http://szot.info 1

Zawody na orientację Sposób na aktywne spędzenie czasu wolnego Imprezy na orientację (InO) są coraz popularniejszym sposobem na spędzanie wolnego czasu, co można zauważyć zarówno w ofercie organizatorów, jak i odzewie uczestników. Na Pomorzu Gdańskim odbywają się m.in. największe zawody tego rodzaju w Polsce – Ekstremalny Rajd "Harpagan" (ponad 1500 uczestników na ostatniej, jubileuszowej edycji), jak również jedne z najstarszych w naszym kraju Nocne Marsze, organizowane od 1975 r. przez Studenckie Koło Przewodników Turystycznych w Gdańsku. Na czym polega InO? W bardzo dużym skrócie celem jest odnajdywanie punktów kontrolnych w terenie, przy wykorzystaniu mapy. Dla tych z Was, którzy dopiero zainteresowali się tą forma aktywności przeznaczam niniejszy kilkustronicowy poradnik.

Jak je rozróżnić? Imprezy na orientację dzielą się ze względu na rodzaj (sportowe i turystyczne), formę (indywidualne, zespołowe, drużynowe, sztafetowe), dyscyplinę (piesze, biegowe, rowerowe, narciarskie itd.) oraz porę dnia (dzienne, nocne lub łączące obie pory). W sportowych (BnO - bieg na orientację, RJnO – rowerowa jazda na orientację i in.) istotą rozróżnienia zawodników na mecie jest czas. Listę klubów oraz kalendarz zawodów znajdziesz na stronie Polskiego Związku Orientacji Sportowej (http://www.orienteering.org.pl/). W turystycznych imprezach celem jest pokonanie trasy w przewidzianym przez budowniczego czasie (tzw. czas podstawowy) i zebranie jak najmniejszej liczby punktów karnych (o nich będzie jeszcze niżej mowa). Często bywa tak, że równorzędne miejsca ma większa liczba uczestników, mimo iż jedni ukończyli trasę szybciej niż drudzy. Dzieje się tak wtedy, gdy mieli oni tyle samo punktów karnych i zmieścili się w czasie podstawowym. Zawodów tego rodzaju jest bardzo dużo w Polsce i nie ma jednolitego kalendarza, który by je wszystkie objął. Najpopularniejszymi są piesze, którym patronuje Komisja Imprez na Orientację PTTK (http://ino.pttk.pl) oraz w ramach Pucharu Polski: piesze (http://pmno.pl/) oraz rowerowe (http://maratony.home.pl/ppm/). Specyficznymi, wieloetapowymi zawodami na orientację są rajdy przygodowe. Rozgrywane w formule non-stop potrafią trwać kilkanaście i więcej godzin, często przeplatane są zadaniami specjalnymi, wymagającymi sprawności fizycznej lub intelektualnej. Nie ma ich wiele w Polsce. Najbliższe - Navigatoria Adventure Race – przeprowadzane są w formule dwójkowej (http://sopot.pttk.pl/nar ).

Kategorie uczestników i rodzaje tras Patrząc przez pryzmat wieku, na zawodach sportowych uczestników klasyfikuje się w kategoriach kobiet i mężczyzn, w poszczególnych przedziałach wiekowych. Bardzo podobnie jest w imprezach turystycznych, np. w ramach KInO PTTK, ale już bez dodatkowego podziału na kobiety i mężczyzn. Natomiast w sporej części turystycznych zawodów na orientację nie znajdziemy podziałów na wiek i wtedy należy wybrać dowolną trasę, dobierając do własnych umiejętności jej trudność. Najczęstszymi kategoriami są: TP – dla początkujących, TO – otwarta, TZ – dla zaawansowanych oraz T – trudna, BT – bardzo trudna, E – ekstremalna. Podział ten jest dość subiektywny, stąd przed wybraniem się na jakąkolwiek InO warto zerknąć do jej regulaminu lub komunikatu startowego i przeczytać opisy tras, w których znajdziemy informację, z czego bierze się ich trudność: z dystansu, lokalizacji punktów czy modyfikacji mapy. Przykładem niech będą opisy tras zawodów: Darżlub i Manewry SKPT (http://www.skpt.gdansk.pl/), czy Kaszubska Włóczęga (http://www.kaszubskawloczega.pl). Ze względu na sposób pokonania trasy natomiast, można rozróżnić te, w których kolejność zdobywania punktów jest obowiązkowa (liniowe), oraz z dowolną kolejnością (tzw. scorelauf). Wśród tych ostatnich specyficzną odmianą jest rogaining - PK jest tak dużo, że należy wybierać, które się zaliczy (dla purystów językowych ważny komunikat: brak jest krótkich i zwięzłych odpowiedników tych określeń w jęz. polskim).

