Śląskie Sprawozdania ArcheologiczneTom 56, s. Wrocław 2014

Agata Hałuszkoa

POCHÓWEK KULTURY LENDZIELSKIEJ ZE STANOWISKA NR 14 W JORDANOWIE ŚLĄSKIM

Abstract:

Key words: Jordanów Śląski, Lengyel culture, human skeletal remains, Neolithic burials

Archeologiczne badania ratownicze na stanowisku nr 14 w Jordanowie Śląskim (AZP 85-27) prowadzone były przez zespół badawczy firmy AKME Zdzi-sław Wiśniewski Sp. z o.o. z Wrocławia pod kierownictwem mgra Przemysława Guszpita, w okresie 23. 06. - 20. 08. 2014 r. Pracami wykopaliskowymi związanymi z przebudową skrzyżowania drogi krajowej nr 8 i drogi powiatowej nr 2075D obję-to obszar około 14 arów. Na przebadanym terenie stwierdzono obecność artefak-tów związanych z wieloetapowym osadnictwem, począwszy od wczesnego neolitu, aż po czasy nowożytne. Stanowisko archeologiczne nr 14 w Jordanowie Śląskim położone jest na obszarze mezoregionu Równiny Wrocławskiej, będącej częścią Niziny Śląskiej. W odległości około 800 m na wschód od stanowiska płynie rzeka Ślęza, a 600 m na południe, wpadająca do niej rzeka Oleszna. Położone jest ono na terenie nieznacz-nie wyeksponowanym, na wysokości 154,25 – 155,55 m n.p.m. Omawiane stanowisko odkryte zostało w czasie badań powierzchnio-wych, prowadzonych przez niemieckich badaczy w latach 30. XX wieku. Uznano je za osadę kultury łużyckiej z IV-V okresu epoki brązu. W ramach prac weryfi-kacyjnych AZP, prowadzonych w latach 90. XX wieku, przez Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Oddział we Wrocławiu, pod kierunkiem prof. dr. hab. Grzegorza Domańskiego, chronologię stanowiska poszerzono o III okres epoki brązu.a A. Hałuszko, agata.antropo@gmail.com, Uniwersytet Wrocławski, Studia Doktoranckie Nauk o Kulturze, ul. Szewska, 48 50-139 Wrocław.

Anthropological analysis was conducted by means of standard methods and included one skeleton of Lengyel culture. The analysis was determined sex, age-at-death, stature, postcra-nial nonmetric traits and paleopathological lesions. Skeletal human remains had been identi-fied as a female 32-38-year-old of stature 151-159 cm.

5-12

6 A. Hałuszko

Ryc. 1. Jordanów Śląski, pow. wrocławski, stan. 14, ob. 2. Inwentarz kostny (rys. A. Hałuszko)

7Pochówek kultury lendzielskiej ze stanowiska nr 14 w Jordanowie Śląskim

MATERIAŁ I METODY

Analizie antropologicznej poddany został szkielet z grobu nr 14 (14/2) kultury lendzielskiej. Stan zachowania szkieletu oceniono jako dobry (Henderson 1987; Baxter 2004). Materiał kostny to niewielka liczba kości czaszki (ryc. 1), więk-szość kości szkieletu postkranialnego była zdefragmentowana. Poddano je rekon-strukcji, i dzięki temu możliwe było dokonanie niektórych pomiarów antropome-trycznych kości długich. Na podstawie zrekonstruowanych kości określono wiek w chwili śmierci, płeć osobnika, przyżyciową wysokość ciała, cechy niemetryczne szkieletu postkranialnego oraz zidentyfikowano zachowane na kościach zmiany paleopatologiczne, oraz płeć i wiek w chwili śmierci W celu określenia płci osobnika wykorzystano kompleksową metodę oceny płci (KMOP) oraz cechy niemetryczne zaobserwowane na kościach mied-nicznych (Ubelaker 1978; Ferembach, Schwidetzky, Stloukal 1980; Piontek 1985; Stloukal 1999). Wiek w chwili śmierci określono głównie na podstawie zmian za-obserwowanych na powierzchni spojenia łonowego i powierzchni uchowatej ko-ści miednicznych, jak również stanu zachowanego uzębienia, stopnia starcia ko-ron zębowych oraz pośrednio w oparciu o stopień skostnienia poszczególnych elementów kośćca z wykorzystaniem obrazowania RTG (Hunger, Rother 1978; Ubelaker 1978; Buikstra, Ubelaker 1994; Hałuszko 2006). Zęby numerowano wg systemu Viohla (tab. 1), a zasięg i zaawansowanie ubytków atrycyjnych za-chowanego uzębienia określano w oparciu o wskaźnik starcia zębów wg Milesa (za: Martin, Knussmann 1988). Na podstawie najlepiej zachowanch fragmentów szkieletu, w oparciu o wyżej wymienione metody badawcze określono, że są to kości osobnika płci żeńskiej, w wieku w chwili śmierci adultus/maturus (32 – 38 lat).

