Optymalizacja procesu świadczenia usług z zakresu pomocy ... · Centrum Integracji Społecznej...

Optymalizacja procesu świadczenia usług z zakresu pomocy społecznej

przez samorządy

Poradnik

SZCZECIN 2012

Publikacja została wydana w ramach projektu systemowego „Profesjonalne kadry – lepsze jutro”, realizowanego przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego.

Projekt jest współfi nansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

Publikacja przeznaczona jest do bezpłatnej dystrybucji.

Skład i druk: Multigraf, ul. Bielicka 76C, 85-135 Bydgoszcz, tel. 52 340 41 37Nakład: 500 egz.

Katarzyna Błaszczyk

Optymalizacja procesu świadczenia usług z zakresu pomocy społecznej

przez samorządy

Poradnik

Szczecin 2012

Spis treści

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1. Uwarunkowania prawne i organizacyjneprocesu świadczenia usług z zakresu pomocy Społecznej . . . . . . . 71.1. Pomoc społeczna jako zadanie administracji samorządowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71.2. Konstruowanie optymalnej struktury organizacyjnej ośrodków pomocy społecznej

i centrów pomocy rodzinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81.3. Bariery organizacyjno-prawne w rozwoju usług pomocy społecznej . . . . . . . . . . . . . 10

2. Wybrane obszary wsparcia – przykłady dobrych praktyk . . . . . . . . 132.1. Wsparcie osób doświadczających przemocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132.2. Rodzinna piecza zastępcza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152.3. Usamodzielniani wychowankowie rodzin zastępczych

i placówek opiekuńczo-wychowawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

3. Niepełnosprawność – system orzekania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213.1. Orzekanie o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności . . . . . . . . . . . . . . . . . 213.2. Elektroniczny Krajowy System Monitoringu Orzekania. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

4. Zlecanie usług pomocy społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

5. Pomoc społeczna ku ekonomii społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295.1. Ekonomia społeczna – znaczenie i kompetencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335.2. Centrum Integracji Społecznej – rola i znaczenie w pomocy społecznej. . . . . . . . . . . 35

3

Wprowadzenie

WPROWADZENIE

Przyjęta w Polsce, za krajami Zachodniej Europy i USA, doktryna aktywnej polityki społecznej oznacza odejście od działań opartych na masowych transferach socjalnych, na rzecz upodmioto-wienia i wzmocnienia biernych dotąd świadczeniobiorców (głównie poprzez aktywizację zawodową i społeczną).1

Wymóg potrzeby czynnej partycypacji klientów, postawił kadry publicznej pomocy społecznej przed nowymi, wymagającymi dużego profesjonalizmu zadaniami.

Analizy lokalnych organizacji pomocy społecznej, z punktu widzenia możliwości ich wykorzysta-nia jako instrumentu rozwiązywania problemów klientów i ich środowiska społecznego wskazują, że najbardziej efektywnym sposobem działania jest profesjonalizacja działania kierowników, pracow-ników socjalnych i sieci stosunków społecznych tworzących kapitał społeczny organizacji pomocy.2

Dla jakości zarządzania w instytucjach pomocy społecznej, kluczowe znaczenie posiada ich po-tencjał wewnętrzny oraz więzi społeczne z otoczeniem, lokalnymi aktorami instytucjonalnymi oraz społecznością, na terenie której działają.

Wyniki badań3 dowodzą niskiej jakości relacji organizacji pomocy społecznej z otoczeniem. Często też władze lokalne nie są dobrymi partnerami dla kierowników i pracowników socjalnych. Wyraża się to w postawach lokalnych elit politycznych i wynikających z nich strategiach postępowa-nia wobec instytucji pomocy społecznej i problemów, którymi się zajmują.

Warto także odnotować, że znaczącym elementem kapitału społecznego organizacji pomocy społecznej są relacje z organizacjami pozarządowymi, działającymi na terenie lokalnych wspólnot samorządowych.

W pomocy społecznej celem działania jest udzielenie pomocy potrzebującym, a jej skala zależy przede wszystkim od skali środków uzyskiwanych od państwa i samorządu.

Efekt działania pomocy społecznej jest niewymierny, trudny do sprawdzenia, uzależniony od wielu czynników. Wielowymiarowe są także uwarunkowania procesu zarządzania, specyfi czny rodzaj klientów i ich potrzeb oraz znaczenie relacji interpersonalnych między pracownikami.

Wyjątkowe znaczenie dla efektów działania mają w pomocy społecznej kontakty z otoczeniem, relacje z instytucjami, które kierują się często innymi celami niż pomoc społeczna (np. szkoły, szpi-tale, sądy, policja).

Wszystkie działania zmierzające do wykorzystania potencjału tych instytucji mogą jednak po-nieść klęskę, w przypadku braku dobrej woli pracowników jednostek pomocy społecznej lub też bra-ku ich zdolności do współpracy z otoczeniem. Dlatego znaczącym wyzwaniem dla osób odpowie-dzialnych za efektywne funkcjonowanie lokalnych systemów pomocy społecznej są: decentralizacja

1 Jerzy Krzyszkowski, Barbara Kowalczyk; Modele sposobu realizacji usług o określonym standardzie w jednostkach orga-nizacyjnych pomocy i integracji społecznej, s.353 [w:] Krajowy raport badawczy (Wersja po uwzględnieniu uwag do wersji z 15 listopada, przed redakcją językową i techniczną) przygotowany przez zespół w składzie: dr hab. Ryszard Szarfenberg (redakcja merytoryczna), dr Barbara Kowalczyk, dr hab. prof. UŁ Jerzy Krzyszkowski, dr hab. Andrzej Niesporek; Warszawa 7 stycznia 2010, Projekt Systemowy 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej, zadanie 2 – Działania w zakresie wdrażania standardów pracy socjalnej i funkcjonowania instytucji pomocy i integracji społecznej, na podstawie: Ogólnopolskie badania społeczne „Standardy usług w pomocy społecznej” Raport końcowy s.310.

2 Krzyszkowski, J. (2005), Między państwem opiekuńczym a opiekuńczym społeczeństwem, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódz-kiego.

3 Krzyszkowski, J. op. cit.

5

Optymalizacja procesu świadczenia usług z zakresu pomocy społecznej przez samorządy

zadań i ukierunkowanie na specjalizację elementów organizacyjnych, co pociąga za sobą potrzebę sprawnej i efektywnej koordynacji, integrującej cele i działania odrębnych podmiotów i osób.

W tym kontekście często stawiane jest pytanie, czy możliwe jest np. mechaniczne przeniesienie sposobów stosowanych w biznesie i innych działach administracji publicznej do jakże specyfi cznego obszaru, jakim jest pomoc społeczna.

Trzeba też pamiętać, że zarządzający pomocą menadżerowie muszą dostosowywać działanie kierowych przez siebie jednostek do zmieniających się potrzeb klientów. Wymaga to tworzenia no-wych skutecznych programów, niestety często w warunkach zmniejszania środków materialnych przeznaczanych na pomoc społeczną. W końcowym efekcie wymusza to obniżanie kosztów usług socjalnych, zmniejszenia ich ilości i pogorszenia jakości.4

W jaki więc sposób organizować lokalne systemy pomocy społecznej, by były one efektywne i jak najsprawniej realizowały usługi z zakresu pomocy społecznej świadczone przez samorządy?