http://szot.info 2

Mapy i skale Mapa jest to podstawowy element każdych zawodów na orientację. Najdokładniejsze znajdziemy na zawodach sportowych, często aktualizuje się je bezpośrednio przed imprezami, podając w komunikatach nawet fragment, na którym odbędzie się rywalizacja. Zaznaczone są na nich miejsca istotne dla przebiegu zawodów, np. większe kamienie, niebezpieczne uskoki itp. oraz przebieżność terenu (w mapach do BnO). Typowe skale to 1:4000 (1 cm na mapie odpowiada 4000 cm, czyli 40 m w terenie), 1:5000, 1:7500, 1:10000 oraz 1:15000. Bardzo istotną informacją zawartą na mapie jest także cięcie warstwicowe, czyli odstęp pomiędzy kolejnymi warstwicami podstawowymi (warstwice, inaczej poziomice, odwzorowują rzeźbę). W Trójmieście ogólnodostępnymi zawodami sportowymi, które promują "zielony sport" są np. Biegi Parkowe (http://www.parkowe.almanak.pl) czy Nocny Azymut (http://azymut45gdynia.org/nocnyazymut). Imprezy rekreacyjne natomiast opierają się o mapy topograficzne lub (rzadziej) turystyczne. Standardem jest wykorzystanie map o aktualności z lat 80-tych lub 90-tych ub. wieku, co skutkuje częściowo nieaktualnymi drogami, linią zabudowań, szczególnie na terenach poddanych modyfikacjom człowieka. Skale: 1:25000 – większość pieszych, 1:50000 (długodystansowe piesze, krótsze rowerowe), 1:100000 (rowerowe, na przykład na Rajdzie Harpagan http://www.harpagan.pl/rajd ). To, co wyróżnia mapy na imprezach turystycznych to modyfikacje, uzależnione od fantazji budowniczego: wybierając trasę typu TZ spotkamy się z mocno przekształconą mapą (brak fragmentów mapy lub wręcz same fragmenty, odbicia lustrzane, sama rzeźba na mapie), a na niektórych trasach BT czy E spotyka się mapy pozbawione głównych dróg lub z fragmentami mapy o odmiennej skali. Z założenia, długodystansowe, turystyczne InO pozbawione są utrudnień wynikających z modyfikacji mapy.

Fot1. Mapa sportowa (RJnO)

http://szot.info 3

Fot. Fragment mapa topograficznej – pełnej

Fot. Mapa topograficzna – modyfikowana (kat. TZ)

