ALEKSANDERKRAWCZUK

POCZETCESARZYRZYMSKICH

KSIGAPIERWSZA-PRYNCYPAT

WSTP

Cesarstwo rzymskie istniao formalnie od roku 27 p.n.e. do roku 1453 n.e., a wic niemalpitnaciestuleci.Totakdugietrwaniejednegotworupolitycznego-chojegocigostaasiodpewnegomomentu tylko symboliczna -mona podzieli na trzy odrbne okresy. Pierwszy z nich,zwany pryncypatem, liczy ponad 250 lat; od Augusta, zaoyciela cesarstwa, a po AleksandraSewera wcznie. Okres drugi to najpierw kilkadziesit lat gbokiego kryzysu politycznego,gospodarczego i wojskowego, a nastpnie dwa wieki nowej formy ustrojowej, noszcej mianodominatu;koczysi,gdywroku476zoonoztronuostatniegocesarzanaZachodzie,RomulusaAugustulusa. I wreszcie okres trzeci, najduszy, ale te i najmniej rzymski, obejmuje dziejecesarstwawschodniego,bizantyjskiego,apozdobycieKonstantynopolaprzezTurkwwroku1453.Znane s prby odnowie cesarstwa w Europie Zachodniej w epoce redniowiecza, tych jednakwadcw trudno uzna za prawnych dziedzicw Augusta i jego nastpcw; chodzio o fikcjepolityczne,majcejednakpewneznaczenie,nawizywanobowiemdowielkiejtradycji.

Wciguowychpitnastustulecipanowaocznieponaddwustucesarzy.Dokadnliczbtrudnoustali, wchodz bowiem w gr wzgldy i formalne, i faktyczne. Wystpowali do czstouzurpatorzy,nieatwobyotestwierdzi,ktowdanymmomenciebywadclegalnym.Stosunkowonajmniej powstaje wtpliwoci, gdy chodzi o okres pierwszy, czyli pryncypat. Wadao wwczasdwudziestuomiupanw imperium.Okres to zarazemnajwaniejszyhistorycznie, jakbyklasycznaepokacesarstwa.

Byoonewwczasnajrozleglejsze terytorialnie,najpotniejszewojskowo,astojc tenajwyejcywilizacyjnie, upowszechniao po wszystkich krajach wok Morza rdziemnego wielkieosigniciaiwartociantycznejkulturymaterialnejiduchowej.Wspadkupotychwiekachpozostaywietne dziea sztuki, nauki, literatury, budownictwa, ktre wycisny niezatarte pitno nawiadomoci historycznej wszystkich pniejszych pokole Europejczykw. Imperium Romanumstaosiwpewnymsensieichwsplnojczyzn.Takepostaciepanujcychwepocepryncypatusstosunkowodobrzeznanedzikilicznymwartociowymrdomstaroytnym.

W pastwie rzymskim rzdziy wtedy cztery wielkie dynastie: julijsko- klaudyjska, flawijska,Antoninw i Sewerw (syryjska). Wszyscy niemal ich przedstawiciele to indywidualnoci bardzowyraziste, tote yj w pamici ludzkiej po dzi dzie. Niektrych zdaje si otacza krwawa,zowieszczapowiata.DotyczytoTyberiusza,Kaliguli,Nerona,Domicjana,KarakalliiHeliogabala.Inni znowu zdobyli sobie uznanie zarwno w swoich czasach, jak i dobr saw na wieki. Toprawdziwi imperatorzy, znakomici prawodawcy, dobrzy gospodarze, dalekowzroczni, a zarazemszanujcytradycj.Takimibyli, jakzgodnie twierdzhistorycydawni iobecni,August,Wespazjan,Tytus,Trajan,Hadrian,AntoninusPius,MarekAureliusz.Oczywiciestopodziayisdyobiegowe,wrzeczywistociocenymuszbybardziejwycieniowane.Takwicpierwsza,prezentowanatuczpocztu, omawia okres pryncypatu i kryzysu, druga dominatu i panowanie pierwszych cesarzyBizancjum, ktrych (czsto troch na si) zaliczy mona jeszcze do dziejw szeroko pojtegoAntyku. Kada biografia stanowi odrbn cao; std pewne drobne powtrzenia, uatwiajcezrozumieniepodczaslekturywyrywkowej.

O dziejach cesarstwa i losie poszczeglnych cesarzy pisano ju od staroytnoci; w rnychujciach i formach, z rozmaitych punktw widzenia, we wszystkich niemal jzykach wiata.Powstawayiwcipowstajuczonetraktaty,podrczniki,biografie,powieci,dramaty.Wostatnichza dziesicioleciach dziki filmowi i telewizji sawa i niesawa panw Rzymu dotara dowiadomocimilionwludzinacaymglobiewsposbszczeglnieobrazowy.Jednakenajchtniejpokazujesitylkotychnajbardziejznanych,azarazemmajcychnajgorszopini,utrwalajcwtensposb stereotyp. Lecz to nie filmy, nie wspczeni reyserzy s twrcami owych portretwzwyrodnialcw, okrutnikw, zbrodniarzy i szalecw w purpurze. Przecie to ju powiehistoryczna XIX wieku (z Quo vadis Sienkiewicza na czele) podobnie, cho zwykle nie takdrastycznie, przedstawiaa wadcw Rzymu. Autorzy ich mogli powoywa si na powane,staroytnerda.OtowielkihistorykTacyt,yjcywlatachok.50-120,pamitajcy jeszczeczasyNerona,namitnyoskarycielitegocesarza,ijegopoprzednikworaznastpcw,chopozujcynabezstronnego. Oto nieco modszy od niego Swetoniusz, sekretarz Hadriana, biograf dwunastupierwszychcesarzypoDomicjanawcznie.Dziekopeneanegdot,pikantnychszczegw,plotekdworskichbyoiwcijestczytane.KontynuatoreminaladowcSwetoniuszastasipisarzyjcyzapewneuschykuczwartegowieku.DaonywotywadcwwiekuIIiIII,pozwalajcsobienawielezmyle i przeinacze. Ukry zreszt nawet swoje nazwisko, przywdziewajc mask a szeciurnychnibytoautorw.Stdzbiorowytytujegodziea:ScriptoresHistoriaeAugustae-Pisarzehistorii cesarskiej (tytu polskiego wydania w przekadzie Hipolita Szelesta brzmi Historycycesarstwarzymskiego).

Tonajbardziejznanerda.Alewczasachcesarstwayowieluhistorykw,aniektreichdzieai ksigi zachoway siw caoci lub przynajmniej czciowo. I tak za czaswTyberiusza pisa odziejachRzymu jego oficerWellejusz Paterkulus.Wanym wiadkiem epoki Sewerwby senatorKasjuszDionKokcejanus,autorhistoriisigajcejapoczasysobiewspczesne,pisanejpogrecku.WtymejzykuczasyodKommodusapoAleksandraSeweraijegobezporednichnastpcwopisaHerodian,wspczesnywydarzeniom.Cowicej,caaliteraturatamtejepokipenabyawzmianekosprawachwadcw.Najczciejnieyczliwychwzmianek.

Jakewic niewierzy imwszystkim - pisarzom, twrcom, artystom nowoytnym, historykomantycznym?! Powsta pewien stereotyp cesarzy zych i dobrych, tak rozpowszechniony w naszejwyobrani,ewalkaznimwydajesiczymbeznadziejnym.Jaketowcinanowoudowadniaiprzypomina, e w powanyTacyt, piszcy, jak sam twierdzi,sine ira et studio, bez gniewu istronniczoci, to naprawd kto programowo nienawidzcy i poszczeglnych cesarzy, i samegocesarstwa jako formy ustrojowej? A Swetoniusz i jego nastpcy ukadali biografie wadcwrozwodzcsizlubocinadtymisprawamiisprawkami,ktrewichmniemaniumuszspodobasi czytelnikom. I susznie mniemali. Dowiadczenie wiekw pokazao, e ta tematyka tak samoodpowiadagustompublicznoci staroytnej jak idwudziestowiecznej:krew,erotyka, ciekawostki zyciacodziennegowielkichtegowiata,skandalerodzinneidworskie.

Czyme wic ma by ten poczet cesarzy? Nie chc ani streszcza, ani kontynuowa wzorwantycznychbiografii,aleksikataniemabyrwniesuchympodrcznikiem.Pragnprzedstawigaleriportretw,opierajcsinawszystkichdanych,jakimidzirozporzdzamy.Krtkiebiografiemaj ukaza nie tylko dramatyzm losw jednostek, ale te imperium i jego ludw w sposbbezporedni:ludzki,odbiegajcyodpodrcznikowegoschematu,ajednoczenieporzdkujcynaszwiedz.

I

CEZAR

(GAIUSIULIUSCAESAR)

Urodzony12lub13lipca100lub102rokup.n.e.Zmar15marca44rokup.n.e.Piciokrotnykonsul.Czterokrotnydyktator-od44rokup.n.e.dyktatordoywotni.W42rokup.n.e.uchwasenatuiluduzaliczonywpoczetbogwjakoDivusIulius-BoskiJuliusz.

Toprawda,Cezarniebycesarzem.Jakimwicprawemzaliczamygodopocztu?Oczywicieniez tej przyczyny, e nalea do najwybitniejszych wodzw - zdoby Gali, rozgromi Germanw,pokonaprzeciwnikwwwojniedomowejna trzechkontynentach;byli przeciewhistoriiRzymutake inni rwnimu talentami i sawzwycistw.Niemoe rwniechodzio jegowietnedzieapisarskie lub osignicia polityczne. Istnieje wszake powd, ktry kae wanie od Cezararozpoczprzegldcesarzy -powdprosty;samwyraz, samtytu -cesarzwywodzisiod jegonazwiska.Monatoujtakeinaczej:nazwiskoCezarastaosistopniowooznaczeniemnajwyszejgodnociJakdotegodoszo?Odpowiedziudzieldalszeyciorysy.

Lecztakei inneracjezalecajuwzgldnituCezara.Przecietoonobalifaktycznierepublik.To on by przez kilka lat jedynym i rzeczywistym panem Rzymu, cho co prawda zachowywapozory szacunku dla dotychczasowych form ustrojowych; wanie tak samo postpowali wadcypniejsi. On te by pierwszym, ktry dostpi pomiertnie zaszczytu konsekracji, to jest zostazaliczonywpoczetbogwodbierajcychczeoficjaln, jakwielunastpnychcesarzy.Gdybyktojeszczewysuwazastrzeenia,niechccmimowszystkooficjalnieprzyjgodopocztu,powoamysi na autorytet wielki i staroytny: sam Swetoniusz otwiera swoje ywoty cezarw biografiCezara.

Traktujctenrozdziapocztujakowstpny,omwimywnimtakepewnesprawy,ktrestalebdpowracayiwymagaywciobjanie.Donichnaleyprzedewszystkimkwestianazwisk.

GajuszJuliuszCezar.Niewolnodasizwiepozorom!Juliusz-chounasjesttoimi-byowanienazwiskiem.Cezar za toprzydomek rodzinny.WikszobowiemnazwiskwwczesnymRzymie miaa budow trjczonow, co rni je w sposb istotny od naszych, dwuczonowych.Niechnasniemylito,eniekiedynosimydwalubtrzynawetimiona,anazwiskabywajpodwjne!Podwzgldemstrukturychodzizawszeodwuczonowoitakteujmujtoodpowiednierubrykiwnaszych ankietach personalnych: 1 - imi lub imiona, 2 - nazwisko.WdawnymRzymie natomiastpotrzebnebyybyatrzyrubryki:1-imi,2-nazwiskorodowe,3-przydomekrodzinny.

Jeli chodzi o imiona, Rzymianie mieli wybr niewielki. Oto najczciej spotykane (w formieaciskiej):Decimus,Gaius,Gnaeus,Manius,Marcus,Publius,Quintus,Sextus,Lucius,Titus,Aulus.Aspordnichwpewnychrodzinachzpokolenianapokolenienadawanozawszetosamo.Takwicojciec,dziadipradziadCezaranosiliimiGajusz,winnychzagaziachwystpowaytylkoimionaSekstuslubLucjusz.

Porwnajmyztymobyczajemwielkiemoliwocinaszegoimiennictwa.Jakiepoledopopisudlafantazjirodzicw!Jakszybko,zpokolenianapokoleniezmieniajsimody,jakiemnstwoform,ilepytaiproblemwdlajzykoznawcw!WRzymieantycznyminaczej.Skromnie,ubogo,tradycyjnie.Cho, oczywicie, zdarzay si wyjtki, a moda, wprawdzie nie tak zmienna, te miaa co dopowiedzenia.

Aterazczondrugi,czylinazwiskorodowe.WprzypadkuCezaratoIulius.Nazwyinnychrodwrzymskich zwykle koczyy si na -ius lub - eius, np. Aemilius, Antoninus, Aurelius, Claudius,Cornelius,Fabius,Flavius,Horatius,Livius,Marius,Octavius,Pompeius,Tullius,Valerius.Sporoztychnazwiskrodowychyjedodzi,spotykasijetakeunas,alefunkcjonujjakoimiona.Trafiasi przecie wrd naszych znajomych na Emila lub Emili, Antoniego, Aureliusza lub Aureli,Juliusza lub Juli, Mariusza czyWaleri. Prawda, e obecnie nale do rzadszych, ale sprawa tozmiennejmody.

Zwrmytujeszczeuwagnafakt,eRzymiankiimionwogleniemiay.Dziewcztapoprostunosiy tylko nazwisko rodowe ojca. Jeli byy dwie, odrniano je jakoMaior - Starsza,Minor -Modsza.TakwiccrkaJuliuszaCezarazwaasiJulia,aMarkaTulliuszaCycerona-Tullia,MarkaAntoniusza - Antonia. Za to, jakby dla rekompensaty, nie zmieniay nazwiska wychodzc zam.Klaudia zawsze pozostawaa Klaudi, Kornelia - Korneli, Liwia - Liwi, cho dla unikniciapomyekczstozaznaczano,dokogonaleyjakomaonka,gdymwiononaprzykadLiviaAugusti-Liwia,onaAugusta.Tenklasyczny,starorzymskisystemzacz jednakulegapewnymzmianomjuwIwiekun.e.Bdoneuchwytneniejakozpokolenianapokolenie.

Trzeci czon, przydomek rodzinny, by czsty, cho niekonieczny, np. Antoniusze nigdy go niemieli.Pierwotniebyy to rzeczywisteprzydomki,niekiedywykpiwajce jakcechdanejosoby,apotemdziedziczone.Zjawiskotoczstewspoeczestwachwiejskichinietylkowstaroytnoci.ItakMarek Tulliusz Cyceron to po prostu Grochal, bo cicer - groch, Owidiusz Naso - Nochal lubNosal,jakktowoli,aKaton-BystreklubBystro,skorocatus-bystry,sprytny.potemzacztotedodawaprzydomkidoprzydomkw,byodrniosobyigazierodzin.

A co znaczy przydomekCaesar ? Tego nie wiedzieli sami Rzymianie, wysuwano wic rnewyjanienia. Pewne jest, e mwicym po acinie musia kojarzy si z wyrazem caesaries,ktrymiokrelanogstewosy,czupryn.Coprawda,wwypadkusamegoCezaraskojarzeniebyoniezbyt odpowiednie, albowiem swoja caesaries utraci on stosunkowo wczenie. Wosy miacoraz rzadsze, a wstydzc si ysiny starannie rozczesywa resztki kosmykw. Pniej, ju jakodyktator, najczciej pokazywa si publicznie w wiecu na gowie; ten przywilej przyznaa mupodobnospecjalnauchwaa.