Prezentacji praktycznych rozwiązań w tym zakresie poświecony jest niniejszy poradnik. Z oczy-wistych powodów (ograniczone ramy tekstu) skoncentrowano się na przedstawieniu tylko kilku przy-kładowych przedsięwzięć. Co jednak warte podkreślenia, ich skuteczność została zweryfi kowana w działaniu jednostek pomocy społecznej.

4 Jerzy Krzyszkowski, Barbara Kowalczyk; Modele sposobu realizacji usług o określonym standardzie w jednostkach orga-nizacyjnych pomocy i integracji społecznej, s.353 [w:] Krajowy raport badawczy (Wersja po uwzględnieniu uwag do wersji z 15 listopada, przed redakcją językową i techniczną) przygotowany przez zespół w składzie: dr hab. Ryszard Szarfenberg (redakcja merytoryczna), dr Barbara Kowalczyk, dr hab. prof. UŁ Jerzy Krzyszkowski, dr hab. Andrzej Niesporek; Warszawa 7 stycznia 2010, Projekt Systemowy 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej, zadanie 2 – Działania w zakresie wdrażania standardów pracy socjalnej i funkcjonowania instytucji pomocy i integracji społecznej.

6

Uwarunkowania prawne i organizacyjne procesu świadczenia usług z zakresu pomocy społecznej

1. UWARUNKOWANIA PRAWNE I ORGANIZACYJNE PROCESU ŚWIADCZENIA USŁUG Z ZAKRESU POMOCY SPOŁECZNEJ

1.1 Pomoc społeczna jako zadanie administracji samorządowej

Podstawowym źródłem prawa w pomocy społecznej jest ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r. (u.p.s.). Akt ten, wraz z przepisami wykonawczymi, tworzy trzon regulacji i może być uznany za prawo pomocy społecznej sensu stricte.5

Realizacja zadań z zakresu pomocy społecznej spoczywa w głównej mierze na gminie, jako tej jednostce, która jest najbliżej osoby ubiegającej się o wsparcie ze środków publicznych. Stosownie do postanowień art. 6 ustawy o samorządzie gminnym, do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów i – je-żeli ustawy nie stanowią inaczej – rozstrzyganie w tych sprawach należy do gminy. Przepis ten wpro-wadził domniemanie kompetencji po stronie gminy i odgrywa szczególną rolę w tych przypadkach, w których unormowania prawne nie będą w sposób jednoznaczny wskazywały właściwego podmiotu do załatwienia sprawy.6

Powiaty wypełniają w pewnym sensie funkcję uzupełniającą wobec gmin. Powierzono im wykony-wanie zadań publicznych lokalnych, którym pojedyncze gminy nie są w stanie podołać.

Zatem podstawową rolą powiatu jest wypełnianie zadań o charakterze ponadgminnym. Powiat stał się niejako jednostką komplementarną wobec gminy. Powiat stanowi ośrodek skupiający na swym terenie instytucje świadczące wyspecjalizowane usługi dla mieszkańców poszczególnych gmin.7

Organizacja wykonywania zadań pomocy społecznej została oparta na funkcjonujących w ra-mach aparatu administracyjnego gminy, powiatu, województwa wyspecjalizowanych jednostkach or-ganizacyjnych, są nimi: gminne i miejskie ośrodki pomocy społecznej (ops), powiatowe centra pomocy rodzinie (pcpr) oraz regionalne ośrodki polityki społecznej (rops). Wymienione jednostki są podstawo-wymi ogniwami struktur pomocy społecznej.8

Obowiązek utworzenia tych jednostek wynika z art. 110 oraz art. 112 u.p.s. Podstawą prawną two-rzenia takich jednostek przez gminę i powiat są: art. 9 ustawy o samorządzie gminnym (u.s.g.) i art. 6 ustawy o samorządzie powiatowym (u.s.p.).

Gmina i powiat mogą też realizować zadania pomocy społecznej poprzez inne jednostki organi-zacyjne, taką możliwość stwarza art. 111 u.p.s.

Gminne i powiatowe jednostki organizacyjne można podzielić na dwie grupy:1) jednostki o charakterze administracyjnym (ops, pcpr)2) jednostki realizujące świadczenia (np. ośrodki wsparcia, dps). Podstawowym zadaniem jednostek o charakterze administracyjnym jest wydawanie decyzji admi-

nistracyjnych i prowadzenie pracy socjalnej.

5 Sierpowska I. Prawo pomocy społecznej, Wolters Kluwer Warszawa 2007, s. 27.6 Nitecki S. Prawo pomocy społecznej w polskim systemie prawnym, Wolters Kluwer Warszawa 2008, s. 3337 I. Sierpowska, 2007, op. cit. s. 75.8 W. Maciejko, P. Zaborniak, Ustawa o pomocy społecznej – komentarz, Warszawa 2008, s. 400.

7


Jednostki realizujące świadczenia są zróżnicowane. Mają one jednak cechę wspólną, a miano-wicie w sposób bezpośredni zaspokajają potrzeby osób znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej i świadczą im różnego rodzaju usługi.9

Należy podkreślić, że głównymi ogniwami systemu pomocy społecznej są ops-y i pcpr-y, które w pierwszej kolejności odpowiadają za realizację zadań pomocy społecznej w gminie i powiecie. Ich wy-różniającą się pozycję wśród innych jednostek organizacyjnych samorządu, zapewniają zapisy u.p.s.:

1) art. 110 i art. 112 – gmina i powiat mają obowiązek utworzenia tych jednostek2) organizacyjnych do wykonywania zadań pomocy społecznej;3) art. 110 ust. 7, art. 112 ust. 6 – jako jedyne w gminie i powiecie (obok starosty) mogą prowadzić

postępowanie administracyjne i wydawać decyzje administracyjne w sprawach pomocy społecz-nej, w szczególności decyzje kierujące klientów pomocy społecznej do korzystania z określonych usług pomocy społecznej;

3) art. 110 ust. 9,10, art. 112 ust. 12,13 u.p.s – mają możliwość składania radzie gminy, powia-tu sprawozdania z działalności oraz przedstawiania potrzeb w zakresie pomocy społecznej. Rada, biorąc pod uwagę zgłaszane potrzeby, opracowuje i kieruje do wdrożenia lokalne pro-gramy pomocy społecznej;

4) art. 110 ust. 4, art. 112 ust. 9 – zostały wyznaczone na koordynatorów realizacji strategii roz-wiązywania problemów społecznych.

Szczególnie te ostanie dwa uprawnienia dają ops-om i pcpr-om, niestety w większości przypad-ków jedynie teoretycznie, szansę na pełnienie wiodącej roli w lokalnym systemie pomocy społecznej.

Może to mieć miejsce zwłaszcza wtedy, jeśli strategie rozwiązywania problemów społecznych będą wykorzystywane nie tylko do sprawnego realizowania ustawowych zadań pomocy społecznej przez podmioty publiczne i niepubliczne (stosownie do posiadanych przez nie zasobów i możliwości), ale również wtedy, gdy strategia ukierunkowana jest na uruchomienie potencjału drzemiącego w spo-łeczności lokalnej i budowaniu kapitału społecznego. [Szczególnie] Jeśli do realizowania celów strate-gicznych zaangażowane są różne instytucje i grupy społeczne.10

Przedstawione uwarunkowania prawne organizacji pomocy społecznej w pewnym, choć na pew-no niewystarczającym stopniu, umożliwiają ops-om i pcpr-om budowanie i rozwijanie pakietu usług pomocy społecznej, zapewniając im szczególne miejsce w systemie pomocy społecznej.