http://szot.info 4

Punkty kontrolne Mając mapę w ręce uczestnik zawodów na orientację ma za zadanie znaleźć tzw. punkty kontrolne (PK). Są to miejsca charakterystyczne na mapie i w terenie. Na zawodach sportowych PK ma postać trójwymiarowego, materiałowego lampionu o wymiarach 30x30 cm (znacznika punktu – patrz foto), wiszącego na drzewie, krzaku, płocie lub stojaku, a obok niego znajduje się stacja kontrolna elektronicznego systemu Sportident lub perforator. Aby potwierdzić swoją obecność na PK zawodnik zbliża swój elektroniczny chip do stacji lub dziurkuje kartę papierową – w zależności od zastosowanego na zawodach systemu. W większości turystycznych InO, które z zasady nie odbywają się „na czas”, używa się kart papierowych (wyjątek stanowi wspomniany wyżej Harpagan), natomiast sam PK może mieć postać wspomnianego znacznika materiałowego lub płaskiego lampionu o formacie kartki A4 (patrz foto) lub być punktem terenowym (słupek podziałowy, wysokościowy, transformator itp.), z którego spisuje się charakterystyczny ciąg znaków. Oprócz perforatorów, na trasie turystycznych InO, używa się także kredek (tak, takich szkolnych kredek typu "bambino") i wtedy potwierdzenia pobytu na PK dokonuje się poprzez zapisanie na karcie startowej kodu punktu przy wykorzystaniu kredki przytwierdzonej do lampionu. To, co istotnie odróżnia turystyczne zawody na orientację od sportowych, to obecność punktów stowarzyszonych, czyli takich, które „udają” właściwy punkt. Najczęściej budowniczowie trasy stawiają je na podobnych formacjach terenowych (np. na sąsiednich górkach), czy też skrzyżowaniach dróg (wcześniejszych lub dalszych). Zadaniem uczestnika jest wybranie właściwego punktu, wnioskując na podstawie dystansu lub porównania z innymi elementami dostępnymi na mapie i w terenie. Pomyłka „nagradzana” jest punktami karnymi. Ten z uczestników, który dokona najmniejszej ilości pomyłek – wygrywa. Fot4. Zawodnik przy lampionie materiałowym 3D Fot5. Lampion papierowy A4

Sprzęt konieczny i przydatny Jak każda aktywność fizyczna, również i orientacja wymaga pewnego "osprzętowienia", czyli wyposażenia w rzeczy bardziej i mniej potrzebne do realizowania zamierzeń. Bezwzględnie najistotniejszym elementem, który każdy uczestnik InO musi posiadać, jest kompas. Pomaga on orientować mapę względem północy, a tym samym – utrzymywać właściwy kierunek poruszania się. W przypadku turystycznych marszy na orientację można rozpocząć od najprostszego kompasu za kilkanaście złotych. Zaletą jest cena, a główną wadą: konieczność bezruchu (zatrzymania się) podczas sprawdzania kierunku, aby igła zdążyła się ustabilizować. Dopóki chodzimy, a nie biegamy i nie celujemy w podium – wystarczy. Ale jak sami się zorientujecie po pewnym czasie warto dołożyć do takiego, który będzie szybki, czyli podniesiony do zasięgu wzroku szybko pokaże północ, oraz stabilny - podczas biegu i trzymania w lub na dłoni igła będzie wskazywała północ bez wahania na boki (z tych lepszych: producenci Moscompass lub Silva). Busola – taki kompas z lusterkiem - z uwagi na konieczność otwierania nie jest polecana. Na większości zawodów sportowych oraz niektórych turystycznych należy także posiadać chip SportIdent, na którym będą zapisywane potwierdzenia naszej obecności na punktach kontrolnych. Czasem

http://szot.info 5

organizatorzy za niewielką opłatą wypożyczają chipy uczestnikom, ale jeżeli zamierzasz brać udział regularnie w jakichś zawodach, o których wiesz, że są tam tego typu potwierdzenia – lepiej mieć własny. Na niektórych zawodach turystycznych do potwierdzeń wymagany jest zwykły długopis. Innym wyposażeniem, o którym należy wspomnieć jest... dobre obuwie, dzięki któremu pokonując nierzadko strome górki zrobimy to w sposób bezpieczny. Jeżeli trasa będzie trudna i poza drogami – but powinien mieć agresywny bieżnik, eliminujący poślizg i potencjalną kontuzję. W turystycznych InO warto polecić obuwie trekkingowe, bezwzględnie – sprawdzone i "rozchodzone". Jadąc na rowerowej InO ręce mamy zajęte prowadzeniem roweru, stąd dobrze korzystać z mapnika montowanego na kierownicy. Powinien być on obrotowy, abyś mógł przekręcać mapę zgodnie z kierunkiem jazdy – ułatwia to wydatnie jej czytanie. Poszukaj firm: Miry lub Karbonit. Na imprezach nocnych przyda się latarka montowana na głowę, tzw. czołówka, aby ręce były "wolne" i mogły trzymać mapę oraz kompas. Oczywiście, im więcej światła tym lepiej. Do chodzenia wystarczy moc światła nie mniejsza niż 80 lumenów. Będzie to jednak za mało, aby oświetlić dalszy fragment lasu/drogi lub gdy zechcemy przyspieszyć i dobrze "wyławiać" ewentualne przeszkody. Warto zainwestować w sprzęt firmowy, omijając szerokim łukiem nieznaną "chińszczyznę", nawet gdyby "na papierze" oferowała ogromne ilości światła przez długi czas. Z dobrych marek można polecić: Petzl, Silva, Black Diamond, czy Mactronic.

