PLAN ZAGOSPODAROWANIA

PRZESTRZENNEGO WOJEWÓDZTWA

KUJAWSKO-POMORSKIEGO

OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE

2015r.

Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku

ZESPÓŁ AUTORSKI

Sławomir Flanz - projektant prowadzący

Joanna Dembowska

Konrad Kaszuba

Izabela Lewandowska

Szymon Piotr Bryzgalski

WSPÓŁPRACA TECHNICZNA

Ewa Birek

Beata Hennig

Aleksandra Lewandowska

Joanna Paradowska

GENERALNY PROJEKTANT PLANU

mgr Antoni Pawski

DYREKTOR K-PBPPiR WE WŁOCŁAWKU

mgr Antoni Pawski

3

Spis treści

1. WSTĘP ............................................................................................................. 5

1.1 Przedmiot, cel, zakres i metody opracowania ................................................................... 5

1.2 Wykorzystane materiały ................................................................................................... 6

1.3 Ogólna charakterystyka województwa kujawsko-pomorskiego ....................................... 7

2. DIAGNOZA STANU I FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA ............ 11

2.1 Charakterystyka zasobów, stanu i zagrożeń elementów przyrodniczych ....................... 11

2.1.1 Położenie geograficzne ............................................................................................. 11

2.1.2 Budowa geologiczna, rzeźba terenu ......................................................................... 13

2.1.3 Surowce naturalne .................................................................................................... 20

2.1.4 Szata roślinna, fauna, różnorodność biologiczna ..................................................... 26

2.1.5 Gleby ........................................................................................................................ 37

2.1.6 Wody powierzchniowe i podziemnne ...................................................................... 40

2.1.7 Warunki klimatyczne, powietrze .............................................................................. 50

2.1.8 Klimat akustyczny .................................................................................................... 57

2.1.9 Pola elektromagnetyczne .......................................................................................... 62

2.1.10 Poważne awarie poważne awarie przemysłowe ..................................................... 63

2.1.11 Zagrożenia powodzią, suszą, osuwiskami .............................................................. 66

2.2 Zasoby przyrodnicze, walory krajobrazowe i ich ochrona prawna ................................ 73

2.2.1 Powiązania przyrodnicze w układzie europejskim i krajowym ............................... 73

2.2.2 System obszarów prawnie chronionych ................................................................... 78

3. PREDYSPOZYCJE I DETERMINANTY ZAGOSPODAROWANIA

PRZESTRZENNEGO WYNIKAJACE Z ZASOBÓW, STANU I

FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA .................................................... 95

3.1 Wstępna prognoza dalszych zmian zachodzących w środowisku, polegająca na

określeniu kierunków i możliwej intensywności przekształceń oraz degradacji środowiska,

które może powodować dotychczasowe użytkowanie i zagospodarowanie ......................... 95

3.2 Charakterystyka wyodrębnionych jednostek przyrodniczo-krajobrazowych ............... 101

4

3.3 Przyrodnicze predyspozycje do kształtowania struktury funkcjonalno-przestrzennej, w

tym wskazanie obszarów do pełnienia funkcji przyrodniczych.......................................... 107

3.4 Ocena przydatności środowiska, możliwości rozwoju i ograniczeń dla różnych rodzajów

użytkowania i form zagospodarowania............................................................................... 111

4. OKREŚLENIE UWARUNKOWAŃ EKOFIZJOGRAFICZNYCH -

WNIOSKI DO PROJEKTU PLANU ........................................................ 114

załącznik graficzny w skali 1:100 000

5

1. WSTĘP

1.1 Przedmiot, cel, zakres i metody opracowania

Opracowanie ekofizjograficzne do studium uwarunkowań i kierunków

zagospodarowania przestrzennego lub jego zmiany sporządza się obligatoryjnie na mocy z

art. 72 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U.

z 2013 r., poz. 1232 z późniejszymi zmianami).

Na podstawie art. 72 ust. 6 ww. ustawy Minister Środowiska wydał w dniu 9 września

2002 r. Rozporządzenie w sprawie opracowań ekofizjograficznych (Dziennik Ustaw Nr 155,

poz. 1298 z 23 września 2002 r.), w którym zostały określone rodzaje i zakres opracowań

ekofizjograficznych. Na potrzeby projektu planu zagospodarowania przestrzennego

województwa lub jego zmiany sporządza się opracowanie ekofizjograficzne podstawowe.

Przedmiotem opracowania jest sporządzenie opracowania ekofizjograficznego na

potrzeby planu zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego. Dla

obszaru województwa kujawsko-pomorskiego zostanie sporządzony projekt planu

zagospodarowania przestrzennego, zgodnie z Uchwałą Nr LIV/823/14 Sejmiku Województwa

Kujawsko-Pomorskiego z dnia 27 października 2014 r. w sprawie przystąpienia do

sporządzenia do sporządzenia planu zagospodarowania przestrzennego województwa

kujawsko-pomorskiego. Plan ten zastąpi dotychczas obowiązujący Plan zagospodarowania

przestrzennego województwa, który został przyjęty Uchwałą Nr XI/135/03 Sejmiku

Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 26 czerwca 2003 r. (Dziennik Urzędowy

Województwa Kujawsko-Pomorskiego nr 97, poz. 1437).

Zakres terytorialny opracowania ekofizjograficznego obejmuje teren całego

województwa kujawsko-pomorskiego.

Opracowanie ekofizjograficzne jest dokumentacją charakteryzującą poszczególne

elementy środowiska przyrodniczego i kulturowego na obszarze objętym opracowaniem i w

jego otoczeniu, w ich wzajemnym powiązaniu. Wykonywane jest z wyprzedzeniem prac

planistycznych, w celu:

dostosowania funkcji, struktury i intensywności zagospodarowania przestrzennego do

uwarunkowań przyrodniczych,

zapewnienia trwałości podstawowych procesów przyrodniczych,

zapewnienia warunków odnawialności zasobów przyrodniczych,

eliminowania lub ograniczania zagrożeń i negatywnego oddziaływania na środowisko

i zdrowie ludzi.

Zakres opracowania ekofizjograficznego obejmuje:

charakterystykę i diagnozę stanu i funkcjonowania środowiska przyrodniczego i

kulturowego,

wstępną prognozę dalszych zmian w środowisku, które może powodować

dotychczasowe użytkowanie i zagospodarowanie,

określenie przyrodniczych predyspozycji funkcjonalno-przestrzennych i przydatności

do użytkowania i zagospodarowania,

określenie uwarunkowań ekofizjograficznych formułowanych w postaci wniosków.

6

Przy sporządzeniu niniejszego opracowania ekofizjograficznego wykorzystano

metody opisowe i analityczne. Opisano zasoby środowiska obszaru województwa kujawsko-

pomorskiego w zakresie poszczególnych elementów abiotycznych i biotycznych środowiska:

budowy geologicznej, rzeźby terenu, surowców naturalnych, szaty roślinnej, fauny,

różnorodności biologicznej, gleb, wód powierzchniowych i podziemnych, powietrza,

warunków akustycznych, pól elektromagnetycznych, poważnych awarii, zagrożeń

naturalnych i antropogenicznych oraz obszarów prawnie chronionych.

Dokonano analizy stanu środowiska ze szczególnym uwzględnieniem wyników pomiarów i

ocen Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy. Wykorzystano także

dane i materiały wielu instytucji, w tym: Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w

Bydgoszczy, Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w

Toruniu, Urzędu Statystycznego w Bydgoszczy, Uniwersytetu Techniczno-Przyrodniczego w

Bydgoszczy, Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, Państwowego Instytutu

Geologicznego, Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Poznaniu i

Warszawie, Polskiej Akademii Nauk w Białowieży, Instytutu Upraw, Nawożenia i

Gleboznawstwa w Puławach.

Integralną częścią opracowania ekofizjograficznego jest załącznik graficzny

sporządzony na podkładzie aktualnej mapy sytuacyjno-wysokościowej w skali 1 : 50 000.

Zostanie wydrukowany w skali 1 : 100 000. Załącznik zawiera kartograficzny obraz

uwarunkowań ekofizjograficznych terenu objętego opracowaniem – województwa kujawsko-

pomorskiego w jego granicach administracyjnych i jego najbliższego otoczenia, w zakresie

przestrzennym wykazującym związki z przedmiotem opracowania.

1.2 Wykorzystane materiały

Do sporządzenia niniejszego opracowania ekofizjograficznego posłużyły dostępne

prace dokumentacyjne, analityczne i studialne oraz opracowania kartograficzne dotyczące

problematyki środowiska przyrodniczego lub jego poszczególnych komponentów, a także

problematyki sozologicznej. Wykorzystano także opracowania niepublikowane i materiały

własne Biura. Spośród wykorzystanych dokumentów i opracowań, w szczególności wymienić

należy:

- Przyroda Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Kujawsko-Pomorski Urząd

Wojewódzki, Wojewódzki Konserwator Przyrody, Bydgoszcz, 2001 r.,

- Raport o stanie przyrody województwa kujawsko-pomorskiego, stan na dzień 30

kwietnia 2004 r., Kujawsko-Pomorski Urząd Wojewódzki, Wojewódzki Konserwator

Przyrody, Bydgoszcz 2004,

- Raporty o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego, Biblioteka

Monitoringu Środowiska, WIOŚ Bydgoszcz, 1999-2014 r.,

- Informacja o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2014 roku,

Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w

Bydgoszczy, Bydgoszcz 2015,

7

- Roczna ocena jakości powietrza atmosferycznego w województwie kujawsko-

pomorskim za rok 2014, Inspekcja Ochrony Środowiska, Wojewódzki Inspektorat

Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2015,

- Program ochrony środowiska województwa kujawsko-pomorskiego z planem

gospodarki odpadami województwa kujawsko-pomorskiego na lata 2011-2014 z

perspektywą na lata 2015-2018, przyjęty Uchwałą Nr XVI/299/11 Sejmiku

Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 19 grudnia 2011 r.,

- Marszelewski W., Burak S., Solarczyk A., Jeziora województwa kujawsko-

pomorskiego, Kujawsko-Pomorski Urząd Wojewódzki, Wydział Ochrony

Środowiska, Bydgoszcz 2000,

- Przyroda Ziemi Chełmińskiej i obszarów przyległych, Urząd Marszałkowski

Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Polski Klub Ekologiczny Okręg Pomorsko-

Kujawski, Toruń 2000,

- Warunki przyrodnicze produkcji rolnej w województwie bydgoskim, IUNG Puławy,

1986 r.,

- Warunki przyrodnicze produkcji rolnej w województwie toruńskim, IUNG Puławy,

1982 r.,

- Warunki przyrodnicze produkcji rolnej w województwie włocławskim, IUNG Puławy,

1989 r.,

- http://www.bdl.lasy.gov.pl/

- http://natura2000.gdos.gov.pl/

- www.kzgw.gov.pl

- Województwo kujawsko-pomorskie. Obszary chronione. Mapa w skali 1:250 000,

2007, Wojewoda Kujawsko-Pomorski, Bydgoszcz,

- Dane Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy, Delegatura

w Toruniu,

- Dane i materiały Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu,

- Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na 31.XII.2013 r., PIG Warszawa

2014,

- Kondracki J., Geografia fizyczna Polski, PWN Warszawa 1980.

1.3 Ogólna charakterystyka województwa kujawsko-pomorskiego

Województwo kujawsko-pomorskie położone jest w północnej części kraju, nad Dolną

Wisłą, Brdą, Drwęcą i Notecią. Posiada tranzytowy charakter w relacjach Skandynawia -

Europa Południowa oraz Kraje Bałtyckie i Rosja - Europa Zachodnia.

