Redakcja: Renata GromułOpracowanie graficzne: Małgorzata HinzProjekt okładki: Sandra DudekZdjęcie na okładce: Maciej BarańskiDzieci na okładce: Michał Stopiński, Zuzia Parafianowicz, Kinga Świniarska, Tomek Okraszewski, Natalia Dąbrowska, Emilia Dzierzgowska, Filip Falkowski, Jaś Bembnista (Grupa I Biedronki, Przedszkole Nr 57 „Tęczowe” w Gdańsku)

© Copyright by Wydawnictwo Harmonia, 2010

Redakcja i Biuro Handlowe: 80-283 Gdańsk, ul. Szczodra 6 tel. 58 348 09 50, 58 348 09 51 fax 58 348 09 00 e-mail: harmonia@harmonia.edu.pl

Szczegółowe informacje o naszych publikacjach: www.harmonia.edu.pl

Wszelkie prawa zastrzeżone. Zarówno cała publikacja, jak i jakakolwiek jej część nie może być przedrukowywana ani reprodukowana – mechanicznie, elektronicznie lub w jakikolwiek inny sposób, z kserokopiowaniem i odtwa-rzaniem w środkach masowego przekazu włącznie – bez pisemnej zgody Wydawnictwa Harmonia.

ISBN 978-83-7134-473-2Gdańsk 2012 – Wydanie II

3

Co to jest orientacja w schemacie ciała i dlaczego jest taka ważna?

Orientacja w  schemacie ciała (somatognozja) jest umiejęt-nością niezbędną każdemu człowiekowi. Rozwija się stopnio-wo, krok po kroku. Na przykład dziecko najpierw uświadamia sobie, że ma dwie ręce, później przekonuje się, że posiada dło-nie i  palce, dopiero potem doświadcza istnienia każdego pal-ca z osobna. Poziom orientacji w schemacie ciała – jak każdej innej umiejętności – zależy od predyspozycji danej osoby i od ilości odpowiednich, kształtujących tę orientację doświadczeń. Im lepszą orientacją w schemacie ciała dysponuje dziecko, a na-stępnie człowiek dorosły, tym skuteczniej i  łatwiej radzi sobie z wieloma zadaniami – najpierw w przedszkolu i szkole, a po-tem w życiu dorosłym. Aby móc w pełni skorzystać z wyjaśnie-nia nauczyciela, który mówi, że „wschód na mapie jest zawsze po prawej stronie, a zachód po lewej”, trzeba przecież wiedzieć, że „po prawej” to znaczy tam, gdzie wskazuje wyciągnięta w bok prawa ręka. Przede wszystkim jednak trzeba być pewnym, któ-rą rękę nazywa się prawą. Niektóre dzieci przyswajają wiedzę i umiejętności dotyczące schematu ciała bez trudu i nie wiado-mo kiedy. Być może dlatego znajomość stron ciała i kierunków wydaje się często czymś oczywistym. Wydaje się – ale nie jest. Oprócz dzieci, którym opanowanie orientacji w schemacie cia-ła przychodzi bez wysiłku, są takie, które z  różnych przyczyn mają z tym kłopot. Trudności dotyczące orientacji w schemacie

4

ciała dotykają nie tylko wielu dzieci w wieku szkolnym, ale tak-że dorosłych, ponieważ nie wyrasta się z tych kłopotów – one pozostają, komplikując pozornie proste sytuacje. Któż nie sły-szał anegdotek o uczestnikach kursów na prawo jazdy, którzy włączają lewy kierunkowskaz, gdy instruktor zapowiada skręt w prawo? A gdy w obcym mieście pytamy o drogę, pamiętajmy, że wyjaśnienie: „Musi pani pójść w prawo” może oznaczać coś wręcz przeciwnego.

My, nauczyciele i  rodzice, doceniajmy ważność dobrze ukształtowanej orientacji w schemacie ciała i w przestrzeni. Pa-miętajmy, że można ją rozwijać i  że powinno się to robić jak najwcześniej, systematycznie i na wiele różnych sposobów. Jed-nym z nich są wierszyki z gestami.

Dla kogo są wierszyki z gestami?

