Rozdział 12. Pielęgnowanie chorego z ranami przewlekłymi 185

Pielęg

nacja

Rozdział 12

Pielęgnowanie chorego z ranami przewlekłymi

Dominik Krzyżanowski, Ewa Śniechowska-Krzyżanowska, Andrzej M. Fal

Odleżyny Odleżyna jest miejscową martwicą tkanek, przechodzącą

w owrzodzenie, powstałą na skutek zamknięcia krążenia z powodu działania na naczynia ucisku, sił ścinających i tarcia. Stan ten może dotyczyć wszystkich warstw, począwszy od naskórka, na tkance kostnej kończąc.

Czynniki sprzyjające powstawaniu odleżyn

■ Istnieje wiele czynników wpływających na powstawanie od-leżyn, do czynników wewnętrznych należą:

zły stan ogólny chorego, niedokrwistość (anemia), osłabienie percepcji (odczuwania) bólu, zaburzenia w gospodarce białkowej, niedobór białka

— głównie albuminy, zaburzenia w  gospodarce elektrolitowej, niedobór potasu

i zmiana proporcji sodu i potasu, wskaźnik masy ciała (BMI, Body Mass Index) < 20 kg/m2, zaburzenia przyswajania składników pokarmowych, niedożywienie, otyłość,

Przewlekle chory w domu186

Pielęg

nacja

niedobory witamin, brak makro- i mikroelementów (Zn, Fe).

■ Czynniki zewnętrzne to: długotrwałe przebywanie w  pozycji leżącej lub siedzącej,

ograniczenie możliwości poruszania się — choroba zwyrod-nieniowa stawów, choroba reumatyczna, schorzenia ortope-dyczne, zaawansowana choroba nowotworowa,

działanie sił ścinających i  tarcia — szczególnie u  chorych z wrażliwą skórą; siły ścinające działają w płaszczyźnie rów-noległej (np. u  chorego w  pozycji półleżącej), z  powodu przesuwania się skóry względem głębiej położonych tkanek, dochodzi do upośledzenia dopływu krwi do większych ob-szarów skóry, dlatego skutek jest gorszy niż w ucisku działa-jącym prostopadle,

nietrzymanie moczu lub stolca, błędy w pielęgnacji, w tym:— niewłaściwe przemieszczanie chorego — podciąganie cho-

rego na łóżku zamiast unoszenia i obracania, narażenie skóry na tarcie i rozciąganie,

— zaniedbywanie regularnej zmiany pozycji,— brak sprzętu przeciwodleżynowego (materacy),— urazy, — zawilgocenie skóry — mocz, pot, mokra pościel,— przegrzewanie,— stosowanie unieruchomień — pasy, barierki, gips, boczne

deski łóżka, źle dobrane ubranie, obuwie, zaopatrzenie ortopedyczne, czynniki neurologiczne:— niedowłady, porażenia,— ucisk na rdzeń kręgowy,— demencja starcza,— stwardnienie boczne zanikowe.Na powstawanie odleżyn wpływają również infekcje (zakaże-

nia), a także — jak się przypuszcza — niektóre leki zmniejszające ukrwienie tkanek. ■ Miejsca najbardziej narażone na powstawanie odleżyn to te części ciała, których elementy kostne znajdują się w bezpośredniej bliskości skóry. Aż 70% odleżyn występuje więc poniżej pasa w oko-licach miednicy, stawów biodrowych. Prawie co druga odleżyna po-wstaje w okolicy krzyżowej. Uszkodzenia skóry pojawiają się też na piętach i  w  okolicy bioder (krętarze większe kości udowych, guzy kulszowe). Jeśli chory długo przebywa w pozycji na boku, miejscami narażonymi na powstawanie odleżyn stają się boczne i przyśrodko-we powierzchnie kostek i kolan oraz uszy.