Pod względem zajmowanej powierzchni (17971 km2) oraz liczby mieszkańców

(2092,6 tys.) województwo należy do średnich w skali kraju jednostek administracyjnych,

zajmując 10 lokatę w obydwu cechach. Gęstość zaludnienia, wynosząca 116 osób/km2, jest

nieco niższa od średniej krajowej (123). Na uwagę zasługuje fakt, iż obszary wiejskie cechują

się wyrównanym wskaźnikiem gęstości zaludnienia - różnica pomiędzy skrajnymi powiatami

jest zaledwie około 2-krotna. Najwyższym wskaźnikiem gęstości zaludnienia na obszarach

wiejskich odznaczają się gminy sąsiadujące z największymi miastami województwa:

Osielsko, Białe Błota (Bydgoszcz), Lubicz (Toruń), Fabianki (Włocławek).

http://www.bdl.lasy.gov.pl/

8

Tabela 1 Stan geodezyjny i kierunki wykorzystania powierzchni województwa

WYSZCZEGÓLNIENIE

2005 2011 2012 2013

w hektarach w

odsetkach

na 1000

mieszkań-

cówa

w ha

Powierzchnia ogólna 1796972 1797134 1797134 1797134 100,0 857,2

Użytki rolne 1188145 1176826 1175041 1172622 65,2 559,3

grunty orne 993935 994963 993935 993976 55,3 474,1

sady 18446 15498 14965 13729 0,8 6,5

łąki trwałe 88568 84714 84516 84384 4,7 4,0

pastwiska trwałe 51875 47860 47747 47587 2,6 22,7

grunty rolne zabudowane 24006 23571 23664 22957 1,3 11,0

grunty pod stawami 1615 2092 2127 1968 0,1 0,9

grunty pod rowami 9701 8128 8087 8021 0,4 3,8

Grunty leśne oraz zadrzewione 430507 437199 437949 438536 24,4 209,2

i zakrzewione

lasy 420327 427147 427843 428254 23,8 204,3

grunty zadrzewione i zakrzewione 10179 10052 10106 10282 0,6 4,9

Grunty pod wodami powierzchniowymi 46582 47882 47888 48073 2,7 22,9

płynącymi 39162 43177 43272 43347 2,4 20,7

stojącymi 7420 4705 4616 4726 0,3 2,3

Grunty zabudowane i zurbanizowane 78610 83036 84150 86133 4,8 41,1

tereny:

mieszkaniowe 13805 16183 16778 17335 1,0 8,3

przemysłowe 5354 6040 6067 6202 0,3 3,0

inne zabudowane 4096 6139 6473 6797 0,4 3,2

zurbanizowane niezabudowane 2801 2665 2701 2601 0,1 1,2

rekreacyjno-wypoczynkowe 3286 3293 3317 3325 0,2 1,6

tereny komunikacyjne: 48684 54985 48360 49394 2,7 23,6

drogi 41793 41559 41679 42459 2,4 20,3

kolejowe 6467 6294 6261 6236 0,3 3,0

inne 424 419 420 699 0,0 0,3

użytki kopalne 584 444 454 479 0,0 0,2

Użytki ekologiczne 3962 4963 4972 5018 0,3 2,4

Nieużytki 43536 42175 42126 41983 2,3 20,0

Tereny różne 5629 5053 5008 4769 0,3 2,3

źródło: dane GUS za Głównym Urzędem Geodezji i Kartografii

Pod względem administracyjnym, województwo dzieli się na 23 powiaty, w tym 19

ziemskich i 4 grodzkie oraz 144 gminy, w tym 17 miejskich, 35 miejsko-wiejskich i 92

wiejskie. Sieć osadniczą tworzą 52 miasta i około 3,5 tys. miejscowości wiejskich. System

osadniczy można uznać za korzystne uwarunkowanie rozwoju. Centralne położenie dwóch

ośrodków stołecznych tworzących układ aglomeracyjny (Bydgoszcz - siedziba Wojewody,

Toruń - siedziba Sejmiku i Zarządu Województwa) oraz równomierne rozmieszczenie tzw.

miast średnich - Włocławka, Grudziądza, Inowrocławia, jak również regularna sieć, w

większości dobrze rozwiniętych, ośrodków powiatowych, stwarzają potencjalnie dobre

warunki dostępu do usług różnego rzędu.

9

Region jest zróżnicowany kulturowo - leży na styku kilku historycznych obszarów

etnicznych - Kujaw, Ziemi Chełmińskiej, Borów Tucholskich, Krajny, Ziemi Dobrzyńskiej,

Pałuk, Kociewia, Wielkopolski.

Województwo zamieszkiwane jest przez 2 092 564 osoby (stan na 31.12.2013 r.), z

tego 60% stanowi ludność miejska. Prawie 40,7% ogółu ludności województwa zamieszkuje

5 największych miast.

Województwo cechuje się ujemnym przyrostem naturalnym, który w 2013 roku

wyniósł -0,3 na 1000 mieszkańców. Najwyższy przyrost naturalny wyniósł 2,7 w powiecie

toruńskim, a najniższy -2,8 w powiecie włocławskim. Zaznaczają się umiarkowanie korzystne

wartości wskaźników determinujących ruch naturalny - urodzeń, zgonów, zawartych

małżeństw i rozwodów.

Województwo należy do obszarów o trwale wysokim, w skali kraju, poziomie

bezrobocia. W końcu 2013 roku liczba bezrobotnych zarejestrowanych wynosiła ponad 150

tys. osób, a stopa bezrobocia rejestrowanego kształtowała się na poziomie 18,2%. W układzie

powiatowym stopa bezrobocia znacznie się waha i wynosi np. Bydgoszcz 8,8%, Toruń

10,4%, a powiat lipnowski 28,7%, powiat włocławski 27,3%.

Województwo ma charakter usługowo-produkcyjny z udziałem rolnictwa, które ze

względu na znaczną liczbę mieszkańców bezpośrednio związanych ekonomicznie z produkcją

rolną jest traktowane jako istotny element bazy ekonomicznej. W strukturze wartości dodanej

brutto w województwie zaznacza się dominacja sektora usług i budownictwa, wytwarzających

prawie 63% ogółu, wysoki na tle innych województw jest udział przemysłu (prawie 30%),

natomiast udział rolnictwa i leśnictwa przekracza 7%. Nie jest możliwa identyfikacja udziału

działalności turystycznych, ponieważ są one „ukryte” wśród działalności usługowych.

Na terenie województwa działa ponad 191 tys. podmiotów gospodarczych, (z czego

133,9 tys. (70%) w miastach i 57,1 tys. (30%) na obszarach wiejskich), co stanowi około

4,7% ogółu firm zarejestrowanych na terenie kraju. Wskaźnik liczby firm na 1000

mieszkańców w wieku produkcyjnym jest niższy od średniej krajowej i lokuje województwo

na 11 pozycji. W strukturze branżowej zarejestrowanych firm dominują działalności

handlowe i usługi naprawcze, skupiające około 38% ogółu, następnie działalności

produkcyjne (ponad 12% firm) i firmy budowlane (ponad 10%).

Ukształtowanie terenu powierzchni województwa kujawsko-pomorskiego będące

efektem licznych zjawisk przyrodniczych jest dość zróżnicowane. Duże znaczenie miały tutaj

procesy, które doprowadziły do wykształcenia się gleb o wysokiej przydatności dla rolnictwa,

co ma dziś zasadniczy wpływ na sposób użytkowania przestrzeni w regionie.

Województwo należy do obszarów o znaczącej w skali kraju funkcji rolniczej,

mierzonej udziałem w ogólnokrajowej powierzchni użytków rolnych oraz w wielkości

produkcji rolnej.

Kolejne miejsce pod względem zajmowanej powierzchni w regionie zajmują lasy -

grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione obejmują 24,4% powierzchni terenu. Grunty

zabudowane i zurbanizowane obejmują 4,7% powierzchni, a pozostałe 5,6% stanowią grunty

pod wodami, nieużytki, użytki ekologiczne oraz tereny różne.

10

Użytki rolne w województwie kujawsko-pomorskim zajmują 1 175 041 ha i pod

względem udziału w ogólnej powierzchni regionu klasyfikują województwo na 4 pozycji w

kraju.

Ich rozmieszczenie wykazuje duże zróżnicowanie przestrzenne. Najwyższym

udziałem użytków rolnych, w większości powyżej 80% powierzchni ogólnej, charakteryzują

się obszary południowej, północno-wschodniej i środkowej części województwa, w tym

powiaty: radziejowski, częściowo włocławski, inowrocławski, mogileński, żniński oraz

wąbrzeski, częściowo chełmiński, grudziądzki, golubsko-dobrzyński i rypiński. Najniższy

udział użytków rolnych - poniżej 60% w powierzchni ogólnej występuje w części gmin

powiatów tucholskiego i świeckiego, na terenie gmin sąsiadujących z największymi miastami

regionu: Bydgoszczą, Toruniem, Włocławkiem oraz w pojedynczych gminach we wschodniej

części regionu.

Wśród użytków rolnych największym odsetkiem występowania w regionie odznaczają

się grunty orne zajmując ponad 84% ich powierzchni. Plasuje to region na 2 pozycji w kraju.

Pod względem powierzchni zasiewów, w strukturze których dominują zboża (prawie

60%). W 2013 roku udział województwa w ogólnokrajowych zbiorach zbóż wynosił 8,2% (4

lokata), ziemniaków 4,1% (10), a buraków cukrowych 17,9% (2 lokata w kraju), rzepaku i

rzepiku 13,2% (3). Wskaźnik obsady zwierząt gospodarskich na 100 ha użytków rolnych jest

nieco wyższy od przeciętnego, np. w zakresie trzody chlewnej przekracza 114 szt. (2 lokata w

kraju), gdzie średnia w Polsce wynosi 75,3 szt. W zakresie produkcji żywca rzeźnego

województwo plasuje się na 4 miejscu (43,8 szt./100 ha).

Wysoka jakość środowiska przyrodniczego, walory krajobrazowe, jak również

znaczące walory kulturowe, przyczyniają się do dużej atrakcyjności turystycznej

województwa. Bazę noclegową na terenie województwa tworzy ok. 333 obiektów (12 miejsce

w kraju), w których jest ok. 26,5 tys. miejsc noclegowych ponad 7 tys. miejsc koncentrują

hotele, niecałe 6 tys. zakłady uzdrowiskowe.

W województwie z noclegów korzysta rocznie ponad 840 tys. osób (10 miejsce w

kraju), przy czym Bydgoszcz i Toruń obsługują ponad 42% wszystkich korzystających z

noclegów. Ponad 55% wszystkich udzielonych na terenie województwa noclegów przypada

na powiaty „uzdrowiskowe” i wiąże się przede wszystkim z działalnością zakładów

uzdrowiskowych. Największą liczbę turystów korzystających z noclegów zarejestrowano w

gminach: Toruń (232 102), Bydgoszcz (122 894) i Ciechocinek (119 612), a najmniejszą w

gminach: Kikół (2), Płużnica (20) i Lubień Kujawski (24). W blisko 70 gminach nie

odnotowano turystów korzystających z noclegów.