Wierszyki te przeznaczone są przede wszystkim dla dzieci w  wieku przedszkolnym. Z pewnością przydadzą się również w  pracy z  uczniami klasy pierwszej lub starszymi, mającymi parcjalne deficyty rozwojowe lub innego rodzaju specjalne po-trzeby edukacyjne.

Jakim celom służą wierszyki?

Głównym zadaniem zabaw z  wierszykami jest kształcenie orientacji w  schemacie ciała, czyli umiejętności wskazywa-nia i nazywania poszczególnych części ciała oraz rozróżniania jego stron: lewej i  prawej. Dzieci powtarzając wierszyki i  ilu-strując ich treść gestami, rozwijają również pamięć słuchową

5

i koordynację ruchowo-słuchową. W zabawach z wierszykami dotyczącymi dłoni maluchy ćwiczą sprawność wszystkich pal-ców. Ponadto podczas zabaw z wierszykami rozwijają słowni-ctwo, doskonalą koncentrację uwagi i… bawią się!

Jak można ułatwiać dzieciom zapamiętanie stron ciała i właściwe wskazywanie ich w czasie ćwiczeń?

Nauczyciele przedszkola stosują różne sposoby. Jednym z  częściej spotykanych jest zakładanie na nadgarstek dziecka kolorowej, frotowej gumki. Dziecko nie tylko może na nią spo-glądać, ale także czuje na nadgarstku lekki ucisk. Wiadomo zaś, że najskuteczniejsze są różne formy uczenia się wielozmysłowe-go. W podobny sposób można oznaczyć również nóżkę dzie-cka, oczywiście po tej samej stronie ciała. Zamiast kolorowej gumki niektórzy nauczyciele stawiają na zewnętrznej stronie dłoni przedszkolaka pieczątkę czy kolorową kropkę. Należy jed-nak pamiętać, aby oznaczyć tylko jedną stronę ciała oraz żeby w czasie kolejnych zajęć oznakować tę samą rękę i nogę. Tylko pod tym warunkiem sposób może okazać się skuteczny, w prze-ciwnym razie frotki, pieczątki albo kropki w niczym nie pomo-gą, bo dziecko nie będzie mogło skojarzyć ich raz na zawsze z prawą (lub lewą) stroną ciała.

Dawno temu, „będąc młodą nauczycielką” (parafrazując zna-ne powiedzenie z  popularnej audycji radiowej), kierując się wyłącznie intuicją, skutecznie pomogłam pewnemu Krzysiowi (dziś panu Krzysztofowi) w zapamiętaniu, która jego ręka jest prawa. Na wewnętrznej stronie prawej dłoni napisałam mu długopisem literę P. Po kilkunastu dniach Krzysio podszedł do mnie i powiedział: „A wie pani, że ja już zawsze wiem, która to

6

prawa ręka? Bo ja tak czuję to, co mi pani napisała”. Literka daw-no się zmyła, ale jej ślad – dzięki odczuciu specyficznego doty-ku i ruchu końcówki długopisu – pozostał w pamięci chłopca. Niekiedy stosuję ten sposób, czasem skutecznie, a czasem nie, ponieważ każde dziecko uczy się nieco inaczej. Jedne z dzieci bardziej korzystają z  doznań ruchowych, inne – wzrokowych lub słuchowych. Łączenie różnych sposobów uczenia jest zwy-kle najskuteczniejsze.

O czym jeszcze warto pamiętać, ucząc dzieci orientacji w schemacie ciała?