Rozdział 12. Pielęgnowanie chorego z ranami przewlekłymi 187

Pielęg

nacja

Profilaktyka powstawania odleżyn

■ Podstawą postępowania jest zapobieganie powstawaniu odleżyn. Profi-laktyka obejmuje:

zachęcanie do samodzielnego ruchu, jeśli jest to niemożliwe — koniecz-na jest pomoc w częstej zmianie pozycji,

regularna zmiana pozycji dostosowana do stanu i potrzeb pacjenta co dwie godziny (także w nocy); jeżeli nie dysponujemy specjalnymi pod-nośnikami, chorego powinny układać co najmniej dwie osoby, delikatnie go unosząc, aby uniknąć tarcia czy pociągania za skórę;

unikanie zanieczyszczenia skóry chorego kałem i moczem; w przypadku stosowania pieluch — jeśli chory ma nietrzymanie mo-

czu lub kału należy zapewnić mu zabezpieczenie w postaci prawidłowo dobranych wyrobów chłonnych, najlepiej „oddychających” na całej po-wierzchni, czyli takich, które są nieprzepuszczalne dla wilgoci, ale prze-puszczają powietrze;

stosowanie udogodnień i  sprzętu przeciwodleżynowego — najlepiej materacy zmiennociśnieniowych,

profilaktyka przykurczy — ruchy bierne (wykonywane z pomocą opiekuna), zachęcanie do ruchów czynnych (samodzielnie przez chorego), odpowied-nie ułożenie kończyn, tak by nie pozostawały nadmiernie zgięte w stawach,

skuteczne zwalczanie objawów choroby — bólu, wymiotów, duszności; — w miarę możliwości stosowanie podkładów i pieluchomajtek, które nie utrudniają dostępu powietrza,

stosowanie bielizny pościelowej i osobistej z materiałów naturalnych, stosowanie przylepców hipoalergicznych do mocowania opatrunków, w długotrwałej pozycji siedzącej (wózek inwalidzki) — konieczne jest za-

stosowanie poduszek przeciwodleżynowych, zmiana pozycji co 30 minut oraz częste unoszenie się na rękach,

Przewlekle chory w domu188

Pielęg

nacja

odpowiednia pielęgnacja skóry chorego, stosowanie na wypukłości kostne opatrunków typu druga

skóra — folii poliuretanowych, które redukują tarcie i zapo-biegają powstawaniu odleżyn.

■ Pielęgnacja skóry: toaleta ciała raz dziennie, a jeśli chory poci się lub zanieczysz-

cza, tak często jak zachodzi taka potrzeba, pielęgnacja skóry z użyciem mydeł w płynie, najlepiej o pH 5,5,

niezawierających detergentów; bardzo skuteczne są nowo-czesne środki, niepowodujące podrażnień oraz nadmier-nego wysuszenia skóry, zawierające składniki nawilżające i zmiękczające, zachowujące odpowiednią wilgotność skóry, działające ochronnie i łagodząco,

natłuszczanie skóry — oliwka (najlepiej dla dzieci), linomag w pły-nie, hipoalergiczne balsamy do ciała, wazelina kosmetyczna,

bezpośrednio po natłuszczeniu skóry nie należy stosować talku, pudru czy zasypek — powstające grudki i  zbrylenia mogą zalegać w  fałdach skóry i  sprzyjać powstawaniu od-parzeń i odleżyn;

stosowanie na miejsca zagrożone wystąpieniem odleżyn specjalistycznych kremów ochronnych, pozostawiających na skórze warstwę ochronną;

pielęgnacja paznokci (niewrastające, krótko przycięte).

■ Materace przeciwodleżynowe: statyczne z  pianki poliuretanowej o  odpowiedniej spręży-

stości i ukształtowaniu powierzchni — ułożenie chorego na takim materacu powoduje rozłożenie ciężaru ciała na dużą powierzchnię i rozproszenie ucisku w miejscach gdzie kości statyczne są najbliżej skóry — zalecane do pielęgnacji pa-cjentów w dość dobrym stanie ogólnym,

zmiennociśnieniowe — sterowane pompą, zbudowane z  komór, które na zmianę są opróżniane lub napełniane powietrzem w  określonych odstępach czasu, dzięki czemu zmieniają się punkty podparcia; powoduje to masaż cia-ła, prowadzi do zmniejszenia bólu mięśni oraz zwiększenia ukrwienia tkanek uciskanych w czasie leżenia; są to matera-ce skuteczniejsze od materacy statycznych.

Leczenie odleżynPostępowanie w przypadku stwierdzenia odleżyn zależy od ich

stopnia, ocenianego w cztero- lub pięciostopniowej skali zaawanso-wania ran odleżynowych (tabl. 12.1).