LeczCezarowie,jaksirzeko,totylkojednazgaziroduJuliuszw-rodu,ktrywedugmituwywodzi si od samego Eneasza. By to syn bogini Afrodyty - zwanej wRzymieWenus - obokHektoranajdzielniejszyobrocaTroi.PoupadkutegogroduwywdrowawrazzsynemJulusemigarstkocalaychzamorze.Doznawieleprzygd,lecz

wreszcieosiedlisiwItaliiuujciaTybru,jegozadalecypotomkowiedalipocztekRzymowiirodowi Juliuszw, nazwanemu tak wanie od Julusa. Przedstawiciele rodu, niezmiernie dumni zeswoichbosko-trojaskichpowiza,usilniepodtrzymywaliirozgaszalilegend.Sam

CezarpublicznieowiadczywmowiepogrzebowejkuczciswejciotkiJulii:Zbogamijestemyspokrewnieni! Potem za w najwaniejszych bitwach jakimi dowodzi, obiera imi boskiejprarodzicielki Wenus za haso bojowe. Zoy take lub, e zbuduje w Rzymie jej wityni.OpiekowasiTroj,podobniejakjegonastpcy,uznawajbowiemzaswojpraojczyzn.Wtakito sposb fikcja, poczta z dumy rodowej i przypadkowej zbienoci pewnych nazw, przyniosaskutkirealne.

SpordgaziroduJuliuszwtylkorodzinieCezarwpisanebyysawaichwaanawieki,chowanie ona dugo nie wyrniaa si niczym szczeglnym. Bya patrycjuszowska, zamona, jejprzedstawiciele piastowali wysokie urzdy, ale ustpowaa znaczeniem Scypionom, Klaudiuszom,Porcjuszomiwieluinnym.OjciecCezaradoszedjednakedogodnocipretora,czylijakbyjednegozministrwsprawiedliwoci.OsierociszesnastoletniegosynaorazdwiecrkiJulie;modszaznichwysza za niejakiegoAttiusza.Chopiecwychowywa si pod opiekamatki,Aurelii (przeya onamao30lat),ktradbaaojegojaknajstaranniejszewychowanie.Majczaledwie17latpojzaon crk Korneliusza Cynny, stojcego wwczas na czele stronnictwa popularw. Z tegomaestwaprzyszanawiatdziewczynka,oczywicieJulia:byaonajedynymlegalnymdzieckiemCezara.

Wspomniane stronnictwo popularw dyo do pewnych reform, natomiast opozycyjne,optymatw, miao charakter zdecydowanie zachowawczy. Rodzina Cezara zwizana bya zpopularami od dawna. Jednakewwojnie domowej zwyciyli optymaci. Ich przywdca, dyktatorSullazadaw82rokup.n.e.,byCezarrozwidsizKorneli,akiedytenodmwi,skonfiskowamumajtek i wyj go spod prawa.Mody czowiekmusia si ukrywa jak zbiegy przestpca idopiero wstawiennictwo wpywowych osb przynioso mu uaskawienie. Kornelia, ktr Cezarchyba prawdziwie kocha, zmara w 68 roku p.n.e. Wdowiec polubi potem Pompej, wnuczknieyjcego ju Sulli, z ktr jednak rycho si rozwid, a w 59 roku p.n.e. Kalpurni. Oba temaestwabyybezdzietne.

Rd i ambicja Cezara pchaa go ku karierze politycznej.W zasadzie obywatele rzymscy mieliwwczas prawa jednakowe, w praktyce wszake o urzdy mogli ubiega si ludzie dysponujcyduymimajtkamiorazwpywamizewzgldunaurodzenie.Walkawyborczawymagaaogromnychpienidzy, trzeba byo bowiem urzdza igrzyska, a nawet wrcz kupowa gosy. Za to urzdy,zwaszcza najwysze, cho formalnie byway honorowe, daway jednak moliwo szybkiegobogaceniasi,atoprzezzdzierstwanaprowincjachiudziawzyskownychprzedsiwziciach.

Przekupstwopleniosiniemalbezkarnie,awwalceowpywyikorzycimaterialnestosowanowszelkiechwyty.

Cezar jako sobie radziw tymcynicznymwiecie intryg,podstpw,bezwzgldnoci. Jednakepienidzywcimubrakowao,kosztowaabowiempolityka,wystawnytrybycia,kobiety(podobnozresztnietylkokobiety).Wmieszanybywrneafery,alemimotow63rokup.n.e.wybranogonakapana najwyszego. W tyme roku skrycie uczestniczy w sawnym spisku Katyliny, ktryzamierzadokonazamachustanu,zabiobukonsulw,przejwadz-wszystkopoto,abyuwolnisi od dugw; a tych nie brakowao take Cezarowi. Lecz spisek zosta wykryty przez konsulaCycerona,naCezarzeza,wopiniiwielu,ciyoodtdpodejrzenieowspudziawzbrodniczychmachinacjach.

Gdy,w61rokup.n.e.jakobyypretorwyjedadoHiszpaniitzw.Dalszej,czyliZachodniej,aby

obj namiestnictwo tej prowincji, wierzyciele nie chcieli wypuci go z Rzymu.Wrci po rokuprzeprowadziwszy zwyciskie kampanie przeciw plemionom Luzytanii i Galecji, wzbogaconyupami,zamierzastarasiokonsulat.Jednakeniechtnimusenatorzyczyniliwstrtyiwymylaliformalne przeszkody, byle tylko nie dopuci do rozpoczcia przeze waciwych akcjiprzedwyborczych. I wtedy to Cezar wpad na genialny pomys: powstao z jego inicjatywy tajneporozumienietrzechpolitykw,eodtdnicsiniestaniewRzeczypospolitej,cobyniepodobaosiktremukolwiekznich.Jesttosawnypierwszytriumwirat,zawartywroku60p.n.e.pomidzywielkimwodzemPompejuszem,najbogatszymczowiekiemRzymu-KrassusemisamymCezarem.Abyzwizekwumocni,CezarwydazaPompejuszswojjedyncrkJuli.

Dziki zjednoczonymwpywom triumwirwCezar bez trudu zosta konsulemna rok 59 p.n.e. iprzeprowadzipiastujcwurzdustawyodpowiadajceinteresomswychkolegw.Nastpnieobjnamiestnictwodwchprowincji:Galii Przedalpejskiej, czyli dzisiejszej pnocnej Italii, orazGaliiNarboskiej,dzisiejszejpoudniowejFrancji.Stamtdod58 rokup.n.e. rozpoczpodbjGalii, tojest krainy miedzy Atlantykiem a Renem, gdzie mieszkali podzieleni na dziesitki skconychplemion Galowie, a od wschodu ju wdzierali si Germanie. Patrzc wic na owe wydarzenia zodlegej perspektywy historycznej mona powiedzie e chodzio wtedy o to, czy Galia bdzierzymska,czygermaska.Oczywicie,Cezarnietaktowidziainietymikierowasipobudkami.

Traktowatenkrajjakostosunkowoatwemiejscezdobyciaupwisawyorazzwizaniazsobonierzy.Wszystkotozyskadzikikilkuzwyciskimkampaniom.WyparGermanwzaRen,dlapostrachunawetprzekroczyzwojskiemtrzek.DwukrotnieprzeprawisidoBrytanii.

Za Renem i w Brytanii dziaa jako pierwszy wdz rzymski na tym terenie. Podboje CezarazapocztkowayromanizacjGalii.

Tymczasemtriumwiratfaktycznieprzestaistnie,choodnowionogow56rokup.n.e.nazjedziewLuce.Julia,stanowicaywwimidzyCezaremaPompejuszem,umarajuw54rokup.n.e.,wkrtcepoporodzie,awrokunastpnymzginKrassus,wwalcezPartamiwSyrii.Pozostaowictylkodwchuczestnikwtriumwiratu,adladwchwiatzawszejestzamay.Pompejuszzbliysido senatu, od lat niechtnego Cezarowi. Groono zdobywcy Galii, ze stanie przed sdem zasamowolne rozptanie wojny w tamtym kraju. Czyniono mu rozmaite wstrty i zoliwoci,uniemoliwiajcstaraniesiopowtrnykonsulat.

Doprowadzony do ostatecznociCezar zdoby si na krok niebyway:w styczniu 49 roku p.n.e.przekroczynaczele swychwojskRubikon, rzeczkwpadajcdoAdriatykuwpobliuAriminum(Rimini),administracyjngranicItalii.Oznaczaotorozpoczciewojnydomowej.Wdzgosi,ewystpuje w obronie praw trybunw ludowych, ktrych rzekomo brutalnie potraktowaa stronaprzeciwna. Ale oczywicie by to tylko pretekst. Rozpocza si gra ryzykowna, koci zostayrzucone.

ItaliiRzymzajtoprawiebezwalki.PompejuszewakuowasiwrazzsenatemzaAdriatyk.Tam,wbitwiepodFarsalos,napolachpnocnejGrecji,latem48rokup.n.e.zostapokonany.UciekdoEgiptu, u ktrego wybrzea zamordowali go doradcy modego krla Ptolemeusza, toczcegowanie wojn domow ze sw siostr i wspwadczyni, Kleopatr; uwaali, e w ten sposbzyskajprzychylnozwycizcw.JednakeCezarpoprzybyciudoAleksandriiuczcizamimierswegowielkiegoprzeciwnika ibyegozicia (przyniesionomu jegogow),awegipskiejwojniedomowej zaj stanowiskonieoczekiwane:gdy tylkoujrzaKleopatr -ktrapoprzez straebrata,

ryzykujc yciem, przedostaa si noc do pokoju Cezara goszczcego w paacu krlewskim -opowiedzia si po jej stronie.Obleganywraz z ni przez kilkamiesicyw paacu przez ludnoAleksandriiiwojskaPtolemeuszaprzeywielechwildramatycznych,pkinieuratowaagoodsieczwiosn roku p.n.e. Jednym z dowodzcych ta odsiecz by ydowski wielmoa Antypater, ojciecHeroda, pniejszego krla Judei. Kraj nad Nilem Cezar opuci dopiero pn wiosn 47 rokup.n.e.,awkrtcepotem,wczerwcu,Kleopatrapowiasyna,zwanegopowszechnieCezarionem,czyliCezarkiem.

PniejprzyszydalszezwycistwaNajpierwwAzjiMniejszejpodmiejscowociZela;pokonanytamzostawrgzzewntrz,krlPontu-Farnaces.OtymCezarzawiadomisenatrzymskikrtko,wtrzechtylkosowach:veni,vidi,vici,czyliprzybyem,zobaczyem,zwyciyem.

Wrokunastpnym,46p.n.e.,rozgromiarmiwiernlegalnemurzdowiwAfrycepnocnej,naziemiach dzisiejszej Tunezji, awmarcu 45 roku p.n.e. synwPompejuszaw bitwie podMundwHiszpanii.

WprzerwachpomidzykampaniamiCezarwciodwiedzastolic,ktrejbypanemfaktycznymod roku 49 p.n.e. Pojawi si tu przed nim wany, kopotliwy problem: jakie maj by podstawyprawnejegowadzy-jakimprawemizjakiegotytuumarzdzi,rozkazywa,decydowa?

Czterokrotnie-nieliczcroku59p.n.e.-kazawybierasikonsulem,trzykrotniezamianowadyktatorem.Wedugprawrzymskichwadzadyktatorskabyawprawdzienieograniczona,wygasaajednakautomatycznieposzeciumiesicach.Cezarwicwpewnymmomenciezamierzaprzybrasobietytuigodnokrla,chojusamwyrazrexbudzinienawiRzymian,dumnychzeswychswobdrepublikaskich.Potwierdziosito,gdypodczasigrzyskdokonanojakbyprbykoronacji:lud odpowiedzia guchym milczeniem na gest Marka Antoniusza ofiarujcego Cezarowi diademmonarszy, a burzliwymi oklaskami uchylenie si od tego od przyjcia owego symbolu wadzy.OstateczniewicCezardotegopomysujuniewraca,znalazjednakinnewyjcie:wlutym44rokup.n.e.zostaznowudyktatorem,porazczwarty,aletymrazemmiatenurzdpiastowadoywotnio,nazawsze.Aletonazawszemiaobardzokrtkiywot:15marcaCezarpadzasztyletowanywsaliposiedzesenatu.Wrdzamachowcwznalelisijegonajblisiprzyjaciele.

Pozwycistwiewwojniedomowejgosiipraktykowawyrozumiaowobecprzeciwnikw,aletymichniezjedna,poniewaniedaimmajtnociwrogwiniepozwolinaaktyzemsty.Pozornieszanowainstytucjerepublikaskie,aleniktwtoniewierzy,aszlachetniidealiciwidzieliwnimpoprostutyrana.Obawianosipowszechnie,zewprzyszocijednakprzybierzetytukrlaiustanowistolicwiatowegoimperiumgdzienawschodzie,wTroilubwAleksandrii,skdwadabywrazzKleopatr, ktra przyjechaa do Rzymu. Ju bowiem przygotowywa wielkie wyprawy - najpierwprzeciwDakomzadolnymDunajem,apotemprzeciwPartomzaEufratem,szlakiemAleksandra.

Jak ocenia Cezara?Walczy z rnymi ludami i w wielu krainach - przeciw Iberom, Galom,Germanom, Egipcjanom, Numidom - ale pokonywa te regularne armie rzymskie; prawie zakadym razem siy, jakimi rozporzdza, byy znacznie sabsze od nieprzyjacielskich. By tewietnym organizatorem, dokona wielu mdrych reform. Sam fakt, ze wprowadzi do EuropyZachodniej kalendarz soneczny, wzorowany na egipskim (od 1 stycznia 45 roku), powinienwystarczy,abyprzyznamuzaszczytnemiejscewdziejachnaszejkultury.Aprzeciemiateinnetrwaeosignicia.Wrdnichnagodnymmiejscunaleywymienijegodzieopisarskie.Chodzio

sawne Pamitniki o wojnie z Galami i Pamitniki o wojnie domowej. S to rzeczy pisanewspaniaacin:prost,jasn,zwiz.Podwzgldemhistorycznymmajcharakterstronniczy,aleformaichjestnieskazitelna.PokoleniaEuropejczykwprzezdwadzieciawiekwuczyysinatychksigachsztukipoprawnegowyraaniaswoichmyli-ipowinnyuczysinadal.

Wielkkarierrozpoczstosunkowopno,dopierobowiemwczterdziestymrokuycia.Gdybyzmarwczeniej,ktbyonimsysza?

Moetylkospecjalicihistorycywspominalibygo jakoz typowychpolitykwIwiekup.n.e., i toniezbytgodnegoszacunku,boprzecieafery,miostki,dugi...Temperament,energia,pracowitoipomysowo nie osaby w nim nigdy. Prowadzi wojny i romansowa, pisa pamitniki ireformowa kalendarz, zbiera dziea sztuki i zakada kolonie, planowa kampanie i rozwaaproblemy gramatyki. Sw aktywnoci i wielostronnoci zainteresowa znacznie growa nadNapoleonem,ktryusiowagonaladowa,ajakoimperatorzostaporedniojegonastpc.LeczCezarprzewyszacesarzaFrancuzwpodkadymwzgldem.Inietylko-dosownie-wzrostem,bybowiemwysoki, ale i rodemprawdziwie arystokratycznym.A take, i to jest naprawdwane,urokiem osobistym, przystpnoci, wyzbyciem si wszelkiej mciwoci wobec przeciwnikw,niemaostkowympodejciemdosprawmajtkowych.Iwreszciedobrymwychowaniem,coprzecietesiliczy,aprzynajmniejpowinnoliczy.

