Pierwsza Wojna Światowa

na terenie Gminy Trzyciąż

100 rocznica WIELKIEJ WOJNY 1914 - 2014

(…) Latem 1914 roku rozpoczęła się I wojna światowa. Wkrótce działania

wojenne wkroczyły na terytorium Królestwa Polskiego.

W końcu 1915 roku, po zajęciu całego Królestwa Polskiego, Niemcy i Austriacy

podzielili ten kraj między dwie strefy okupacyjne. Dla ziemi okupowanych

przez Niemców utworzono Generalne Gubernatorstwo Warszawskie. Dla ziem

południowego Królestwa Polskiego utworzono Generalne Gubernatorstwo

Lubelskie z siedzibą w Lublinie. Strefę okupacyjną podzielono na obwody,

które w 1917 roku przemianowano na powiaty. Na czele obwodów stali

wojskowi komendanci. Stanowiska obsadzano urzędnikami austriackimi, którzy

czasem nawet nie znali polskiego. W każdej gminie ustanowiono posterunek

żandarmerii wojskowej. Austriacy wprowadzili na swoim terenie samorząd

powiatowy nieznany wcześniej w Królestwie Polskim. Jego organami były:

sejmik powiatowy, wydział powiatowy i przewodniczący, którym był

komendant obwodu. Działania wojenne bardzo wyniszczyły kraj. Austriacy

rozpoczęli pobór kontyngentów, co spowodowało szybkie zubożenie ludności.

Gminy podlegały całkowicie władzy okupacyjnej. Zadaniem ich było głównie

zbieranie kontyngentów dla wojsk okupacyjnych. Władze zezwoliły na

działalność polskiego szkolnictwa. Lata I wojny światowej to czas żywiołowego

powstawania polskich małych szkół wiejskich opłacanych przez rodziców.

W listopadzie 1918 roku okupacyjna władza austro- węgierska upadła. Austro-

węgry rozpadły się na państwa narodowe. Władzę przejmowali w gminach

Polacy z Polskiej Organizacji Wojskowej. „Historia administracji..”- L. Zugaj

(…)Jura Krakowsko-Częstochowska była także areną walk w czasie I wojny

światowej. Na północno-zachodnim krańcu miejscowości Jangrot (północny

zachód od Olkusza), gdzie droga opada w stronę doliny rzeki Biała Przemsza,

zachował się do dnia dzisiejszego cmentarz wojenny z tamtego okresu.

Listopad 1914 r. był okresem szczytowych sukcesów armii rosyjskiej na froncie

wschodnim. Rosjanie odzyskali prawie całe Królestwo, zbliżyli się do Krakowa,

Nowego Sącza i Limanowej. Dopiero tzw. operacja krakowsko-limanowska

doprowadziła do przełamania frontu i odzyskania inicjatywy przez wojska

państw centralnych. W tamtym okresie w okolicach Jangrotu trwały ciężkie

walki pomiędzy V Korpusem z 1. Armii austro-węgierskiej, a rosyjskimi

dywizjami gwardyjskimi.

Małopolska province/Olkusz county/Tyciąż municipality

W tym roku mija setna rocznica wybuchu pierwszej wojny światowej –

krwawego konfliktu zbrojnego, którego ofiarami padło 18 mln ludzi. Nikt nie

poniósł odpowiedzialności za wywołanie tej światowej rzezi, z perspektywy stu

lat – zupełnie absurdalnej. Wielu dzisiejszych historyków, rozpatrując

przyczyny wybuchu pierwszej wojny światowej, dostrzega je w zachwianiu

kruchej równowagi między mocarstwami, co nastąpiło po sarajewskim

zamachu. Kolejne państwa przystępowały wtedy do wojny nie z konieczności,

nie z powodu realnego zagrożenia, lecz jakby w ramach zbiorowego szaleństwa,

wojennej psychozy oraz patriotycznego entuzjazmu i nieprzejednania. Bałkański

konflikt szybko objął Niemcy, Rosję, Francję, Belgię i Anglię, a potem Turcję,

Bułgarię, Rumunię, Włochy, USA, a nawet Japonię, stając się pierwszą

w historii wojną światową.

