajowej (w dowdztwie ktrej znajdowao si kilku wysokich rang oficerw ydowskich), zaczli publikowa w podziemnej prasie codzienne informacje o przeladowaniu ydw, o czym informowano w ostrych sowach, wzywajc ludno polsk do udzielania ydom wszelkiej pomocy. Organ Armii Krajowej, Biuletyn Informacyjny, mia nawet swojego korespondenta w getcie (Jerzego Grasberga). Podobnie podziemne partie polityczne nawizay kontakt z czonkami odpowiadajcych im organizacji w getcie. Tak wic czonkowie ydowskiego Bund-u utrzymywali stae kontakty z Polsk Parti Socjalistyczn (WRN) , polscy harcerze (Szare Szeregi) z Hashomer Hacair. To samo dotyczyo Partii Demokratycznej. Pord mniejszych organizacji podziemnych utrzymujcych kontakt z odpowiednikami w- 27 -

getcie znalazy si: Korpus Bezpieczestwa (ktremu udao si uratowa w czasie wojny okoo 5 000 ydw), lewicowa organizacja "Spartakus", modzieowy Zwizek Walki Wyzwoleczej i organizacja polskich socjalistw majca swoj fili w getcie. Gdy w styczniu 1942 roku powstaa Polska Partia Robotnicza, jej komrk stworzono rwnie w warszawskim getcie. Ju w 1940 roku Delegatura Rzdu na Kraj alarmowaa w Londynie o przeladowaniu ydw w Polsce. Polski Rzd na Uchodstwie wysa rzdom pastw alianckich not w tej sprawie (3 maja 1941). Rwnie w roku 1941 polskie Ministerstwo Informacji w Londynie opublikowao broszur na temat przeladowa ydw w Polsce. Nosia tytu Bestialstwo nieznane dotd w historii i opierao si na informacjach otrzymywanych z okupowanej Polski. W styczniu 1942 roku Ministerstwo wydao inn publikacj, Niemiecki Nowy Porzdek w Polsce. Obie publikacje wzbudziy zamieszanie wrd sojusznikw, ktrzy po roku 1941 nie mogli ju ignorowa przeladowania ydw w Polsce. ydowskie Podziemie Mniej wicej w tym czasie rozpoczy si w gettach przygotowania do stawienia zbrojnego oporu. W padzierniku 1942 roku przywdcy rodzcego si ydowskiego Podziemia poczyli si, tworzc ydowski Komitet Narodowy, w skad ktrego weszli reprezentanci wszystkich organizacji ydowskich, z wyjtkiem Bund-u. Doprowadzio to do powstania Komisji Koordynacyjnej, ktra z czasem staa si najwaniejszym ciaem politycznym ydowskiego Podziemia. Niezalenie od niej, zarwno Bund jak i ydowski Komitet Narodowy miay swoich przedstawicieli pozostajcych po aryjskiej stronie i utrzymujcych regularne kontakty z Delegatur Rzdu. Dr Adolf Berman (Borowski) reprezentowa KN, a dr Leon Feiner (Berezowski) by przedstawicielem Bund-u. 28 lipca 1942 roku powstaa w warszawskim getcie Organizacja Bojowa. "Po stronie aryjskiej" reprezentowa j Arie Wilner (pseudonim Jurek). 2 grudnia 1942 Organizacja Bojowa, w powikszonym ju skadzie, przyja nazw ydowska Organizacja Bojowa (OB), a na jej czele stan Mordechaj Anielewicz. W chwili wybuchu Powstania w Getcie liczya okoo 22 grup bojowych, z ktrych kada skadaa si z 20 do 30 osb, co razem daje 700 czynnych onierzy. czno z AK utrzymywa Arie Wilner, pozostajcy w kontakcie z dowdc ydowskiej sekcji Dowdztwa Armii Krajowej, Henrykiem Woliskim ("Wacaw"). Przedstawiciele ydowscy - Adolf Berman, Leon Feiner i Arie Wilner zadeklarowali wol podporzdkowania dziaa swoich organizacji Delegaturze Rzdu na Kraj i Komendzie Gwnej AK. Wtedy te poprosili o bro i amunicj, pomoc finansow i szkolenie. Delegatura przyja deklaracj i obiecaa szerok pomoc, a dowdca AK w rozkazie z 11 listopada 1942 uzna OB za organizacj paramilitarn i- 28 -