Nie pozostawi potomstwa. Jedyna crka, Julia, zmara przedwczenie i bezdzietnie. Cezarionformalnie jego synem nie by, tote w testamencie odczytanym publicznie podczas uroczystocipogrzebowych,Cezaruznazagwnegodziedzicamajtkuwnukaswejmodszejsiostry-tej,ktrapolubia Attiusza - i to wanie jego adoptowa do swego rodu i nazwiska. W ten sposbdziewitnastoletni Gajusz Oktawiusz sta si Gajuszem Juliuszem Cezarem, a nazwiskomiao jurychoprzybraznaczenietaketytuu.

II

AUGUST

(GAIUSOCTAVIUS)

Urodzony29wrzenia63rokup.n.e.Zmar19sierpnia14rokun.e.Od44rokup.n.e.zwiesiGaiusIuliusCaesar(Octavianus).Panujeod16stycznia27rokup.n.e.domiercijakoImperator

CaesarAugustus.PomiercizaliczonyzostawpoczetbogwjakoDivusAugustus.

OKTAWIAN

GajuszOktawiusz -wty, niewysoki chopiec o jasnychwosach - przyjmujcw44 rokup.n.e.spadek po swoim wuju, zamordowanym dyktatorze Cezarze, sta si jego synem i dziedzicemmajtkujakonowyGajuszJuliuszCezar,dlaodrnieniaodtamtegozwanypotocznieOktawianem.Znalazsitewsamymokucyklonu,jakimbyawalkaopolitycznedziedzictwopoCezarze.Jegozabjcyisenatpragnlipowrotudodawnychformrepublikaskich,alemieliprzeciwsobiecezarian,tojesttychoficerwistronnikwdyktatora,ktrzy-jakMarekAntoniusziMarekEmiliuszLepidus-skryciedylidotegobyzajjegomiejsce.

Chopiec dziaa uparcie i roztropnie. Zaduy si, lecz wypaci legaty, jakie Cezar zapisaludowi. Zorganizowa prywatn armi z jego weteranw. Pozornie sprzyjajc senatowi najpierwwalczyzAntoniuszemnadPadem.Potemjednakwymgnasenacieurzdkonsula.Jesieni43rokudokona niespodziewanego zwrotu politycznego, zawierajc porozumienie ze swoimidotychczasowymiwrogami, Antoniuszem i Lepidusem. Zostao ono oficjalnie zatwierdzone przezsterroryzowanysenatjakotriumwiratwceluustanowieniaprawRzeczypospolitejokompetencjachwpraktyce nieograniczonych. Triumwirowie najpierw rozprawili si ze swymi przeciwnikami,skazujcnamierwielewpywowychosb,wrdnichCycerona,adobraichkonfiskujc.

Tymczasem dwaj spord zabjcw dyktatora, Marek Brutus i Gajusz Kasjusz, opanowaliprowincjewschodnie.Antoniusz iOktawian pokonali ich jesieni 42 rokuw bitwie pod FilippiwMacedonii. Zwycizcy uzgodnili midzy sob podzia na strefy wpyww. Antoniusz miaporzdkowasprawyWschodu.LepidusowiprzypadaAfryka(bezEgiptu),OktawianowizaGaliaiHiszpania.Oktawianmusia tewywaszczyw Italii tysice rolnikw, aby da ziemieweteranomtriumwirw.Doprowadziotodozbrojnegopowstaniadawnychwacicieli,ktrekrwawostumiwwojniezwanejperuzjask-odPeruzji,dzisiejszejPerugii,orodkaoporu.

Antoniusz tymczasem zwiza si z Kleopatr, krlow Egiptu. Polubi wprawdzie Oktawi,szlachetnipiknsiostrOktawiana,aleostatecznieodepchnjodsiebie.MiazKleopatrdzieci,rozdawaimkrajenaWschodzie,ynibykrlorientalny.NiewiodomusinatomiastwwojnachzArmeczykamiiPartami.OktawianumacniasiwItalii,aw36rokup.n.e.zajteSycyli,gdzieSekstusPompejusz,synPompejuszaWielkiego,pokonanegoprzedlatyprzezCezara,utworzyjakbypastewkopirackie.WtymteczasieodebraOktawianprowincjeafrykaskieLepidusowi.Takwic

triumwirat faktycznie przesta istnie, pozostao bowiem dwch tylko: Oktawian na Zachodzie,AntoniusznaWschodzie.Konfliktmidzyniminarasta,rokowaniaiprbyporednictwaniezdaysinanic.

PostpowanieAntoniusza,azwaszcza jego romanszKleopatr,dostarczy wietnegomateriaupropagandzie Oktawiana. Cho Antoniusza przedstawiano jako niewolnika krlowej Egiptu,pragncej sta si pani Rzymu, to jednak do koca cieszy si on du popularnoci zarwnowrdsenatorw, jak teprostego ludu.Wzajemnepretensje,oskarenia,pogrkiprzerodziy siwreszciewotwartwojndomow.PozwycistwiewbitwiemorskiejpodAkcjum,wewrzeniu31roku p.n.e., Oktawian w sierpniu roku nastpnego wkroczy do Aleksandrii. Antoniusz popenisamobjstwo,przebijajcsimieczem,awkilkanaciednipniejrwniesamobjczoKleopatra,zapewneodjaduwa.Egiptstasiprowincjrzymsk.

Przed laty Oktawian wkracza w ycie polityczne jako niemal chopiec. Nie imponowa anipostaw, ani charyzmatem osobowoci, ani talentami wojskowymi. Ale to wanie on wyszedzwycisko zwszelkich prb i niebezpieczestw, on pokona lub usunwszelkich przeciwnikw irywali, on sta si jedynym panem wiata rdziemnomorskiego.Czemu zawdzicza swj sukceswrczniewiarygodny,jakimcechomcharakteruizdolnociom?Napewnokonsekwencjiiuporowi.Na pewno te umiejtnoci chodnej kalkulacji oraz odwadze podejmowania ryzyka. Dalejzrozumieniu, czym jest, jakpowinnadziaa skutecznapropagandapolityczna. Iwreszcie temu, eumia czeka, zgodnie ze swoj zasad yciow: festina lente, piesz si powoli. Nie by anibohaterskimwodzem,animiaymnowatorem.Bynatomiastgeniuszemkonsekwentnej,wiadomejswychcelwpolityki.

PowrcidoItaliiw29rokup.n.e.Odbywspaniaywjazdtriumfalny,leczblaskuroczystociniezdoaprzesonipowagidylematu,przedktrymstanwanieposwychzwycistwach.DotychczaspowoywasinauprawnieniatriumwiraiusprawiedliwiaswwszechwadzzagroeniemRzymu.Obecnie nasta pokj, nie byo niebezpieczestw ani wewntrznych, ani te zewntrznych, te wicwzgldy i preteksty odpady. Naleao albo przywrci dawne swobody republikaskie, albo teznalenowpodstawiformrzdwjednostki.

Porzuci wszystko, wycofa si, da wolne pole grze rnych wrogich sobie wzajem sipolitycznych? To oznaczaoby rozptanie nowej fali wojen domowych. Ilu to by si pojawiodalszychCezarw,Antoniuszw,Oktawianw!Ogosi si krlem?Alenawetmyl omonarchii inazwakrlbyynienawistneRzymianom!Przybratytudyktatora?TowanieuczyniCezar- izgin.

Oktawian zwleka. Popiech zreszt nie by konieczny, skoro pod jego rozkazami stao 28legionw.MiatedobreoparciewweteranachosiedlonychwItaliiipoprowincjach;dzikiniemuotrzymaliziemiistracilibyjwraziejegoupadku.Naraziewicwszystkotoczyosipostaremu.Obradowasenat,wybieranowyszychurzdnikw-oczywiciezawszezgodniezwolOktawiana,ktry od 31 roku p.n.e. piastowa godno jednego z konsulw, aw 28 roku p.n.e. otrzyma tytuPrincepssenatus,przywdcasenatu.

PRINCEPS

Leczwreszciepodjdecyzj-genialn.Moejupodkoniec28roku,anapewnowstyczniu27roku p.n.e., zoy swe wszystkie uprawnienia. Rzeczpospolita zostaa restytuowana formalnie ioficjalnie, Oktawian wycofa si w zacisze ycia prywatnego, dajc wszystkim pen swobodpoczyna. Lecz nawie o tym senatwraz z ludem prosili go i zaklinali usilnie,manifestacyjnie,wielokrotnie, abyw dobroci swej nie opuszcza pastwa, ktre wci potrzebuje jegomdroci idobroci. Pod wpywem tych nalega wreszcie ustpi, acz niechtnie. Zgodzi si czuwa nadprowincjami, ktrym zagraao niebezpieczestwo z zewntrz - i gdzie stacjonowaa wikszolegionw.Senatnatomiastmiaprzezswychnamiestnikwzarzdzaprowincjamiwewntrznymi.

Aby wyrazi sw wdziczno, senat 16 stycznia nada Oktawianowi przydomekAugustus. Tennieprzetumaczalny wyraz czy w odczuciu Rzymian pojcia wzniosoci, wielkoci i witoci.Odtd tytu i nazwiskowadcy brzmiay: Imperator Caesar Augustus, a dzie 16 stycznia 27 rokup.n.e.uchodzizaformalnypoczteknowejformyrzymskiejpastwowoci-cesarstwa.

Czytrzebazaznacza,ewszystkoto-zrzeczeniesiwadzy,probysenatuiludu,ustpstwoinibywymuszone przyjcie rzdw z powrotem, wreszcie wyrazy radoci - zostay z gry starannieprzygotowane?

U schyku ycia Augustus - bo tak naley odtd go nazywa - pisa z dum: Growaem nadwszystkimipowag(auctoritate),wadzywszakeniemiaemwicejnimoikoledzywurzdzie.Prawdatoinieprawda.

Mylc o cesarzu redniowiecznym,widzimy kogow koronie i z berem,w gronostajach i zezotym jabkiem, kogo, kto zosta namaszczony i uroczycie koronowany, a panuje, jak gosiaformua,zaskiBoga.AleaniAugust,anijegonastpcyprzeztrzywielkiniemieliszczeglnychinsygniw wadzy, cho stopniowo ich oficjalnym wystpieniom towarzyszy coraz wietniejszyceremonia.Nieodbywalikoronacji,apastwo,ktrymwadali,zwaosinadalrespublica.Istniayte wszystkie dawne, republikaskie instytucje: senat, hierarchia zmieniajcych si co rokuurzdnikw. A pocztkowo nawet zgromadzenia wyborcze. Lecz bya to tylko fikcja lub prawiefikcja. August bowiem zrozumia - i byo to odkrycie prawdziwie genialne! - e myleniem iwyobrani wikszoci ludzi rzdz pozory, hasa i nazwy. Kto posuguje si nimi umiejtnie ikonsekwentnie,moewmwikademuniemalwszystko.Fikcjastajesiwicrealnsipolityczn,taksamjakarmiaipienidze.Zrozumiate,ewadzatoniesprawatytuwiblichtru,lecztego,etrzymasiwswymrkuistotnenicikierownictwa;ataketego,eczynisiodpowiedniegesty,zgodnieznastrojamiioczekiwaniamispoeczestwa.

Byy dwa filary rzdw i panowania cesarzy rzymskich. Najpierw imperium, czyli naczelnedowdztwosizbrojnych.Dalej-uprawnienia trybunaludowego;dawayonenietykalnoiczynicesarzareprezentantemmajestatu,woli, intereswludu.Od12rokup.n.e.by teAugust,apniejjego nastpcy, kapanem najwyszym. Niekiedy przyjmowa na jaki czas szczeglne godnoci iurzdy, np. konsulat.W2 rokup.n.e. otrzyma tytupaterpatriae, ojciec ojczyzny; stosowa gowoficjalnejtytulaturze,takjakijegonastpcy.

Przyjo si nazywa w ustrj pryncypatem, od wyrazu princeps - przywdca, naczelnik,pierwszy obywatel.Tak nazywano cesarza, natomiast zwracajc si do uywano zwykle nazwiskaCezar-izawszewdrugiejosobie.Mwionowic:Ty,Cezarze.Okreleniadominus,pan,August

zabronikategoryczniewstosunkudoswejosoby.

Jakkadyprawdziwiewybitnywadca,Augustumiadobierasobiewsppracownikwzdolnych,energicznych, lojalnych. Nie lka si w swym otoczeniu ludzi utalentowanych. Pierwsze miejscezajmowa Marek Agrypa, rwienik, przyjaciel od lat chopicych, potem zi, przez wiele latfaktycznywsprzdca.DalejGajuszMecenas, znakomitydyplomata, a zarazem jakbynieoficjalnyministerkultury;dlategotejegonazwiskoprzeszodohistoriiwznaczeniuopiekuna.

NaczelnehasorzdwAugustabrzmiaopax,pokj.Miaoswjwidomysymbol,zachowanydodziOtarzPokoju.StaonnaPoluMarsowym,ajegowspaniaepaskorzebyprzedstawiaym.in.procesj rodziny cesarskiej. Czy to haso odpowiadao rzeczywistoci? Jeli chodzi o sprawywewntrzne,napewnotak,poprzewrotachbowiemiwojnachdomowychustabilizowaasisytuacjaspoeczna,gospodarcza,ustrojowa.DotychczasowychprzeciwnikwAugusttraktowawyrozumiale.Jego poszanowanie prawa, tradycji, starorzymskich obyczajw zgadzao si z mentalnoci ipostulatami italskichwarstw rednich. Take ludno prowincji odczuwaa jako ulg obecny ad iporzdek,azwaszczacilejszkontroladministracji;zaczaswbowiemrepublikinamiestnicy iprzedsibiorcyrzymscydopuszczalisizdzierstwniesychanych.

Jednakewpolitycezewntrznejhasopokjbrzmiaoparadoksalnie.OtojegogosicielzdobydlaRzymuwicejkrainniktrykolwiekwdzprzednimiponim!ZajEgipt.DokoczypodbojuHiszpanii.AnektowaGalacjwcentrumdzisiejszejTurcji. Jegowodzowiew tokuwielukampaniiopanowali kraje naddunajskie i alpejskie. Na czci ziem dzisiejszej Rumunii, Bugarii, Wgier,Jugosawii, Austrii, poudniowych Niemiec, Szwajcarii powstay prowincje: Mezja, Panonia,Norikum, Recja. Byy to podboje planowe, August bowiem pragn oprze granice imperium wEuropieobarierwielkiejrzeki.PostanowitezprzesungraniczRenunaab,cosipowiodopokilkunastulatachcikichwalkzGermanami.JednakenieudolnoWarusa,dowodzcegoarmina tych ziemiach, sprowadzia w 9 roku n.e. cik klsk w Lesie Teutoburskim. Strata trzechlegionwdaabysiprzebole,monabyoGermaniujarzminanowo,leczAugustliczcysobiewwczas ponad 70 lat, nie chcia ju ryzykowa. Przesunitowic granic z powrotem naRen, aszerokipasnalewym,rzymskimbrzegunazwanoGermani.Takusiowanozachowapozory,enicsinie stao.Wycofanie si znadabybyo jedn znajbardziej przeomowychdecyzjiwdziejachEuropy. Jake inaczejpotoczyyby sidziejenaszegokontynentu, anawet wiata,gdybyGermanieulegli romanizacji!NaWschodzieAugust niemia sukcesw spektakularnych. Szczyci si jednaktym,ePartowiezwrcilimuorylegionowe,zdobyteprzedkilkudziesiciulaty,jeszczewczasachrepubliki.