Przygotowanie działań

Wycofujące się ciągle wojska I Armii austro-węgierskiej, zajęły front od Żarek

na północy do rejonu Skały na południu. Położenie wielkich jednostek w dniu

14 listopada, były następujące, licząc od lewego skrzydła: II Korpus, dwie

dywizje Grupy Tschurtschentalera, I Korpus (krakowski), V Korpus (węgierski

z Bratysławy) i X Korpus (przemyski). W rejonie Olkusza stała rezerwowa 33

Dywizja piechoty. Jednak po kilku dniach ze względu na zajęcie pozycji

frontowej na prawej flance V Korpusu (na północ od Sułoszowej), jej miejsce

zajmie 36 Brygada Landszturmu.

W pewnej odległości za wojskiem austro-węgierskim postępowały rosyjskie

jednostki Gwardii, które tocząc potyczki, przez Glanów, Trzyciąż, wejdą do

Jangrota. Ludność cywilna z zajętego przez nich terenu, ewakuowana została

do zachodnich miejscowości powiatu miechowskiego (Gołcza, Żarnowiec).

Zabierano ze sobą niezbędny dobytek i zwierzęta. Wg: Musiałek J., Rok 1914 – Przyczynek do dziejów… Kraków 1915

Stanowisko dowodzenia artylerią w Jangrocie k.u.k Kriegspresseguartier, ÖNB

Pod obcymi sztandarami

Polacy nie mając swojego państwa, jako obywatele państw zaborczych musieli

walczyć w obcych armiach. W pierwszym roku wojny zaborcy zmobilizowali

półtora miliona Polaków. Historycy oceniają liczbę nawet 3,4 miliona Polaków

walczących w szeregach armii państw zaborczych w ciągu całej wojny. Ponad

pół miliona z tej liczby poległo i zaginęło. Z terenu gminy Jangrot, przed

wkroczeniem Austriaków zdołano jeszcze zmobilizować do wojska rosyjskiego

26 mężczyzn. Bliżej nie określona ilość młodych mieszkańców tej gminy,

odbywała już służbę w jednostkach wojskowych rozrzuconych na olbrzymim

obszarze carskiego imperium. Na terenach zaboru pruskiego i na Śląsku

mobilizowano do niemieckiej armii kolejne setki tysiące Polaków.

Przybycie Legionów

W początkowej fazie I wojny światowej, po sukcesach wojsk państw

centralnych pod Kraśnikiem i Komarowem, wojsko rosyjskie przeszło jesienią

do kontrofensywy. Rosjanie odzyskali wcześniej utraconą część Królestwa

Polskiego, zagrażając zdobyciem Krakowa i niemieckiego Śląska.

Podporządkowany austriackiej 46 Dywizji Piechoty, I Pułk Legionów

w awangardzie 8 listopada dotarł w rejon Krzywopłotów. W jego składzie

wchodziło 5 batalionów piechoty, szwadron kawalerii, kompania saperów

i dywizjon artylerii. Po odejściu znad Nidy (Kieleckie), na skutek zbyt

szybkiego odwrotu utracono kontakt z nacierającym nieprzyjacielem.

Dowództwo I Armii nakazało wysunąć silny oddział w celu nawiązania

kontaktu z nieprzyjacielem. Austriacki dowódca gen. Adam Brandner polecił

przyprowadzić rozpoznanie siłami 2 Dywizji Legionów. Józef Piłsudski wraz

z oddziałami posunął się tak szybko w terenie, że został odcięty od wojsk

austriackich.** Orientując się w położeniu, skierował się w stronę Uliny Małej.

Po odpoczynku, ruszono dopiero nocą i klucząc w terenie zajmowanym właśnie

przez korpusy rosyjskie, Legioniści skierowali się na południe. Dalsza trasa

marszu wiodła przez Ulinę Wielką, Wiktorkę, Władysław i dalej w stronę

Krakowa. Po tak niezwykle ryzykownym marszu Legioniści z Komendantem

dotarli do Michałowic około godziny 7:00 rano dnia 11 listopada. Tam byli już

prawie w obrębie Twierdzy Kraków.