RENTGENODIAGNOSTYKA

Na podstawie analizy zdjęć RTG, w rzucie a - p zdiagnozowano u tego osobni-ka bardzo słabo zaznaczone linie Harrisa (Byers 1991; Beom et al. 2014; ryc. 2a); nie są one dobrze widoczne makroskopowo i sięgają 1/3 szerokości dystalnej części przy-nasadowej lewej kości piszczelowej. Ich dystalne położenie, względem środkowej części trzonu, sugeruje późne ich powstanie (Byers 1991). Linie Harrisa uważane są za niespecyficzny wyznacznik stresu okresu wzrostu osobników, ale też za pew-nego rodzaju cechę osobniczą wynikającą z przyspieszonego wzrostu w okresie pokwitaniowym (Byers 1991; Lorkiewicz 2012; Beom et al. 2014).

ANTROPOMETRIA

Pomiarów antropometrycznych kości szkieletu postkranialnego dokona-no według standardów przyjętych za Martin, Knussmann (1988; tab. 2, 3) W opar-ciu o najważniejsze pomiary kości kończyn, możliwe było ustalenie wskaźników masywności kości długich, które przedstawiają się następująco: kość ramienna

8 A. Hałuszko

Ryc. 2. Jordanów Śląski, pow. wrocławski, stan. 14, ob. 2. Cechy niemetryczne i paleopatologiczne zlokalizowane na kościach piszczelowych: a - obraz RTG ukazujący

linie Harrisa w części dystalnej lewej kości piszczelowej; b - widok od przodu z wyraźnymi powierzchniami kucznymi na nasadach dalszych; c - powiększenie nasad

bliższych; d - powiększenie nasad dalszych z powierzchniami kucznymi (fot. A. Hałuszko)

9Pochówek kultury lendzielskiej ze stanowiska nr 14 w Jordanowie Śląskim

Ryc. 3. Jordanów Śląski, pow. wrocławski, stan. 14, ob. 2. Cechy niemetryczne kości ramiennych i udowych: a - kości ramienne; b - nasady dalsze kości ramiennych z septal

aperture - widok od przodu ; c - nasady dalsze kości ramiennych z septal aperture - widok od tyłu; d - kości udowe; e - powiększenie nasad dalszych kości udowych

(fot. A. Hałuszko)

10

prawa -18,2; kość łokciowa lewa -12,7; kość promieniowa lewa -15,9 oraz prawa -16,2. Określono także przyżyciową wysokość ciała, bazując na sześciu najczęściej wykorzystywanych metodach zaproponowanych przez Manouvrier (1893), Pear-son (za: Piontek 1985), Trotter – Glesser (1952), Bach (za: Piontek 1985), Ousley (1995), Ruff et al. (2012) dla szkieletów osobników dorosłych (tab. 4). Jednocześnie należy zaznaczyć, że najczęściej używanymi metodami do obliczania przyżyciowej wysokości ciała osobników, są metody zaproponowane przez Manouvrier, Pearson, Trotter-Glesser (za: Lorkiewicz 2012) oraz nowa metoda Ruff et al. (2007; 2012), które ze względu na metodyczne podstawy ich opracowania najlepiej odzwiercie-dlają strukturę wzrostu populacji kultur neolitycznych. Przedstawione dane do-tyczące pomiarów kości długich wskazują na niskorosłość tego osobnika (około 151-159 cm).Biorąc pod uwagę stwierdzone linie Harrisa w częściach przynasado-wych kości piszczelowych, można wnioskować o niekorzystnych warunkach życia w młodości, włączając niedobory ilościowe i jakościowe diety oraz choroby pa-sożytnicze, które w znacznej mierze ograniczyły proces jego wzrastania. Pomiary te są zgodne z opracowaniami antropologicznymi szkieletów kultury lendzielskiej z innych stanowisk archeologicznych (Lorkiewicz 2012).

CECHY EPIGENETYCZNE

Określono także, zachowane na szkielecie postkranialnym, cechy nieme-tryczne takie jak: M3 mandibulae, septal aperture, facies Poirieri, Charles' facets, vastus notch/vastus fossa, facies medialis/lateralis conquiniscis (squatting facets) wg: Finnegan (1978), Buikstra, Ubelaker (1994) i Malinowski, Bożiłow (1997). Zi-dentyfikowane cechy niemetryczne (septal aperture, facies Poirieri, Charles' facets, squatting facet) wskazują na wykonywanie powtarzalnych czynności ("daily activi-ty") przez tego osobnika (ryc. 2, 3). Zaobserwowane powierzchnie związane z tzw. pozycją kuczną, czyli facies Poirieri, Charles' facets, vastus notch/vastus fossa, facies medialis/lateralis conquiniscis, zauważalne na częściach proksymalnych i dystalnych kości udowych (ryc. 3d, e), dystalnych kości piszczelowych (ryc. 2c, d) oraz rzep-kach, mogą świadczyć o codziennym przyjmowaniu przez osobnika tej właśnie po-zycji. Pomimo, że mamy w tym przypadku do czynienia z całym zestawem tzw. cech kucznych, które powstają również podczas intensywnego chodzenia lub biegania, to jednak nie można wykluczyć, że występowanie tych powierzchni nie stanowi wy-znacznika przynależności populacyjnej (Dixit et al. 2012; Szczepanek 2013).