Augustnigdynieprowadziwojentylkodlawojen,nigdyniezdobywadlasamegozdobywania,nigdy nie zabiega o chwa wodzowsk dla samej chway, jak to czynili Aleksandrowie iNapoleonowie rnych krajw oraz epok. Zrezygnowa z planw podboju Brytanii, uwaa tobowiem za nieopacalne. Zadowoli si kompromisem na Wschodzie. A w swym testamenciepolitycznymzaleciutrzymywaimperiumwdotychczasowychgranicach.

Susznie zatem potomno patrzc na t epokwidzi przedewszystkim nie nabytki terytorialne,leczowocepokoju:stabilizacj,dobrobyt,rozkwitkultury.

PrzeciewaniezaAugusta,sawicjegoosobidzieo,tworzylinajwybitniejsipoecirzymscy.Wergiliusz,autorsielanekipoematuouprawieroli,nadewszystkozanarodowejepopeiRzymian-

Eneidy.Horacy,ktremuzawdziczamyPieni,Satyry,Sztukpoetyck.Owidiusz,piewcamiosnychprzygdimitologicznychopowieci,aletaketsknotyzaRzymem,gdywygnanogonawybrzeaMorza Czarnego. Wymiemy te elegikw, Propercjusza i Tibullusa, oraz bajkopisarza Fedrusa.Wszyscy oni byli i s obecniw europejskiej kulturze, podobnie jak historykTytus Liwiusz, autorogromnegodzieaoRzymieodzaoeniamiasta,wielbicielrepubliki,a jednakbliskicesarzowi.Wwczas to powsta traktatWitruwiusza o architekturze, dedykowanyAugustowi, jedyny tej trecizachowany ze staroytnoci, skarbnica wiadomoci o antycznym budownictwie, podrcznikstudiowanyprzezwielewiekwwewszystkichkrajacheuropejskich. Jest rzeczzdumiewajc, jaksilnepitnowywaratwrczotychkilkudziesiciuzaledwielatnadziejach,ksztacieisamejistocieeuropejskiejkulturywcigunastpnychdwchtysicleci.

Jako budowniczy cesarz zdziaa wiele, zwaszcza dla samego Rzymu. Podzieli miasto na 14regionw. Zorganizowa stra poarn. Poprowadzi nowe akwedukty.Wznis dwa teatry i jedenamfiteatr,zbudowaodfundamentwlubrestaurowa82witynie.Utworzynoweforum,zwaneodniegoAugustowym.Zajegopanowaniapowstaapierwszawielkaaniapublicznaipierwszaotwartabiblioteka. Na Polu Marsowym, nad Tybrem, uroso ogromne mauzoleum w ksztacie rotundyzwieczonejkopcem,grobowieccesarzaijegorodziny.Spordgmachw,ktrewtedyoddanodouytku, jeden stoi do dzi i niezbytw swej postaci zmieniony, cho czsto go odnawiano - jest toPanteon, witynia wszystkich bogw, pokryty wspania kopu. Ufundowa go Agrypa, ktregonazwiskowcidumniewidniejena frontonie. Jestwicprawd,eAugustzastaRzymceglany,azostawimarmurowy.

Samzay imieszkabardzoskromnie.Miadom-niepaac! -naPalatynie,bezmarmurwimozaik.Zimilatemprzezponad40lat,gdytylkoprzebywawstolicy,zajmowatensampokoik.Bywrogiemwspaniaychwilli,paacw,posiadociwiejskich.Potomniniemogliwyjzpodziwu,jakwrczubogimzadowala siumeblowaniem.Nosi tylko todzie,ktrutkaywasnorczniekobietyzjegorodziny.Jadaniewieleirzeczyproste:zwykychleb,maeryby,biayser,wieefigi,saat.Wina pijamao. Czsto i chtnie, a przy tym bardzo uprzejmie, podejmowa goci, kaczastawiastobficie,leczniezbytkownie.

Byczowiekiemwyksztaconymhumanistycznie,ywointeresowasiliteratur.Sampisasporoproz,m.in.Zachtdo filozofii iWspomnienia.Prbowa teswoichsi jakopoeta,skomponowanawet tragedi. Ale interesujcym szczegem jest to, ze zasad ortografii nie przestrzega.Ostatecznie - po c si jest cesarzem?Zpism jego pozostay tylko drobne fragmenty oraz duy,oficjalny wykaz czynw, ktrego odpis wyryto na cianach wityni w dzisiejszej stolicy Turcji,Ankarze, staroytnej Ancyrze; jest to tzw.Monumentum Ancyranum. Zaczyna si od sw: Gdymiaem 19 lat, zorganizowaem wojsko z wasnej inicjatywy i na koszt wasny. Dziki temuwyzwoliemRzeczpospolitciemionpanowaniemkliki.

Pracowawieleinieustannie,wstolicyipodczasczstychpodry.Zdrowiabynienajlepszego,sabowaniekiedy,alewrodzonaodpornoiskromnytrybyciasprawiy,zezachowasprawnoumysowifizyczndochwilostatnich.Adoylatsiedemdziesiciuszeciu.

Zmar, jak tego zawsze pragn, mierci dobr, to jest szybko i bez blw, w miasteczkukampaskim Nola, gdzie zatrzyma si w dawnym domu swego ojca. Zachowa przytomno dokoca. Najpierw odby dug rozmow ze swoim nastpc, szybko przyzwanym pasierbemTyberiuszem.Potempoegna przyjaci, pytajc, czydobrze ich zdaniemodegra komedi ycia.

Doda greckie wiersze, ktre aktor zazwyczaj wypowiada na zakoczenie przedstawienia: Aponiewa gralimy piknie, dajcie oklaski i odprowadcie nas zweselem! Potem pyta jeszcze ozdrowieswejwnuczki.PozostatylkozonLiwi.Docaujcejgokobietyrzekjeszczeostatkiemsi:yjipamitajonaszymmaestwie.Bdzdrowa...

A byo to maestwo dugie, przeyli bowiem razem ponad 50 lat. Prawie tyle, ile wadaRzymem,najpierwjakotriumwir,apotemjakocesarz.

LIWIA

Porazpierwszyprzyszycesarzoenisiwwieku23lat,w40rokup.n.e.,gdybytriumwirem.Jegowybranka,Skrybonia,byajudwukrotnierozwiedziona,amaestwuprzywiecaygwniecelepolityczne.WrokpotemprzyszanawiatcrkaJulia-iOktawianrozwidsizeSkryboni,owiadczajc, e nie moe znie przewrotnoci jej obyczajw. Ale wkrtce da dowd wasnejprzewrotnoci,polubiajcwstyczniu39rokup.n.e.wokolicznociachniezwykychpiknLiwi;tkobietnaprawdkocha.

Ojciec Liwii,Marek LiwiuszDruzus, miertelnywrg triumwirw,walczy w 42 roku p.n.e. wbitwie pod Filippi w armii zabjcw Cezara przeciw Antoniuszowi i Oktawianowi; po klscepopenisamobjstwo.Liwiabyawtedymatkodroku,wyszabowiemzam,gdymiaa16lat-rzeczwwczas normalna. Jejm, senator TyberiuszKlaudiuszNeron, przed kilku laty dowodziflotaCezara,kiedy tenobleganybywpaacukrlewskimwAleksandriiwrazzKleopatr.Alepozamordowaniu dyktatora w 44 roku p.n.e. tene sam Tyberiusz postawi w senacie wniosek, byzabjcwnagrodzijakozbawcwiwyzwolicieliRzeczypospolitej!16listopada42rokup.n.e.-tupobitwiepodFilippi-Liwiaurodziasyna,ktryotrzymapenenazwiskoojca.MLiwiistasizaciekymwrogiemOktawiana iw latach 41-42 p.n.e. bra udziaw powstaniu, ktrewybuchowItalii,gdyOktawianprzeprowadzawielkiewywaszczenia,bydaziemiswymweteranom.KiedypadaPeruzja, ostatnia redutapowstacw,Tyberiusz znalaz siwraz z rodzinwNeapolu,gdzieusiowawznieciruchnanowo.LeczludzieOktawianajudopadaliuciekajcych.Cizdoaliskryciedosta siw nocy na okrt, cho omal nie zdradzi ich dwukrotnie paczmaegoTyberiusza.Takmaobrakowao,byLiwiapadazrkonierzy,czyteraczejsiepaczyswegoprzyszegoma!

PrzezSycylirodzinadotaradoGrecji,gdzieczekaajinnaniebezpiecznaprzygoda-poarlasuwokolicachSparty;pomieniejuimaysisukniLiwii.KiedyjednakOktawianiAntoniuszzawarliporozumienie w 39 roku p.n.e., Tyberiusz mg powrci z on i dziemi do Rzymu.Wtedy toOktawianpozna,pokocha i rozwidLiwi.Polubi j,chobya juwszstymmiesicuciy.Podczasceremoniiosobnieyjcegoojcapannymodejzastpowajejbyy-odniedawna-mazarazem ojciec dziecka, ktre nosiaw onie. Po trzechmiesicach urodzi si chopiec, ktremudano imi Druzus. Wychowywa si po opiek ojca rzeczywistego wraz ze starszym bratem,Tyberiuszem, przez lat sze, to jest a do mierci w 31 roku p.n.e. Dziewicioletni wwczasTyberiuszwygosimowpogrzebow,chwalcczynyicnotyzmarego.Gdybymgwtedypojipowiedziewszystko!Gdybyonlubktokolwiekzesuchaczyprzewidywa,cokryjeprzyszo!

Oktawian - od 27 roku p.n.e.August - y z Liwi do koca swych dni, czyli przez pwieku,niezmiennie kochajc j i szanujc. Owszem, przygd pozamaeskich mia sporo, nawet jegoprzyjacieletemuniezaprzeczali.Liwianatomiastuchodziazawzr,zaideawszystkichcntizaletniewiecich.Byawierna,ulega,wyrozumiaa, agodna,skromna,gospodarna,spokojna,yczliwaludziom,penaszlachetnejkultury.Przeciwnikwjejniebrakowao,tonormalneizrozumiae.Jedninazywali jUlissesemwsuknikobiecej, inni twierdzili, e surowa tomatkadlapastwa, a jeszczesurowsza macocha dla rodziny cesarskiej. Zachowao si duo jej podobizn na rzebach,paskorzebach,monetach,wiadomowic,erysymiaapikne,agodne,regularne;skorowszakeniemaportretwmalowanych,jakorzec,czybyabrunetk,czyteblondynk?

Maestwotakdobrepozostaojednakbezdzietne.Augustmusiasiztympogodziiwszystkienadziejewizazcrk,tzpierwszegomaestwa,ijejewentualnympotomstwem.

JULIAITYBERIUSZ

Byatodziewczynaprzystojna,inteligentna,oczytana,dowcipna,aletepenatemperamentu.Moewanie dlatego, e ojciec i macocha wychowywali j bardzo surowo? To jednak objawio sidopieropniej.PrzezwielelatAugustniewiedzclubniechccwiedziewszystkiegopoprzestawatylkonawestchnieniach:Mamdwiecrki-aznimisporokopotu-RzeczpospolitiJuli.

W sprawach maestwa ulega woli ojca cakowicie; taki by zreszt los dziewczt w tamtymwiecie, przez nikogo nie kwestionowany.August za kierowa siwyczniewzgldami polityki.Gdy bya jeszczew kolebce, zarczy j zAntyllusem, synemAntoniusza.W25 roku p.n.e. kiedymiaa 15 lat, kaza jej polubi Marka Marcellusa, swego siostrzeca, z ktrym wiza wielkienadzieje.LeczMarcelluszmarwdwalatapniej-ijupodwchdalszychlatachJuliazostaaonMarkaAgrypy,najbliszegoprzyjacielaAugustainiemalwspwadcy.

Ztegomaestwaprzyszonawiatpiciorodzieci:dwajsynowie-GajusziLucjuszCezarowie,dwiecrki-JuliaiAgrypinaoraztrzecisyn,Agrypa,urodzonyjuwkilkamiesicypomierciojca,w12rokup.n.e.,idlategonoszcyprzydomekPostumus-Pogrobowiec.

Iznowu,wnetpoodejciuAgrypy,kazanoJuliiwyjzam-poraztrzeci-zaTyberiusza,synaLiwii z jej pierwszegomaestwa. Stao si to wbrewwoli samego Tyberiusza, ju od kilku latszczliwieonategozWipsani,crkAgrypyzpierwszegomaestwa;miaznisynaimieniemDruzus. Lecz wola Augusta i Liwii nie uznawaa adnych sprzeciww, Tyberiusz wicmusia sirozwie,chozwielkimblem.PodobnogdypewnegorazuujrzaprzypadkowoWipsaninaulicy,patrzynanijakurzeczonyoczymapenymiez,cojednakdostrzeonoizadbanonaprzyszo,bysijuniespotykali.

PocztkowopoyciezJuliukadaosidobrze,choTyberiuszwiedzia,eucieszneopowieciojej gorcym temperamencie s prawdziwe, sam bowiem jako wietnie zbudowanymczyzna byswego czasu przedmiotem jej zabiegw.Potempoycie ich pogorszyo si, zwaszcza gdy jedynysynekzmar jakoniemowl.NadomiarzegoJuliaprzezwielemiesicywcigukilku latz rzdupozostawaasama,TyberiuszbowiemwalczydalekopozaItali.

By dobrym onierzem, a do ycia publicznego i do wojowania wprawia si od wczesnejmodoci. Majc zaledwie 16 lat uczestniczy w kampanii hiszpaskiej pod okiem cesarza. NiecopniejdowodzikorpusemwojskwArmenii.W16rokup.n.e.przebywazAugustemwGalii,awrokunastpnymwrazzeswymbratemDruzusem,wojowanadgrnymDunajem.W13rokup.n.e.piastowa swj pierwszy konsulat, a potem przez trzy kolejne lata poskramia ludy Dalmacji iPanonii(naziemiachdzisiejszejJugosawiiiczciowoWgier).

Tymczasemjegomodszybrat,Druzus,podbijagermaskieplemionapomidzyRenemaab.Podczaspowrotuzarmiznadabywsierpniu9rokup.n.e.spadzkoniaizamakogoleniow,niepozwoli jednakprzerwamarszu.Miao toskutki fatalne.Nawieogronymstanie zdrowiabrata Tyberiusz popieszy do z pnocnej Italii, pdzc niemal bez wytchnienia przez ziemieGermanwniewpeniujarzmionych.ZastagowobozienadrzekSaljeszczeprzyyciu.Druzuszmar14wrzenia9 rokup.n.e.Pozostawi onAntoninModsz, crk triumwiraAntoniusza iOktawii,oraztrojedzieci:szecioletniegoGermanika,kilkuletniLiwillimalekiego,bomajcegozaledwierok,Klaudiusza-przyszegocesarza.