1.2 Konstruowanie optymalnej struktury organizacyjnej ośrodków pomocy społecznej i centrów pomocy rodzinie11

Analiza schematów organizacyjnych ops i pcpr wskazuje na występowanie kilku typów rozwiązań w zakresie struktury wewnętrznej tych jednostek:

1) podział na zespół administracyjny i zespół merytoryczny zajmujący się pomocą społeczną,2) podział według kryterium usługi – występowanie komórek organizacyjnych (działów, zespołów

stanowisk) realizujących określone typy usług,3) podział na komórki organizacyjne ds. określonych grup klientów.

9 S. Nitecki 2008, op. cit. s. 308.10 Rybka I., Trawkowska D., Wytyczne do tworzenia samorządowej strategii rozwiązywania problemów społecznych, w: Grewiński

M., Karwacki A. [red.] Strategie w polityce społecznej 2010, s. 252, 254.11 Jerzy Krzyszkowski, Barbara Kowalczyk; Modele sposobu realizacji usług o określonym standardzie w jednostkach organi-

zacyjnych pomocy i integracji społecznej, s. 353 [w:] Krajowy raport badawczy (Wersja po uwzględnieniu uwag do wersji z 15 listopada, przed redakcją językową i techniczną) przygotowany przez zespół w składzie: dr hab. Ryszard Szarfenberg (redakcja merytoryczna), dr Barbara Kowalczyk, dr hab. prof. UŁ Jerzy Krzyszkowski, dr hab. Andrzej Niesporek; Warszawa 7 stycznia 2010, Projekt Systemowy 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej, zadanie 2 – Działania w zakresie wdrażania standardów pracy socjalnej i funkcjonowania instytucji pomocy i integracji społecznej, na podstawie Ogólnopolskie badania społeczne „Standardy usług w pomocy społecznej” Raport końcowy.

8


Organizację pracy wyraźnie różnicuje typ jednostki pomocy społecznej. W jednostkach gminnych, w podziale zadań pomiędzy pracowników merytorycznych, najczęściej

występującym rozwiązaniem jest podział na zespół administracyjny i zespół merytoryczny zajmujący się pomocą społeczną (36%). W co czwartym ops (26%) kryterium podziału pracy stanowią usługi.12

Najrzadziej stosowanym w ops kryterium podziału pracy jest kryterium związane z wyodrębnie-niem zespołów dedykowanych określonym grupom klientów (ogółem 10% – najczęściej w ośrodkach miejskich).

Patrząc na możliwe warianty rozwiązań organizacyjnych, widać wyraźnie, że najczęściej stoso-wanym kryterium podziału pracy w ops jest tylko i wyłącznie kryterium lokalizacji (41%). W co piątym ops (19%) występuje jednocześnie podział na zespoły i lokalizację, a tylko w co dziesiątym (12%)– ze względu na lokalizację i usługi. Różnice lokalizacyjne wprowadziły rozróżnienie na:

• gminne ops; najrzadziej występujące, inne niż terytorialne rozwiązania organizacyjne, a jeśli się pojawiają to jest to na ogół podział na zespół administracyjny i zespół merytoryczny,

• miejsko-gminne ops; mają bardziej zróżnicowaną strukturę organizacyjną, dominuje jednak na-dal podział na zespół administracyjny i zespół merytoryczny,

• miejskie ops; w wielu przypadkach pojawiają się zróżnicowane rozwiązania organizacyjne, czę-ściej występuje podział według usług, co czyni je bardziej podobnymi do mops/mopr niż do innych ops.

Zgodnie z treścią art.112 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej, zadania powiatowych centrów po-mocy rodzinie w miastach na prawach powiatu, realizują miejskie ośrodki pomocy społecznej, które mogą być nazwane „miejskimi ośrodkami pomocy rodzinie”.

Inne wzorce organizacji pracy występują w pcpr (w powiatach ziemskich) oraz miejskich ośrod-kach pomocy rodzinie\MOPS-ach (w miastach na prawach powiatu). W przypadku tych jednostek, wy-raźnie częściej występują struktury dedykowane określonym rodzajom usług (61% pcpr i 71% mops/mopr) lub określonym grupom klientów (56% pcpr i 69% mops/mopr).

W przypadku pcpr, najczęściej występującą strukturą organizacyjną jest podział na usługi i grupy klientów (w co piątej jednostce) lub podział tylko na usługi (20% pcpr). W 13% pcpr jest zorganizowa-nych zarówno wokół usług, grup klientów jak i kryterium lokalizacji.

Struktury organizacje mops/mopr, na tle innych jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, są zdecydowanie najbardziej rozbudowane. W ponad połowie jednostek tego typu występuje podział organizacji pracy wedle trzech lub więcej kryteriów. W 27% jest to lokalizacja, usługi i grupy klientów, natomiast w przypadku 23% – lokalizacja, grupy klientów, usługi oraz podział na zespoły administra-cyjne i merytoryczne.

Takie odmienne rozwiązania organizacyjne pomiędzy różnymi typami jednostek organizacyjnych pomocy społecznej uzasadnione są zarówno liczbą i rodzajem zadań jak również skalą zatrudnienia.

Podkreślenia wymaga jednak fakt istnienia znaczących różnic także pomiędzy rozwiązaniami or-ganizacyjnymi występującymi w tych samych kategoriach samorządu terytorialnego.

12 Ogólnopolskie badania społeczne „Standardy usług w pomocy społecznej” Badania konsorcjum PENTOR – Laboratorium Badań Społecznych opierały się na oryginalnej koncepcji badawczej z wykorzystaniem różnych narzędzi badawczych. 1) CATI (telefoniczne wywiady wspomagane komputerowo) z kierownikami 640 jednostek organizacyjnych pomocy społecznej (gops, mgops, mops, pcpr, mops/mopr); 2) CAWI (ankieta internetowa) z 480 jednostek organizacyjnych pomocy społecznej (gops, mgops, mops, pcpr, mops/mopr). Podczas realizacji badań CAWI okazało się, iż respondenci preferowali wypełnianie an-kiety ręcznie i odsyłanie drogą pocztową. Realizator badań uwzględnił preferencje, udostępniając ankietę drogą e-mailową z możliwością odesłania pocztą tradycyjną; 3) 25 studiów przypadków (dwa wywiady pogłębione, jeden z kierownikiem, jeden z pracownikiem/pracownikami, analiza dokumentów) w jednostkach organizacyjny pomocy społecznej w organizacjach poza-rządowych. 4) 2 moderowane dyskusje grupowe przedstawicieli jops, instytucji lokalnych i organizacji pozarządowych. Krajowy raport badawczy Wersja po uwzględnieniu uwag do wersji z 15 listopada przed redakcją językową i techniczną Przygotowany przez zespół w składzie: dr hab. Ryszard Szarfenberg (redakcja merytoryczna), dr Barbara Kowalczyk, dr hab. prof. UŁ Jerzy Krzyszkowski, dr hab. Andrzej Niesporek, Warszawa 7 stycznia 2010. Projekt Systemowy 1.18 Tworzenie i rozwijanie standar-dów usług pomocy i integracji społecznej, zadanie 2 – Działania w zakresie wdrażania standardów pracy socjalnej i funkcjono-wania instytucji pomocy i integracji społecznej.