Obszary realizujące wypoczynek pobytowy obsługują wprawdzie mniejszą liczbę

turystów, ale ze względu na stosunkowo długi czas pobytu (wypoczynek urlopowy) – notują

wysoką liczbę udzielonych noclegów. W kujawsko-pomorskim w 2012 roku udzielono

łącznie 3145,5 tys. noclegów (7 miejsce w kraju). Najwięcej noclegów udzielono w gminach:

Ciechocinek (1 266 359), Inowrocław (478 510) oraz Toruń (348 281). Najmniejsza liczba

udzielonych noclegów wystąpiła w gminie Kikół (4), Lubień Kujawski (56) i Płużnica (177).

W blisko 70 gminach nie udzielono noclegów.

11

Obszar województwa kujawsko-pomorskiego ma zwarty i regularny kształt.

Maksymalna długość obszaru na kierunku północ-południe wynosi około 166 km, a

maksymalna szerokość na kierunku wschód-zachód około 168 km.

Otoczenie obszaru województwa stanowią tereny sąsiednich województw o

zróżnicowanym sposobie użytkowania i zagospodarowania terenu. Są to w większości tereny

rolnicze oraz w części (dolina Wisły, dolina Brdy, dolina Wdy, dolina Drwęcy) tereny leśne.

Od północny teren województwa kujawsko-pomorskiego graniczy z województwami:

pomorskim i warmińsko-mazurskim, od wschodu z województwami: warmińsko-mazurskim i

mazowieckim, od południa z województwami: łódzkim i wielkopolskim, a od zachodu z

województwem wielkopolskim. Od strony północnej i wschodniej przeważa urozmaicony

hipsometrycznie krajobraz leśno-rolny z jeziorami i dolinami rzek. Od południa przeważa

monotonny krajobraz rolniczy bezjeziorny. Od zachodu przeważa krajobraz rolno-leśny z

jeziorami i dolinami rzek.

Obszar województwa kujawsko-pomorskiego odznacza się dobrą dostępnością

komunikacyjną. Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się dobrze

rozwinięta sieć dróg krajowych i wojewódzkich. Dostępność obszaru województwa z

zewnątrz zapewniają drogi krajowe: nr 1 (z kierunku Gdańska i Łodzi), nr 5 (z kierunku

Poznania i Gdańska), nr 10 (z kierunku Warszawy i Szczecina), nr 15 (z kierunku Olsztyna i

Poznania), nr 25 (z kierunku Koszalina i Konina). W północnej części obszaru województwa

realizowany jest odcinek autostrady A-1. Przez obszar prowadzi kilka zelektryfikowanych

dwutorowych linii kolejowych o znaczeniu ponadregionalnym.

2. DIAGNOZA STANU I FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA

2.1 Charakterystyka zasobów, stanu i zagrożeń elementów przyrodniczych

2.1.1 Położenie geograficzne

Województwo kujawsko-pomorskie jest obszarem bardzo zróżnicowanym pod

względem fizycznogeograficznym, co wynika z faktu, iż przez region przebiegają liczne

granice: klimatyczne, hydrograficzne, geologiczne, geomorfologiczne.

Według podziału fizycznogeograficznego Polski J. Kondrackiego województwo

kujawsko-pomorskie znajduje się w obrębie pięciu makroregionów: Pojezierza

Południowopomorskiego, Pojezierza Wielkopolskiego, Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego,

Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej i Doliny Dolnej Wisły. Dzielą się one na liczne mniejsze

mezoregiony, co świadczy o zróżnicowaniu krajobrazowym regionu. Poza Wysoczyzną

Kłodawską cały obszar województwa znalazł się w zasięgu ostatniego zlodowacenia

skandynawskiego i posiada rzeźbę terenu charakterystyczną dla obszarów młodoglacjalnych.

Makroregion Pojezierze Południowopomorskie, który zajmuje północno-zachodnią

część województwa obejmuje mezoregiony: Bory Tucholskie, Wysoczyzna Świecka, Dolina

Brdy, Pojezierze Krajeńskie oraz fragment Pojezierza Starogardzkiego. Makroregion Dolina

Dolnej Wisły dzieli się na mezoregiony: Dolina Fordońska, Kotlina Grudziądzka oraz fragment

Kotliny Kwidzyńskiej.

12

13

Makroregion Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, zajmujący rozległe obszary wschodniej i

północno-wschodniej części województwa dzieli się na mezoregiony: Pojezierze Chełmińskie,

Pojezierze Dobrzyńskie, Dolina Drwęcy, Pojezierze Brodnickie oraz fragmenty Garbu

Lubawskiego i Równiny Urszulewskiej. Makroregion Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka,

zajmujący centralne obszary województwa stanowią mezoregiony: Kotlina Toruńska oraz

fragmenty Kotliny Płockiej i Doliny Środkowej Noteci. Makroregion Pojezierze Wielkopolskie

obejmujący południowo-zachodnią i zachodnią część województwa stanowi Równina

Inowrocławska, znaczne części Pojezierza Kujawskiego i Pojezierza Gnieźnieńskiego oraz

fragment Pojezierza Chodzieskiego. Niewielkie fragmenty województwa zajmują

makroregiony: Pojezierze Iławskie obejmujące fragment północno-wschodniej części

województwa oraz Niziny Południowo Wielkopolskie (mezoregion Wysoczyzna Kłodawska)

obejmujące południowo-wschodni fragment województwa.

Pod względem typów mezoregionów fizycznogeograficznych (rys. 1) zdecydowanie

przeważają „wysoczyzny młodoglacjalne (przeważnie z jeziorami)”, „sandry w granicach

ostatniego zlodowacenia (przeważnie z jeziorami)” oraz „obniżenia, kotliny, większe doliny i

równiny akumulacji wodnej”. Południowo-wschodni fragment województwa natomiast

stanowią „wysoczyzny staroglacjalne (bezjeziorne)”.

2.1.2 Budowa geologiczna, rzeźba terenu

Obszar województwa kujawsko-pomorskiego poza niewielkim fragmentem

Wysoczyzny Kłodawskiej (południowo-wschodnie krańce województwa) położony jest w

podprowincji Pojezierze Południowobałtyckie, której granica wyznacza maksmylany zasięg

ostatniego zlodowacenia północnopolskiego. Z kolei niewielki fragment Wysoczyzny

Kłodawskiej zaliczany jest do podprowincji Niziny Środkowopolskiej.

Pod względem geomorfologicznym na terenie województwa dominują głównie

obszary wysoczyzn morenowych (zarówno płaskich, jak i falistych), które porozcinane są

rozległymi i głębokimi pradolinami (pradolina Wisły, Noteci, Drwęcy), doliną dolnej Wisły

oraz wąskimi rynnami subglacjalnymi zajętymi częsciowo przez jeziora, a częściowo

wykorzystywane przez cieki. Obszary pradolin i dolin rzecznych charakteryzują się dobrze

wykształconymi poziomami terasowymi, rozległymi rozszerzeniami w postaci kotlin (np.

Kotlina Toruńska w pradolinie Wisły, Kotlina Grudziądzka w dolinie dolnej Wisły), nieco

węższymi w formie basenów (np. Basen Unisławski i Świecki w dolinie dolnej Wisły) oraz

wyraźnym zwężeniem na linii Bydgoszcz Fordon (od „bramy” odcika przełomowego dolnej

Wisły) – miejscowość Jarużyn (gmina Osielsko, powiat bydgoski). Rzeźbę wysoczyzn

morenowych urozmaicacją formy powstałe w brzeżnej strefie lodu stagnującego w postaci

moren czołowych, kemów (Pojezierze Krajeńskie, Pojezierze Dobrzyńskie) oraz niewielkie

wytopiska. Stosunkowo duże powierzchnie zajmują równiny akumulacji wodnolodowcowej,

usypane przez wody pochodzące z topniejącego lądolodu. Większe powierzchnie sandrów

charakterystyczne są zwłaszcza dla północnej części województwa, w rejonie Borów

Tucholskich pomiędzy doliną Brdy i Wisły, mniejsze zaś dla wschodnich krańców

województwa w rejonie miejscowości Tłuchowo, Skępe, Skrwilno oraz terenów w okolicach

miejscowości Wąbrzeźno, Strzelno, czy Janowiec Wielkopolski.

14

15

W obrębie powierzchni sandrowych, będących pod działaniem silnych procesów eolicznych

wykształciły się liczne wydmy różnego typu, pola piasków przewianych oraz liczne

zagłębienia defalcyjne. Formy eoliczne, głównie w postaci wydm parabloicznych

powszechnie występują w obrębie Kotliny Toruńskiej, tworząc tym samym jeden z

największych kompleksów wydm śródlądowych w kraju. W obrębie sandrów w wyniku

wytapiania się brył martwego lodu powstało także wiele zagłębień, częściowo zajętych przez

jeziora lub w których niegdyś znajdowały się znacznej wielkości prajeziora. Obok sandrów

formami depozycyjnymi utworów fluwioglacjalnych występujących na terenie województwa

lecz mniej powszechnymi są ozy zlokalizowane głównie na terenie Pojezierza Dobrzyńskiego

i Pojezierza Krajeńskiego. Do bardzo rzadkich form rzeźby polodowcowej występujących nie

tylko w kraju, ale i na terenie województwa należą drumliny - rejon Zbójna, Grążaw i Górzna

(Pojezierze Dobrzyńskie).

Występowanie poszczególnych utworów geologicznych na terenie województwa

wykazuje ścisłe powiązanie z układem form geomorfologicznych. Rozmieszczenie utworów

powierzchniowych przedstawiono na rysunku nr 2.

Na terenie województwa powszechnie występują gliny lodowcowe (zwałowe),

charakterystyczne dla rozległych wysoczyzn morenowych pojezierzy. Na ich tle spotyka się

płaty utworów w postaci wszelkiego rodzaju piasków, żwirów związanych z obecnością wysp

moren czołowych, kemów, ozów oraz utwory w postaci mułków, piasków zastoiskowych i

jeziornych wypełniających dawne zagłębienia. W obrębie powierzchni sandrowych występują

piaski i żwiry wodnolodowcowe. Obecne doliny rzek wysłane są namułami, piaskami i

żwirami rzecznymi tarasów nadzalewowych. Dawne zagłębienia jezior zajmują osady

jeziorne w postaci iłów, mułków, rzadziej kredy i gytii jeziornej. W centralnej części

województwa zlokalizowane są wielkopowierzchniowe płaty piasków eolicznych związanych

z występowaniem kompleksu wydm śródlądowych. Oprócz naturalnych utworów

powierzchniowych, na obszarze występują także utwory pochodzenia antropogenicznego w

postaci nasypów drogowych i kolejowych, czy hałd w rejonie czynnych wyrobisk. Osady

czwartorzędowe występują więc na całej powierzchni, a ich miąższość zróżnicowana jest

ukształtowaniem powierzchni podczwartorzędowej. Najmniejsze wartości charakterystyczne

są dla rejonu den dolin rzecznych (Brdy, Wdy, Drwęcy) oraz rejonu Barcina i Inowrocławia

(z uwagi na fakt występowania dość płytko wysadów solnych, wapieni i margli), największe

zaś na wysoczyznach morenowych, gdzie miąższość utworów czwartorzędowych zawiera się

w przedziale 30 - 60 m. Lokalnie maksymalna miąższość utworów czwartorzędowych

dochodzi do 200 m. Zgodnie z tabelą stratygraficzną rekomendowaną przez Międzynarodową