poleci jej przyj metody organizacji i taktyki walki Armii Krajowej. Jednoczenie Naczelne Dowdztwo wyznaczyo majora Stanisawa Webera ("Chirurg") i kapitana Zbigniewa Lewandowskiego ("Szyna") do organizowania pomocy OB-owi. W zwizku z tym, pierwsze dziesi sztuk broni i amunicja dotary do OB-u w grudniu 1942, nastpne dziesi w styczniu 1943. Delegatura Rzdu ze swej strony stworzya Sekcj ydowsk, na czele ktrej stan najpierw Witold Biekowski ("Kalski"), a pniej Wadysaw Bartoszewski ("Ludwik"), ktry po wojnie zosta uhonorowany izraelskim odznaczeniem Yad Vashem. Tak zakoczyo si historyczne poczenie polskiego i ydowskiego Podziemia. Sposb, w jaki to si dokonao wiadczy o lojalnoci ydowskich obywateli Polski wobec pastwa polskiego. W getcie dziaaa jeszcze inna organizacja wojskowa, ktra nie zjednoczya si z OB-em. ydowski Zwizek Wojskowy skada si z trzech oddziaw wojskowych, liczcych cznie okoo 400 onierzy, gwnie byych oficerw i podoficerw Wojska Polskiego i czonkw organizacji syjonistycznej, BETAR. Dowodzi ni Pawe Frenkel. ydowski Zwizek Wojskowy nawiza kontakt z Delegatur Rzdu na Kraj i Komend Gwn AK za porednictwem polskiej organizacji podziemnej - Korpusu Bezpieczestwa. W ramach wsppracy midzy polskim i ydowskim Podziemiem, na prob Leona Feinera, Komenda Gwna AK wysaa rozporzdzenie dla organizacji ydowskich w Londynie, te za odpowiedziay, przesyajc kanaami Armii Krajowej 5 000 dolarw dla Bund-u. Zapocztkowao to czstsze i wiksze przekazy pienidzy dla organizacji ydowskich podziemnymi kanaami Delegatury Rzdu i Naczelnego Dowdztwa AK. Armia Krajowa i cznicy rzdu nawizali te kontakt z organizacjami ydowskimi w Stanach Zjednoczonych. Rada Pomocy ydom W tym samym czasie wiele polskich organizacji podziemnych wystpio z propozycj rozwinicia struktury organizacyjnej, przez ktr przepywaaby caa pomoc dla ydw. Za zgod Delegata Rzdu, Piekakiewicza, 4 grudnia 1942 roku powstaa Rada Pomocy ydom - egota. Na jej czele stan Julian Grobelny, socjalista, a jej siedziba znajdowaa si w Warszawie. Oprcz przedstawicieli rnych dziaajcych w konspiracji partii politycznych, do Rady naleeli rwnie Leon Feiner (wiceprzewodniczcy) i Adolf Berman (sekretarz). Rada posiadaa filie w Krakowie, Lwowie, Zamociu i Lublinie, a oddziay w Radomiu, Kielcach i Piotrkowie. Rozwina ona i udoskonalia dotychczasowe formy pomocy ydom yjcym w ukryciu poza murami gett: zaatwiaa im kwatery, dokumenty, ywno, opiek medyczn, pomoc finansow oraz uatwiaa komunikacj midzy czonkami rodzin mieszkajcymi w rnych miejscach. W samej Warszawie Rada opiekowaa si czterema tysicami osb, w tym 600 dziemi. rodki finansowe zabezpieczya Delegatura Rzdu.- 29 -