9


Wynika to z dużej swobody samorządów w organizowaniu pomocy społecznej i daje możliwość dostosowania struktury organizacyjnej do specyfi ki lokalnej. Budując modele działania jednostek or-ganizacyjnych pomocy społecznej należy o tym pamiętać.

W przyjętych rozwiązaniach organizacyjnych występują również zróżnicowania regionalne. W przypadku pcpr, strukturę organizacyjną z wyodrębnionymi zespołami ds. określonych grup klien-tów dużo częściej spotykamy w powiatach Polski północno – zachodniej niż południowo – wschodniej. Liderem pod tym względem są pcpr–y z województw: opolskiego, dolnośląskiego, zachodniopomor-skiego, kujawsko – pomorskiego oraz wielkopolskiego. Podział ze względu na usługi dominuje nato-miast w regionie południowym (małopolskie i śląskie) oraz wschodnim (podkarpackie, świętokrzyskie, lubelskie i podlaskie).

W przypadku pcpr-ów, odsetek instytucji organizujących swoją pracę wedle grup klientów, uza-leżniony jest przede wszystkich od zamożności powiatu oraz wiąże się ze stopniem standaryzacji usług. Ten sposób organizacji pracy obserwujemy jedynie w 42% powiatów z dochodem poniżej 700 złotych na mieszkańca oraz aż w 67% powiatów przekraczających ten poziom dochodu. Po-wszechność tego kryterium podziału pracy jest najwyższa wśród PCPR o największym stopniu stan-daryzacji usług (75%).13

1.3 Bariery organizacyjno-prawnew rozwoju usług pomocy społecznej

Ważne, z punktu widzenia organizowania usług z zakresu pomocy społecznej, jest rozróżnie-nie pomiędzy jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej zdefi niowanymi w art. 6 pkt. 5 u.p.s. a gminnymi i powiatowymi (samorządowymi) jednostkami organizacyjnymi, o których mowa w artyku-łach: art. 9 u.s.g. i art. 6 u.s.p.

Samorządowe jednostki organizacyjne są odrębnymi strukturami i działają jako niezależne od siebie jednostki budżetowe. Natomiast jednostki organizacyjne pomocy społecznej mogą funk-cjonować w zależności od ich usytuowania wobec ops czy pcpr, w dwóch formach, jako:

• samorządowe jednostki organizacyjne, w formule jednostek budżetowych, posiadających nieza-leżną od ops czy pcpr strukturę i budżet;

• wydzielone komórki organizacyjne lub samodzielne stanowiska w strukturach ops czy też pcpr.

W pierwszym przypadku, bezpośredni nadzór nad jednostkami sprawuje wójt, burmistrz czy pre-zydent – w gminie i starosta – w powiecie. Decydują oni również o wyborze kierownika jednostki. W drugim przypadku, funkcje te wykonuje kierownik ops w gminie i pcpr w powiecie.

Powszechny jest pogląd, że wszystkie jednostki organizacyjne pomocy społecznej powinny funk-cjonować jako samorządowe jednostki organizacyjne. Wynika on z przekonania, że skoro ustawodaw-ca zdefi niował odrębnie jednostki organizacyjne pomocy społecznej, to jest to równoznaczne z narzu-ceniem im formy organizacyjnej samorządowych jednostek organizacyjnych.

Taki pogląd jest jednak nie do końca zgodny z innymi zapisami ustawy o pomocy społecznej, a w szczególności z art. 110 ust. 1 i art. 112 ust. 1, które zakładają, że zadania pomocy społecznej wykonują odpowiednio w gminie – ops, w powiecie – pcpr.

Spośród pozostałych jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, ustawodawca narzucił od-rębną strukturę organizacyjną tylko domom pomocy społecznej (art. 57 u.p.s.). Ważny jest też aspekt ekonomiczny takiego rozwiązania. Konieczność tworzenia wszystkich jednostek organizacyjnych po-mocy społecznej, jako niezależnych jednostek, jest często nieefektywna i może się wiązać z dodatko-wymi kosztami. Niejednokrotnie jednostki te to niewielkie struktury organizacyjne, zatrudniające kilko-

13 Jerzy Krzyszkowski Barbara Kowalczyk Modele sposobu realizacji usług o określonym standardzie w jednostkach organizacyj-nych pomocy i integracji społecznej, s. 329-333.

10


ro pracowników, wykorzystujące lokalne zasoby wolontariatu (np. w świetlicach, ośrodkach wsparcia, placówkach specjalistycznego wsparcia, w KIS-ach).

Narzucenie takim jednostkom obowiązku prowadzenia odrębnej obsługi fi nansowej i kadrowej, w zasadzie uniemożliwiłoby ich powstawanie. Jest to szczególnie ważki problem dla małych gmin, bo w większości przypadków rozwój usług pomocy społecznej w tych społecznościach jest możliwy jedynie w ramach własnej struktury organizacyjnej.

Możliwość istnienia na poziomie lokalnym różnych, niezależnych jednostek pomocy społecznej stwarza też inny problem zarządczy, istotny przy budowaniu pakietu usług pomocy społecznej dla kon-kretnych grup docelowych. W ofercie samorządu, usługi pomocy społecznej nie są postrzegane jako niezależne, rozczłonkowane pomiędzy różnych realizatorów, ale przede wszystkim widzi się je jako elementy większej całości – mniej lub bardziej spójnego sytemu.

Jeśli ops-y czy pcpr-y miałyby być odpowiedzialne za tworzenie takich pakietów to powinny mieć wpływ na to, jak powinny działać inne jednostki organizacyjne pomocy społecznej świadczące kon-kretne usługi.

Ten problem jest w pewnym stopniu rozwiązany w samorządach szczebla powiatowego. Powiato-we centrum pomocy rodzinie mają wpływ na funkcjonowanie innych jednostek, poprzez:

a) wpływ na wybór kierownika jednostki, zgodnie z art. 112 ust. 7 u.p.s., starosta ma obowiązek zasięgnięcia opinii kierownika pcpr (przy czym opinia ta nie jest wiążąca dla starosty),

b) uczestniczenie w sprawowaniu nadzoru nad innymi jednostkami, w szczególności domami pomocy społecznej, placówkami opiekuńczo-wychowawczymi – zgodnie z art. 112 pkt. 8 u.p.s.

Na poziomie gminy natomiast nie ma żadnych zapisów regulujących związki pomiędzy ośrodkami pomocy społecznej a innymi jednostkami realizującymi usługi pomocy społecznej.

Zapewne na tak odmienne podejścia miało wpływ to, że ops-y i pcpr-y powstawały w różnych wa-runkach historycznych. W 1989 roku, gdy konstruowano zasady funkcjonowania samorządów gmin-nych, na tym poziomie nie było żadnej wydzielonej infrastruktury pomocy społecznej (poza doma-mi pomocy społecznej, które pozostawały w gestii wojewodów), dlatego potrzeba takiej regulacji nie istniała.