ZwokiwodzaprzeniesiononajpierwdoMogoncjakumnadRenem,czylidodzisiejszejMoguncji,miasta, ktre wanie on zaoy, nastpnie za z rozkazu cesarza do Rzymu. August i LiwiaoczekiwalinakonduktaobnyjuwpnocnejItalii,wPawii.WRzymiemowaobnwygosinajpierw na Forum Tyberiusz, a w cyrku Flaminiusza sam August, ktry zakoczy prob dobogw:Obymoiwnukowie,GajusziLucjusz,ylipodobniejakDruzus!Iobymjasamodszedzewiata tak sam mierci oniersk, jaka jemu bya dana! Nie miao si zici ani pierwszeyczenie,anitedrugie.

al po mierci Druzusa by powszechny i szczery. Ten mody czowiek imponowa sawzwycizcynajbitniejszychludwEuropy,azjednywasobiesercaprzystpnoci iwychwalaniem-czyszczerym?-dawnychzasadustrojowych,czylipenegowadztwasenatu.Tyberiuszbynatomiastznaturypospnyimaomwny,nigdyteniecieszysitakapopularnoci.Aletowanieon,skoronie yliMarcellus iDruzus, aGajusz iLucjuszCezarowiebylimaymi chopcami,musia podjtrudne zadanie -w latach 8 i 7 p.n.e. jako dowdca armiiRenu prowadzi zwyciskie kampaniewGermaniiapobrzegiaby.

W uznaniu tych zasugw czerwcu 6 roku p.n.e. otrzymawadz trybuna ludowego na pi lat.Oznaczaoto,estajesiniemalwspwadcimperium.Cesarzzapowiedziate,epowierzymumisjnadzoruprowincjiwschodnich.Leczzaledwiewkilkalubkilkanaciednipotymowiadczeniustaa si rzecz niesychana i absolutnie niespodziewana: Tyberiusz poprosi, by uwolniono go odwszystkich obowizkw, pragnie bowiem y odtd jako czowiek prywatny i powici sistudiowaniuretoryki.

Co leaoupodstaw tej zaskakujcejdecyzji?Byy zapewnedwieprzyczyny.Popierwsze, chobrzmi to paradoksalnie, ambicja. Tyberiusz wola wycofa si obecnie, u szczytu powodzenia ichway,abyuniknwniedalekiejprzyszociupokorzenia,kiedycesarzodsuniegonarzeczswychdorastajcych wnukw, Gajusza i Lucjusza. Drug przyczyn bya Julia, ktra prowadzia siskandalicznie. Jej m nie mg powiedzie tego wprost Augustowi, ale trudno te byo cierpiegupioimiesznie.Wolawicodejzestolicy.

Alenieposzototakatwo,cesarzdugobowiemniedawazezwolenia.Ustpidopierowwczas,

gdy Tyberiusz rozpocz godwk. Wreszcie pod koniec 6 roku p.n.e. mg on poeglowa naRodos,gdzieyjakonormalnymieszkaniecwyspy.Bywawrnychdomachizapraszadosiebie,bra udzia w grach sportowych, przysuchiwa si wykadom retorw i recytacjom poetw.Interesowasiprawdziwieliteraturaciskigreck,samnawetprbowaswychsipiszcwobujzykach utwory rnego rodzaju, take poetyckie.Mow ojczyst wada piknie, zwaszcza gdyprzemawia wprost z gowy; uchodzi za puryst, unika bowiem greckich wyrazw mwic lubpiszcpoacinie.

Tymczasem, jak naleao si spodziewa, z Rzymu donoszono o coraz to nowych zaszczytachmodziutkichwnukwcesarza,GajuszaiLucjusza.Alewroku2p.n.e.nadeszawiadomo,ematkaich Julia, onaTyberiusza, zostaa skazana na wygnanie przez swego ojca cesarza.Miaa y naniemalbezludnejwyspiePandateriiuwybrzeyKampaniipodcisymnadzorem.DlaczegoAugusttak bezwzgldnie ukara swe jedyne dziecko? Podobno po wyjedzie Tyberiusza Julia pozwalaasobie na wszystko. Podobno te ze spraw tych orgii sploty si donosy o spisku politycznym, oprzygotowywanym zamachu stanu. W kadym razie gniew wadcy by tym sroszy, e Juliawystawianapomiewiskowanieteideayobyczajowe,ktregosiipropagowaodlat.Gdyjednazjejniewolnicpopeniasamobjstwozobawyprzeddochodzeniami,Augustowiadczypublicznie,epragnby,abycrkapostpia taksamo.Niepomogyprobywieluosb-wrdnichsamegoTyberiusza - ani te rozruchy ludnoci. Julia musiaa opuci Rzym; towarzyszya jej matka,Skrybonia. Dopiero po piciu latach uzyskaa zgod na przeniesienie do Region, miasteczka upoudniowego cypla Italii.Alew swoim testamencie cesarz zastrzeg, e prochw Julii niewolnonigdyzoywrodzinnymgrobowcu.

Po piciu latach rodyjskichwczaswTyberiusz postanowiwrci doRzymu, aby uoy - jaksam stwierdzi - sprawy domowe. Lecz August odpisa, by nie troszczy si o tych, ktrych takochoczo opuci. A wic Tyberiusz sta si winiem na wyspie! Powd nieaski?Wrd innychprzede wszystkim ten, e Tyberiusz nie by ju potrzebny cesarzowi, skoro dorastali wnukowiecesarza,GajusziLucjusz.Podejrzewanyospiskowanie,jawniepogardzany,ywstrachu,lkajcsikadego sowa, unikajc kontaktw z ludmi. Ca nadziej pokada w matce, Liwii. Te lataniepewnociiodosobnieniazaciyyfatalnienajegocharakterze,stasichorobliwiepodejrzliwyiniechtny ludziom.Wtedy te zacz darzy szczeglnym zaufaniem swego astrologa Trazyllusa,ktry stale przepowiada, e odwoanie z Rodos przyjdzie. I przyszo - podobno w chwili, gdyTyberiuszjuzamylastrciastrologajakooszustazprzepacistejskaywmorze.

W 2 roku n.e. Tyberiusz wreszcie mg powrci do Rzymu po siedmiu latach najpierwdobrowolnego, a potemprzymusowegowygnania.Zawdzicza toGajuszowiCezarowi, ktry byju tak pewny swojej pozycji, e nie przeciwstawia si ustawicznym probom Liwii u Augusta.Cesarzjednakzastrzeg,eTyberiuszowiniewolnobraudziauwyciupolitycznym.Leczzaledwiedwalatapniejmusiasamgoprosi,byzechciaprzyjmuzpomoc,jakowdziwspwadca.Doszo do tego z powodu podwjnej tragediiw cesarskiej rodzinie:w roku 2 n.e. zmar LucjuszCezarpodczaspodrymorzemdoMarsylii,aw4roku-GajuszCezarwskutekpozornieniegronejrany zadanej mu zdradziecko w Armenii. Tak wic spord wszystkich osb, ktre August mgpowoadorzdw,pozostatylkoTyberiusz.

26 czerwca 4 roku cesarz oficjalnie przyj go do swego rodu.Oznaczao to nie tylko zmiannazwiskanaTiberius IuliusCaesar, ale te rwnao si faktycznemuwyznaczeniu go na nastpc.Jednoczenie August usynowi swego wnuka, jedynego jeszcze yjcego, Agryp Postumusa,

Tyberiusz za adoptowa bratanka, syna Druzusa - Germanika.W ten sposb cesarz zabezpieczacigowadztwawjednejrodzinie.

Bya w tym jaka nemezis dziejowa, by te przedziwny splot wydarze tragicznych, ktry odstaroytnoci dodziwywouje pytania i podejrzenia.Czy to tylkoprzypadek sprawi, ewszyscypotomkowieAugustazmarlikolejnoiprzedwczenie?Czyniekryasizatymponurymkorowodemzgonw czyja uporczywa, podstpna, zbrodnicza dziaalno? Rodzi si przypuszczenie -wypowiadano je ju w staroytnoci - e to wszystko sprawia Liwia, aby zapewni dziedzictwoswemusynowi.Stooczywicieoskarenianiesprawdzalne,skoromedycynysdowejwwczasnieznano i skoro w adnym wypadku nie przeprowadzono nawet zwykego ledztwa. NajbardziejpodejrzanewydawaysizgonyLucjuszaiGajuszaCezarw,alewaniejeliotezejciachodzi,toznanenamokolicznociwskazuj,ezbrodniabyabybardzonieprawdopodobna.

Owszem,gdysprawy ju tak sipotoczyy, eTyberiuszmgzostadziedzicem,Liwiabardzotemu sprzyjaa. Ale ktra matka postpiaby inaczej? Prawd jest rwnie, e w 7 roku n.e.przyczyniaasidoodsuniciaostatniegozwnukwAugusta,albowiemtakstarcaoptaa,enajejprobAgrypPostumusanaPlanazjwygna,prostakawprawdzie,iktrysitylkozpotnejsiygupio pyszni, lecz adnej zbrodni nie popeni (Tacyt w przekadzie Naruszewicza). Moe teprzyczyniasidowygnaniaJuliiModszej,wnuczkiAugusta?Dziewczyna,wpltanajakpoprzedniojejmatkawskandaleerotyczneipolityczne,zostaaosadzonaw8rokun.e.nawysepceuadriatyckichwybrzey Italii. Ze spraw Julii czya si zapewne yciowa katastrofa poety Owidiusza, ktrycign na siebie nieask cesarza i musia odtd przebywa w miasteczku Tomis (u wybrzeydzisiejszejRumunii),paczliwienarzekajcnadziczimrozy.

Tymczasem Tyberiusz odnosi coraz wiksze sukcesy: najpierw stumi grone powstanie wPanonii, a potem umocni granic Renu po klsce Warusa w Lesie Teutoburskim w 9 roku.Poprowadziwwczasa trzykampaniewgbGermanii.Przestrzega elaznejdyscypliny, a samczstoobywa sibeznamiotu;posiki spoywa siedzcnaziemi, jakprosty szeregowiec.Cesarzpisa do niego w jednym z listw: Bardzo chwal porzdek Twojej wyprawy letniej, mjTyberiuszu.Uwaam, ewrd tylu trudnoci i przy takwielkim upadku ducha onierzy nikt niepotrafibykierowawypraw lepiej od ciebie. I dalej: Niechbogowiemnie skarz, jeli dreszcztrwogi mn nie wstrzsa, kiedy sysz lub czytam, e osabiy ci cige trudy. Oszczdzaj si,bagam! Jeli si dowiemy, ja i Twoja matka, e zachorowae, gotowimy ducha wyzion. I wbiedziebyobycaeimperiumludurzymskiego.

W sierpniu 14 roku n.e. Tyberiusz pieszcy doDalmacji zostawezwany listemmatki do oacesarza umierajcegowNoli. Jakiej treci bya ich ostatnia rozmowa? I czyw ogle si odbya?Swetoniusz twierdzi, e tak, Tacyt natomiast powiada: Niewiadomo, czyli ywego jeszcze zastaAugusta,czylibezduszy.BoLiwiatgimiwartamipaaciwszystkiedrogiobsadzia,pkiwszystkoopatrzywszy,czegoczaswymaga,razemnieogoszonoimierciAugusta,inastpstwaTyberiusza.

Podczas posiedzenia senatu w tyme miesicu odczytano publicznie testament Augusta,przyniesionyprzezwestalki.Jegopierwszesowabrzmiay:Poniewaokrutnyloszabramisynw,Gajusza i Lucjusza, niechaj mym spadkobierc w dwu trzecich bdzie Tyberiusz Juliusz Cezar.Liwia otrzymaa trzeci cz spadku, zostaa adoptowana do rodziny Juliuszw, nadano jej tytuAugusty.

III

TYBERIUSZ

(TIBERIUSCLAUDIUSNERO)

Urodzony16listopada42rokup.n.e.Zmar16marca37rokun.e.PanowajakoTiberiusCaesarAugustusod14rokun.e.domierci.Pomierciniezostazaliczonywpoczetbogw.

Mia 55 lat, gdy obejmowa rzdy. By mczyzn wysokim i krzepkim, o twarzy twardej iprawdziwie rzymskiej; niekiedy szpeciy ja krosty. Gste wosy spaday mu z tyu a na kark.Odznaczasidusifizyczniprawienigdyniechorowa;moedlatego,egardzi lekarzami.Wyniosy, nieprzystpny, niechtnie wdawa si w rozmowy nawet z najbliszymi, wszake jegooracjew senaciewypaday znakomicie,otrzymabowiemdobrewyksztacenie i ywo interesowasi literatur. Z natury nieufny i skryty jeszcze si utwierdzi w tej postawie na skutek przykrychdowiadcze, jakich nie szczdziomu yciew rodzinie cesarskiej. Pod kierunkiemAugusta orazjegodoradcwzdobyduedowiadczeniewojskoweipolityczne,aobowizkiswetraktowazawszebardzopowanie.

Takprzedstawiasiczowiek,ktryzchwilmierciAugusta,swegoprzybranegoojca,stasijego nastpc. Dowdztwo nad armi i wadz trybuna ludowego przyznano mu ju wczeniej, aAugustwtestamenciewyznaczygorwnienagwnegospadkobiercswegomajtkuprywatnego.

Formalniejednaksprawyprzedstawiaysiinaczej.Pastworzymskienibynadalbyorepublik.Nieistniayiniemogyistnieadnezasadyprawne,atymbardziejtradycjeustanawiajce,ktoiwjaki sposbma przejmowawadztwo. I czyw oglema przejmowa?Dlaczeg by bowiemnieprzywrci dawnej formy ustrojowej, kiedy to rzeczywicie rzdzi senat, wybierani urzdnicy,zgromadzeniaobywateli?

Augustzmar19sierpnia,Tyberiuszzazwlekazformalnymobjciemrzdwdo17wrzenia.Odpowiadawykrtnie na proby senatorw i przyjaci powtarzajc: Czy zdajecie sobie spraw,jaktobestijestwadza?Agdywreszcieustpibagajcym,owiadczy:Nakadamisijarzmoze i cikie, wierz jednak, e bd mg je zoy, gdy uznacie za wskazane da odpoczynekstaroci.

Niechtnimuhistorycystaroytnitwierdz,eudawanibyaktor.Alewyrokujtakznajcponurtragedi, jak by schyek jego panowania. Moe jednak wtedy mwi uczciwie i szczerze? Byprzecieczowiekiemnaprawdinteligentnymibystrymobserwatorem,rozumiawicdobrze,jaktruciznjestpoczuciewadzynieograniczonej.

Sprawiedliwokaeprzyzna,epocztekrzdwbyspokojny,anawetprzykadny.Toprawda,ejupomierciAugustazostazabityAgrypaPostumus,jegojedynyjeszczewnuk,odlatwizionyna maej wysepce. Z czyjego rozkazu usunito tego modzieca? Nie wiedziano wwczas, alerozumianowzgldyracjistanu.Wkilkamiesicypniejzmara,rzekomozgodu,przetrzymywanawmiasteczkuRegionmatkaAgrypy,Julia.PodobnoTyberiuszodebrajejwszelkierodkidoycia-

jej, jedynejcrceAugusta,przedkilkunastu laty swejonie!Nienawidzi tejkobiety,moeniebezpowodu.

Byytowszakesprawyrodzinne.Waniejszeskutkidlacaegopastwamgmiebuntlegionwnad Renem i w Panonii. onierze domagali si odu, naprawd jednak chcieli, aby ich wdzGermanik - przybrany syn Tyberiusza - sign po wadz najwysz. Na szczcie roztropnosamegoGermanikaorazzrcznoDruzusa,rodzonegosynaTyberiuszadoprowadziystosunkowodoszybkiego stumieniabuntu.OdtdGermanikprzez trzykolejne latawid legionyzaRen, abyrzucipostrachnaGermanw.Ale juw17 rokuz rozkazuTyberiuszaopuci granicepnocn,odby triumf w Rzymie i wyruszy naWschd. Tam umocni rzymskie wpywy w Armenii orazprzyczydoimperiumdwiekrainyAzjiMniejszej-KapadocjiKommagennadEufratem.