Na start! Ponieważ odnajdywanie punktów kontrolnych w terenie byłoby znacznie ułatwione, gdyby zawodnicy rozpoczynali rywalizację równocześnie, zarówno w imprezach sportowych, jak i turystycznych stosuje się starty sekwencyjne, czyli w odstępach czasowych, zazwyczaj od 1 do 3 minut. Kolejność jest wynikiem losowania dokonywanego przez organizatorów przed zawodami i podawana z odpowiednim wyprzedzeniem w postaci tzw. list startowych, odnoszonych do "godziny zero". Np. dwunasta minuta startowa, podczas gdy godziną zero jest 17:30, daje w rzeczywistości godzinę 17:42. Czas odmierzany jest za pomocą dużych, elektronicznych, dobrze widocznych zegarów. Gdy zbliża się "nasza" minuta, pojawiamy się w miejscu wydawania map i wraz z jej wybiciem otrzymujemy mapę i możemy rozpocząć rywalizację – tak jest w turystycznych InO. W zawodach sportowych najpierw zawodnik wchodzi do tzw. boksu startowego, a następnie (po sygnale dźwiękowym) samodzielnie wybiera mapę odpowiadającą jego kategorii i rusza "w teren". Starty jednoczesne wszystkich uczestników zdarzają się na imprezach typu scorelauf i rogaining (wyjaśnionych kilka akapitów wyżej) lub w przypadku długodystansowych InO, gdzie i tak po kilku kilometrach stawka mocno się rozciąga.

Jak stanąć na podium? ;-) Jak pewnie zdążyliście zauważyć, istotą imprez na orientację jest zarówno wysiłek fizyczny (generalizując: większy – na zawodach sportowych, mniejszy – na turystycznych) oraz umysłowy. Połączenie to jest bardzo ciekawe, gdyż nie da się efektywnie rywalizować, będąc TYLKO dobrym w czytaniu mapy lub TYLKO dobrym w bieganiu czy jeżdżeniu na rowerze. Sprawne poruszanie się w terenie z wykorzystaniem mapy jest wynikiem wielu lat doświadczeń, które zdobywa się startując, jak i podczas treningu. Np. zawodnik biegu na orientację, oprócz przygotowania kondycyjnego, zwraca także uwagę na przygotowanie techniczno-taktyczne i psychiczne. Zapamiętując większość trasy pomiędzy poszczególnymi punktami może skupić się na realizowaniu tego wariantu możliwie szybko, bez zatrzymań (ćwiczenia pamięciowe także są elementem treningu). Turystyczne, piesze imprezy na orientację są natomiast planowane w ten sposób, by mogły być ukończone w limicie czasu marszem i (tak to można ująć) lepiej być na nich dokładnym niż szybkim. Rozpoczynającym swoją przygodę z orientacją warto polecić na początek krótkie zawody dzienne, podczas których można "oswoić" się z mapami oraz terenem. Gdy już będziesz się w nich czuł dobrze – spróbuj następnym razem wybrać dłuższą trasę, trudniejszą lub nocną. Gdzie znaleźć najbliższe zawody? Poszukaj w odnośnikach podanych w tym tekście wyżej, zajrzyj na http://aktywne.trojmiasto.pl do działu Wydarzenia lub na grupę Trójmiasto InO na Facebooku (https://www.facebook.com/groups/115144608554676). Powodzenia! tekst & foto: Tomasz Szot (listopad 2015) mapy: organizatorzy