Z inną sytuacją mieliśmy do czynienia w 1998 roku, na kolejnym etapie reformy samorządowej, kiedy powstawały powiaty. Pomoc społeczna na tym szczeblu była tworzona po części jako swoisty „zlepek” istniejących placówek i ich relacje z nowopowstałym pcpr wymagały unormowania.

Kolejnym istotnym aspektem zarządczym, dotyczącym funkcjonowania systemu pomocy spo-łecznej na szczeblu lokalnym, jest współpraca najważniejszych podmiotów publicznych zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych na liniach: ops↔pcpr, ops↔pup, pcpr↔pup. Stwarza ona możliwość włączania do pakietów społecznych, innych usług niż realizowane samodzielnie, m.in. poprzez kierowanie swoich klientów do usług realizowanych przez instytucje, z którymi nawiązano efektywną współpracę.

Obecnie, w większości przypadków, nawiązanie takiej współpracy zależy od dobrej woli kierowni-ków i pracowników tych instytucji. Na przykładzie kontaktów jednostek pomocy społecznej z powiato-wymi urzędami pracy można stwierdzić, że lepszą pozycję wobec pup mają pcpr-y, ponieważ działają na poziomie jednego samorządu (w powiecie) i starosta może koordynować ich działania. W dużo trudniejszej sytuacji są natomiast gminy, szczególnie wiejskie.

Sytuacja uległa pewnej poprawie po wprowadzeniu obowiązku zawierania porozumień pomiędzy pup a ops. Poprawa ta jednak nie jest wystarczająca. Wnioski do takiej oceny płyną z analizy realizacji projektów systemowych na poziomie gmin. W większości działań projektowych, szczególnie w małych gminach, wykorzystuje się instrumenty aktywnej integracji, które mogą, czy nawet powinny być reali-zowane przez pup (takie jak doradztwo czy szkolenia zawodowe). Zaoszczędzone na tych zadaniach środki fi nansowe mogłyby być wykorzystane na wdrożenie innych instrumentów, szczególnie dotyczą-cych aktywizacji społecznej lub pracę środowiskową.

Brak współpracy w działaniach poszczególnych szczebli organizacyjnych pomocy społecznej to przyczyna braku koordynacji i swoistego chaosu organizacyjnego. Powstaje on często w wyniku

11


niejasnych zakresów kompetencji, a także w wyniku rozproszenia odpowiedzialności za realizację za-dań pomocy społecznej.14

Sytuację mogłoby poprawić wprowadzenie standardów współpracy pomiędzy publicznymi pod-miotami działającymi w obszarze pomocy i integracji społecznej, określające zasady i zakres tej współpracy. Aby zapewnić rozwój usług pomocy społecznej i stworzyć możliwości zbudowania pakie-tu usług odpowiadających potrzebom lokalnym i rozeznanym problemom społecznym konieczny jest jeden podmiot odpowiedzialny. Czy ops-y i pcpr- są w stanie pełnić taką rolę?15

14 Krzyszkowski J., Pomoc społeczna. Szkic socjologiczny IRSS Warszawa 2008, s. 160.15 Jerzy Krzyszkowski Barbara Kowalczyk Modele sposobu realizacji usług o określonym standardzie w jednostkach organizacyj-

nych pomocy i integracji społecznej, s. 318–320.

12

Wybrane obszary wsparcia – przykłady dobrych praktyk

2. WYBRANE OBSZARY WSPARCIA – PRZYKŁADYDOBRYCH PRAKTYK

2.1 Wsparcie osób doświadczających przemocy

Specjalistyczny Ośrodek Wsparcia Ośrodek Interwencji Kryzysowej Punkt Interwencji Kryzysowej dla osób i rodzin z problemem przemocy

Istotnym pakietem usług adresowanym do rodzin z problemem przemocy są specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofi ar przemocy. Zakres standardu usług interwencyjnych, bytowych oraz terapeu-tyczno-wspomagających dla ofi ar przemocy w rodzinie oraz oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie, określa Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 lipca 2006 w sprawie standardu podstawowych usług świadczonych przez specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofi ar przemocy w rodzinie, a także szczegółowych kierunków prowadzenia od-działywań korekcyjno-edukacyjnych. Szczegółowo określono w nim to, co standard obejmuje w trzech obszarach: interwencyjnym, potrzeb bytowych, terapeutyczno-wspomagającym.

Tabela 1. Standardy usług udzielanych przez specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofi ar przemocy w rodzinie

Interwencja Terapia i wspomaganie Potrzeby bytowe• zapewnienie schronienia ofi arom przemocy

w rodzinie, bez skierowania i bez względu na dochód, na okres do trzech miesięcy, z możliwością przedłużenia w przypadkach uzasadnionych sytuacją ofi ary przemocy w rodzinie,

• ochronę ofi ar przemocy w rodzinie przed osobą stosującą przemoc w rodzinie,

• udzielanie natychmiastowej pomocy psycho-logicznej, medycznej i wsparcia,

• rozpoznanie sytuacji ofi ary przemocy w rodzinie i opracowanie planu pomocy,

• wspieranie w przezwyciężaniu sytuacji kryzysowej związanej z występowaniem przemocy w rodzinie.

• opracowanie diagnozy rodziny i indywidual-nego planu pomocy ofi erze przemocy w rodzinie uwzględniającego: potrzeby, cele, metody i czas pomocy,

• udzielanie poradnictwa: medycznego, so-cjalnego, psychologicznego, prawnego,

• prowadzenie grup wsparcia i grup terapeu-tycznych dla ofi ar przemocy w rodzinie,

• prowadzenie terapii indywidualnej, ukierun-kowanej na wsparcie ofi ary przemocy w rodzinie oraz nabycie umiejętności ochro-ny przed osobą stosującą przemoc w rodzinie,

• zapewnienie dostępu do pomocy medycz-nej,

• przeprowadzenie diagnozy sytuacji dzieci i udzielanie im wsparcia psychologicznego oraz specjalistycznej pomocy socjotera-peutycznej i terapeutycznej,

• udzielanie konsultacji wychowawczych.