Byy towaciwie jedynenabytki terytorialne zapanowaniaTyberiusza, tenbowiem trzyma sicilezasadyAugusta:juniepowikszaimperium!ZadowolisiwicumocnieniemgranicyRenuiEufratu, stumi powstaniawGalii iwAfryce, rozszerzywpywy rzymskiewTracji, nigdy zasjakocesarzniewyjechapozaItali.Kontynuowa tewierniepolitykwewntrznAugusta.Chybanawetbardziejnitamtenprzestrzegazasad,czyteraczejpozorwskromnoci.Nieuywatytuuimperator, nie przybra tytuu ojciec ojczyzny, nie zgodzi si, by miesic Septemberprzemianowano naTiberius. Nie znosi pochlebstw, pobaliwie natomiast traktowa godzce wearty,stalepowtarzajc,ewwolnympastwiewolnetepowinnybyjzykiimyli.

Wobecsenatuzachowywasiwrczkurtuazyjnie,goszc,edobrywadca tosugawszystkichobywateli. Tote wypowiadano w senacie pogldy odmienne od cesarskich, a nawet gosowanowbrew stanowisku imperatora.Podobnie rozsdnie postpowaTyberiuszw stosunkudo zwykychobywateli i mieszkacw prowincji. Nie pozwoli na zwikszenie podatkw w prowincjach,utrzymywabowiem,edobrypasterzwprawdziestrzyeowce,alenigdyniezdzieraznichskry.Wprowadziwieleposunioszczdnociowych,zmniejszajcnp.wydatkinaigrzyskaiwidowiska,co oczywicie zaszkodzio ogromnie jego popularnoci wrd ludu stolicy. Pitnowa wszelkiluksus, zaleca ustanowienie cen maksymalnych na ywno, by zwolennikiem prostoty w yciuprywatnym.

Zgodnie ze starorzymskimi zasadami ogranicza obce kulty religijne, zwaszcza egipskie iydowskie;4000modychydwzesanaSardyni.askawybydlaastrologw,chowpewnymmomencie take ich usiowa usun z Rzymu. Twardo przestrzega porzdku i bezpieczestwapublicznegowstolicy,wItaliiiwprowincjach.WidomymtegopomnikiemsdziCastraPraetoria-ogromnekoszarypretorianwwRzymie,wielkiczworobokmurw,wewntrzktregostacjonowayrozproszonedotdpomiecieoddziaygwardiicesarskiej,istniejcejuzaAugusta.Zbudowanojegwnie z inicjatywy Sejana, piastujcego od pocztku rzdwTyberiusza nieprzerwanie godnoprefektapretorianw.Alepozatymcesarznierozwijawikszejdziaalnocibudowlanej,gwniezprzyczynoszczdnociowych,chospororestaurowa.

W19rokuzmarwAntiochiiGermanik,bardzopopularnywrdludu,ostatniojednakwnieasceu cesarza, odkd samowolnie odwiedzi Egipt. A poniewa namiestnik Syrii Pizon okazywaGermanikowi zdecydowan niech, powstay podejrzenia, e mody wdz zosta przeze otruty.Osierocionon-AgrypinStarsz,crkAgryppyiJulii,orazdziewiciorodzieci,wrdnichGajusz, ktry mia pniej panowa jako Kaligula, i Agrypin Modsz, przysz matk cesarzaNerona.

RodzonysynTyberiusza,Druzus-dobrydowdcailubianywRzymie,chopodejrzewanogooskonnodookruciestwairozwizoci-zmarnaglew23roku.Stwierdzonopniej,eotruagoonaLiwilla,siostraGermanika,znamowyswegokochanka-Sejana.

Tedwie mierciorazwywoanaprzeze falaponurychpodejrzeboleniedotknyTyberiusza,choniedawategoposobiepozna.Pizon,formalnieoskaronywsenacie,popenisamobjstwo.Sejannatomiastnadalcieszysipenymzaufaniemwadcy.

CorazgorzejukadaysistosunkiTyberiuszazmatk,Liwi.Dawa jejodczuswniechodpierwszych dni panowania, odmawiajc tytuu matka ojczyzny i odsuwajc od udziau wuroczystociach publicznych. Ona z kolei udostpniaa wielu osobom listy Augusta, zawierajceskarginaprzykrycharakterTyberiusza.Prawdopodobniewanietosprawio,ecesarzzraonydowiata opuci w roku 26 Rzym na stae i osiad na wyspie Kaprea - obecnie Capri - w ZatoceNeapolitaskiej. Przebywa tam niemal bez przerwy a do mierci, czyli ponad 10 lat. Zewszdciga dziea sztuki, zwaszcza o tematyce erotycznej oraz sprowadza dziewczta i chopcw;podobno specjalni agenciwyszukiwali i porywali urodziwe dzieciw caej Italii.Albowiemw tymrajskim zaktku dziay si, jeli wierzy staroytnym, orgie najwymylniejsze,wszystko, co tylkomogo si zrodziw zwyrodniaejwyobrani lubienego starca. Cesarz y na skalistejwyspiewbogim przekonaniu, e jest cakowicie odcity od normalnego wiata, nikt wic nie dowie si oniczym.Oczywiciemylisi,jakwieluprzednimiponim.Niemabowiemtakiegoodosobnieniaitakszczelnegomurulojalnychstray,byniestaosirychotajemnicpubliczn,jakiesprywatnezabawybardzowanychosobistoci.

Moe jednak opowieci o Tyberiuszowym rozpasaniu ubarwili jego wrogowie? Bezspornymfaktem byo natomiast to, e cesarzmao interesowa si sprawami pastwa, pozostawiajc penswobod Sejanowi. Wadza prefekta bya w praktyce nieograniczona, jego ambicje wci rosy;zastraszony senat paszczy si pochlebczo, a bezbronna opozycja skupia si wok Agrypiny,wdowypoGermaniku.Sejanusuwaniewygodnychlubopornychsenatorwodbierajcimmajtkiiycie za pomoc sfingowanych oskare i procesw pokazowych. W 29 roku doprowadzi douwizieniaAgrypinyijejsynaNerona.Zesanotychdwojenadwiernewyspy;najpierwzmarw30 roku Neron. Agrypina za traktowana z niesychanym okruciestwem, sieczona rzgami,zagodzia si trzy lata pniej.W tyme 33 roku zmar w wizieniu na Palatynie jej drugi syn,Druzus,rwniezagodzony.

LeczsamSejanniedoymiercitychdwchswoichofiar,zostabowiemzgadzonyw31rokuzrozkazuTyberiusza.Wreszciebowiemdotarydoucha samotnikawieciopoczynaniachSejana, awielkwtymrolodegraapowszechnieszanowanaAntonia,wdowapozmarymprzedczterdziestulatyDruzusie,bracieTyberiusza.Cesarzpoj,doczegonaprawddyjegoprefekt.Ichonawetwtymkrytycznymmomencie nie opuciwyspy, znakomicie przygotowa obaleniewszechwadnegodostojnika.Aniebyotorzeczprost,skoroSejanmiapodswoimirozkazamipretorianwimgopanowa stolic oraz obwoa si cesarzem. Tyberiusz w tej sytuacji musia zatem dziaapodstpnieiprzezzaskoczenie,awszystkoodbyosinibywwietniewyreyserowanymdramacie.

18 padziernika 31 roku wszechwadny prefekt uda si w radosnym nastroju na posiedzeniesenatu, przekonany, e przybyw nocy specjalnywysannikTyberiusza,Makron, ktry przedstawidostojnemuzgromadzenipismomianujceSejanatrybunemludowym,cowpraktycemiaopodnieprefektadorangiwspwadcy.TaktwierdziMakron,dlaczegozatemSejanmiabymuniewierzy,

skoro cesarz dopiero cowyrazi zgod na jego zarczyny za swojwnuczk Juli? Tote prefektstan w wityni Apollona na Palatynie, gdzie odbywao si posiedzenie, z min triumfatora,otoczonykrgiempochlebcw.Makronprzystpidoodczytywaniapisma.Zawieraoononajpierwpewneobojtneoglniki,potemzazaczypobrzmiewasowawieloznaczne,niewiadomoprzeciwkomu skierowane.Wreszcie pady oskarenia jasne imocne, godzce bez osonekw prefekta.Wmiarjakobjawiaysiintencjewadcy,zmieniaasitepostawasuchaczy-odsualczejpokorypoprzezczujnezdziwienieakuosupieniuiwreszcienagemuwybuchowiwciekejnienawicidoczowieka, ktrego stopy chciano przed chwila caowa. Pierwsi w ataku byli niedawni najblisiprzyjaciele Sejana. On sam sta osupiay i ogupiay, prawdziwie jakby razi go piorun. Zostanatychmiastuwiziony,tegosamegodniaskazanyistracony.Pretorianieprzygldalisiwszystkiemubiernie, nowy prefekt, Makron, obieca im bowiem dodatkowy od. Przez trzy dni motochponiewierazwoki,apotemrzuconojedoTybru.SkazanonamierrwniedzieciSejana.Crk,juzarczonzKlaudiuszem,katnajpierwzgwaci,niegodziosibowiemzabijadziewicy.

Wierzono zapewne, e po upadku Sejana, gwnego sprawcy terroru, nadejd dni lepsze. Alezmieniy si tylko ofiary. Obecnie atakowano wszystkich podejrzanych o jakiekolwiek zwizki zbyymprefektem.

Tyberiusz mci si i sroy. Nie uwolni nawet Agrypiny i Druzusa, cho przecie to Sejanspowodowa ich uwizienie. Naley jednak w imi prawdy stwierdzi, e przynajmniej rwnodpowiedzialno za liczne procesy polityczne ponosili senatorzy, korzystajc bowiem z okazjirozprawialisizeswymiprzeciwnikami,przewanierwniesenatorami,zapomocnajpodlejszychintryg,donoswioszczerstw.

Podstaw prawn procesw stanowia zazwyczaj ustawa o zbrodni obrazy majestatu, zwana poacinie crimen laese maiestatis. Pochodzia jeszcze z czasw republiki, miaa chroni interesy ipowag ludu rzymskiego. Obecnie nosicielem tego majestatu sta si cesarz, piastowa bowiemwadzetrybunaludowego.Samepojciamajestatuijegoobrazynigdyniebyysprecyzowane,atakszerokie, eniemalkadyprzypadkowygest,kadeniebaczne sowo lubart,mogybypunktemoparciadlaoskarycieli,zwaszcza jelichodziooosobyznamienite. I tak tesidziao.Podczascaego panowania Tyberiusza wytoczono przed senatem okoo stu takich procesw, a niemalwszystkiekoczyysikonfiskatmajtkuiwyrokiemmiercilubsamobjstwempozwanych.Wartopamitaogrozietychspraw,gdydzidlaartuposugujemysiowymsformuowaniem:zbrodniaobrazymajestatu!

Procesw toczyo si wiele, atmosfera w stolicy, zwaszcza w domach kilkuset rodzinsenatorskich,musiaabycika i ponura,obraz zawczesnych stosunkw,nakrelony wietnympiremTacyta,czyniwraeniewstrzsajce.Niewolnojednakzapomina,etotylkoczprawdy.W rzeczywistoci bowiem dramatyczne wydarzenia wcigay w swj wir tylko garstknajzamoniejszych,miliony natomiastmieszkacw imperium yy i gospodaroway spokojniewwarunkachaduipraworzdnoci.Administracjadziaaasprawnie,ustawyTyberiusza-przyznawalitonawet jegowrogowie-byyzdrowe i rozsdne.Zarzucanowprawdziecesarzowi,ezbytdugoutrzymuje na stanowiskach namiestnikw rnych krain, ale on postpowa tak rozmylnie,twierdzc:

Kady urzdnik jest jak bk; kiedy si opije krwi ofiary,mniej wysysa, kadywic nowy jestgroniejszy.Trzebamielitonadpoddanymi!Nicwicdziwnego,eprefektJudei,PoncjuszPiat,

pozostawaa10latnaurzdzie(wlatach26-36),abytoczowiekwyjtkowobezwzgldny,ktrywystawicaylaskrzyy.

W pocztkach 37 roku cesarz niespodziewanie opuci piknwysepk i ruszy doRzymu.Aleujrza to miasto tylko z daleka. Niespokojny, czy te przeraony jakim wieszczym znakiem,zawrci. Ju u wybrzey Zatoki Neapolitaskiej zatrzyma si w Misenum, w dawnym paacuLukullusa.Zmartam16marca37roku.Mia78lat,apanowa23.

Okolicznoci mierci nie w peni s jasne. Podobno uznano za zgon chwilowe osabnicie.Dworzanie ju skadali gratulacje nastpcy Tyberiusza, Kaliguli, gdy kto ze suby oznajmi:Cesarzprzebudzisiiprosioposiek.Wszyscyzmartwielizprzeraenia.PodobnotylkoprefektMakron zachowa przytomno umysu. Wpad do pokoju sypialnianego i oznajmi, e cesarzzibnie;sam,czytewespzKaligul,przydusigowszystkim,cotylkobyopodrk.

IV

KALIGULA

(GAIUSIULIUSCAESAR)

Urodzony31sierpnia12rokun.e.Zmar24stycznia41roku.Panowaod18marca37rokujakoIuliusCaesarAugustusGermanicusdomierci.Pomierciniezostazaliczonywpoczet

bogw.

JegoojciecGermanikbywnukiemLiwii,matkaza,AgrypinaStarszamiaakrewAugustajakocrka Julii Starszej. Urodzi si w Ancjum w pobliu Rzymu, wnet jednak znalaz si wraz zrodzicaminadRenem,ojciecbowiem,ubstwianyprzezwojsko,dowodzi tamtejszarmi.Czstopokazywanochopcawstrojuonierskim,wdziewajcmunawetbucikinawzr tych,ktrenosiliszeregowcy.Przykrywaypalceistopy,podeszwymiaynabitegwodziami,adonogibyymocnoprzywizanerzemieniami.Zwaysicaligaistdposzedartobliwyprzydomekchopca-Caligula,czyliBucik.PrzylgnondoGajuszanazawsze,chooczywicienigdynieuywanogooficjalnie.

W17rokucaarodzinaprzeniosasinaWschd.ZaledwiedwalatapniejGermanikzmarwsyryjskiejAntiochii.CzyzostaotrutyprzeznienawidzcegogonamiestnikaSyriiPizona?Czy tenspenia tajemny rozkaz Tyberiusza? Podejrze nie brako. Osierocony Gajusz mieszka odtd zmatkipiciorgiemrodzestwawRzymie,gdziebybezsilnym,anapewnowraliwymwiadkiemkolejnych ciosw, jakie spaday na najbliszych.W 29 roku skutkiem knowa Sejana zesano nawysepkPandateriAgrypin;miaatamumrzew33rokuzadrczonaizagodzona.NajstarszybratGajusza,Neron, zostauwizionynawysepcePontii,gdziezgin juw31 roku,natomiast rednibrat,przetrzymywanynasamymPalatynieod30roku,zmarzgodutrzylatapniej.