PODSUMOWANIE

Stresy biomechaniczne, żywieniowe czy też pośrednio chorobowe wi-doczne na szkielecie byłyby efektem warunków bytowych, w których przebywała kobieta. Zaobserwowane nieliczne paleopatologie (słabo wyrażone linie Harri-sa) oraz cechy niemetryczne szkieletu postkranialnego, w przyszłości posłużą do porównań antropologicznych, na podstawie których będzie można wnioskować

A. Hałuszko

11

o trybie życia i wzajemnych powiązaniach osobników kultury lendzielskiej z róż-nych stanowisk archeologicznych.

LITERATURA

Baxter K. 2004 Extrinsic factors that affect the preservation of bone, Nebraska Anthropologist 19, 38-45.Beom J., Woo E. J., Lee I. S., Kim M. J., Kim Y. S., Oh C. S., Lee S. S., Lim S. B., Shin D. H. 2014 Harris lines observed in human skeletons of Joseon Dynasty, Korea, Anatomy and Cell Biology 47(1), 66-72.Buikstra J. E., Ubelaker D. H. 1994 Standards for data collection from human skeletal remains. Proccedings of a Seminar at The Field Museum of Natural History, Arkansas Archaeological Survey Research Series, 44.Byers S. 1991 Technical note: Calculation of Age at Formation of Radiopaque Transverse Lines, American Journal of Physical Anthropology 85, 339-343.Dixit S. G., Kaur J., Kakar S. 2012 Racial variation on articular surface of talus (astragalus) in North Indian popula- tion, Journal of Forensic and Legal Medicine 19, 152-157.Ferembach D., Schwidetzky I., Stloukal M. 1980 Recommendations for Age and Sex Diagnoses of Skeletons, Journal of Human Evolution 9, 459-517.Finnegan M. 1978 Non-metric variation of the infracranial skeleton, Journal of Anatomy 125, 23-37.Hałuszko A. 2006 Szacowanie wieku osobników dorosłych z grobów ciałopalnych, Funeralia Led- nickie 8, 35-38.Henderson J. 1987 Factors determining the state of preservation of human remains, (w:) A. Bod- dington, A. N. Garland, R. C. Janaway (red.), Death, decay, and reconstruction: approaches to archaeology and forensic science, Manchester, Manchester Univer- sity Press: 43-54. Hunger H., Rother P. 1978 Alterbestimmumng am Skelet: Schädel. (w:) H. Hunger, D. Leopold (red.), Iden- tifikation, Johann Ambrosius Barth, Leipzig: 163-168.Lorkiewicz W. 2012 Biologia wczesnorolniczych populacji ludzkich grupy brzesko - kujawskiej kultury lendzielskiej (4600 - 4000 BC), Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.Malinowski A., Bożiłow W. 1997 Podstawy antropometrii. Metody, techniki, normy, Warszawa – Łódź, PWN.Manouvrier L. 1893 La determination de la taille d'après les grands os des membres, Memoires de la Societe d'Anthropologie de Paris, 2e série 4, 347–402.

Pochówek kultury lendzielskiej ze stanowiska nr 14 w Jordanowie Śląskim

12

Martin R., Knussmann R. 1988 Anthropologie. Handbuch der vergleichenden Biologie den Menschen. Band I: Wessen und Methoden der Anthropologie. Stuttgart – New York, Gustav Fischer Verlag.Ousley S. 1995 Should we estimate biological or forensic stature. Journal of Forensic Science 40(5), 768-773.Piontek J. 1985 Biologia populacji pradziejowych. Zarys metodyczny, UAM Poznań.Ruff C. 2007 Body size prediction from juvenile skeletal remains. American Journal of Phy- sical Anthropology 133, 698-716.Ruff C. B., Holt B. M., Niskanen M., Sladék V., Berner M., Garofalo E., Garvin H. M., Hora M., Maijanen H., Niinimäki S., Salo K., Schuplerová E., Tompkins D. 2012 Stature and body mass estimation from skeletal remains in the European Holo- cene. American Journal of Physical Anthropology 148, 601–617. doi: 10.1002/ ajpa. 22087.Stloukal M. 1999 Antropologie. Přiručka pro stadium kostry, Praga: Narodni muzeum.Szczepanek A. 2013 Analiza antropologiczna szkieletów (w:) M. M. Przybyła, A. Szczepanek, P. Wło- darczak (red.), Koszyce, stanowisko 3. Przemoc i rytuał u schyłku neolitu, Ocalone Dziedzictwo Archeologiczne 4: 65-91.Trotter, M., Gleser G. C. 1952 Estimation of stature from long limb bones of American Whites and Negroes. American Journal of Physical Anthropology 10, 463–514.Ubelaker D. H. 1978 Human Skeletal Remains, Chicago: Aldine Publishing Company.

A. Hałuszko