Aby uczenie było skuteczne, musi być prowadzone syste-matycznie i często. Zadania powinny być zgodne z aktualnymi możliwościami dziecka – nie za trudne, ale i nie za łatwe. Ocze-kiwanych efektów nie przyniesie nauka rozróżniania i nazywa-nia stron ciała, jeśli polecenia typu: „Pokaż lewą rękę”, „Pod-skocz na prawej nodze” dziecko będzie wykonywało na chybił trafił, ponieważ wcześniej nie opanowało dobrze umiejętności wskazywania i nazywania części ciała po jednej, na przykład po prawej, stronie jego osi pionowej. Jeśli przedszkolak lub uczeń wie już na pewno, która ręka jest prawa, jeśli bez wahania wska-zuje prawą nogę, prawe ucho, oko, ramię i kolano, to znacznie łatwiej opanuje ciąg dalszy niełatwej wiedzy o schemacie włas-nego ciała. Przecież wszystko to, co nie jest prawe – jest lewe! Warto jeszcze przypomnieć, że dla przedszkolaków – a nawet niektórych młodszych uczniów – wcale nie jest oczywistością, że noga, która jest po tej samej stronie ciała, co prawa ręka, też jest prawa. Maluchy muszą tę wiedzę zdobyć w toku ćwi-czeń, najlepiej prowadzonych w  formie zabawy. W zabawach

7

tego typu ważne jest ustawienie dzieci, pozycja, jaką zajmują względem innych osób. Jeśli zabawa nie dotyczy nazywania stron ciała, wówczas dzieci mogą stać w kole, w dwóch szere-gach ustawionych naprzeciw siebie lub w  inny sposób, który wybierze nauczyciel. Jeśli jednak celem zabawy jest nauczenie dzieci wskazywania na przykład prawej ręki i nogi, dzieci po-winny stać (siedzieć), twarzą zwrócone w tę samą stronę (ma-luchy mogą być też zwrócone w różnych kierunkach, ale wtedy powinny znajdować się w większych odległościach od siebie). Zapobiegnie to naśladowaniu kolegów i wykonywaniu ćwiczeń w  sposób lustrzany. Nauczyciel powinien nieustannie czuwać nad tym, aby wszelkie zadania były przez dzieci wykonywane poprawnie, w przeciwnym razie nie będą pożyteczne. Zabawa, żart, ruch, rym i  rytm uprzyjemnią i  ułatwią naukę każdemu dziecku, a nauczycielowi – pracę. Dlatego między innymi po-wstał ten zbiór wierszyków.

Jak uporządkowano wierszyki z gestami?

Wierszyki kształcące orientację w schemacie ciała podzielo-no na trzy zasadnicze grupy. W pierwszej z nich są rymowan-ki, które uczą wskazywania głowy, twarzy i  jej części, a  także innych, „dużych” części ciała. W drugiej grupie są wierszy-ki o dłoniach i palcach. Zarówno w pierwszej, jak i w drugiej części zastosowano podział, zgodnie z którym dzieci najpierw uczą się wskazywać części ciała bez nazywania stron lewa – prawa. Następnie dowiadują się, którą stronę ciała nazywa-my prawą, potem – którą lewą, a dopiero na końcu wskazują prawe i lewe części ciała na przemian. Jest to zgodne z zasadą stopniowania trudności i  z tym, jak w  toku rozwoju dziecka

8

przebiega kształtowanie się świadomości dotyczącej schema-tu ciała. Trzecia część zbiorku jest najkrótsza i  zawiera dzie-sięć rymowanek, w  których jest mowa o  „wszystkim” – czyli o wszystkich częściach ciała po obu jego stronach. Są to naj-trudniejsze zabawy, podsumowujące i  utrwalające zdobyte wcześniej umiejętności.

W każdym wierszyku (z wyjątkiem ostatnich dziesięciu) wy-różniono grubszą czcionką nazwy części ciała, których on do-tyczy.

Szczegółowy podział rymowanek z  zabawami jest następu-jący:

I. Głowa, twarz i „duże” części ciała1. Głowa i  części twarzy (bez wyróżniania stron prawa –

lewa)2. Części ciała (bez wyróżniania stron prawa – lewa)3. Prawa strona ciała4. Lewa strona ciała5. Prawa i lewa strona ciała

II. Dłonie i palce dłoni1. Dłonie (bez wyróżniania prawej i lewej) oraz palce 2. Prawa dłoń i palce3. Lewa dłoń i palce4. Prawa i lewa dłoń oraz palce

III. Wszystkie części ciała, prawe i lewe na przemian

9

Jak korzystać z opisów zabaw, które umieszczono pod wierszykami?