* Wg: Musiałek J., Rok 1914 – Przyczynek do dziejów… Kraków 1915; Piłsudzki J., Moje pierwsze

boje, Łódź 1988

** Skład grupy: I, III, V batalion i kawaleria

DZIAŁANIA LEGIONÓW NA TERENACH POWIATÓW

MIECHOWSKIEGO I OLKUSKIEGO W 1914R.

3 VIII 1914r. - Wyjście o świcie patrolu (7 osób), Władysława Beliny –

Prażmowskiego przez posterunek graniczny „Baran” w Miechowskie. Zadaniem

grupy było rozpoznanie sił rosyjskich w Królestwie Polskim i ewentualne

przeszkodzenie w mobilizacji. Po dotarciu przez Goszyce, Książ Mały, pod

Jędrzejów, następnego dnia wrócili do Krakowa. W dniu 3 sierpnia została też

utworzona I Kompania Kadrowa Legionów.

6 VIII - Wymarsz z krakowskich Oleandrów I Kompanii Kadrowej. Trasa:

Prądnik, Węgrzce, Michałowice – kordon graniczny (przewrócenie słupa

granicznego – godz. 9:45) i wejście do Królestwa Polskiego. Dalej marsz

kontynuowano przez Słomniki w kierunku Miechowa, Jędrzejowa i Kielc.

6 VIII - Wymarsz Legionistów z Krzeszowic przez Czerną, Racławice

Olkuskie, Przeginię do Pieskowej Skały (zamek). Dwa dni później przybył Józef

Piłsudski. Kontynuowano marsz przez Skałę, do połączenia się z głównymi

siłami legionowymi w Miechowie.

6 – 9 XI Przebiegał Odwrót spod Dęblina i Lasek, I Pułku Legionów przez:

Tochołów, Miechów, Szreniawę, Wolbrom do Krzywopłot (Bydlina).

16 – 19 XI Bitwa pod Krzywopłotami i Załężem IV i VI Batalionu Legionów.

Przeciwnik – rosyjska Dywizja Strzelców Syberyjskich.

9 – 11 XI Manewr – przejście Piłsudskiego na czele trzech batalionów do

Krakowa. Trasa: Bydlin, Strzegowa, koło wsi Buk, Ulina Mała (10 XI),

Władysław, Wiktorka, las Widoma, Michałowice (11 XI godz. 7:00). Tego dnia

pod wieczór byli już w Krakowie.

Legioniści z Batalionów IV i VI po bitwie pod Krzywopłotami i Załężem,

zostali zluzowani, a od 19 XI odesłani na tyły do Kwaśniowa. Stamtąd dotarli

25 XI do Strzemieczyc. Skąd koleją przez Kraków, przewieziono ich do Suchej

Beskidzkiej (27 XI)

ZNISZCZENIA WOJENNE W samym Jangrocie spłonęło lub zostało zburzonych ponad 40 zagród, głównie

w zachodniej części wsi. Prawie cała zabudowa była drewniana. Gdzieniegdzie,

nawet w pobliżu linii frontu pozostały nieliczne pojedyncze budynki. W

sąsiedniej Sułoszowej uległo zniszczeniu znacznie więcej zabudowań, ich liczbę

oceniono na około 120.

Zniszczenia zabudowy odnotowano w miejscowościach: Pilica, Zarzecze (k.

Pilicy), Gołaczewy, Załęże, Jangrot, Sułoszowa, Skała, Sąspów, Przeginia,

Racławice Olkuskie.

Gleba pól uprawnych została skażona ołowiem pochodzącym z kulek – lotek

szrapneli, rozrywających się w powietrzu pocisków szrapnelowych. Według

przekazów, wiemy o zorganizowaniu przez wojskowe służby medyczne w

domach wiejskich prowizorycznych lazaretów ( w Zagórowie) *Sokołowski A., Wielkie klęski społeczne i walki z niemi. Warszawa. 1917

W czasie ostrzału pozycji nieprzyjacielskich szczególnie w terenie

zabudowanym wybuchały pożary, o ile znajdowali się jeszcze jacyś mieszkańcy,

to wojsko zabraniało gasić im płonących zabudowań. W celu polepszenia

ostrzału, przed atakiem podpalono drewniane domy (tak było w Jangrocie).