Leczenie odleżyn można prowadzić tradycyjnym sposobem lub z zastosowaniem nowoczesnych opatrunków. W jednym i dru-gim przypadku podstawą postępowania jest koncepcja wilgotnego leczenia ran — zakłada się, że gojenie (naskórkowanie) rany utrzy-

Rozdział 12. Pielęgnowanie chorego z ranami przewlekłymi 189

Pielęg

nacja

manej w  środowisku wilgotnym jest dwukrotnie szybsze niż rany pokrytej strupem. W  tradycyjnych metodach leczenia stosujemy materiały wykorzystywane na ogół w leczeniu ran — jałowe kom-presy gazowe, bandaże i plastry w połączeniu z lekami stosowany-mi miejscowo (maści, płyny dezynfekujące). Nowoczesne opatrunki pozwalają na zapewnienie właściwości zbliżonych do tych, jakie po-siadałby opatrunek „idealny”.

Tablica 12.1. Podział odleżyn (według Oxford Textbook of Palliative Medicine)

Stopień odleżyn Charakterystyka

I Zaczerwienienie, które blednie pod wpływem nawet lekkiego ucisku palcem (mikrokrążenie jest zachowane i nieuszkodzone)

II Zaczerwienie pozostaje nawet wtedy, gdy lekko uciskamy palcem (uszkodzone jest mikrokrążenie). Może pojawić się obrzęk, przerwanie ciągłości naskórka i pęcherze

III Owrzodzenie obejmuje całą grubość skóry bez zajęcia tkanki podskórnej, pojawia się surowiczo-krwista wydzielina

IV Owrzodzenie rozszerza się w głąb tkanki podskórnej z możliwością zajęcia mięśni i kości. Występują czarne strupy martwicze i/lub infekcje. Powstają jamy mogące się łączyć między sobą

■ Właściwości dobrego opatrunku wykorzystywanego w leczeniu ran przewlekłych:

utrzymuje dużą wilgotność na powierzchni rany, usuwa nadmiar wysięku i toksycznych cząstek, nie przylega do rany, jest nieprzepuszczalny dla bakterii, pozwala na prawidłową wymianę gazową, utrzymuje odpowiednią temperaturę, jest nietoksyczny i niealergizujący, podczas wymiany nie uszkadza nowo powstałych tkanek,

Przewlekle chory w domu190

Pielęg

nacja

ma odpowiednią postać i wielkość, odporność na tarcie i uszkodzenia, utrzymuje się na ranie,

odpowiednia cena umożliwiająca jego zakupienie (niektóre opatrunki dostępne są w refundacji, receptę musi wystawić lekarz).

Tablica 12.2. Podstawowe grupy opatrunków specjalistycznych stosowanych w leczeniu odleżynRodzaj opatrunku (nazwa handlowa)* Charakterystyka Wskazania

Opatrunki hydrożelowe Medisorb G, Intrasite, Granugel, Purilon

Opatrunki mają postać żelu, który aplikowany do rany powoduje uwodnienie tkanki martwiczej, ułatwiając proces naturalnej autolizy i oczyszczenie rany odleżynowej. Opatrunki hydrożelowe mają również zdolność do pochłaniania niewielkich ilości wysięku z rany.

Płytkie i głębokie rany z czarną tkanką martwiczą. Poziom wysięku z rany: brak lub niewielki.

Opatrunki alginianowe Medisorb A, Sorbalgon, Algisite, Kaltostat

Opatrunki mają postać miękkich włókien, które pod wpływem pochłanianej wydzieliny z rany zamieniają się w żel, który wspomaga oczyszczanie rany i tworzy w niej wilgotne środowisko. Opatrunki alginianowe zawierają w swym składzie alginian wapnia, który ma właściwości hemostatyczne.

Płytkie i głębokie rany z żółtą, rozpływną tkanką martwiczą.Poziom wysięku z rany: obfity lub średni.

Opatrunki absorpcyjne — pianki poliuretanowe Medisorb P, Allevyn, Tielle

Opatrunki występują w postaci płaskich płytek z miękkiej i elastycznej pianki, która ma strukturę wielu komórek powietrznych. Pianka ma wysokie właściwości chłonne, daje izolację termiczną i jest przepuszczalna dla powietrza oraz utrzymuje wysoką wilgotność pomiędzy raną a opatrunkiem.

Płytkie rany z żółtą, rozpływną tkanką martwiczą lub rany w fazie ziarninowania.Poziom wysięku z rany: obfity lub średni.