Komisję Stratygraficzną (ICS) przyjmuje się podział ery kenozoicznej na paleogen (paleocen,

eocen, oligocen) i neogen (miocen, pliocen, plejstocen, holocen). Najstarsze utwory ery

kenozoicznej, pochodzą z okresu paleogenu. Najpełniej reprezentowany jest on przez

oligocen, który stanowią głównie utwory ilasto - mułowo - piaszczyste nazywane iłami

toruńskimi. Najstarszymi utworami neogenu są natomiast lądowo - jeziorne utwory miocenu

określane, jako formacja brunatno - węglowa. Pokłady węgla brunatnego o miąższości

nieprzekraczającej kilka metrów występują na głębokości od kilkudziesięciu do ponad 100 m

pod powierzchnią terenu. W niektórych miejscach województwa osady mioceńskie formacji

brunatno - węglowej odsłaniają się na powierzchni terenu (np. zbocza doliny Wisły w

16

Dobrzyniu nad Wisłą i we Włocławku). Pliocen reprezentują iły pstre, zwane poznańskimi,

które występują ciągłym pokładem o miąższości od kilku do kilkudziesięciu metrów w

środkowej i południowej części regionu (na południe od linii Brodnica – Piła). W kilku

miejscach te często zaburzone glacitektonicznie osady odsłaniają się na zboczach dolinnych

np. Wisły i Drwęcy. Powierzchnia podkenozoiczna jest dość specyficzna. Wynika to głównie

z zaburzeń w ciągłości warstw w wyniku ruchów tektonicznych. Obszar województwa

kujawsko - pomorskiego znajduje się na styku dwóch wielkich europejskich jednostek

geologicznych, będących zarazem głównymi elementami tektonicznymi kraju, tj.

prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej oraz paleozoicznej platformy

zachodnioeuropejskiej. Umownie jednostki te rozgranicza strefa szwu transeuropejskiego

(ang. Trans European Sut ure Zone), przebiegająca przez teren kraju w relacji NW - SE,

której wschodnią granicę stanowi strefa Teisseyre’a - Tornquista, zwana strefą TT. W efekcie

na północny - wschód od tej linii znajduje się platforma wschodnioeuropejska zbudowana z

prekambryjskich skał magmowych i metamorficznych, zaś na południowy - zachód

paleozoiczna platforma zachodnioeuropejska. Na przełomie późnej kredy i paleocenu na

granicy wspomnianych jednostek doszło do inwersji basenu polskiego co doprowadziło do

powstania podstawowych jednostek tektonicznych na powierzchni podkenozoicznej w postaci

antyklinorium śródpolskiego i przyległych do niego synklinoriów. Zróżnicowanie podłużne

wewnętrznej budowy antyklinorium śródpolskiego sprawiło, że obecnie w jego obrębie

wyróżnia się trzy charakterystyczne segmenty: pomorski, kujawski i szydłowiecki. Spośród

nich tylko dwa obejmują obszar województwa kujawsko-pomorskiego, tj. płytszy segment

pomorski i głębszy kujawski. Granica pomiędzy nimi przebiega w relacji SW - NE na linii

Bydgoszcz - Świecie. Od strony południowo - zachodniej do antyklinorium śródpolskiego

przylega synklinorium szczecińsko - miechowskie, w którym wyróżnia się segment

szczecińsko - gorzowski, mogileńsko - łódzki i miechowski. Województwo obejmuje swym

zasięgiem jedynie fragment segmentu mogileńsko - łódzkiego (południowo - zachodnie

tereny województwa). Antyklinorium śródpolskie od strony północno-wschodniej z kolei

graniczy z synklinorium kościerzyńsko - puławskim, w którym wyróżnia się trzy części, z

których dwie obejmują obszar województwa. Jest to segment kościerzyński i warszawski

(płocki). Strefa Teisseyre’a – Tornquista przebiega przez województwo w rejonie Sępólna

Krajeńskiego, Bydgoszczy, Torunia, a dalej Włocławka. Z obecnością antyklinorium

śródpolskiego związane jest występowanie głównych surowców mineralnych województwa:

soli kamiennej, wapieni i margli. Cechą charakterystyczną struktury antyklinorium są liczne

wysady solne, których obecność stworzyła podstawowe warunki do rozwoju górnictwa. W

stropowej części antyklinorium występują też jurajskie wapienie i margle, które odsłaniają się

na powierzchni ziemi w rejonie Piechcina, bądź też występują na głębokości od

kilkudziesięciu metrów w rejonie Ciechocinka do kilkuset w rejonie Kcyni, Brześcia

Kujawskiego.

Obecne ukształtowanie powierzchni województwa związane jest głównie z okresem

ostatniego zlodowacenia Wisły oraz z wszelkimi procesami działającymi po jego ustąpieniu,

dzięki czemu krajobraz cechuje się bogactwem i różnorodnością form, zarówno pod

względem morfologicznym, jak i morfometrycznym (rys. 3).

17

18

Najwyższym miejscem na terenie województwa jest wzniesienie Czarna Góra, leżące w pasie

Gór Obkaskich1 na Pojezierzu Krajeńskim, o wysokości 188,8 m n.p.m (rys. 3). Najniższym

zaś tereny związane z terasą zalewową doliny Wisły (w pobliżu granicy z województwem

pomorskim, okolice 859 km biegu rzeki Wisły), znajdujące się na wysokości ok. 12,2 m

n.p.m. W efekcie maksymalna deniwelacja wynosi 176,6 m. Uwzględniając jednak obecną

głębokość wyrobiska Wapienno i Bielawy wynoszącą ok. 95 metrów i rzędną ich den

znajdującą się na poziomie ok. 5 m n.p.m maksymalna różnica wysokości na terenie

województwa osiąga wartość 183,8 m. Lokalnie największe deniwelacje związane są ze strefą

krawędziową doliny dolnej Wisły, gdzie różnice wysokości względnych pomiędzy

wysoczyzną, a dnem doliny wynoszą nawet od 60 do 80 m. Różnice w stosunkach

wysokościowych terenu pomiędzy wybranymi częściami województwa przedstawiono za

pomocą poniższych profilów hipsometrycznych:

Profil A – B, z północy na południe, przecina mezoregion Pojezierza Krajeńskiego, Doliny Środkowej

Noteci i Pojezierza Chodzieskiego. W rzeźbie wyraźnie zaznacza się wąska i głęboka doliny rzeki

Kamionki (wcięta do rzędnej ok. 120 m n.p.m) oraz rynna Jeziora Sępoleńskiego (wcięta do rzędnej

110 m n.p.m), zagłębienie zajęte przez wody Jeziora Więcborskiego graniczące od północy z pasmem

wzgórz morenowych, których wysokość przekracza 130 m n.p.m, wyraźny zarys pradoliny Toruńsko –

Eberswaldzkiej wraz doliną Noteci oraz wzniesienie w okolicy Kcyni (najbardziej wysunięty na

południe punkt profilu). Powierzchnia Pojezierza Krajeńskiego sukcesywnie obniża się w stronę doliny

Noteci. W strefie kontaktu wyraźne strome zbocza.

Profil C – D, przebiega przez mezoregion Borów Tucholskich, Wysoczyzny Świeckiej, Kotliny

Toruńskiej, Równiny Inowrocławskie, aż po mezoregion Pojezierza Gnieźnieńskiego. Począwszy od

północy wysokości względem poziomu morza powoli maleją, aż do kontaktu Wysoczyzny Świeckiej z

Kotliną Toruńską. W rejonie Wysoczyzny Świeckiej wyraźnie zaznacza się rynna Jeziora

Świekatowskiego, zaś w rejonie Kotliny Toruńskiej obecne koryto Brdy i liczne wzniesienia związane z

obecnością wydm śródlądowych. Następnie odcinek profilu przebiega przez płaskie tereny Równiny

Inowrocławskiej, aż do kontaktu z doliną Noteci (w rejonie Noteci), należącej do mezoregionu

1 Nazwa pasma moreny czołowej

19

Pojezierza Gnieźnieńskiego. W obrębie tej jednostki widoczne zagłębienie wyrobiska Piechcin –

Wapienno – Bielawy, będące jednocześnie najniżej położonym miejscem na terenie województwa oraz

towarzyszące mu hałdy poeksploatacyjne po stronie północnej.

Profil E – F, zlokalizowany w obrębie czterech mezoregionów. Pojezierze Chełmińskie cechuje się

zróżnicowaną rzeźbą terenu z widoczną rynną zajętą przez Jezioro Chełmińskie. W rejonie Kotliny

Toruńskiej wyraźnie widoczna pradolina z systemem teras rzecznych, których najwyższy poziom

zajmują od południa wydmy śródlądowe. Dalej równinna część mezoregionu Równiny

Inowrocławskiej. W rejonie Pojezierze Gnieźnieńskiego sukcesywny wzrost wysokości z poziomu 80

do 100 m n.p.m.

Profil G – H, przebiega w obrębie trzech mezoregionów. Pojezierze Dobrzyńskie cechuje się mało

zróżnicowaną rzeźbą. Wysokości względem poziomu morza sukcesywnie maleją tu, aż do kontaktu z

Kotliną Płocką. W rejonie włocławskiego osiedla Szpetal Dolny w rzeźbie wyraźnie zaznacza się

kulminacja w postaci wzgórza (zwanego Wzgórzem Szpetalskim lub Wzgórzem Św. Gotarda) o

zaburzonym glacjotektonicznie jądrze neogeńskim, które wznosi się ok. 90 m ponad dno doliny Wisły.

Z kolei od południowego-zachodu Kotlina Płocka oddzielona jest od stosunkowo płaskiej powierzchni

Pojezierza Kujawskiego stromym zboczem, którego deniwelacja wynosi 20 m.

20

Obszary o największych wartościach spadków związane są przede wszystkim z

obecnością naturalnych form terenu w postaci wysp morenowych, kemów, ozów oraz stref

krawędziowych towarzyszącym dolinom rzecznym, rynnom polodowcowym. W ich obrębie

nachylenie terenu osiąga wartość często powyżej 10%, a lokalnie w obrębie zwłaszcza dolin

rzecznych ok. 35%. Maksymalne spadki występują także w rejonie form pochodzenia

antropogenicznego, tj. czynnych wyrobisk w rejonie Piechcina, Wapienna i Bielaw. Pozostała

część województwa charakteryzuje się stosunkowo płaską powierzchnią, a spadki terenu nie

przekraczają 3% (rys. 4).

2.1.3 Surowce naturalne

Województwo kujawsko - pomorskie cechuje się zróżnicowaną budową geologiczną,

zarówno powierzchniową jak i wgłębną, co warunkuje występowanie wszelkiego rodzaju

surowców naturalnych. Zgodnie z obowiązującą ustawą z dnia 9 czerwca 2011 r. - Prawo

geologiczne i górnicze, naturalne nagromadzenie minerałów, skał oraz innych substancji

stałych, gazowych i ciekłych, których wydobywanie może przynieść korzyść gospodarczą

nazywa się złożem kopaliny. Jego rodzaj, zasobność, czy kształt określa sporządzona

dokumentacja geologiczna poprzedzona rozpoznaniem geologicznym terenu. Dokumentacja

geologiczna nie określa jednak rzeczywistych parametrów złoża, gdyż rozciągłość

przestrzenna, jak i wgłębna złoża ściśle uzależniona jest od przyjętej metodologii jego

rozpoznania. Stąd też rzeczywisty zasięg ich występowania może być znacznie szerszy.

Powszechnie przyjęto podział zasobów geologicznych złoża na bilansowe i pozabilansowe.

Do zasobów bilansowych zalicza się zasoby złoża lub jego części, którego jakość odpowiada

aktualnym kryteriom gospodarczego wykorzystania, a złoże spełnia kryteria geologiczno -

górnicze bilansowości umożliwiające podjęcie jego eksploatacji. Zasoby pozabilansowe zaś

to zasoby lub ich części, których cechy naturalne lub warunki występowania powodują, iż

obecnie eksploatacja nie jest możliwa, ale przewiduje się, że będzie możliwa w przyszłości w

wyniku postępu technicznego, zmian ogólnogospodarczych.