Przeciwnik miał wtedy mniejsze szanse stawiania oporu, w ten sposób

pozbawiono go jeszcze możliwości chronienia się. Nieliczne wysokie budynki

np. wieże kościołów stanowiły dobre punkty obserwacyjne i były szczególnie

narażone na ostrzał artylerii przeciwnika. Stąd przykłady niszczenia kościołów

w: Jangrocie, Gołaczewach i Sułoszowej. Całkowite zburzenie świątyni w

ostatniej z wymienionych miejscowości, nie jest pojedynczym przypadkiem,

pokazuje raczej dziką żądzę niszczenia – na co wskazywał Wojciech Kossak,

świadek tego postępowania Austriaków.

Cmentarz w Jangrocie - Cieplicach

O ZNISZCZENIACH W OPISIE WOJCIECHA KOSSAKA*

„Wojna ta straszna dała mi sposobność poznania zakątków mojej ojczyzny,

których może nigdy bym nie był bez niej zobaczył. Jednym z nich to ziemia

olkuska. Jałowa, a bogata tylko w piaski, skały i ruiny. Dziwny jakiś urok

wielkiej a niepowrotnej przeszłości, jakoby legendy rycerskiej nad nią się

roztacza. Ogrodzieniec, Rabsztyn, Smoleń – fantastyczne, bajeczne worost

pomysły skał, z których wyrosły te zamczyska, nasuwały mi często myśl, że wieli

Böcklin1)

znalazł tu może najbardziej wymarzone tło dla swoich błędnych

rycerzy, poszukujących awantur z niesamowitymi potworami.

[…] Tam, w tej może najpiękniejszej części polskiej ziemi jaką jest Kieleckie i

Sandomierskie przeżyłem najcięższe chwile. W Olkuskiem widziałem ruiny

Ogrodzieńca i Rabsztyna w błyskach granatów rozrywających odwieczne baszty

i mury. Teraz przyszło mi patrzeć na zniszczenie Wiślicy, jej cudnej gotyckiej

katedry i kolegiaty. To arcydzieło nadwiślańskiego gotyku w oczach moich

kurczyło się i zmieniało kontury […].”

„I nikt mnie nie przekona, że twierdzenie jakoby Rosjanie urządzili sobie na

wieży stanowisko obserwacyjne nie było tylko pretekstem. Głównym czynnikiem

właśnie, czynnikiem rzeczywistym była ślepa dzika rządza zniszczenia […].”

Podobne metody stosowała druga strona – rosyjska.

Kossak widział nad Pilicą, Radką i Bzurą „całe wsi szkieletów chałup i drzew

bez wyjątku jednej chałupy i jednej drzewiny. Pustka i cisza, bo wszystko

Kozaki popędzili ku „swiatoj matuszce Rossi”. Na polach czarne, zwęglone

pokosy, zlanych naftą i spalonych przez Moskali, wyjątkowo pięknych owego

roku zbiorów”.

Pozostałości po okopach

1) Arnold Böcklin – szwajcarki malarz neoromantycznych kompozycji figuralnych o tematyce mitologicznej i fantastyczne,

wywarł wpływ na rozwój symbolizmu.

* Kossak W., Wspomnienia Wyd. PAX Warszawa 1971

I. Cmentarz w Jangrocie był usytuowany na dość pochyłym terenie, dlatego z

czasem został przeznaczony do likwidacji. Stąd zwłoki poległych żołnierzy

(głównie austro-węgierskich pułków) były ekshumowane i przenoszone do

Cieplic. Miejsce po dawnym cmentarzu do dzisiaj pozostaje nieużytkiem.

W Cieplicach zostało pochowanych 2577 żołnierzy obu armii. Do naszych

czasów zachowało się przeszło sto nazwisk poległych.