Opatrunki hydrokoloidowe Medisorb H, Comfeel, Granuflex

Opatrunki występują w postaci płaskich płytek wykonanych z masy hydrokoloidowej. Hydrokoloid utrzymuje idealne, wilgotne środowisko dla gojenia ran. W kontakcie z wysiękiem z rany warstwa hydrokoloidowa opatrunku zwiększa swoją objętość, formując miękki żel, pod którym zachodzą procesy gojenia.

Płytkie rany z żółtą, rozpływną tkanką martwiczą lub rany w fazie ziarninowania i wczesnej fazie naskórkowania. Poziom wysięku z rany: średni lub niewielki.

* Z powodu szerokiej oferty rynkowej niemożliwe jest przedstawienie nazw wszystkich dostępnych produktów — istotny jest rodzaj opatrunku. Poproś o radę lekarza lub pielęgniarkę!

Rozdział 12. Pielęgnowanie chorego z ranami przewlekłymi 191

Pielęg

nacja

Opatrunki foliowe Medisorb F, Opsite Flexigrid, Tegaderm

Opatrunki występują w postaci cienkiej, elastycznej i przezroczystej błony poliuretanowej. Struktura błony pozwala na swobodne parowanie z powierzchni rany, nie przepuszcza natomiast wody i bakterii z zewnątrz, co chroni przed zabrudzeniem, a w konsekwencji infekcją. Przezroczysta powierzchnia błony pozwala na obserwację i nadzór gojącej się rany.

Płytkie rany w fazie naskórkowania; profilaktycznie na miejsca narażone na ucisk. Poziom wysięku z rany: niewielki lub brak

Opatrunki ze srebrem Medisorb SILVER, Medisorb SILVER PAD, Atrauman Ag, Aquacel Ag

Opatrunki te w swoim składzie posiadają srebro. Wydzielina z rany aktywuje srebro zawarte w opatrunku, a jego jony redukują proces namnażania bakterii w ranie.

Rany z żółtą, rozpływną tkanką martwiczą lub rany w fazie ziarninowania, zainfekowane lub profilaktycznie w ranach czystych zagrożonych powstaniem infekcji. Poziom wysięku z rany: obfity lub średni.

Oprócz podziału cztero- czy pięciostopniowego często stosuje się praktyczną i nieco prostszą klasyfikację ran opartą na kolorach. Zależy ona od etapu gojenia się odleżyny. Wybierając opatrunek, decydujemy się na podstawie wyglądu:

■ Rany „czarne” to najczęściej odleżyny głębokie III, IV i V stop-nia. Charakterystyczny czarny lub brązowy kolor nadaje tym ranom sucha i twarda, czasem miękka martwica. Leczenie polega na usu-nięciu lub uwodnieniu (rozpuszczeniu) martwicy. Stosuje się tu hy-drożele o  właściwościach oczyszczających. Czasem konieczne jest uzupełnienie leczenia częściowym wycięciem martwicy (chirurgicz-ne opracowanie rany).

■ Rany „żółte” z  dużym wysiękiem pokryte są martwicą roz-pływną. W leczeniu wykorzystujemy opatrunki alginianowe dla ran powierzchniowych lub głębokich oraz opatrunki piankowe i hydro-koloidowe dla ran powierzchniowych. Opatrunek dobieramy do rany w zależności od ilości wysięku. W przypadku ran zainfekowa-nych dla zahamowania rozwoju infekcji można zastosować opa-trunki zawierające srebro. Uwaga: rany zainfekowane zawsze muszą być leczone pod kontrolą lekarza, gdyż mogą wymagać ogólno-ustrojowego leczenia antybiotykami.

■ Rany „czerwone” to rany w  fazie ziarninowania (jednego z  etapów gojenia). Dobrze unaczyniona tkanka ziarninowa jest żywo czerwona, delikatna i przy urazie łatwo krwawi. W tym okresie

Przewlekle chory w domu192

Pielęg

nacja

leczenia stosuje się opatrunki pobudzające ziarninowanie, chłonące nadmiar wysięku i chroniące nowe, młode tkanki przed uszkodze-niem. Należy w tym przypadku używać opatrunków alginianowych, pianek poliuretanowych lub hydrokoloidów i dobierać je w zależno-ści od ilości wysięku z rany. I tak przy dużej ilości wydzieliny bardzo skuteczne są alginiany i  opatrunki piankowe. Dla ran średnio wy-dzielających odpowiednie są hydrokoloidy.