Najmodszyzbraci,Gajuszuratowasi tylkodziki temu,euwaanogoniemalzadziecko.Znajbliszejrodzinypozostaymutylkosiostry,totedarzyjeserdecznymuczuciem,copniejstaosi podstaw plotek o rzekomych zwizkach kazirodczych. Najstarsza siostra, Agrypina Modszapolubia wkrtce Gnejusza Domicjusza; ich to syn mia po latach panowa jako cesarz Neron.rednia, Druzylla, wychodzia za m dwukrotnie, a bya zawsze ulubienic Gajusza. Wreszcienajmodsza,JuliaLiwilla,polubiaMarkaWinicjusza;jegotonazwiskodaSienkiewiczbohaterowiQuovadis.

Kiedy zabrano Gajuszowi matk, zaopiekowaa si nim najpierw prababka - Liwia. Zmarajednakew tyme29 roku i chopiecprzeszeddodomuswejbabki,Antonii.ByaonawdowpoDruzusie,bracieTyberiusza,acrktriumwiraAntoniuszaiOktawii,siostryAugusta.Szanowa jnawet podejrzliwy cesarz, ju od kilku lat stale rezydujcy na wysepce Kaprei w ZatoceNeapolitaskiej.

Itamteznalazsiw31rokuGajusz.Cesarzbowiemzorientowasi,epozostaotylkodwchewentualnych nastpcw tronu: jegownuk, Tyberiusz Gemellus, chopiec dwunastoletni, i Gajusz,liczcy sobie lat dziewitnacie. Chcia mie ich obu przy obie - na wszelki wypadek. Byli tuwiniamiwrdniewiarygodnegoprzepychuiniewyobraalnejdeprawacji.Staleteotaczaliich,a

zwaszcza penoletniego ju Gajusza, donosiciele, podchwytujcy kade sowo. Wybra on w tejsytuacji jedynie skuteczn taktyk: udawa, e sprawy polityki w ogle go nie interesuj, e nieobchodzi go nawet los matki i braci. Milcza uporczywie, kiedy usiowano wydoby ze wzdradliwych rozmowach, co sdzi o tragedii swych najbliszych. Bawi si, taczy, piewa.Podobnoobserwowatezlubocitorturowanieskazacw;aletakieupodobaniabyytamdobrzewidziane. Bardzo nawet odporny, dorosy czowiekmusiabyw takichwarunkach ulec powanymdeformacjompsychicznym.AGajuszprzebywanaKapreiaszelat!

W33roku,wktrymzagodziasi -czy tezostaazagodzona- jegomatka,Gajuszpolubiswojpierwszon,Juni;zmaraonajeszczeprzed37rokiempodczasporodu(wrazzdzieckiem).Mody czowiek zawierajc zwizki maeskie wszed jednoczenie w tajne porozumienie zMakronem,prefektempretorianw.Obajzdawali sobie spraw,eTyberiuszniebdzieydugo,obajwicwzajemsipotrzebowali:GajuszpragnobjwadznajwyszprzypomocyMakrona,tenza -utrzymasinaswymstanowiskuubokunowegocesarza.Rodzajemcznika,azarazemgwarancj porozumienia staa si ona Makrona, Ennia, ktra za wiedz ma bya kochankGajusza - maestwo z Juni oczywicie w niczymGajuszowi nie przeszkadzao. Gdy zatem 16marca37rokustarywadcazasabwMisenum,chybaobaj-GajusziMakron-przyczynilisidojegomierci;jakiwszakebyudziakadegoznich,otymjustaroytnimwilirnie.

Po grozie ostatnich lat Tyberiuszowych rzdw Rzym i cae imperium radonie witaymodzieca, syna tak lubianegoGermanika i nieszczsnej Agrypiny. Uwaano powszechnie, e tobogowiewynagradzajrodzinzastraszliwtragedi, totewjazdGajuszadoRzymu-chobytowaciwie pochd aobny, niesionobowiemprochyTyberiusza - zmieni siw triumf.Zmarywswym testamencie zaleci wprawdzie, aby Gajusz i Tyberiusz Gemellus panowali wsplnie, senatjednakzaradMakronanatychmiastuniewanijegowol,awszelkiegodnociprzelanaGajusza:wadz imperatora i trybuna ludowego, urzd najwyszego kapana, tytu augusta. Stao si to naposiedzeniu18marca,jeszczeprzedprzyjazdemnowegopanadostolicy.

Podczaswiosny i lata 37 rokumiasto yow szale radoci, Kaligula zas rzeczywicie speniawszelkie oczekiwania. Najpierw hojnie obdarowa pretorianw, strae miejskie i legionistw.Nastpnie uczci - jak si godzio - poprzednika mow pochwaln, ale zaraz potem wyjecha nawysepki Pandateri i Ponti, skd przywiz prochy Agrypiny i Nerona, aby zoy je wraz zDruzusowymi w mauzoleum cesarskim. Sarkofag Agrypiny, ktry w wiekach rednich suy zamiarzboa,zachowasidodzi.Uznanooweuroczystepogrzebyzapiknydowdsynowskiej ibraterskiej mioci, podobnie jak zaszczyty, ktrymi obsypywa babk Antoni oraz stryjecznegobrata - Tyberiusza Gemellusa. Aby uczci pami ojca, spowodowa, e senat zmieni nazwwrzenia - z September na Germanicus. Szczegln wszake czuoci otacza siostry; podczasskadaniaoficjalnychprzysigkazaczyichimionazeswoimi.WszystkietrzyotrzymaywrazzAntoniprzywilejewestalekorazhonorowemiejscanawidownipodczasigrzysk.JednakeAntonianiedugo cieszya si sw pozycj, zmara bowiem ju 1 maja 37 roku, podobno skutkiemprzykroci, jak wyrzdzi jej nieopatrznie skarcony Gajusz; mwiono nawet, e popeniasamobjstwo.

Gesty wobec rodziny byy jednak niczym w porwnaniu z liberalizmem Kaliguli w sprawachrodzinnych.Odwoa osoby zesane z przyczyn politycznych i zarazem rozkaza umorzy jeszczetrwajceprocesy.Spalipublicznieaktaprocesumatki ibraci,abyniktsinieobawia,ezostaniepocignitydoodpowiedzialnocizracjizoonychwtedyzezna.przysignawet,edokumentw

tych nie czyta. Nie przyjmowa w ogle donosw. Rozkaza odszuka i opublikowa dzieahistorykwopozycyjnych,palonezaTyberiusza;owiadczy,ezaleymuna tym,abypotomnomiaapenyobrazwydarze.Ponowipublikowanie rachunkwpastwowych,copraktykowanozaAugusta,aprzerwanozaTyberiusza.Wprowadziznaczneulgipodatkowe.Wygnazestolicyosobyznane z ekscesw seksualnych, a ze stanu ekwitw, czyli bogatych przedsibiorcw, usun ludziskalanych rnymi wystpkami. hojnie obdarowa natomiast wyzwolenic, ktra wiziona zaTyberiusza nawet podczas tortur nie obciya zeznaniami swegopatrona.Posommiast greckich,zgaszajcych gotowo wystawienia mu mnstwa posgw, odpowiedzia, e byoby to zbytkosztowne, wystarcz mu tylko cztery - co prawda w miejscach tak sawnych, jak na przykadOlimpia.Ludchwalisobiewietnojegoigrzysk,zwaszczatychwsierpniu37roku,kiedyotwartowityniAugustanaPalatynie.

Wpadzierniku37rokumodycesarzcikozaniemg.PrzeraenieprawdziweogarnoRzym.Itali, prowincje. Ludzie tumnie nocowali u stp Palatynu, trwonie nasuchujc wieci z paacu.Niektrzy lubowali, e gotowi s umrze, byle umiowany wadca wyszed z choroby. Zabijanotysicezwierztofiarnych.IKaligulawyzdrowia-nazgubRzymu.Byjuinnymczowiekiem.

NajpierwwysaswychoficerwdoTyberiuszaGemellusa.Rozkazalimupopenisamobjstwo,albowiem-takiebyouzasadnienie-wizapewneosobistenadziejezemiercicesarza.Cozresztchybaniemijaosizprawd.Kaligulazadanastpnie,abywszyscydokadniewywizalisizelubw, jakie skadali podczas jego choroby, gdy uchylanie si byoby rwnoznaczne zkrzywoprzysistwemiobrazbogw.Zmusi tedosamobjstwaojcaswejpierwszej, juzmarejony.Apodkoniec37rokubdcwiadkiemlubuPizonaiOrestylli,upodobasobiepannmodipoprostuzabrajpodczasceremoniijakswojon,potemzarwnienagleodprawi.

Rok38rozpoczsiwspaniaymiigrzyskami,alewjegopoowiezmaranagleukochanasiostracesarzaDruzylla.Ogoszonocikaobpubliczn.SamGajuszodczutmierbardzobolenie;do tego stopnia, e nawet nie chcia wzi udziau w pogrzebie. Druzyll uznano oficjalnie zabstwo, senator, ktryowiadczy, ewidzia jwstpujcdonieba, otrzyma250000 sestercwnagrody. Wspczeni pisarze, nawet wrodzy Gajuszowi, nie wspominaj nic o jego zwizkachmiosnychzDruzyll,wielenatomiastmwiotymautorzypniejsi;chybawicbytowymys.

WkilkamiesicypomiercicesarzpolubipiknLolliPaulin,dotychczasonMemmiuszaRegulusa,namiestnikaMacedonii.WmniejwicejtymeczasiezmusidopopenieniasamobjstwaMakrona, ktremu tyle zawdzicza, i jego on Enni, niegdy swoj kochank. Rozpoczo toacuchproceswprzeciwrnymznakomitymosobistociom.Oskaranonajczciejozystosunekw przeszoci doAgrypina Starszej,Nerona,Druzusa lub te o zbyt powcigliwy al po mierciDruzylli. Przy okazji wyszo na jaw, e akta procesw Agrypiny i jej synw wcale nie zostayzniszczonewpocztkachpanowaniaKaliguli;spalonowtedytylkojakieszpargay.

Od39rokucorazwyraniejdawaaosobieznazasytuacjafinansowapastwa,cesarzbowiemlekkomylnieroztrwoniwcigukilkunastumiesicyznacznezasobypieninepozostawioneprzezgospodarnego Tyberiusza.W jaki sposb znowu napeni skarbiec, nie rezygnujc z hulaszczegotrybu ycia? Najatwiejsz drog otwieray procesy i konfiskaty. Wyszukiwano wic przernepreteksty i kruczki prawne, aby zagarn niby to legalnie mienie bogaczy. W szczeglnociwznowionotakosawionezaTyberiuszaoskareniaoobrazmajestatu.Samcesarzzapowiedziatow programowej mowie przed senatem, ten za odwdziczy si uchwa ustanawiajc coroczne

witodlaupamitnieniafaktu,etakzbawiennadlapastwamowazostaawygoszona.

Waniew tymroku -nie jak twierdziSwetoniusz,bezporedniopomierciDruzylli -Kaligulaodby podr do Syrakuz na Sycylii. Zatrzyma si te nad Zatok Neapolitask, gdzie kazaskonstruowarodzajmostupontonowegomidzydwomaprzyldkami.Przyjedaponimkonnoinarydwanietamizpowrotem,azanimdwripretorianie.Skdtakipomys?Moecesarzchciazamisawmostu,ktrymniegdykrlperskiKserksesspibrzegiHellespontu?

W poowie wrzenia Kaligula ruszy szybko nad Ren. Projektowa wielk wypraw przeciwGermanom. Najpierw jednak wykryto tam przygotowania do zamachu stanu; by to spisekrzeczywisty. Jego senatorscy przywdcy ponieli mier, a poredniowmieszanew spisek siostrycesarza, Agrypin Modsz i Juli Liwill, wygnano na wyspy. Wadca wprawdzie tylko dotknstop germaskiego brzeguRenu, ale uznano to natychmiast za olniewajce zwycistwo. Podczasgdy prawdziwe i uwieczone sukcesami walki toczy tam namiestnik Galba (pniejszy cesarz),KaligulazimowaizbytkowawLugdunum,obecnymLyonie.RozstasizLolliPaulinipolubiCezoni, kobiet wprawdzie nieszczeglnej urody i obarczon trojgiem dzieci z poprzedniegomaestwa,leczwywierajcnaniegowielkiwpywzpowoduswejpomysowociwrozpucie;juw30dnipolubieurodziacreczk,ktrcesarzuznazaswoj.

PopowrociedoRzymuKaligularozkazaciswegogocia,krlaMauretanii,Ptolemeusza-byonwnukiemKleopatryiAntoniusza,mieliwicobajwsplnegoprzodka-ajegokrlestwowcielidoimperiumjakonowprowincj.Nabytek,monabyrzec,prawiebezkrwawy.

Nowa fala procesw politycznych i konfiskat majtkowych dostarczaa rodkw na wszelkiezachcianki wadcy i zabawy dworu. Wreszcie wiosn 40 roku cesarz poprowadzi legiony kupnocnym wybrzeom Galii, jakby przygotowujc wypraw do Brytanii. Bya to jednak tylkodemonstracja.Uznanojjednakzawielkiezwycistwo,poniewaprzypadkowozjawisiwobozieksi brytyjski zbiegy z wyspy. Syt wic chway Kaligula powrci do Rzymu i odby wjazdowacyjny.Przypomnijmy,eowacjauchodziazarodzajskromniejszegotriumfu.

Obecno cesarza w stolicy wzmoga powszechny lk i podejrzenia, terror za, jak to zwyklebywa, jeszczepodsycanastrojeopozycyjne,zwaszczawkrgachnajbardziejzagroonych, to jestsenatorskich.Powstawaywicspiski,ktrychwykrywaniestanowionowpoywkdopolitycznychrepresji.Wytworzyo si bdne koo, a raczej spirala za, niejako odpowiednik potgujcego siobduwadcy.

WrdosbnalicieznalazsitakesawnymwcaSeneka.Uratowasitylkodzikitemu,euznanogozasuchotnika,ktryjuniemaldogorywa-Kaligulawicuaskawiczowiekaskazanegoprzez sam natur. A tymczasem Seneka przey rzdy szaleca, w odwecie za za dni lkuodmalowa jegoportret dyszcynienawici. JuohydnabladoGajuszowegooblicza - to sowaSeneki-zdradzaajegoobd,podobniejakprzeraajcadzikooczugbokoosadzonych;ajakaszpetotaysiejcejgowy,jakmiesznachudogoleniwobecstppotwornych!

Wyksztacenie mia Kaligula, by tak rzec, przypadkowe, cho przyznawano mu pewn atwowymowyiniecodowcipnychpowiedze.ItaknaprzykadwietnieokreliaforystycznystylSeneki:piasek bez wapna. W swych upodobaniach niczym si nie rni od plebsu. Miowa walkigladiatorw,spronesztukiteatralne,atwepiosenkiiwyuzdanepopisytaneczne.Wrczpasjonowasiwycigamirydwanw.Caednieprzesiadywawstajni,aswegoulubionegokoniapodobnochcia

mianowakonsulem.Coprawda, zamiar tenmonaby te rozumie jako szyderstwoz senatorw,ktrych rola sprowadzaa si jedynie do przyklaskiwania najbardziej szaleczym, zbrodniczym igupimpomysomwadcy;czywtakiejsytuacjiniejestobojtne,ktopiastujenajwyszegodnoci-ko,osioczyczowiek?

SamegosiebieuznaKaligulazaboga.Wymagaodpowiedniejczci,identyfikowasizrnyminiebianami, najchtniej chyba z Jowiszem, kaza wznie sobie wityni w samym Rzymie,wyznaczykapanwdoskadaniaofiar-wrdnichswegostryjaKlaudiusza,ktrymgardzizato,e interesoway go tylko ksiki i historia; za przymusowy zaszczyt kapastwawybracy paciliswemubogumiliony.