Na cmentarzu w Cieplicach spoczywa 2014 żołnierzy austro-węgierskich i 561

rosyjskich. Jest to największy pod względem liczby pochowanych cmentarz z

okresu I wojny światowej na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. W lesie na

wschód i na północ od niego zachowały się linie okopów, zaś na zachód od

nekropolii – fragmenty linii rezerwowych. Okolice Cieplic i Jangrotu były areną

ciężkich walk toczonych między oddziałami austro-węgierskimi i rosyjskimi w

listopadzie 1914 r. Wielokrotnie ponawiane ataki i kontrataki przynosiły obu

stronom duże straty, a wieś Jangrot kilka razy przechodziła z rąk do rąk – V

Korpus z 1-szej Armii austro-węgierskiej walczył tu z elitarnymi rosyjskimi

dywizjami gwardyjskimi. Atak austriacki, przeprowadzony 17 listopada w lesie

na północ od Cieplic, przyniósł sukces i pozwolił zająć położoną po północnej

stronie lasu wieś Gołaczewy. Walczono też na rozległym Płaskowyżu

Sułoszowskim między Sułoszową, Jangrotem, Trzyciążem i Zadrożem.

Cmentarz wojenny w Cieplicach został ujęty w Szlaku Frontu Wschodniego

I Wojny Światowej, projekcie jaki jest realizowany przez władze

województwa.

II. W skład cmentarza w Zadrożu wchodzi 15 mogił w tym jedna większa –

zapewne rosyjska mogiła bratnia w kształcie kopca. Cmentarz zajmuje

powierzchnię 8 arów. Spoczęło tu 1051 poległych. Spoczywa tam 849 żołnierzy

armii rosyjskiej i 201 z armii Austrio-węgierskiej. Są tam też 4 mogiły

poległych o nieustalonym pochodzeniu.

Wschodnia i północna krawędź lasu zadr oskiego, stanowiły umocnione linie

okopów rosyjskich, z których atakowano wojsko austrio-węgierskie nacierające

od strony Sułoszowej i Jangrota.

Znamy tylko jedno nazwisko żołnierza, który został tu pochowany, czyli

kapitana Turnera z austriackiego 12 Pułku Piechoty.

Po 1945r. aż do połowy lat 90 mało zajmowano się cmentarzami z okresu

Wielkiej Wojny. W przeszłości na wielu obiektach dokonano dewastacji. Jednak

pod koniec XX wieku w miejscu gdzie znajdował się drewniany płot

zadroskiego cmentarza, wykonane stalowe ogrodzenie. * Archiwum Państwowe Kielce, Zespół UWK – 1919 – 1939

Cmentarz w Zadrożu Cmentarz w Jangrocie – Cieplicach

Cmentarz w Jangrocie -Cieplicach

POŚWIĘCENIE KRZYŻY

NA CMENTARZU WOJENNYM W JANGRCIE

Dnia 08 listopada 2009 r. odbyło się poświęcenie krzyży na jednym z dwóch

znajdujących się na terenie Gminy Trzyciąż cmentarzy - Wojennym Cmentarzu

w Jangrocie - Cieplicach. W miejsce zniszczonych krzyży wstawiono 10 krzyży

katolickich i 9 prawosławnych. Aktu poświęcenia 19 krzyży dokonali księża

prawosławni.

Jednodniówka okolicznościowa opracowana w 100 rocznicę Wielkiej Wojny

1914-2014 przez Bibliotekę i Ośrodek Animacji i Kultury Gminy Trzyciąż przy

współpracy studentek Pauliny Głowackiej , Klaudii Półtorak i pana Eugeniusza

Żaby oraz uczestnika Programu Konserwator – „Instruktor ds. Organizacji i

Promocji Działalności Kulturalnej” Moniki Kowal.

Gmina Trzyciąż

Jednodniówka jest uzupełnieniem wystawy zorganizowanej w 100 rocznicę

wybuchu I Wojny Światowej, dotyczącej działań wojennych mających miejsce

na terenie Gminy Trzyciąż.