21

Do końca roku 2011, w myśl ówcześnie obowiązujących przepisów (ustawa z 1994 r.

Prawo geologiczne i górnicze) kopaliny różnicowano na podstawowe i pospolite. Z

początkiem roku 2012 zaczęła obowiązywać jednak nowelizacja przedmiotowej ustawy, w

której w sposób pośredni dokonano klasyfikacji kopalin. W przedmiotowej ustawie

przeprowadzono bowiem podział kopalin według własności górniczej, tj. przyznanego prawa

do złóż określonych kopalin. Tym sposobem wśród kopalin, których złoża zawsze należą

do Skarbu Państwa (art. 10 ust. 1) znalazły się m.in. węglowodory, węgiel kamienny i

brunatny, sól kamienna, sole potasowe, sole potasowo - magnezowe, gips i kamienie

szlachetne. Własnością górniczą zostały objęte również złoża wód leczniczych, wód

termalnych i solanek (art.10 ust. 2). Pozostałe złoża kopalin niewskazane w art. 10 ust.1 i 2

zostały objęte prawem własności gruntowej, co oznacza iż należą do osoby, której

przysługuje prawo własności gruntu. Zgodnie z opracowanym przez Państwowy Instytut

Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy „Bilansem zasobów złóż kopalin w Polsce”

(wg stanu na 31 XII 2013, zatwierdzonym przez Ministra Środowiska) na terenie

województwa kujawsko - pomorskiego rozpoznano i udokumentowano 754 złoża

różnorodnych kopalin, z których zaledwie kilka eksploatowanych jest na skalę przemysłową.

Zbilansowane zostały m.in. złoża węgla brunatnego, soli kamiennej, wapieni i margli, torfów

i kredy jeziornej, kruszywa naturalnego, piasków kwarcowych, surowców ilastych, czy wód

mineralnych (w tym leczniczych i termalnych). Ich rozkład przestrzenny prezentuje rysunek

nr 4.

Spośród wszystkich surowców naturalnych obecnych na terenie województwa

kujawsko - pomorskiego najliczniej występują złoża kruszywa naturalnego, w postaci

kruszywa drobnego - piaszczystego, jak i kruszywa grubego obejmującego pospółki oraz

żwiry (kruszywo piaszczysto - żwirowe). Łącznie udokumentowano 662 złoża, a ich zasoby

bilansowe oszacowano na ok. 319 mln t. Złoża kruszywa naturalnego występują głównie w

dolinie rzeki Wisły i Drwęcy. Największa eksploatacja, tj. powyżej 90 tys. ton prowadzona

jest na złożu Adamowo – Nowy Kobrzyniec (powiat lipnowski, rypiński), Adamowo VII

(powiat lipnowski), Aleksandrowo I, Beszyn II, Kuszyn, Skoki II – Dąb Mały (powiat

włocławski), Dźwierzno I, Gutowo II, Pędzewo II (powiat toruński), Ludkowo II, Wojdal I,II

(powiat inowrocławski), Radziki II (powiat rypiński), Wyrobki I (powiat radziejowski) oraz

Nowe Dąbie II (powiat żniński). Wydobycie naturalnych piasków i żwirów w 2013 roku ze

wszystkich udokumentowanych złóż wyniosło 5,7 mln t, co stanowiło 3,3 % wydobycia

krajowego. Pomimo stosunkowo dużej powszechności występowania kruszywa naturalnego

to jednak najważniejszym zasobem w województwie jest sól kamienna pochodząca z

cechsztyńskiej formacji solonośnej występującej w postaci wysadów solnych w obrębie

antyklinorium środkowopolskiego. Stan ten wynika głównie z wielkości zasobów i roli

województwa w krajowym wydobyciu tej kopaliny.

Zasoby bilansowe soli kamiennej oszacowano na 32 933 mln t, co stanowi aż 38,5%

krajowych zasobów. Występuje ona w obrębie złoża Damasławek (powiat żniński), Góra

(powiat inowrocławski), Lubień (powiat włocławski), Mogilno I i II (powiat mogileński),

jednak eksploatowana jest tylko metodą otworową w kopalni w Górze i Mogilnie. Łącznie

wydobywa się w nich 2,9 mln t, co stanowi aż 68,8% krajowego wydobycia soli kamiennej.

Obecnie w obrębie wspomnianych złóż, z uwagi na wyjątkowo korzystne obiekty geologiczne

22

w postaci kawern funkcjonują podziemne magazyny gazu ziemnego (Mogilno II) oraz ropy i

paliw płynnych (Góra). Do roku 2027 planowana jest rozbudowa KPMG w Mogilnie,

wówczas pojemność czynna magazynu zwiększy się z 408 do 800 mln m3.

Obok soli kamiennej niezwykle ważną rolę pełnią także zasoby margli i wapieni

pochodzące z okresu jury i udokumentowane w obszarze złoża Barcin – Piechcin – Bielawy

(powiat inowrocławski, mogileński i żniński). Przy zasobach bilansowych oszacowanych na

ponad 968 mln t roczne pozyskanie tych surowców metodą odkrywkową wynosi 6,3 mln t, co

stanowi 28,3% krajowego wydobycia. Znajdują one zastosowanie m.in. przy produkcji sody,

wapna i cementu.

W obrębie pojezierzy, w obniżeniach po dawnych jeziorach występuje kreda jeziorna,

która powszechnie wykorzystywana jest w rolnictwie, jako wapno nawozowe. Na terenie

województwa rozpoznano 11 złóż tej kopaliny o łącznych zasobach wynoszących łącznie

niespełna 5 mln t, jednakże w 2013 roku żadne ze złóż nie było eksploatowane.

Pokładom kredy jeziornej często towarzyszą torfy. Kopalina ta wydobywana jest

przede wszystkim do celów ogrodowych, jako środek poprawiający strukturę gleby, do celów

rolniczych, jako nawóz organiczny oraz w lecznictwie - balneologii, jako środek do kąpieli i

okładów z borowiny. Na terenie województwa udokumentowano 26 złóż torfu, w tym dwa na

terenie, których występuje borowina (Wojdal V – powiat inowrocławski oraz Wieniec ABC –

powiat włocławski, jednakże eksploatacja prowadzona jest jedynie ze złoża Wieniec ABC).

Zasoby torfu na terenie województwa wynosiły 1,7 mln m3, a ich wydobycie kształtowało się

na poziomie 13,08 tys. m3. Eksploatacja prowadzona była ze złoża Krąpiewo I, Otorowo I,

Pawłówek I (wszystkie powiat bydgoski), Nowe Dąbie VII (powiat żniński) oraz ze

wspominanego już wcześniej złoża Wieniec ABC (powiat włocławski).

Do produkcji betonów komórkowych i wyrobu cegieł, kształtek wapienno -

piaskowych wykorzystywane są piaski kwarcowe. Łącznie w województwie

udokumentowano 11 złóż tych kopalin, tj. 4 złoża piasków kwarcowych do produkcji

betonów komórkowych (Grupa Dolna – powiat świecki, Przyłubie Krajeńskie oraz Solec

Kujawski – powiat bydgoski, Wymiary Dolne – Podwiesk – powiat chełmiński) oraz 7 złóż

piasków kwarcowych do wyrobu cegieł wapienno - piaskowych (Barcin – powiat żniński,

Barcin - Piechcin - Pakość – powiat inowrocławski, mogileński, żniński , Lubaty –

Aleksandrynów – powiat włocławski, Opatowice – Radziejów – powiat radziejowski,

Smolniki – powiat nakielski, Tuchola – powiat tucholski, Zielonka – Trzciniec – powiat

bydgoski). Zasoby bilansowe piasków kwarcowych do produkcji betonów komórkowych

określono na 14,3 mln m3, zaś do produkcji cegieł wapienno - piaskowych na 21,7 mln m

3.

Spośród wspomnianych 11 złóż obecnie eksploatuje się jedynie dwa złoża piasków

kwarcowych do wyrobu cegieł wapienno - piaskowych. Jest to złoże Barcin - Piechcin -

Pakość oraz Zielonka - Trzciniec, z których łączne roczne wydobycie wynosi 119,3 tys. m3.

Surowce grupy przeznaczanych do prac inżynierskich (do których zalicza się głównie

skały o charakterze ilasto - piaszczystym i gliniasto - ilaste) wykorzystywane są głównie w

budownictwie drogowym do budowy nasypów oraz konserwacji nawierzchni dróg

gruntowych, a także do uszczelniania i rekultywacji składowisk odpadów. Na terenie

województwa obecność tych surowców udokumentowano w obrębie dwóch złóż, tj. Gąbin

(powiat nakielski) i Szczepanki I (powiat grudziądzki).

23

24

Ogółem ich zasoby bilansowe wynoszą 174 tys. m3 , jednakże obecnie nie jest prowadzona na

nich eksploatacja.

Do grupy surowców ilastych zaliczono surowce przeznaczone do produkcji ceramiki

budowlanej oraz produkcji cementu. Do tego celu jako surowiec wykorzystywane są głównie

iły trzeciorzędowe oraz iły i mułki zastoiskowe, a także w mniejszej skali gliny zwałowe.

Łączne zasoby surowców ilastych do produkcji ceramiki budowlanej określono na 27,3 mln

m3, a do produkcji cementu na 12,5 mln t. Udokumentowano 22 złoża tych kopalin, tj. 21 złóż

surowców ilastych ceramiki budowlanej zlokalizowanych głównie w rejonie doliny rzeki

Wisły i Drwęcy oraz 1 złoże do produkcji cementu - złoże Michałowo (powiat

inowrocławski). Spośród wszystkich złóż obecnie eksploatacja odbywa się tylko ze złoża

Kozłowo IV (powiat świecki) oraz złoża Rudak I (m. Toruń) i wynosi łącznie 17 tys. m3.

Na terenie województwa udokumentowano także występowanie ośmiu złóż węgla

brunatnego, których zasoby bilansowe oszacowano łącznie na 902 441 tys. t, co stanowi

niespełna 4% ogólnych zasobów kraju. W ujęciu przestrzennym złoża zlokalizowane są w

zachodniej i południowej części województwa. W części zachodniej pokłady węgla

brunatnego udokumentowane zostały w obrębie trzech złóż: Nakło (powiat nakielski),

Szubin* (powiat nakielski, żniński), Więcbork (powiat sępoleński) cechujących się znacznie

większą zasobnością niż złoża wyznaczone w części południowej. W pobliżu granicy z

województwem wielkopolskim zidentyfikowano złoża: Brzezie, Lubraniec (powiat

włocławski), Chełmce (powiat inowrocławski) oraz Kobielice i Radziejów (powiat

radziejowski). Warto również wspomnieć, iż na teren województwa kujawsko - pomorskiego

wkraczają zasięgi złóż, które zostały zbilansowane dla województwa wielkopolskiego. Mowa

tu o złożu Tomisławice (wchodzące na teren gminy Piotrków Kujawski, powiat radziejowski)

i Mąkoszyn - Grochowiska (wchodzące na teren gminy Izbica Kujawska, powiat włocławski

oraz gmina Topólka, powiat radziejowski), które pozostają w kręgu zainteresowań Kopalni

Węgla Brunatnego Konin S.A działającej na potrzeby zespołu elektrowni Pątnów – Adamów

– Konin. Dotychczas węgiel brunatny nie był eksploatowany na terenie województwa

kujawsko - pomorskiego, co wynikało głównie z przyjętych przez sejmik województwa

ustaleń zawartych w obowiązującym dotąd planie zagospodarowania przestrzennego

województwa.