Zapewnienie w sytuacjach szczególnych: • całodobowego, okresowego pobytu dla nie

więcej niż trzydziestu osób (z możliwością zwiększenia);

• pomieszczeń do spania przeznaczonych maksymalnie dla pięciu osób, z uwzględ-nieniem sytuacji rodzinnej ofi ary przemocy w rodzinie,

• wspólnego pomieszczenia do pobytu dziennego,

• miejsca zabaw dla dzieci,• pomieszczenia do nauki,• ogólnodostępnych łazienek, wyposażo-

nych w sposób umożliwiający korzystanie zarówno przez osoby dorosłe, jak i dzieci, odpowiednio jedna łazienka na pięć osób,

• ogólnodostępnej kuchni,• pomieszczenia do prania i suszenia,• wyżywienia, odzieży i obuwia,• środków higieny osobistej i środków

czystości

Źródło: Andrzej Niesporek Ryszard Szarfenberg, Rodzina i dziecko, ze szczególnym uwzględnieniem rodzin, w których występuje przemoc, tabela s. 239–240 [w:] Krajowy raport badawczy. Wersja po uwzględnieniu uwag do wersji z 15 listopada (przed redakcją językową i techniczną), przygotowany przez zespół w składzie: dr hab. Ryszard Szarfenberg (redakcja merytoryczna), dr Barbara Kowalczyk, dr hab. prof. UŁ Jerzy Krzyszkowski, dr hab. Andrzej Niesporek, Warszawa 7 stycznia 2010. Projekt Systemowy 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej, zadanie 2 – Działania w zakresie wdrażania standardów pracy socjalnej i funkcjo-nowania instytucji pomocy i integracji społecznej

13


Wytyczne do tworzenia modelowych programów korekcyjno-edukacyjnych dla osób stosujących przemoc w rodzinie określone zostały w załączniku do Krajowego Programu Przeciwdziałania Prze-mocy w Rodzinie.16

Dotyczą one podstawowych założeń tych programów, w tym naboru i selekcji uczestników, wstęp-nego rozpoznania diagnostycznego, pogłębionej diagnozy, reguł uczestnictwa w programie oraz pod-stawowych treści edukacyjnych.

Za element standaryzacji usług świadczonych przez pracowników socjalnych należy też uznać dokument: Metody udzielania wsparcia ofi arom przemocy w rodzinie oraz postępowania wobec sprawców przemocy w rodzinie – zalecenia do pracy dla pracowników socjalnych.17 Szczegółowo zo-stały tam przedstawione zasady działania, rozpisane na pięć etapów:

a) przyjęcie zgłoszenia o stosowaniu przemocy w rodzinie,b) działania skierowane w stosunku do ofi ar przemocy w rodzinie,c) interwencja wobec osoby stosującej przemoc w rodzinie,d) monitorowanie działań wobec ofi ary przemocy w rodzinie,e) monitorowanie działań wobec osób stosujących przemoc w rodzinie.

Każdy z etapów został szczegółowo opisany, np. pierwszy etap w zakresie postawy pracownika socjalnego podczas przyjmowania zgłoszenia o stosowaniu przemocy w rodzinie zwiera trzynaście punktów, m.in. Pracownik socjalny powinien zmobilizować osobę/rodzinę, wobec której stosowana jest przemoc, do podjęcia działań zmierzających do zmiany sytuacji osobistej, rodzinnej.18

Usługi lub pakiety usług specyfi cznych, skierowanych do rodzin z problemem przemocy, takie jak Ośrodek Interwencji Kryzysowej (OIK), Punkt Interwencji Kryzysowej (PIK), czy też Specjalistyczny Ośrodek Wsparcia (SOW) dla ofi ar przemocy w rodzinie dostępne są przede wszystkim w mops i pcpr.

Z analiz MPiPS wynika, iż ośrodki interwencji kryzysowej są prowadzone przez 45% pcpr i 60% mops. Punkty interwencji kryzysowej funkcjonują w 35% pcpr i 19% mops, zaś specjalistyczne ośrodki wsparcia dla ofi ar przemocy w rodzinie – w 10% pcpr i 40% mops.19

Tworzenie i funkcjonowanie Zespołów Interdyscyplinarnych daje duże możliwości łączenia poten-cjału instytucji i jednostek organizacyjnych pomocy społecznej – podnosi efektywność i sprawność ich działania w zakresie pomocy osobom i rodzinom uwikłanym w przemoc.

2.1.1 DOBRA PRAKTYKA

Warszawa: „Chronimy Dzieci”Długie tradycje działania w obszarze przemocy w rodzinie ma Fundacja Dzieci Niczyje. Wśród

wielu programów prowadzonych przez Fundację, warto zwrócić uwagę na pilotażowy program profi -laktyki przemocy wobec dzieci „Chronimy Dzieci”, realizowany z udziałem Urzędu Dzielnicy Warsza-wa Praga Południe.

Program skierowany jest do żłobków, przedszkoli, szkół podstawowych, gimnazjów oraz organi-zacji pozarządowych działających na rzecz dzieci z terenu Pragi Południe. Główną ideą programu jest przyznawanie certyfi katu „Chronimy dzieci” placówkom, w których potwierdzony został wysoki poziom standardów ochrony dzieci oraz wysoka jakość programów ochrony dzieci przez krzywdzeniem. Ce-lem programu jest zapobieganie i przeciwdziałanie przemocy przez wprowadzenie polityki ochrony dzieci w placówkach edukacyjnych i opiekuńczych oraz dostarczenie tym placówkom oferty i narzędzi podnoszenia kompetencji personelu, rodziców i opiekunów w zakresie ochrony dzieci przed krzyw-dzeniem. Program zakłada również dostarczenie dzieciom wiedzy na temat unikania zagrożeń oraz możliwości uzyskania pomocy i wsparcia w trudnych sytuacjach życiowych.20

16 http://ms.gov.pl/Data/Files/_public/ppwr/krajowy_program/zalacznik2-do-kpppwr.pdf. 17 Metody udzielania wsparcia ofi arom przemocy w rodzinie oraz postępowania wobec sprawców przemocy w rodzinie – zalece-

nia do pracy dla pracowników socjalnych, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa, 2008.18 Tamże, s. 240. 19 Tamże, s. 228.20 Informacje ze strony programu: < www.pomagajmyrazem.pl>.

14

Wybrane obszary wsparcia – przykładydobrych praktyk

Gdynia: „Rodzina bliżej siebie”Projekt systemowy „Rodzina bliżej siebie” jest realizowany przez MOPS w Gdyni.21

Głównym celem projektu jest zmniejszenie liczby dzieci corocznie trafi ających do instytucji opieki całodobowej. Jako metodę dochodzenia do tego celu wybrano znaczne zintensyfi kowanie pracy so-cjalnej z rodzinami, w których istnieje bardzo duże ryzyko odebrania dzieci.

Na podstawie badań diagnostycznych stwierdzono, że szeroko rozumiana bezradność tych ro-dzin, wieloletnie usytuowanie w kręgach wykluczenia społecznego oraz posiadanie przez nich wzor-ców życia odmiennych od społecznie akceptowalnych, wymaga podjęcia wobec nich niestandardo-wych i długofalowych działań.

Z diagnozy przeprowadzonej w 2007 roku wynikało, że z objętych pomocą 6022 środowisk, aż 1994 to rodziny z dziećmi. Spośród nich 1219 to rodziny, w których wystąpiły problemy opiekuńczo-wychowawcze. W wielu z nich współistniały problemy bezrobocia i nadużywania alkoholu i przemocy. Ustalono ponadto, że w 237 rodzinach zostały naderwane lub zerwane więzi oraz stopień patologii w nich występujących stwarza bardzo realne zagrożenie odebrania dzieci.

Po przeprowadzeniu konsultacji z kuratorami Sądu Rodzinnego w Gdyni ustalono listę 30 najbar-dziej zagrożonych rodzin, w których wychowywało się 84 dzieci. Rodziny te stanowiły w 2008 r. grupę benefi cjentów ostatecznych projektu „Rodzina bliżej siebie”.