Najpierw wynosiy one p miliona zotych, a w listopadzie i grudniu 1944 wzrosy do 14 milionw zotych. W sumie, egota i organizacje ydowskie otrzymay ponad milion dolarw, 200 000 frankw szwajcarskich i 37 400 000 zotych. W adnym innym okupowanym przez Niemcw kraju nie istniaa organizacja podobna do egoty, mimo e terror wobec ludnoci aryjskiej w tych krajach nie by tak dotkliwy jak w Polsce. Narastajce zagroenie masowej eksterminacji ydw, skonio Kierownictwo Walki Cywilnej do wydania w dniu 17 wrzenia 1942 roku, nastpujcej proklamacji: Tragiczny los, jaki spotka polski nard, zdziesitkowany przez wroga, dopeniany jest od prawie roku przez straszn, zaplanowan rze, przeprowadzan na narodzie ydowskim. Takie masowe mordy nie maj precedensu w caej historii, a w dodatku dokonywane s z okruciestwem nieznanym dotd rodzajowi ludzkiemu. Niemowlta, dzieci, ludzie modzi, doroli i starzy, zarwno katolicy jak i wyznajcy wiar ydowsk, s bezlitonie mordowani, truci gazem, grzebani ywcem, wyrzucani przez okno z wysokich piter na ulice, a wszystko to tylko dlatego, e s ydami. Zanim umr s torturowani powoln agoni, w najwikszym ponieniu i blu, wobec cynicznego sadyzmu ich oprawcw. Zamordowano ju ponad milion ofiar, a ich liczba ronie kadego dnia. Nie mogc zapobiec tym zbrodniom, Kierownictwo Walki Cywilnej skada w imieniu caego narodu polskiego protest przeciwko zagadzie, przygotowywanej dla narodu ydowskiego. Do protestu tego doczaj si wszystkie polskie grupy polityczne i cywilne. Tak samo jak w przypadku polskich ofiar niemieckich przeladowa, wykonawcy i ich kaci bd bezporednio odpowiedzialni za te zbrodnie. Kierownictwo Walki Cywilnej. Proklamacja ta zostaa opublikowana przez ca pras podziemn, przesana do Londynu i wielokrotnie odczytana przez BBC, radio WIT i inne alianckie stacje radiowe. 18 marca 1943 roku to samo Kierownictwo Walki Cywilnej wystosowao nastpn proklamacj, aby przeciwdziaa stosowaniu szantau wobec Polakw udzielajcych schronienia ydom: Kierownictwo Walki Cywilnej ogasza, co nastpuje: nard polski, sam bdc ofiar straszliwego terroru, z przeraeniem i wspczuciem zawiadcza o rzezi pozostaej jeszcze przy yciu ludnoci ydowskiej w Polsce. Ich protest przeciw tej zbrodni doszed do uszu wolnego wiata. Ich owocna pomoc ydom uciekajcym z gett i obozw zagady, skonia niemieckiego okupanta do wydawania dekretw grocych mierci Polakom, ktrzy bd pomaga ydom w ukrywaniu si. Ale niektrzy, pozbawieni czci i honoru, rekrutujcy si ze wiata przestpczego, odkryli nowe, witokradcze rdo korzyci: szantaowanie Polakw ukrywajcych ydw i samych ydw. Kierownictwo Walki Cywilnej ostrzega, e kady przypadek szantau- 30 -

bdzie zarejestrowany i ukarany z ca surowoci - jeli to moliwe natychmiast, jeli nie - w przyszoci. Zgodnie z instrukcjami Kierownictwa Walki Cywilnej, po ogoszeniu niniejszej proklamacji, sdy podziemne wyday wiele wyrokw mierci. Prasa podziemna i radio podaway, gdy taki wyrok wykonano (przez rozstrzelanie). Za przeladowanie ydw wyroki wykonano na nastpujcych Polakach: Bogusawie alias Borysie Pilniku, Warszawa; Antonim Rozmusie, dowdcy plutonu policji kryminalnej w Warszawie; Janie Grabcu, Krakw; Wacawie Noworolnym, Lipnica Wielka; Tadeuszu Stefanie Karczu, Warszawa; Franciszku Sokoowskim, Podkowa Lena; Antonim Pajorze, Dobranowice; Januszu Krystku, Grbkw; Janie Lakiskim, Warszawa; Bolesawie Szostaku, Warszawa; Antonim Pietrzaku, Warszawa. W nagych przypadkach, kiedy przeduenie sprawy mogo zagraa yciu lub bezpieczestwu ukrywajcych si ydw lub ukrywajcych