Niemniej, w przyszłości, w przypadku zmian ogólnogospodarczych, czy też postępu

technicznego dopuszcza się możliwość eksploatacji tego surowca z terenu województwa

kujawsko-pomorskiego. Należy jednak podkreślić, iż powinno to zostać poprzedzone

szczegółową analizą skutków zmian nie tylko w ujęciu lokalnym ale i regionalnym (w tym

przede wszystkim w odniesieniu do prowadzonych już eksploatacji po stronie województwa

wielkopolskiego) z uwzględnieniem także skutków ekonomicznych.

Oprócz występowania na terenie województwa kilku złóż surowca energetycznego w

postaci węgla brunatnego, przypuszcza się, iż północno - wschodnia i północno – zachodnia

część województwa może znajdować się w potencjalnym obszarze występowania gazu z

łupków i gazu ziemnego. Obecnie na podstawie udzielonych koncesji prowadzone są prace

poszukiwawcze i dokumentacyjne dotyczące gazu z łupków. W rejonie miejscowości

Szymkowo (gmina Brodnica, powiat brodnicki), wykonane zostały już odwierty

rozpoznawcze, jednak wyniki prac co do zasobności i możliwości eksploatacyjnych nie

25

zostały jeszcze oficjalnie upublicznione. Z kolei w przypadku prac poszukiwawczych i

dokumentacyjnych gazu ziemnego w trakcie testu produkcyjnego na terenie miejscowości

Kęsowo (gmina Kęsowo, powiat tucholski) odnotowano przepływy gazu na poziomie od 107

do 141 tys. m3. na dobę. Tym samym przesądzono o wykonaniu kolejnych prac wiertniczych

w tym rejonie. W kilku miejscach na terenie województwa udokumentowano występowanie

złóż wód podziemnych zaliczanych do kopalin, których łączne zasoby eksploatacyjne ujęć

tych wód oszacowano w ilości 723 m3/ h – tabela 2.

W obrębie całego województwa powszechnie występują wody lecznicze

zmineralizowane – chlorkowe (słone). W rejonie miejscowości Ciechocinek, Inowrocław,

Toruń oraz Wieniec-Zdrój występują dodatkowo wody lecznicze zmineralizowane –

siarczkowe. Wody termalne, eksploatuje się ze złoża w Ciechocinku i w Maruszy koło

Grudziądza. Złoża te cechują się rożną temperaturą wypływu wód podziemnych. W

Ciechocinku eksploatowane solanki termalne charakteryzują się temperaturą powyżej 25 oC,

zaś w Maruszy temperaturą 40 oC. Spośród wszystkich udokumentowanych złóż najwyższą

temperaturą cechuje się złoże w Toruniu, gdzie temperatura wód wynosi powyżej 50 oC.

Obecnie nie jest jednak ono eksploatowane.

W 2012 r. powierzchnia gruntów zdewastowanych i zdegradowanych (głównie w

wyniku powierzchniowej eksploatacji kopalin) w województwie wymagających rekultywacji

wynosiła 4398 ha. Rekultywacji w owym roku poddano 42 ha. Tereny zdegradowane i

zdewastowane w wyniku eksploatacji kopalin miały powierzchnię 732 ha, co stanowiło 16,

6% powierzchni wszystkich gruntów zdewastowanych i zdegradowanych w województwie.

Tabela 2 Wykaz złóż wód podziemnych objętych koncesją na eksploatację na terenie

województwa kujawsko - pomorskiego w 2013 roku

Lp. Nazwa złoża Typ wody Zasoby geologiczne bilansowe

eksploatacyjne (m3/h) pobór (m

3/rok)

1 Ciechocinek Lz, T 345 91609

2 Inowrocław I Lz 6,2 120

3 Inowrocław II Lz 5,7 11475

4 Marusza Lz, T 20 4005

5 Toruń T 320 nie eksploatowane

6 Wieniec Lz 27 6224

Razem 723,9 113433,00

źródło: Bilans zasobów złóż kopalin (wg stanu na 31.XII.2013), PIG – PIB, Warszawa 2014

LZ – wody lecznicze zmineralizowane (mineralizacja > 1g/dm3)

T – wody termalne

26

Tabela 3 Zasoby i wydobycie kopalin w województwie

L.p. Rodzaj złoża Jednostka zasobów

Zasoby Wydobycie

geologiczne bilansowe

udział w skali kraju

przemysłowe udział w skali kraju

Wydobycie ogółem

udział w skali kraju

1 węgiel brunatny tys. t 902441 3,98 - - - -

2 sól kamienna tys. t 32932772 38,25 670490 37,42 2890 68,84

3 kreda jeziora i kreda pisząca tys. t 4984,68 2,50 - - - -

4 piaski i żwiry tys. t 318787 1,77 108808 3,01 5737 3,31

5 piaski kwarcowe 1 tys. m

3 14339,43 9,95 - - - -

6 piaski kwarcowe 2 tys. m

3 21740,48 8,09 2189,68 11,83 119,28 22,98

7 surowiec do prac inżynierskich 3 tys. m

3 174 2,24 - - - -

8 surowce ilaste ceramiki budowlanej 4 tys. m

3 27354 1,34 3320 2,11 17 1,12

9 surowce ilaste dla przemysłu cementowego

tys. t 12500 4,52 - - - -

10 wapienie i margle dla przemysłu cementowego

tys. t 968552 7,57 532542 25,17 6301 28,3

11 torfy tys. m3 1736,37 2,16 150,04 0,48 13,08 1,09

źródło: Bilans zasobów złóż kopalin (wg stanu na 31.XII.2013), PIG – PIB, Warszawa 2014

1 do produkcji betonów komórkowych 2 do produkcji cegły wapienno-piaskowej 3 skały o charakterze ilasto-piaszczystym, gliniasto-ilaste oraz inne, np. piaskowce i wapienie nie spełniające kryteriów dla

kamieni łamanych i blocznych 4 iły, mułki zastoiskowe, lessy, gliny lodowcowe, gliny aluwialne i zwietrzelinowe, piaski

2.1.4 Szata roślinna, fauna, różnorodność biologiczna

Szata roślinna województwa kujawsko-pomorskiego jest charakterystyczna dla

obszarów polodowcowych, z przewagą terenów rolnych oraz terenów leśno-jeziornych i

dolinnych, sąsiadujących z terenami zurbanizowanymi. Liczne są tereny odkryte, w

przeważającej części użytkowane rolniczo, gdzie szata roślinna reprezentowana jest przez

agrocenozy pól uprawnych oraz przez roślinność łąk i pastwisk. Część użytków rolnych jest

sukcesywnie wyłączana z użytkowania rolniczego i poddana urbanizacji. Procesy te najsilniej

przebiegają w otoczeniu dużych miast, zwłaszcza Bydgoszczy i Torunia.

Obecny obraz szaty roślinnej województwa kujawsko-pomorskiego jest wypadkową

naturalnych uwarunkowań przyrodniczych oraz antropopresji. Duża różnorodność

biologiczna województwa przejawia się w przetrwaniu wielu naturalnych fitocenoz leśnych,

wodnych, szuwarowych i torfowiskowych, a także obecnością dużej liczby zbiorowisk

półnaturalnych i antropogenicznych. Pomimo, że pod wpływem antropopresji z każdym

rokiem znikają niektóre gatunki roślin, zwłaszcza leśne, torfowiskowe i wodne, to jednak

ogólna liczba gatunków roślin nie ulega wyraźnym zmianom. Niepokój budzi jednak

pojawianie się dość licznej grupy roślin synantropijnych, wśród których znaczny udział mają

gatunki obce dla krajowej flory. Prowadzony jednak monitoring zmian we florach lokalnych

daje istotną informację o przekształceniach całego środowiska przyrodniczego, na bazie

których można podjąć właściwą działalność ochronną.

27

Na terenach zurbanizowanych występuje roślinność charakterystyczna dla tego typu

terenów. Na terenach miejskich i osiedlach wiejskich naturalna roślinność jest zastępowana

przez gatunki ruderalne i segetalne. Tego typu roślinność występuje też w otoczeniu tras

komunikacyjnych. Krajobraz terenów zabudowanych urozmaicają tereny zielone (parki,

zieleńce, skwery) oraz szpalery zieleni przydrożnej. Na terenach rolnych występują

zadrzewienia kępowe tzw. remizy.

O wysokich walorach szaty roślinnej województwa kujawsko-pomorskiego świadczą

występujące tu gatunki roślin (ich liczba waha się w granicach 1500). Na wartości

przyrodnicze regionu wskazują osobliwości flory, jakimi są rośliny rzadkie i zagrożone.

Tylko w regionie Borów Tucholskich stwierdzono obecność ponad 80 gatunków

znajdujących się na „Czerwonej liście roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce”.

Natomiast w całym regionie kujawsko-pomorskim roślin ginących i zagrożonych wykazano

około 373. Jedną z największych grup gatunków rzadkich tworzą rośliny siedlisk ubogich

(oligotroficznych i mezotroficznych), a więc te, którym najbardziej zagraża eutrofizacja

nasilana przez działalność człowieka. W skład tej grupy wchodzą nie tylko niektóre rzadko

spotykane gatunki borowe i wrzosowiskowe, lecz przede wszystkim składniki chłodnych

torfowisk i czystych jezior, położonych zwykle w kompleksach leśnych, z dala od zakładów

przemysłowych i większych osiedli. W dużej mierze są to gatunki chronione i reliktowe.

Koncentrują się one głównie w Borach Tucholskich oraz w mniejszym stopniu na

Pojezierzach: Brodnickim i Dobrzyńskim oraz na Równinie Urszulewskiej.

Poza roślinami z „czerwonej listy” na uwagę zasługuje obecność na terenie

województwa znacznej liczby roślin objętych w Polsce ochroną gatunkową. Te gatunki

świadczą również o wysokich walorach omawianej flory. Niektóre rośliny chronione lokalnie

występują często, np. wawrzynek wilczełyko w lasach grądowych okolic Górzna

i w rezerwacie „Olszyny Rakutowskie”.

Według „Raportu o stanie przyrody województwa kujawsko-pomorskiego” (stan na

30 kwiecień 2004 roku), na terenie województwa występuje 99 gatunków roślin

naczyniowych podlegających ochronie ścisłej (wzrost o 5 gatunków w stosunku do

poprzedniego opracowania z 2001 roku) oraz 25 gatunków objętych ochroną częściową

(wzrost o 9 gatunków). Spotyka się też w regionie chronione gatunki mchów, porostów oraz

grzybów jednak ich liczba jest trudna do oceny.

Do najstarszych składników flory województwa należą między innymi gatunki dawnej

tundry glacjalnej i postglacjalnej, które zachowały się najczęściej na torfowiskach, licznie

występujących w Borach Tucholskich i na Pojezierzu Brodnickim (rys. 3). Wiele gatunków

dawnej tundry rosnących na torfowiskach wyginęło pod wpływem melioracji i innych form

antropopresji, inne zanikają.

Spośród gatunków roślinności górskiej, jakie przywędrowały na teren naszego

województwa w okresie postglacjalnym do najrzadziej spotykanych należy cis pospolity, który

dawniej stanowił domieszkę cienistych lasów liściastych. Zachował się on zaledwie na kilku

naturalnych stanowiskach, zwykle chronionych w rezerwatach przyrody. Największym

skupiskiem starych okazów tego gatunku jest rezerwat „Cisy Staropolskie im. Leona

Wyczółkowskiego” we Wierzchlesie, w Borach Tucholskich.