Sześciu pracowników socjalnych zostało zatrudnionych w projekcie jako asystenci rodzinni. W 2008 r. każdy asystent miał pod opieką 5 rodzin. Do zadań asystenta należało przeprowadzenie pogłębionej analizy problemów występujących w rodzinie oraz stworzenie tzw. łańcucha przyczynowo – skutkowego tych problemów. Następnym zadaniem było przedstawienie ich klientom i wspólne usta-lenie kolejności problemów, które miały zostać rozwiązane oraz sposobu ich rozwiązania. Z każdym z benefi cjentów ostatecznych projektu podpisano kontrakty socjalne. Mieli oni możliwość skorzystania z różnorodnych instrumentów aktywnej integracji: m.in. szkoły dla rodziny, motywowania i kierowania na terapię przeciwalkoholową, przeprowadzaną w ich miejscu zamieszkania, porad terapii psycholo-gicznej, porad doradcy zawodowego a także przystąpienia do kursów szkoleń zawodowych, opieki nad dziećmi w czasie korzystania z zajęć, korepetycji dla dzieci i innych form wsparcia, w zależności od indywidualnych potrzeb.

Wyniki projektu oceniane są bardzo wysoko. Jego głównym celem było dążenie do pozostania w naturalnych środowiskach dzieci z 30 rodzin, korzystających ze świadczeń MOPS w Gdyni.

Określając rezultaty twarde (czyli hipotetyczną sytuację po zakończeniu projektu) pesymistycznie przewidywano, że spośród 84 dzieci, których rodzice rozpoczną udział w projekcie, około 35 znaj-dzie się mimo wszystko w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Tymczasem, przez cały czas trwania projektu, tylko troje dzieci trafi ło (z winy rodziców) do domów dziecka. Mimo odebrania praw do opieki nad dziećmi, praca z rodziną trwała dalej i dwoje z nich powróciło do domów rodzinnych przed końcem roku.

2.2 Rodzinna piecza zastępcza

Prawo traktuje umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej jako usługę socjalną na rzecz dziecka i jego rodziny naturalnej. Jej celem jest nie tylko zapewnienie dziecku opieki, lecz także praca z rodzi-ną na rzecz powrotu dziecka do tej rodziny.22

Nowe przepisy prawne, stwarzając warunki do powoływania profesjonalnych rodzin zastępczych, umożliwiają im podjęcie nie tylko nowej roli, lecz także stworzenie nowej grupy zawodowej – profesjo-nalnych wychowawców świadczących opiekę nad dziećmi we własnym domu.

21 Fragmenty opracowania K. Łangowskiej, Asystent rodziny jako nowa metoda pracy pomocy społecznej w Polsce, w: M. Szpu-nar red. Asystentura rodziny – nowatorska metoda pomocy społecznej w Polsce, MOPS Gdynia, Uniwersytet Gdański, Gdynia 2010.

22 E. Schubert, Rola sędziów rodzinnych w zreformowanym systemie opieki nad dziećmi [w:] M. Racław-Markowska (red.) Pomoc dzieciom i rodzinie w środowisku lokalnym ISP Warszawa 2005, s. 128.

15


Zaproponowane warianty (zawodowe rodziny „wielodzietne”, „specjalistyczne” i „o charakterze pogotowia rodzinnego”) dają szansę na zapewnienie opieki dzieciom o zróżnicowanych potrzebach. Z pewnością nie ma przeszkód, aby w przyszłości zaproponować jeszcze bardziej elastyczne rozwią-zania, w większym stopniu dopasowane do potrzeb dzieci potrzebujących opieki.23

Rodziny zastępcze powinny się specjalizować w różnych funkcjach opiekuńczych wobec dziecka:a) rodziny terapeutyczne – dla dzieci wymagających, ze względu na stan zdrowia (psychiczne-

go lub fi zycznego), szczególnej troski,b) rodziny resocjalizacyjne – dla dzieci, które zdradzają przejawy demoralizacji bądź nią zagro-

żone, którym zastępcze wychowanie rodzinne stwarza możliwość przywrócenia prawidłowe-go kierunku wychowawczego,

c) rodziny preadopcyjne – przyjmujące dziecko z zamiarem późniejszej adopcji24,d) rodzinne pogotowia opiekuńcze – krótkoterminowa opieka w sytuacji nagłego i bezpośred-

niego zagrożenia bezpieczeństwa dziecka,e) rodziny diagnostyczne – których zadaniem jest określenie możliwości (mocnych stron) i po-

trzeb dziecka oraz jego rodziny naturalnej,f) rodziny dla małoletnich matek i dzieci,g) rodziny zapewniające opiekę sanatoryjną – krótkoterminowa opieka dla dzieci, których rodzi-

ce uczestniczą w intensywnych programach terapeutycznych lub też wymagają krótkotermi-nowej separacji od dziecka,

h) rodziny długoterminowe – dla dzieci, w tym szczególnie nastolatków, które nie mogą powró-cić do rodziny naturalnej i jednocześnie nie mogą zostać adoptowani z powodów prawnych,

i) rodziny przygotowujące do usamodzielnienia – dla młodzieży powyżej szesnastu lat, w przy-padkach których wiadomo, że nie powrócą do rodziny.25

We wszystkich z tych wariantów inna będzie rola rodzin zastępczych i ich zadania. Natomiast w każdym z nich niezbędna jest współpraca rodzin zastępczych, pracowników socjalnych i innych specjalistów – w planowaniu procesu opieki i terapii, kontaktów z rodziną naturalną i przygotowywania wychowanków do powrotu do domu lub ich usamodzielnienia.

W opiece nad dziećmi powinno się unikać przypadkowości i tymczasowości. Zobowiązania rodzi-ny zastępczej powinny być jasno określone. Opiekunowie powinni znać cele interwencji i rozumieć, w jakim kierunku ona zmierza. Dzieci umieszczone w rodzinach zastępczych nierzadko potrzebują pomocy psychoterapeutycznej. Interwencja musi uwzględniać złożoność relacji, w jakich pozostaje dziecko: rodzinę biologiczną, rodzinę zastępczą, szkołę, sąd.

Partnerska współpraca pracowników socjalnych z rodzinami zastępczymi, uznanie kompetencji drugiej strony i otwarte komunikowanie się, stwarza możliwości pracy zespołowej i poprawy jakości opieki.26 Wypracowanie jednak szczegółowych zasad funkcjonowania zawodowych rodzin zastęp-czych w systemie opieki wymaga czasu i sprzyjających warunków. Jednym z nich jest udzielenie pro-fesjonalnego wsparcia ze strony zleceniodawców (pcpr) i władz lokalnych, z zachowaniem zasady partnerstwa i respektowanie kompetencji.27 Opiekunowie zastępczy powinni być profesjonalnie wspie-rani na każdym etapie, zarówno na etapie przygotowania do pełnienia swojej funkcji, w trakcie spra-

23 Z. Stelmaszuk, Rola i zadania służb społecznych ds. po mocy dziecku i rodzinie. Perspektywa europejska [w:] M. Racław-Mar-kowska red. Pomoc dzieciom i rodzinie w środowisku lokalnym ISP Warszawa 2005 s. 103.

24 A. Łuczyński: Dzieci w rodzinach zastępczych i dysfunkcjonalnych. Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lu-blin 2008, s. 109.

25 J. Matejek: Działalność ośrodków adopcyjno-opiekuńczych w procesie przygotowania i wspierania rodzin zastępczych. Wydaw-nictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2008, s. 35.