Pod każdą rymowanką znajduje się opis ruchów i  gestów, które dzieci mogą wykonywać, wypowiadając wierszyk. Na początku każdego opisu jest informacja dotycząca ustawienia maluchów podczas zabawy. Cyfry w tekście opisu odnoszą się do kolejnych wersów rymowanki. Opisy zabaw są wyłącznie propozycjami, które mają pomóc nauczycielowi lub rodzicowi, więc w żadnym wypadku nie powinny ograniczać ich pomysło-wości. Warto pamiętać, że dzieci najchętniej uczestniczą w tych zabawach, którym towarzyszy swoisty humor, żart, dlatego ge-sty towarzyszące rymowankom mogą być przesadne, przeryso-wane i śmieszne.

10

GłOWa, tWarz I „Duże” CzęśCI CIała

Głowa i części twarzy (bez wyróżniania stron

prawa – lewa)

Tu mam nosek jak guziczek.Tu mam czoło, tu policzek.Ile mam policzków? Dwa!A to właśnie jestem ja!

Dzieci stoją w kole lub w rozsypce.

1. Przyciskają lekko palcem wskazującym nos.

2. Wskazują kolejno czoło i policzek.

3. Rozkładają ręce w geście pytania, a potem nadymają policzki i wskazują na nie dłońmi (lub pokazują dwa palce).

4. Wskazują dłońmi na siebie (lub kładą dłonie na biodrach i dumnie się prostują).

11

Głową kręcę – nie, nie, nie! Głową kiwam – tak, tak, tak!A gdy chcę się z tobą bawić, to ci oczkiem daję znak.

Dzieci stoją w parach naprzeciw siebie.

1. Na słowa „nie, nie, nie!” kręcą energicznie głową na boki.

2. Na słowa „tak, tak, tak!” kiwają głową potakująco.

3. Wskazują kolegę z pary (lub podają sobie dłonie i potrząsają nimi).

4. Puszczają oczko do siebie wzajemnie.

Na sygnał nauczyciela szybko zmieniają pary i powtarzają zabawę.

12

Tu są oczy do patrzenia,a tu uszy do słuchania,tu mam buzię do mówienia,a tu nosek do wąchania. A psik!

Dzieci stoją w kole lub w rozsypce.

1. Przykładają do oczu dłonie ułożone w kształt lornetki.

2. Przykładają dłonie do uszu, jak podczas nasłuchiwania.

3. Wskazują buzię.

4. Wskazują nosek i wciągają nim mocno powietrze, naśladując wąchanie kwiatka, a potem głośno kichają.

13

Tu mam głowę. Kto mi powie,ile włosów jest na głowie?Tu mam oczka do mrugania,a tu uszy do słuchania.

Dzieci stoją w kole lub w rozsypce.

1. Kładą otwartą dłoń na głowie.

2. Rozkładają ręce w geście pytania, a potem gładzą dłońmi włosy lub lekko je chwytają i unoszą nad głowę.

3. Wskazują oczy, a potem puszczają oczko.

4. Przykładają dłonie do uszu tak, jak podczas nasłuchiwania.

14

Tutaj oko i tu oko. Popatrz w oczy mi głęboko!Oczu dwoje, uszu dwojei niczego się nie boję!

Dzieci stoją w parach naprzeciw siebie.

1. Jedną ręką wskazują jedno oko, a drugą – drugie.

2. Zbliżają do siebie twarze, patrząc sobie głęboko w oczy.

3. Odsuwają się trochę, wskazują obiema dłońmi oczy, a potem uszy.

4. Kładą ręce na biodrach, dumnie się prostują. Słowo „niczego” mogą podkreślić energicznym tupnięciem.

15

Tu mam brodę, tu policzki,tu mam nosek, a tu czoło.Tu są oczy, a tu usta,które śmieją się wesoło! Cha, cha, cha!

Dzieci stoją w kole lub w rozsypce.

1. Jedną ręką wskazują brodę, a potem obiema – policzki.

2. Jedną ręką wskazują nosek, a potem czoło.

3. Obiema rękami wskazują oczy, następnie usta.

4. Zamaszyście „rysują” rączką na ustach szeroki uśmiech, a potem naśladują głośny śmiech.