28

Na szczególną uwagę w województwie kujawsko-pomorskim zasługują rośliny

kserotermiczne, a wśród nich gatunki stepowe. Nasze województwo należy bowiem do

najbogatszych pod względem skupień roślinności stepowej w Polsce północnej i środkowej.

Rośliny stepowe osiedliły się i utrzymują głównie na stromych, silnie nasłonecznionych

zboczach Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej i doliny Wisły lub jej dopływów. W większości

są to relikty.

Interesującą grupę roślin stanowią gatunki leśno-stepowe, związane ze zbiorowiskami

zaroślowymi i leśnymi. Należy do nich m.in. wiśnia karłowata chroniona w rezerwatach

„Tarkowo” (gm. Nowa Wieś Wielka) i „Rejna” (gm. Dabrowa Biskupia), zawilec

wielkokwiatowy, sasanka łąkowa, zdrojówka rutewko wata.

Przedstawicielem gatunków przyśródziemnomorskich jest dyptam jesionolistny tzw.

gorejący krzew Mojżesza, którego żywotna populacja utrzymuje się w rezerwacie „Kulin”.

Innym tego typu gatunkiem jest jarząb brekinia, którego najwięcej okazów rośnie w

rezerwatach „Brzęki” oraz „Dolina Osy”.

Na ubogich siedliskach oligotroficznych występują rośliny atlantyckie i

subatlantyckie. Na ubogich siedliskach odlesionych rosną m.in. szczotlicha siwa i turzyca

piaskowa. Na ubogich siedliskach w sąsiedztwie wilgotnych borów rośnie m.in. sit sztywny, a

na piaszczystych brzegach jezior i obrzeżach torfowisk rzadka - wąkrota zwyczajna.

Na wilgotnych łąkach, torfowiskach i nad brzegami jezior rośnie kłoć wiechowata.

Największe jej skupienia występują w rejonie Brodnicy (rezerwaty „Bachotek” i „Czarny

Bryńsk”) oraz w rejonie Włocławka i Kowala ((np. rezerwat „Jezioro Rakutowskie”).

Florę Borów Tucholskich wzbogacają gatunki borealno-atlantyckie np. występujące w

bardzo czystych wodach: lobelia jeziorna, poryblin jeziorny, wywłócznik skrętolistny.

Stanowiska roślin słonolubnych tzw. halofitów znane są głównie z Kujaw - z rejonu

Inowrocławia i Ciechocinka oraz w doliny Zgłowiączki. Ich występowanie uzależnione jest

od naturalnych lub sztucznych wypływów wód zasolonych, rozwijają się też przy zakładach

przemysłu sodowego. Ich obecność na Kujawach jest ważną cechą wyróżniającą ten region w

skali całej Polski.

Gatunki synantropijne czyli takie, które wykorzystują bliskość siedlisk ludzkich z

korzyścią dla siebie występują licznie w miastach leżących na dawnych szlakach handlowych

tj. Bydgoszczy, Toruniu, Włocławku i Grudziądzu oraz w otoczeniu Wisły - drogi wodnej. W

wyniku działalności człowieka wprowadzane są do środowiska nowe gatunki roślin

ozdobnych, leczniczych i przemysłowych.

Teren województwa kujawsko-pomorskiego jest objęty zasięgiem większości

rodzimych gatunków drzew, które występują w niżowej części Polski. Przez obszar

województwa przebiegają granice zasięgów kilku gatunków drzew, m.in. buka zwyczajnego,

którego stanowiska skupiają się w północnej części Pojezierza Chełmińskiego i na Pojezierzu

Krajeńskim. Wschodnią granicę zasięgu osiąga na omawianym obszarze klon polny, cis

pospolity i jarząb brekinia. W okolicach Golubia-Dobrzynia znajdują się wyspowe stanowiska

modrzewia polskiego.

Grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione na obszarze województwa kujawsko-

pomorskiego wg stanu na koniec 2013 r. zajmowały powierzchnię 430507 ha, w tym lasy

29

420327 ha. Dla porównania w 2001 r. powierzchnia gruntów leśnych wynosiła 416512 ha, a

lasów 400435 ha. W okresie 2001-2013 nastąpił więc wzrost powierzchni leśnej o prawie 20

tys. ha. Należy zauważyć malejącą dynamikę zwiększania powierzchni leśnej, co jednak nie

wynika z niewielkiej powierzchni gruntów o niskiej przydatności rolniczej, a braku

atrakcyjnych mechanizmów finansowych zachęcających do zalesiania gruntów rolnych i

nieużytków rolniczych. Dominującą powierzchnię w województwie zajmują lasy sektora

publicznego zajmujące aż 88,7% powierzchni lasów w regionie. Lasy prywatne stanowią

średnio w województwie 11,3%. Jednak w poszczególnych powiatach województwa stan ten

jest zróżnicowany.

Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego obserwuje się duży stopień

rozprzestrzenienia lasów i zróżnicowania lesistości. Średnia lesistość województwa w 2013 r.

wynosiła 24,4% (w 2005 r. - 23,1%). Powiaty charakteryzują się zróżnicowaną lesistością.

Największą lesistością odznaczają się powiaty: tucholski - 50,2% (w 2005 r. - 48,2%),

bydgoski - 42,6% (w 2005 r. - 40,6%), świecki - 37,2% (w 2005 r. - 35,3%), toruński - 35,5%

(w 2005 r. 33,9%).

Do powiatów o najniższym wskaźniku lesistości w województwie należą:

radziejowski - 5,0% (w 2005 r. - 4,6%), chełmiński - 8,1% (w 2005 r. - 6,7%),

aleksandrowski - 8,2% (w 2005 r. - 7,4%), wąbrzeski - 8,8% (w 2005 r. - 7,8%) i

inowrocławski - 10,8% (w 2005 r. - 10,1%).

Pod względem odsetka lasów (24,4%) województwo kujawsko-pomorskie należy do

najsłabiej zalesionych w kraju (13 miejsce). Mniej lasów mają tylko województwa: łódzkie,

mazowieckie i lubelskie.

Lasy w województwie kujawsko-pomorskim występują głównie na terenach o

najsłabszych glebach, co ma odzwierciedlenie w układzie ich typów siedliskowych. W

strukturze siedliskowej lasów przeważają bory świeże (38%), bory mieszane świeże (28,4%)

oraz lasy mieszane świeże (18,5%). Ilustruje to poniższy diagram.

Struktura siedlisk lasów państwowych w województwie kujawsko-pomorskim

Źródło: Opracowano w Kujawsko-Pomorskim Biurze Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku

na podstawie: Aktualizacja stanu powierzchni leśnej i zasobów drzewnych w lasach państwowych, stan

na dzień 01.01.2012r.

30

Głównym gatunkiem lasotwórczym, występującym na każdym niemal siedlisku, jest

sosna zwyczajna. Powierzchniowy udział drzewostanów z przewagą sosny jest bardzo duży i

wynosi ponad 89 proc. Na ubogich siedliskach sosna tworzy lite drzewostany, natomiast na

siedliskach żyźniejszych występuje w zmieszaniu z dębem, brzozą oraz świerkiem. Na

siedliskach żyznych (las świeży) spotykana jest jako gatunek domieszkowy w drzewostanach

dębowych, rzadziej bukowych. Na ubogich siedliskach wilgotnych i bagiennych może

tworzyć lite drzewostany lub z domieszką brzozy, natomiast na nieco żyźniejszych może

występować w zmieszaniu z brzozą, świerkiem i olszą.

Wśród gatunków liściastych duże znaczenie ma dąb szypułkowy. Drzewostany

dębowe z udziałem graba spotykane są na żyznym siedlisku lasu świeżego. W lesie łęgowym

dąb tworzy drzewostany z udziałem lipy, jesionu i wiązu, a na siedlisku lasu wilgotnego z

udziałem brzozy i olszy. Natomiast dąb bezszypułkowy występuje jako domieszka w

drzewostanach sosnowych na siedliskach nieco uboższych i mniej wilgotnych.

Najpospolitszym gatunkiem domieszkowym jest brzoza brodawkowata spotykana w

drzewostanach niemal na każdym siedlisku, lecz z rozmaitym udziałem. Na siedliskach

wilgotnych może występować jednocześnie z brzozą omszoną. Brzoza występuje najliczniej

w drzewostanach sosnowych na wilgotnych siedliskach borowych.

W strukturze gatunkowej, będącej odzwierciedleniem struktury siedliskowej, w

większości lasów regionu przeważają drzewostany z sosną i modrzewiem jako gatunkiem

panującym (85,5%), następnie dębem, klonem, jaworem, wiązem i jesionem (6,5%). W

wiekowej strukturze lasów regionu dominują drzewostany III i IV klasy wieku zajmując

odpowiednio 23% i 19,1% powierzchni zalesionych gruntów leśnych. Drzewostany najstarsze

(powyżej 100 lat) zajmują 9,8%, zaś najmłodsze (do 20 lat) 12% powierzchni zalesionych

gruntów leśnych. Pod względem własności, przeważają zdecydowanie lasy sektora

publicznego, stanowiąc 88,4% ogólnej powierzchni lasów, a 11,6% to lasy prywatne.

Kompleksy leśne na terenie województwa, poza Borami Tucholskimi i doliną Wisły,

są niewielkie i występują w dużym rozproszeniu. Niepokojącym zjawiskiem jest ubytek

lasów na niektórych obszarach. Są to najczęściej tereny słabo zalesione, o przewadze użytków

rolnych, położone na wysoczyznach morenowych, w tym na Kujawach i Ziemi Chełmińskiej.

Powoduje to nasilenie procesów degradacji gleb, zmniejszenie różnorodności biologicznej i

krajobrazowej.

W strukturze powierzchniowej siedlisk, na terenie województwa, zdecydowanie

największy udział posiada bór świeży (45,7%). Jest to wartość znacznie przewyższająca

średnią dla kraju (26,8%). Duży udział w strukturze siedlisk mają także: bór mieszany świeży

(25,9%), las mieszany świeży (14,6%) oraz las świeży (6,8%). Są to wartości zbliżone do

średnich krajowych. Spośród pozostałych typów siedlisk udział przekraczający 1% mają: ols

(1,5%) i las mieszany wilgotny (1,2%).

Do największych zagrożeń lasów należą: niedostatek opadów atmosferycznych i

nieprawidłowo funkcjonujące systemy melioracyjne obniżające poziom wód gruntowych.

Powoduje to osłabienie drzewostanów (przede wszystkim mniejszą odporność na inwazje

szkodników leśnych) oraz zwiększa ich podatność na zagrożenia pożarowe.

Zagrożenie pożarowe dotyczy głównie lasów wokół największych miast

województwa: Bydgoszczy, Torunia, Włocławka i Grudziądza ze względu na wzmożoną

31

penetracje lasów przez mieszkańców miast, przeważającą monokulturę sosnową młodego

i średniego wieku. Ponadto lasy w rejonie Bydgoszczy, Torunia, Włocławka i Grudziądza

znajdują się w zasięgu oddziaływania tych ośrodków miejskich, przez co potencjalnie

narażone są na degradację (wypoczynek świąteczny, rozwój przestrzenny miast i procesy

urbanistyczne, rozwój komunikacji).