ich ludzi, Kierownictwo Walki Cywilnej, dekretem z dnia 7 lutego 1944 roku, zezwolio na natychmiastow likwidacj szantaystw i donosicieli, bez wyroku sdowego, lecz jedynie na podstawie rozkazu miejscowych wadz Podziemia, najczciej dowdcy Walki Cywilnej. Na przykad miejscowy dowdca, Witold Rudnicki, wyda rozkaz rozstrzelania bez wyroku sdowego czterech szantaystw grocych zdrad ydw ukrywajcych si w Pustelniku k.Warszawy. Wczeniej, na pocztku lipca 1942, Kierownictwo Walki Cywilnej zaczo regularnie informowa Rzd w Londynie o kadym nowym kroku naprzd w przeladowaniu ydw. Naczelnicy sekcji ydowskiej w Delegaturze Rzdu i Komendy Gwnej AK dostarczali Kierownictwu Walki Cywilnej aktualne informacje o rozwoju sytuacji. Niestety, pierwszym informacjom - w tym rwnie wiadomoci o tym, e 22 lipca 1942 rozpocza si likwidacja getta w Warszawie - w Londynie nie dano wiary, gdzie wzito je za przesadzon propagand antyniemieck. 26 lipca 1942. Niemcy rozpoczli likwidacj warszawskiego getta. Obwieszczenia uliczne nakazuj deportacj 6 000 osb, z ktrych kada moe zabra ze sob 15 kg bagau osobistego plus kosztownoci. Transport ma zaj dwa pocigi towarowe, a jego przeznaczeniem jest oczywicie egzekucja. Panuje desperacja i odnotowujemy liczne samobjstwa. Wycofano polsk policj i zastpiono j Litwinami, otyszami i Ukraicami. Zanotowano wiele przypadkw wykonywania doranych wyrokw mierci na ulicach i w domach. Doktor Raszeja, profesor Uniwersytetu Poznaskiego, zosta zastrzelony podczas konsultacji z ydowskim lekarzem i pacjentem. Dopiero gdy Wywiad Brytyjski potwierdzi te informacje kilka miesicy pniej, zaczto waciwie korzysta z wiadomoci Kierownictwa Walki Cywilnej. Oto cytaty waniejszych informacji od szefa Kierownictwa Walki Cywilnej, Stefana Korboskiego ("Nowak"). Pierwsza dotyczy mao znanego wydarzenia - pierwszego starcia zbrojnego w warszawskim- 31 -

getcie, ktre miao miejsce na trzy miesice przed wybuchem powstania: "29 stycznia 1943. W ostatnich dniach ydzi w warszawskim getcie walczyli z broni w rku i zabili kilku Niemcw. ydowski Komitet Narodowy prosi, aby t informacj przekazano Histadrutowi w Palestynie. 18 marca 1943. Zlikwidowano reszt ydw w Radomsku, Ujedzie, Sobolewie, Radzyminie i Szczerbcu koo Lwowa. 23 marca 1943. W Owiciumiu przeprowadza si dowiadczenia ze sterylizacj kobiet. Nowe krematoria mog skremowa 3 tysice cia dziennie, s to gwnie ydzi. 30 marca 1943. 13, 14 i 15 marca ydw z krakowskiego getta wywieziono ciarwkami w kierunku Owicimia. W getcie zabito okoo 1 000 ludzi. ydw z odzi wywozi si w kierunku Ozorkowa i tam likwiduje. 8 maja 1943. Likwidacja getta zakoczona. Spalono 200 domw. Zastrzelono czonkw Rady ydowskiej przetrzymywanych od 19 kwietnia jako zakadnikw. Byli to: przewodniczcy Lichtenbaum, zastpca przewodniczcego Gustaw Wielikowski, Alfred Sztocman i Stanisaw Szereszewski. Ich ciaa wyrzucono na mietnik. 3 czerwca 1943. Nieustannie powtarzajcie polecenie Kierownictwa Walki Cywilnej udzielania pomocy ukrywajcym si ydom. 10 czerwca 1943. W Owicimiu Blok X przeznaczono dla Centralnego Instytutu Higieny z Berlina jako pole dowiadczalne. Kastracja, sterylizacja i sztuczne zapodnienie. Obecnie przebywa tam 200 ydw i 25 ydwek. 