Nadomiarwszystkichszalestwcesarzzaczszydzizoficerwgwardii.Dwajznich,KasjuszChereaiKorneliuszSabinuspoprzysiglimuzemst.Stosownymomentnadszedwdniu24stycznia41roku,gdynaPalatynieodbywaysiigrzyskadlauczczeniapamiciAugusta.Kaligulaogldaprzedstawieniaodranaiwyszedzteatrudopierowporzepoudniowej,abywypoczwpaacu.PoprzedzagoKlaudiuszwrazzdwomasenatorami.Citrzejskierowalisiwprostdogwnegogmachu,natomiastcesarzwrazzjednymtylkosenatoremzboczykukrytemuprzejciu,gdziestali

chopcyprzybyliazAzji,amajcywystpipniej.WdasiznimiwrozmowiwtymmomencieChereazadmuztyuciosmieczem.Ostrzezeliznosizobojczyka.Kaligulajkni

przebiegkilkanaciekrokw,aledrogzastpimuSabinuswbijajcmieczprostowpier.NalecegoKaligulrzuciasiresztaspiskowcw,zadajcmucznieokootrzydziesturan.Wchwil

potemzabitotejegoonCezoniicreczk.

V

KLAUDIUSZ

(TIBERIUSCLAUDIUSNERODRUSUS)

Urodzony1sierpnia10rokup.n.e.Zmar13padziernika54rokun.e.Panowaod25stycznia41rokudomiercijakoTiberiusClaudiusCaesarAugustusGermanicus.Pomiercizosta

zaliczonywpoczetbogwjako"DivusClaudius".

PRZYPADKIIHISTORIA

Gdyby nie tych kilka, moe kilkanacie krokw, gdyby nie wmoment nieuwagi i przypadek,jakeinaczejpotoczyybysilosyiKlaudiusza,iRzymu!Szedprzecietamtegodniastyczniowegozpalatyskiego teatrudopaacu tuprzedKaligul, leczniespostrzeg,ecesarzwpewnejchwilizboczykukrytemuprzejciu,gdzieczekaanagrupachopcwzAzji-imier.Klaudiuszidwajidcyznimsenatorzynieobejrzelisizasiebie;napewnoposzlibyzaKaligullubpoczekaliprzywejciu do korytarza, choby tylko przez grzeczno. Gdyby tak uczynili, Klaudiusz niechybniepodzieliby los cesarza, zostaby zabity, spiskowcy bowiem postanowili nie oszczdza nikogo zrodziny panujcej. A tymczasem ci trzej spokojnie przemierzyli dziedziniec i ju wchodzili dopaacu,gdynaglerozlegsiprzeraliwykrzyktrwogi,wybuchzgiek,powstaozamieszanie.

Przeraenie,bezad,panikaogarnycayPalatyn,apotemtakestolic.

Spiskowcy nie mieli adnego planu, co maj czyni dalej. Zrobili swoje i po prostu odeszli,natomiast onierze przybocznej stray germaskiej rozjuszeni mierci swego pana gotowi bylimordowa kadego, kto stan na ich drodze. Senat zebra si natychmiast w wityni Jowisza naKapitolu i liczni mwcy zaczli da przywrcenia republiki. Przecie nie ma ju adnegoprzedstawicieladynastii!Porawreszcie skoczyz jedynowadztwem, terrorem, szalecami rodzinJuliuszwiKlaudiuszw!Totekiedyzabjcacesarza,trybunKasjuszCherea,odwaysiwreszciestan pod wieczr przed senatem, otrzyma jako haso dla kohort miejskich sowo Libertas -wolno.Obradyprzecignysidopnejnocy,chobowiemwszyscydeklamowaliorepublice,bardzo wielu skrycie chciaoby utrzymania jedynowadztwa, kady za widzia jako przyszegocesarza - siebie. Postanowionowic przeoy debat na dzie nastpny, 25 stycznia. Lecz jeszczetegowieczorasytuacjaulegacakowitejzmianie.

Znalazsi,ocala,przedstawicielpanujcejrodziny!Senatzapomniaonim,niktbowiemnigdynietraktowagopowanie,nawetnajblisikrewni.

Przecie to jegomatka,Antonia, nazywaa gomonstrum zacztym, ale nie dokoczonymprzeznatur. I ona to, aby zobrazowa czyj tpot, uywaaporwnania:Jest gupszynawet odmegosynaKlaudiusza!

Take babkaLiwia, kobietamdra i przenikliwa, odnosia si do z pogard.Augustwola niepokazywa go publicznie, cho dostrzega w nim duo wewntrznej szlachetnoci i niekiedypodziwia trafno jego wypowiedzi. Tak, ale pewna wada wymowy sprawiaa, e wszystko, coKlaudiuszchciarzec,wypadaojakomiesznie.Ajeszczeto,echwilamitrzsamusigowa!Iepowczy jedn nog!Byy to zapewne skutki jakiej choroby przebytejw dziecistwie, nad tymjednakwspczeni ani si nie zastanawiali, ani te nie litowali.W ich odczuciu taka aparycja nielicowaa z godnoci powanego mczyzny i nie pozwalaa na czynne uczestnictwo w yciupolitycznym. Tote nie powierzano Klaudiuszowi nigdy adnych odpowiedzialnych urzdwpastwowychlubwojskowych.Przez50latpozostawawcieniu.lczatylkonadksikami,pisauczonetraktaty,grawkoci,oddawasichtnierozkoszomstouioa.

Honorowe godnoci, ktre piastowa za Kaliguli, przyniosy mu tylko upokorzenia i stratymaterialne, musia bowiem dobrze opaci owe zaszczyty. Doprawdy, senatorzy mieli racj nieuwzgldniajcwoglejegoosobywswychkalkulacjachpolitycznychpozamordowaniuKaliguli.

Pozbawieni dowdztwa onierze pocztkowo rwnie nie myleli o tym niemrawym dziwaku.Jednakektryznichkrcwieczorempoopustoszaychkomnatachpaacudostrzegczyjenogizakotarwerandy.Rozchyli zason iwycign -struchlaegoKlaudiusza.Chyba to onpierwszypowitagoradonieokrzykiem:AveCaesar-Witaj,Cezarze!Botebytoprawdziwydarbogwdlapretorianw,ktrzymusielimieswegopana,jakiegokolwiekpana,bynadalparadowa,byszcze,opywawprzywileje.Klaudiusz,przeniesionydokoszar,zosta tamokrzyknitycesarzemjeszczetegowieczora.Wcijednakdrazestrachu,wciniewiedzia,comaczynidalej,awrdludurozeszysipogoski,ewzitogodokoszartylkopoto,abydokonaegzekucji.

Na wie o tym wydarzeniu senat usiowa jeszcze pertraktowa z Klaudiuszem noc i dnianastpnego.SamegoKlaudiuszamoedaobysiprzekonaiodsun,albowiemwadzyniepragn,aleprzypadkowoujegobokuwtychdecydujcychgodzinachznalazsiyczliwyrwienik,mdrydoradca,przyjacielodlat-krljudejskiHerodAgrypa.ByonwnukiemHerodaWielkiego-tegoodrzeziniewinitek-aprzybyniedawnozPalestynydoRzymu,abyprowadzirozmowyzKaligul.TerazuznazastosownestanpostronieKlaudiusza,gdyspodziewasi-susznie,jakpokazaaprzyszo - e bdzie to korzystne i dla niego samego, i dla ludnoci Judei. Wreszcie, ju 25stycznia,nastpifaktdecydujcy:kohortymiejskie,dotychczaslojalnewobecsenatu,przyczyysidopretorianw.Senatmusiaustpi-uznaKlaudiuszazacesarza.

Klaudiuszowipomgwicprzypadek.Pomogaopieszao spiskowcw i senatorw.Aprzedewszystkimto,eprzezpwiekuniktgoniedostrzeganadworze,mgwicprzetrwawszystkieburze,intrygi,zbrodnie,ktrekolejnozabieraytyluprzedstawicielijegorodziny.

CESARZHISTORYK,HISTORIAICESARZ

Klaudiusz obj rzdy, ale od samego pocztku obarczay go w oczach arystokracji rzymskiejdwiewinycikie iniedodarowania.Popierwsze,miaaparycjniepowan,wrczmieszn.Podrugie,omielisipozostaprzyyciuipojawisiwnajbardziejniestosownymmomencie,kiedyszansa odrodzenia ustroju republikaskiego wydawaa si wyjtkowo realna. Trudno si zatem

dziwi, e opinie wspczesnych pisarzy s zdecydowanie niechtne Klaudiuszowi i stronnicze,wszyscyonibylibowiemw jakim stopniuzwizaniz senatem.Acpowiedzieo takimSenece,wietnym mistrzu sowa, ktry mia osobiste powody, by po prostu nienawidzi Klaudiusza!Poniewa zachoway si wanie dziea literackie i byy czytywane przez wieki, dokumenty zainnegotypuprzetrwaytylkowszcztkachiznanesjedyniespecjalistom,powstawwiadomociEuropejczykw bardzo niepochlebny obraz tego wadcy. Owszem, w ostatnich dziesicioleciachpojawiy si prace prbujce zmieni w portret na bardziej obiektywny, co odbio si nawet wutworach literackich - na przykad w znanych powieciach Roberta Gravesa - ale do penej,rzetelnej, zrwnowaonej oceny postaci i rzdw Klaudiusza jeszcze daleko. I waciwie niewiadomo, czy bdzie ona kiedykolwiek moliwa, skoro rda podstawowe, to jest pismahistorykw,sskaoneniechci,innezazachowaysiwefragmentach.Trzebatewystrzegasipopadania,przezprzekor,wdrugskrajno-tendencjdowybielaniaiwychwalaniacesarza,ktrymiajednakwady-jednetylkomieszne,innebardziejprzykre.

Sprawa ta stanowi rwniewyrazisty przykadwadztwa, jakie sprawuje nadnaszymwidzeniemprzeszociobrazraznakrelony.Acdopiero,

jeli jego twrcamispisarze tejmiarycoTacyt iSeneka!Ktomieli sikonkurowaznimipodwzgldemformywypowiedzi,ktzdobdzie takiautorytet,umocnionyopiniwieluwiekw?Wynikastdwniosekoczywisty,ktrywinnidobrzesobieuwiadomiwszyscysprawujcywadzwjakimkolwiek kraju i w jakiejkolwiek epoce: potomno osdza politykw nie wedug ichrzeczywistych czynw, lecz wedug dzie pisarzy danego okresu. Std wskazwka: yj dobrze zludmi pira, a pami o tobie bdzie te dobra i trwaa, oczywicie, jeli potrafisz odrnizwykego pochlebc od czowieka z prawdziwym talentem i znosi cierpliwie jego fanaberie,dziwactwa,zoliwostki,nierzadkieprzywaryApollinowejbraci.

Jakescharakteryzowawramachtakciasnychpostaniewtpliwiekontrowersyjn,sprawiedliwierozoy blaski i cienie?Naley chybawskaza przedewszystkim fakty najwaniejsze, a zarazembezsporne i dobrze powiadczone, zaczynajc od pierwszych dni nowego panowania, by potemprzejdorzeczowego,aniechronologicznegogrupowaniapewnychkwestii.

ZabjcyKaligulizostaliskazaninamier.Klaudiuszniemgpostpiinaczej.Wprawdziesamnienawidziswegobratanka,aleprzeciebyoncesarzem,azabjstwobezwyrokujestzawszetylkomorderstwem imusi zostaukarane, abynie stwarzagronegoprecedensu. jednoczeniewszakeogoszono pen amnesti zawypowiedzi i czyny popenionewdniach 24 - 25 stycznia.Ustawy izarzdzenia z okresu poprzedniego panowania poddano skrupulatnej rewizji, a wiele z nich,zwaszcza podatkowych, uchylono. Przeprowadzono dokadn rewizj procesw i przejrzano listywiniw, a nastpnie uwolniono prawie wszystkich zatrzymanych z wyjtkiem rzeczywistychprzestpcw.Uwiziononatomiastniewolnikwiwyzwolecw,ktrzywminionymokresieskadalidonosynaswychpatronw.OdwoanozwygnaniaosobyskazaneprzezKaligul,wrdnichtakedwiejegosiostry,JuliiAgrypin.Majtki,ktreskonfiskowanozaTyberiuszaiKaliguli,obecniezwrconodawnymwacicielomlubichspadkobiercom.Iwreszciezakazanownoszeniaoskareoobrazmajestatu.

Powiekto,ezazwyczajnowerzdyrozpoczynajsiodseriisensownychposuni ipiknychgestw,ktrejednakwmiarupywuczasustopniowonikn,gasn,zamieraj,iwszystkopowracadodawnego,tojestzegostanurzeczy.TakprzeciebyoizaKaliguli!Prawda.Alewtymwypadku

gwn zasad praworzdnoci utrzymano przez cae panowanie, cho oczywicie zdarzay sipotknicia, bdy, a nawet naduyciaw niektrych sprawach szczeglnych. Jeli zresztKlaudiuszama tepryncypia, towinaniezawsze leaapo jegostronie. I tak juw42roku,czyliwdrugimpanowania, namiestnik Dalmacji, Kamillus Skrybonian proklamowa przywrcenie republiki;natychmiast przyczyo si do wielu senatorw, wci gardzcych nowym cesarzem. Legionywszake nie popary namiestnika, republika bowiem bya im obca, a ustrj obecny zadowala.Rewoltwicatwostumiono,ajejprzywdcwukaranosurowo.

Klaudiusz traktowa powanie swoje obowizki. By w ogle czowiekiem niezmordowanejpracowitoci.O tym wiadczy choby fakt, e nawet jakowadca imperium nie zaniecha studiwhistorycznych i pisarstwa. W sumie dorobek tych jego zamiowa przedstawia si imponujco:Autobiografii ksig 8; Historii wojen domowych ksig 40; Historii Etruskw ksig 20; HistoriiKartaginy ksig 8. Byy te inne. Wida w zainteresowaniach wpyw wielkiego dziejopisarzaLiwiusza,ktregobyuczniem.

PosiadrwniewietnznajomoliteraturyijzykaGrekw.Coprawdajegorozmylanianadsprawami jzyka prowadziy te do pewnych dziwactw; jednym z nich byo na przykadwprowadzenie trzech nowych liter do alfabetu. Aby uczci uczonego cesarza, jego koledzy -oczywicie w zakresie nauki - w sawnym Muzeum Aleksandryjskim zaoyli nowy instytut,Claudianum, gdziemiano studiowa i kadego rokuodczytywawcaociHistoriEtruskworazHistori Kartaginy. Lecz nic si nie dochowao z Klaudiuszowego pisarstwa poza nikymifragmentami.Monabywictwierdzi,esababyaichtreiforma,skoropotomnoniedbaaoteksigi.Istotnie,stylKlaudiuszawydajesiniekiedydziwaczny,atokwywodwczstoprzerywayprzypadkowedygresje.Jelinatomiastchodziotre,tozachowaneurywkiwykazuj,eautorzebracennymateria.

A jego zajcia jako panujcego? Ot wanie styl edyktw, mw, rozporzdze dowodziniezbicie, e redagowa je osobicie, rozpatrujc sprawywielkiej imaej wagi; decyzjew istociewydaj si trafne. Samo rozeznanie si w mnogoci problemw ogromnego pastwa wyma