■ Rany „różowe” to rany naskórkujące, które wymagają pobu-dzenia i ochrony nowego naskórka. Korzystne warunki zapewniają na tym etapie gojenia błony poliuretanowe i opatrunki hydrokolo-idowe.

■ Pamiętaj! Ważnym czynnikiem wpływającym na tempo leczenia ran

przewlekłych, w  tym odleżyn, jest uzupełnienie leczenia miejscowego przez terapię towarzyszących schorzeń, czyli:

— uzupełnienie niedoborów pokarmowych, szczególnie białka,— wyrównanie niedokrwistości, — kontrola cukrzycy,— uzupełnienie niedoborów witamin i mikroelementów,— kontrola bólu,— wyrównanie niedoboru żelaza, witaminy C (500 mg/dobę)

i cynku (15 mg/dobę), bezcelowe w leczeniu ran przewlekłych jest pędzlowanie ran

(odleżyn) fioletem gencjany lub innymi barwnikami — za-cierają obraz, wysuszają i  uszkadzają powierzchowne war-stwy naskórka, mogą powodować martwicę brzeżną,

dyskusyjne jest miejscowe stosowanie antybiotyków — po-winny być stosowane tylko ogólnie (doustnie, w iniekcjach), gdy istnieje ku temu uzasadniona potrzeba.

Owrzodzenia nowotworoweOwrzodzenie nowotworowe to guzowaty naciek, często o bro-

dawkowatej, łatwo krwawiącej powierzchni. Może ulegać szyb-kiemu rozpadowi, tworząc drążące rany, o walcowatych twardych brzegach.

Najczęstsze umiejscowienia owrzodzeń nowotworowych to owrzodzenia powodowane przez:

pierwotny lub wtórny rak skóry, rak piersi miejscowo zaawansowany, rak płuca z przerzutem do węzłów chłonnych, rak odbytu, rak szyjki macicy miejscowo zaawansowany, rak sromu miejscowo zaawansowany,

Rozdział 12. Pielęgnowanie chorego z ranami przewlekłymi 195

Pielęg

nacja

nowotwory głowy i szyi, owrzodzenie skóry jako następstwo napromieniania, czerniak złośliwy.

■ Problemy w pielęgnacji chorego z owrzodzeniami nowotwo-rowymi to:

zakażenie owrzodzenia — przykry zapach i znaczny wysięk, silny ból w czasie opatrunku, krwawienie, duża częstotliwość codziennych zmian opatrunków (zmniej-

szenie komfortu pacjenta, wysokie koszty).

Postępowanie z chorym z owrzodzeniami nowotworowymiW przypadku chorych z owrzodzeniami nowotworowymi nale-

ży postępować w następujący sposób: poza właściwym opatrunkiem postęp w leczeniu zależy też

między innymi od uzupełnienia niedoborów pokarmowych (szczególnie białka), niedoborów witamin i  mikroelemen-tów, wyrównania niedokrwistości, optymalnej kontroli cu-krzycy,

owrzodzenie suche — należy chronić przed urazem, stosu-jąc opatrunki okluzyjne; w celu zapobiegania bolesnemu dla chorego odrywaniu gazików podczas zmiany opatrunków można stosować kompresy gazowe nasączone solą fizjolo-giczną lub pokryć owrzodzenie siateczką zawierającą para-finę lub neutralną maść, a  na siatkę położyć jałowe gaziki; siateczkę wymienia się co kilka dni, a jej obecność pozwala na bezbolesną zmianę zewnętrznego opatrunku,

owrzodzenie wilgotne o  niewielkim wysięku — opatrunki nieprzylegające do rany, na przykład hydrożele, hydrokolo-idu lub system tradycyjny (gaziki nasączone roztworem be-tadyny, pokryte suchym gazikiem z  zewnątrz, ewentualnie z zastosowaniem siatki),

owrzodzenie o  obfitym wysięku oraz przykrym zapachu, zwłaszcza z wydzieliną o zielonym zabarwieniu — opatrunki zmniejszające zakażenie wywołane bakteriami beztlenowy-mi — specjalistycznych z węglem aktywnym i ze srebrem,

owrzodzenie pokryte martwicą — należy zapytać lekarza lub pielęgniarkę o możliwość i sens profesjonalnego oczysz-czenia martwicy za pomocą wycięcia chirurgicznego czy enzymatycznego lub chemicznego oczyszczenia martwych tkanek,

w ciężkich infekcjach zalecana jest antybiotykoterapia ogól-na (doustnie lub w iniekcjach), najlepiej na podstawie bada-nia bakteriologicznego wymazu z rany,