28 lipca 1943. We Lwowie, w obozie pracy Janowskie przebywa jeszcze okoo 4 000 ydw. Codziennie rano na apelu dwch rabinw zmuszanych jest do taczenia foxtrota w rytm muzyki granej przez ydowsk orkiestr. 31 sierpnia 1943. Z pocztkiem tego miesica rozpocza si likwidacja ydw w Bdzinie. Okoo 7 000 osb wywieziono do Owicimia. Najpierw gin modzi. Stan na 1 stycznia tego roku: liczba ydw w Polsce (rwnie w obozach, gettach i ukrywajcych si) 250-300 tysicy. Z tego 15 tysicy w Warszawie, 80 tysicy w odzi, 30 tysicy w Bdzinie, 12 tysicy w Wilnie, 20 tysicy w Biaymstoku, 8 tysicy w Krakowie, 4 tysice w Lublinie i 5 tysicy we Lwowie. 23 wrzenia 1943. Zlikwidowano getto w Bdzinie. Niemcy zamordowali 30 tysicy ludzi. 19 listopada 1943. Trwa mordowanie ydw w Trawnikach. Masakry rwnie w Poniatowej i Lwowie. 20 czerwca 1944. Od 15 maja przeprowadza si masowe egzekucje w Owicimiu. W pierwszej kolejnoci id ydzi, pniej sowieccy jecy wojenni i tak zwani chorzy. Przybywaj due transporty wgierskich ydw, 13 pocigw dziennie, kady po 40-50 wagonw. Ludzie s przekonani, e zostan wymienieni za czonkw POW lub przesiedleni na wschd. Komory gazowe pracuj ca dob. Ciaa pali si w- 32 -

krematoriach i na wolnym powietrzu. Dotd zagazowano 100 000 ludzi. 19 lipca 1944. Mordem ydw w Owicimiu kieruje dowdca obozu, Hoess - czyt. Hess - i jego pomocnik, Grabner." Misja emisariusza Jana Karskiego Rwnie Delegatura Rzdu na Kraj niejednokrotnie podnosia alarm, wysyajc informacje na temat eksterminacji ydw i przesyajc do Londynu wiadomoci od Leona Feinera i Adolfa Bermana, adresowane do rabinw Stephena Wise i Nachuma Goldmana w Stanach Zjednoczonych oraz do dwch ydowskich czonkw Rady Narodowej w Londynie - Ignacego Schwartzbarta, syjonisty i Szmula Zygielbojma, czonka Bund-u. Waniejsze byo jednak to, e naoczny wiadek, emisariusz Jan Karski, zosta wysany do Londynu. W przebraniu estoskiego stranika Karski uda si prosto do obozu mierci dla ydw w Becu i obejrza wszystko wraz z Feinerem i Bermanem, ktrzy dali mu nastpujce instrukcje: Chcemy, abycie powiedzieli Polskiemu Rzdowi w Londynie oraz przywdcom i rzdom pastw sprzymierzonych, e jestemy cakowicie bezbronni wobec hitlerowskich oprawcw. Nie moemy sami si ratowa, ani nikt inny w Polsce nie moe nam pomc. Polskie Podziemie moe ocali niektrych z nas, ale nie masy. Niemcy nie zamierzaj podporzdkowa nas, tak jak innych narodw. Jestemy poddawani systematycznej eksterminacji; nasz nard bdzie cakowicie zniszczony. Niektrzy mog przey, ale trzy miliony polskich ydw skazanych jest na zagad. Ani ydowski ani polski ruch oporu nie moe zrobi nic, by zapobiec rzezi. Uczycie Aliantw odpowiedzialnymi za to, co si tu dzieje. Niech aden przywdca aliancki nie bdzie mg udawa, e nie wiedzia, e giniemy i e pomoc dla nas moe przyj tylko z zewntrz. Pokonujc olbrzymie trudnoci, Karski dotar do Londynu w listopadzie 1942 roku. Nie tylko poinformowa on tam Premiera polskiego Rzdu na Uchodstwie, generaa Sikorskiego, o ludobjstwie dokonywanym w Polsce, ale te spotka si osobicie z nastpujcymi osobistociami: Sekretarzem Spraw Zagranicznych Anthony Edenem; przywdc Partii Pracy, Arthurem Greenwoodem; Lordem