Istotnym źródłem stałego zagrożenia lasów są emisje przemysłowe do powietrza

atmosferycznego w postaci zanieczyszczeń pyłowych i gazowych. Substancje te wpływają na

obniżenie produkcyjności i przyrostu drzewostanów, zwiększają podatność drzew na choroby

grzybowe i szkody ze strony owadów. Zagrożenie, którego źródłem są zakłady przemysłowe,

dotyczy przede wszystkim lasów w rejonie Bydgoszczy, Torunia, Włocławka, Świecia

i Mogilna.

Zagrożeniem dla lasów jest także masowa penetracja turystyczna. Na tego typu szkody

narażone są głównie lasy wokół cieków i zbiorników wodnych, w pobliżu dużych

miejscowości i w rejonach wypoczynku świątecznego oraz pobytowego. Do najbardziej

szkodliwych dla lasu należą: niszczenie szaty roślinnej, odsłanianie korzeni drzew,

uruchamianie wydm śródlądowych, zaśmiecanie lasów, odprowadzanie ścieków

i powstawanie pożarów.

Na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego wydzielono dwa tzw. Leśne

Kompleksy Promocyjne:

- LKP „Bory Tucholskie” położony w północno-zachodniej części województwa

o powierzchni całkowitej 82 732 ha, w skład którego wchodzą Nadleśnictwa Tuchola,

Osie, Dąbrowa i Woziwoda,

- LKP „Lasy Gostynińsko-Włocławskie” położony w południowo-wschodniej części

województwa o powierzchni całkowitej 52 178 ha w tym w granicach województwa

kujawsko-pomorskiego 24 835 ha w skład którego wchodzi Nadleśnictwo Włocławek oraz

27 343 ha na terenie województwa mazowieckiego - Nadleśnictwa Gostynin i Łąck.

Na tych obszarach wzorcowo prowadzona jest gospodarka leśna w oparciu o podstawy

ekologiczne. Leśne Kompleksy Promocyjne są obszarami funkcjonalnymi o znaczeniu

ekologicznym, edukacyjnym i społecznym, dla których działalność określa jednolity program

gospodarczo-ochronny. Lasy leśnych kompleksów promocyjnych poza funkcją produkcyjną

i ochronną pełnią szeroką funkcję społeczną – kreują rozwój turystyki, rekreacji oraz szeroko

pojętej edukacji ekologicznej. Tereny te są „poligonem” prowadzenia badań naukowych oraz

edukacji przyrodniczo-leśnej.

Poza funkcją gospodarczą, ekologiczną i rekreacyjną lasy izolują zabudowę przed

zanieczyszczeniami powietrza atmosferycznego i hałasem oraz stanowią strefy izolacyjne

przed rozprzestrzenianiem się zanieczyszczeń z terenów komunikacyjnych.

Duża różnorodność biologiczna roślinności województwa kujawsko-pomorskiego

przejawia się w przetrwaniu wielu naturalnych fitocenoz leśnych, wodnych, szuwarowych

i torfowiskowych, a także obecnością dużej liczby zbiorowisk półnaturalnych

i antropogenicznych.

Pomimo, że pod wpływem antropopresji z każdym rokiem znikają niektóre gatunki

roślin, zwłaszcza leśne, torfowiskowe i wodne, to jednak ogólna liczba gatunków roślin nie

32

ulega wyraźnym zmianom. Niepokój budzi jednak pojawianie się dość licznej grupy roślin

synantropijnych, wśród których znaczny udział mają gatunki obce dla krajowej flory.

Prowadzony jednak monitoring zmian lokalnych we florze daje istotną informację

o przekształceniach całego środowiska przyrodniczego, na bazie których można podjąć

właściwą działalność ochronną.

Przekształcenia składu gatunkowego drzewostanów oraz zmiany udziału

poszczególnych zespołów roślinnych zostały spowodowane w większości działalnością

człowieka. Bardzo niewielki udział mają zbiorowiska lasów liściastych. Jednak mimo

pozornej monotonii, szata leśna województwa jest zróżnicowana. Stwierdzono występowanie

ponad 30 zespołów leśnych i zaroślowych.

Bory sosnowe reprezentowane są przez: bory chrobotkowi i bory wrzosowe

(występujące głównie w Borach Tucholskich). Najbardziej rozpowszechnionym

zbiorowiskiem leśnym na obszarze województwa jest subkontynentalny bór świeży z

przeważnie dwuwarstwowym drzewostanem. Nieco uboższy gatunkowo jest suboceaniczny

bór świeży, występujący w Borach Tucholskich i Kotlinie Toruńskiej. Kontynentalny bór

wilgotny rozwija się głównie w zagłębieniach śródwydmowych, a kontynentalny bór

bagienny w bezodpływowych zagłębieniach na gruntach organicznych.

Brzezina bagienna występuje płatami na Pojezierzu Brodnickim, Równinie

Urszulewskiej i w Borach Tucholskich. Chojniaki sosnowe występują powszechnie na

stokach w sąsiedztwie rzek i jezior.

Bory mieszane zajmują znacznie mniejszą powierzchnię niż w czasach historycznych.

Najpowszechniej występuje subkontynentalny bór mieszany, zwykle dwuwarstwowy,

cechujący się występującymi w runie gatunkami ciepłolubnymi, występuje głównie na

Równinie Urszulewskiej, Wysoczyźnie Dobrzyńskiej i w Kotlinie Płockiej. Świerkowo-

dębowy bór mieszany znany jest głównie ze stanowisk w rejonie Rypina.

Lasy grądowe, czyli wielogatunkowe lasy liściaste siedlisk żyznych i umiarkowanie

wilgotnych występują głównie w postaci płatów na wysoczyznach. W drzewostanie

przeważają dęby. Las klonowo-lipowy (grąd zboczowy) zachowany jest w stanie naturalnym

na trudno dostępnych stromych i erodowanych zboczach dolin i rynien. Drzewostan jest

wielogatunkowy i kilkuwarstwowy.

Buczyny występują rzadko w północno-zachodniej części województwa i w rejonie

Wąbrzeźna (rezerwat „Wronie”),

Świetliste dąbrowy, ciepłolubne i bogate florystycznie, występują głównie na

Kujawach, na żyznych glebach. Luźny drzewostan pozwala na wykształcenie bogatego runa.

Lasy łęgowe występują wzdłuż rzek oraz wokół jezior i zabagnień. Najpowszechniej

występuje łęg olszowo-jesionowy, topolowo-wierzbowy i wiązowo-jesionowy. Chronione są

w kilku rezerwatach przyrody.

W zagłębieniach o utrudnionym odpływie wody występują olsy - silnie podtopione

lasy z olszą czarną.

W województwie kujawsko-pomorskim występuje bogata i różnorodna roślinność

wodna i przybrzeżna.

33

Większość jezior województwa to akweny eutroficzne. W przypadku jezior o dużej

przezroczystości obserwowane są liczne zbiorowiska ramienic.

Wokół jezior i wzdłuż rzek często rozwija się naturalna roślinność szuwarowa. W

obrębie ekosystemów o trwałym podtopieniu występuje roślinność torfowiskowa: szuwary,

turzycowiska, mechowiska.

Zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe swoją genezę i trwanie zawdzięczają głównie

koszeniu i wypasaniu. Porastające je trawy mają łatwą zdolność do odrastania po skoszeniu

lub wypasie. Bogate florystycznie są łąki trzęślicowe i znane z okolic Chełmna łąki

selernicowe. Na siedliskach bardziej suchych występują murawy o charakterze stepowym.

Murawy napiaskowe czyli psammofilne zasiedlają podłoża piaszczyste. Przeważa zespół

szczotlichy siwej i strzęplicy sinej. Na skrajach lasów i zarośli występują rożnego rodzaju

zbiorowiska okrajkowe.

Środowiskom, w których zaznacza się intensywna działalność człowieka, towarzyszy

roślinność synantropijna. W jej skład wchodzą zbiorowiska segetalne oraz ruderalne.

Roślinność segetalna rozwija się na terenach gruntów ornych oraz w ogrodach

przydomowych. W jej skład wchodzą chwasty polne (np. mak, chaber) oraz byliny.

Roślinność ruderalna tworzy się spontanicznie w miejscach najsilniej przekształconych tj.

wzdłuż szlaków komunikacyjnych, otoczeniu zabudowań, terenów sportowych, składowiska

odpadów i nieużytków.

Różnorodność występujących w regionie kujawsko-pomorskim gatunków zwierząt

jest również znaczna. W ostatnich latach sytuacja wielu z nich wyraźnie się zmieniła, dotyczy

to zarówno ich składu gatunkowego, areału występowania jak i liczebności, śledzenie jednak

zmian ich liczebności pozwala zauważyć wyraźny trend wzrostowy populacji niektórych

gatunków. Aby zapobiec wyginięciu zagrożonych gatunków zwierząt wprowadza się

wszelkiego rodzaju ochronę prawną. Cenną inicjatywą w zakresie ochrony gatunków rzadkich

i zagrożonych jest „Czerwona lista roślin i zwierząt ginących i zagrożonych w regionie

kujawsko-pomorskim”. Odbiciem stopnia zagrożenia pewnych gatunków jest również

umieszczenie ich na krajowej liście Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Ponadto na

podstawie Ustawy o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 roku na obszarze województwa

wyznaczane są specjalne strefy ochrony ostoi, miejsc rozrodu i regularnego przebywania

ptaków objętych ochroną gatunkową w wyniku wydania przez wojewodę decyzji

administracyjnych. Celem tych stref jest zabezpieczenie miejsca gniazdowego oraz

zapewnienie ptakom spokoju i bezpieczeństwa w okresie lęgów. Lokalizacja stanowisk

gatunków chronionych jest poufna, aby zapobiec ich penetracji lub zniszczeniu.

W województwie kujawsko-pomorskim ochroną strefową objęte są następujące gatunki

ptaków: bocian czarny, bielik, orlik krzykliwy, kania ruda, rybołów i puchacz.

Do grupy zwierząt stosunkowo dobrze rozpoznanych na omawianym terenie należą

kręgowce. Pierwotne kręgowce reprezentuje minóg rzeczny, którego miejscem rozrodu są

północne dopływy Wisły, z Mienią włącznie. Ze względu na gwałtowny spadek liczebności

został on umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt na liście gatunków

zagrożonych wyginięciem. Niegdyś masowo występowały w Wiśle jesiotr, łosoś, troć i certa.

Kres wędrówkom tym gatunkom, wykazującym już wcześniej spadek liczebności, położyła

34

wybudowana zapora we Włocławku. Nadal naturalną ostoją ryb łososiowatych: troci

wędrownej, pstrąga potokowego i pstrąga tęczowego jest rezerwat ichtiologiczny „Rzeka

Drwęca”, gdzie ich naturalne populacje zasilane są osobnikami ze sztucznego wylęgu. Do

bardzo rzadkich ryb występujących na terenie naszego województwa należą: głowacz-

białopłetwy stwierdzony w górnym odcinku Brdy i Drwęcy i relikt polodowcowy - głowacz

pręgopłetwy notowany w górnym odcinku Drwęcy. Osobliwością wśród ryb Wisły oraz

przyujściowego odcinka Drwęcy i Wdy jest sporadycznie notowana morska płastuga - stornia.

Z zoogeograficznego punktu widzenia należy odnotować występowanie w Wiśle pod

Nieszawą kiełbia białopłetwego jako jedno z trzech stanowisk w Polsce oraz czterech nowych

dla fauny regionu gatunków: trawiankę, zwaną również gołowieszką, babkę byczą

stwierdzoną w okolicy Świecia, babkę łysą i babkę szczupłą objętą ochroną gatunkową ścisłą-

przybyszy ze