Przewlekle chory w domu196

Pielęg

nacja

owrzodzenie bolesne — należy starannie i sprawnie wyko-nywać opatrywanie ran, a po uzgodnieniu z  lekarzem pro-wadzącym przed wykonaniem opatrunku podać lek prze-ciwbólowy (15–30 minut w zależności od drogi podawania),

owrzodzenie swędzące — trzeba rozważyć zmianę rodzaju opatrunku (firmy), zahamować reakcję alergiczną na już sto-sowany opatrunek; po konsultacji z lekarzem prowadzącym rozważyć stosowanie przeciwalergicznych leków ogólno-ustrojowych oraz leków stosowanych miejscowo na owrzo-dzenie,

owrzodzenie krwawiące — należy stosować opatrunki o sil-nych właściwościach hemostatycznych (hamujących krwa-wienie), na przykład Spongostan, Surgicel; należy rozważyć wraz z lekarzem prowadzącym możliwość zastosowania pa-liatywnej radioterapii.

■ Pamiętaj! jednym z kluczowych pytań w przypadku owrzodzenia no-

wotworowego jest pytanie o cel naszych zabiegów — brak możliwości wyleczenia powoduje, że najważniejsze staje się dążenie do łagodzenia dolegliwości bólowych, niwelowania nieprzyjemnego zapachu czy hamowania krwawienia,

krucha tkanka owrzodzenia nowotworowego często łatwo krwawi, a  zahamowanie krwawienia bywa trudne — nale-ży pokryć owrzodzenie natłuszczoną siatką, by zmniejszyć ryzyko krwawienia podczas zmiany opatrunku; mogą być przydatne opatrunki hemostatyczne, lód.

■ Właściwości opatrunków hemostatycznych: jałowe, o działaniu bakteriostatycznym, w ciągu 7–14 dni są enzymatycznie rozkładane przez płyny

ustrojowe na drodze hydrolizy, a  następnie metabolizowa-ne,

po nasączeniu krwią stają się galaretowatą masą, która uła-twia tworzenie się skrzepu i pomaga w zatrzymaniu miejsco-wego krwawienia,

opatrunki w suchej postaci wywierają silniejsze działanie he-mostatyczne — przed zastosowaniem nie należy ich zwilżać,

opatrunek należy umieścić w  miejscu krwawienia tak, aby nie zachodził na skórę przy brzegach owrzodzenia,

opatrunki należy zabezpieczyć gazą wyjałowioną i przytrzy-mać przylepcem (najlepiej hipoalergicznym),

opatrunki mogą być w razie potrzeby pozostawione w miej-scu krwawienia, jednak zaleca się ich usunięcie po zatrzyma-niu krwawienia (wypłukanie 0,9% NaCl).

Rozdział 12. Pielęgnowanie chorego z ranami przewlekłymi 197

Pielęg

nacja

Owrzodzenia podudzi

■ Na występowanie i gojenie się owrzodzeń podudzi wpływają: stopień miejscowego zastoju żylnego, obecność rozszerzonych żył w dnie owrzodzenia, istnienie źle ukrwionej powięzi w dnie owrzodzenia, zwłóknienie skóry wokół owrzodzenia, zakażenie powierzchni (zwykle florą własnej skóry oraz po-

chodzącą z okolicy krocza — bakterie jelitowe), istnienie widocznego stanu zapalnego skóry wokół owrzo-

dzenia, odczyn ogólny organizmu, odczyny alergiczne skóry całego ciała (pojawiają się epizodycz-

nie), czynniki hamujące proces gojenia owrzodzeń goleni.

■ Metody leczenia kompresyjnego w owrzodzeniach: bandaże elastyczne — warstwowe użycie 2–3 bandaży zwięk-

szających nacisk lub rajstop elastycznych o różnych stopniach ucisku,

zwykle zaleca się ucisk II stopnia, zarówno bandaże, jak i  rajstopy należy stosować na całą

kończynę: większy powinien być ucisk tkanek stopy, nieco mniejszy goleni, najmniejszy uda,

masaż pneumatyczny kończyn z  owrzodzeniem wykonuje się wyjątkowo i  jedynie w  ośrodkach wyspecjalizowanych w tej technice.