Selbourne, Lordem Cranbornem; Przewodniczcym Zarzdu Handlowego, Hugh Daltonem; czonkini Izby Gmin, Ellen Wilkinson; ambasadorem brytyjskim przy Rzdzie na Uchodstwie, O'Malleyem, amerykaskim ambasadorem przy Rzdzie na Uchodstwie, Anthony Drexel Biddlem; Podsekretarzem Spraw Zagranicznych, Richardem Law. Karski powiadczy rwnie eksterminacj ydw przed Komisj do spraw Badania Zbrodni Wojennych przy Narodach Zjednoczonych, ktrej przewodniczcym by Cecil Hurst. Udzieli te wielu wywiadw dla prasy brytyjskiej, a take zaapelowa do innych czonkw Parlamentu oraz organizacji brytyjskich pisarzy i intelektualistw.- 33 -

W Stanach Zjednoczonych, Karski osobicie opowiedzia histori ydw w Polsce podsekretarzowi Stanu, Adolfowi Berle, Naczelnemu Prokuratorowi, Biddle, sdziemu Sdu Najwyszego, Felixowi Frankfurterowi, arcybiskupom Mooneyowi i Stritchowi, przywdcom amerykaskich ydw: Stephenowi Wise, Nachumowi Goldmanowi i Waldmanowi. Karskiego przyj rwnie prezydent Franklin D. Roosevelt, ktry zasypa Karskiego pytaniami na temat eksterminacji ydw w Polsce, przecigajc rozmow poza wyznaczony czas. Emisariusz polskiego Podziemia zakoczy swoj misj, przekazujc aliantom wiadomo o losie ydw w Polsce. Ale jego misja praktycznie nie przyniosa adnych skutkw. danie odwetu Jeli chodzi o koa polskie, jedynym rezultatem misji Karskiego bya rezolucja ogoszona 27 listopada 1942 roku przez Rad Narodw, wzywajca kraje alianckie do podjcia wsplnej akcji przeciwko eksterminacji ydw w Polsce. Rwnie polski Minister Spraw Zagranicznych skierowa 10 grudnia 1942 roku do rzdw pastw sprzymierzonych not, w ktrej przedstawi chronologi poszczeglnych etapw eksterminacji ydw w Polsce i zaapelowa o "podjcie skutecznych rodkw, ktre mogyby powstrzyma Niemcw przed kontynuowaniem masowej eksterminacji." Siedem dni pniej, 17 grudnia 1942, dwanacie rzdw alianckich wydao wsplny komunikat oznajmiajcy, e osoby odpowiedzialne za eksterminacj ydw zostan ukarane. Nie podjto adnych innych dziaa, mimo e Delegatura Rzdu na Kraj i Komenda Gwna AK daa odwetowych nalotw dywanowych na miasta niemieckie jednoczenie ogaszajc, e s one odwetem za eksterminacj ydw. Przywdcy Podziemia sdzili, e brytyjskie bombardowania miast niemieckich w pewnym stopniu ju trwaj, zgodnie z owiadczeniem Churchilla z 1940 roku, w odwecie za zbombardowanie miast brytyjskich. Jedyn obron byoby rozrzucanie nad miastami-celami odpowiednich ulotek oraz nadawanie przez stacje radiowe ogosze natury oglnej, bez podawania nazwy miast, ktre miayby by zbombardowane. Przywdcy polskiego Podziemia dali ponadto regularnego bombardowania linii kolejowych prowadzcych do obozw zagady, aby w ten sposb zapobiec dalszym transportom z gett. Dwch przedstawicieli ydowskich, Feiner i Berman, zoyli podobne dania wobec Londynu. Antyfaszystowski oficer SS, Kurt Gerstein, zaleca w rozmowie ze szwedzkim dyplomat, von Otterem, przeprowadzonej w berliskim pocigu ekspresowym, taki wanie przebieg dziaa. W komunikacie dla rzdu, datowanym 7 czerwca 1943, szef Kierownictwa Walki Cywilnej, Korboski, podsumowa dania odwetu w nastpujcych sowach: Tutejsza opinia publiczna da, aby uwaga Anglosasw zwrcia si w stron Polski i wzywa do odwe