26 W. Stelmaszczuk Dziecko w rodzinie zastępczej, w E. Milewska, A. Szymanowska (red.) Rodzice i dzieci. Psychologiczny obraz sytuacji problemowych CM PPP MEN Warszawa 2000, s. 112.

27 Barbara Kowalczyk, Rodziny zastępcze i usamodzielniani wychowankowie,s.273–276 [w:] Krajowy raport badawczy Wersja po uwzględnieniu uwag do wersji z 15 listopada (przed redakcją językową i techniczną), przygotowany przez zespół w skła-dzie: dr hab. Ryszard Szarfenberg (redakcja merytoryczna), dr Barbara Kowalczyk, dr hab. prof. UŁ Jerzy Krzyszkowski, dr hab. Andrzej Niesporek, Warszawa 7 stycznia 2010. Projekt Systemowy 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów usług po-mocy i integracji społecznej, zadanie 2 – Działania w zakresie wdrażania standardów pracy socjalnej i funkcjonowania instytucji pomocy i integracji społecznej.

16


wowania opieki, jak również w przygotowaniu wychowanka do podjęcia samodzielnego życia. Praca socjalna może być wspierana poradnictwem specjalistycznym dla rodzin zastępczych.

Zapisy ustawy są jednak bardzo ogólne i nie dają żadnych wskazówek, jak powinno wyglądać takie poradnictwo. Niewystarczająca jest też infrastruktura pomocowa dla rodzin zastępczych. Porad-nictwo specjalistyczne, najważniejsza forma wsparcia, może być realizowana w niewielu powiatach.

We wszystkich powiatach i miastach na prawach powiatu, w 2009 roku działało jedynie 128 placó-wek, w których rodziny zastępcze mogły uzyskać wsparcie w postaci poradnictwa specjalistycznego. Pozytywną tendencją jest wzrost liczby takich placówek (choć niewielki). Wzrasta też zaangażowanie organizacji pozarządowych w świadczeniu takich usług.28

W organizowaniu opieki zastępczej i zapewnieniu im wsparcia powinny współpracować różne podmioty publiczne: pcpr, ops, ośrodki adopcyjne, sądy rodzinne, szkoły, policja. Wsparcie mogą rów-nież zapewniać rodziny zaprzyjaźnione, wolontariusze i organizacje pozarządowe. Od charakteru tej współpracy oraz sieci wzajemnych powiązań zależeć będzie w dużym stopniu efektywność wsparcia udzielanego rodzinom zastępczym.29

W budowaniu systemu wsparcia dla rodzin zastępczych należy również uwzględnić postulaty sa-mego środowiska tych rodzin. Postulują one, aby funkcjonującym zawodowym rodzinom zastępczym zapewnić dogodne warunki do opieki nad dziećmi poprzez stworzenie szerokiego systemu ich wspar-cia zawierającego takie elementy jak np. warsztaty edukacyjne i szkolenia podnoszące kwalifi ka-cje i umiejętności opiekuńczo-wychowawcze, pomoc psychologiczno-pedagogiczną, pomoc prawną i medyczną, pomoc wolontariuszy w nauce szkolnej dzieci. Opiekunowie zastępczy winni uzyskiwać fachową pomoc, a także sami ją świadczyć dla innych rodzin, służąc np. własnym doświadczeniem. Niektórzy opiekunowie zastępczy po zakończeniu swojej pracy zawodowej mogliby być pomocni jako osoby szkolące lub sprawujące okresową opiekę nad dziećmi.30


Koszalin: Standardy dla rodzin zastępczychCiekawą próbę wypracowania standardów dla rodzin zastępczych podjął PCPR w Koszalinie.31

W ramach projektu fi nansowanego ze środków unijnych, w ramach PO KL (Działanie 7.3.) „Standary-zacja usług w zakresie rodzinnej opieki zastępczej sposobem na przeciwdziałanie wykluczeniu spo-łecznemu w powiecie koszalińskim” realizowanego we współpracy z Koszalińskim Centrum Wspiera-nia Inicjatyw Społecznych.

Ciekawym rozwiązaniem jest udział interdyscyplinarnego zespołu w pracy nad standardami (udział przedstawicieli różnych instytucji) oraz próba wdrożenia standardu w tych instytucjach.

W ramach projektu wypracowanoa) dokumenty regulujące: „Warunki tworzenia, funkcjonowania i monitoringu rodzin zastęp-

czych w powiecie koszalińskim” (standard); b) dokumenty opisujące: „Przede wszystkim rodzina” folder informacyjny przygotowany w ra-

mach realizacji projektu;c) dokumentację wewnętrzną związaną ze świadczeniem usługi;

– Monitoring rodzin zastępczych – Karta do wypłaty wynagrodzenia – Ewidencja pobytu dziecka w zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem rodzinie zastęp-

czej o charakterze pogotowia rodzinnego.

28 Tamże, s. 280.29 J. Szczepaniak, Sieci wsparcia opieki kompensacyjnej w Polsce – stan i perspektywy, [w:] M. Gagacka, K. Głąbicka, Lokalne

sieci wsparcia, Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej, Politechnika Radomska, Radom 2010, s. 61–63. 30 Barbara Kowalczyk, Rodziny zastępcze i usamodzielniani wychowankowie, s. 281 [w:] Krajowy raport badawczy. 31 Tamże, s. 286–287.

17


Podjęto także „Porozumienie o współpracy w zakresie realizacji zapisów standardu opisującego zasady współpracy i rolę instytucji z terenu Powiatu Koszalińskiego w zakresie pracy z rodzinami za-stępczymi i na rzecz tych rodzin oraz na rzecz powrotu dzieci do rodzin zastępczych.32

2.3 Usamodzielniani wychowankowie rodzin zastępczychi placówek opiekuńczo-wychowawczych

Proces usamodzielnienia ma doprowadzić osoby, wobec których świadczona jest pomoc, do ich

życiowego usamodzielnienia i integracji ze środowiskiem.33

W Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki społecznej z dnia 23 grudnia 2004 r. w sprawie udzie-lania pomocy na usamodzielnienie, kontynuowanie nauki oraz na zagospodarowanie (Dz. U. z 2005 r. Nr 6, poz. 45 z późn. zm.) uwypuklone zostało podmiotowe podejście do osoby usamodzielnianej – na każdym etapie procesu.

Duże znaczenie przypisano indywidualnemu programowi usamodzielnienia. Niezmiernie ważną jest zmiana roli wychowanka. To wychowanek staje się aktywnym i świadomym uczestnikiem pro-cesu, aktywnym, gdyż powinien podejmować decyzje i konstruować własny indywidualny program usamodzielnienia.34

W myśl zapisów ustawy, koordynację i nadzór nad realizacją planu usamodzielnienia przypisano pracownikowi socjalnemu. Praca socjalna, rozumiana jest tu jako towarzyszenie pracownika socjalne-go w „wychodzeniu wychowanka na samodzielność”. Pracownik socjalny powinien wyjść naprzeciw oczekiwaniom wychowanków i ułatwić im nawiązywanie kontaktów z różnymi instytucjami i służbami oraz koordynować systemy wsparcia, również w formie pracy zespołowej.35 Zadaniem pracownika so-cjalnego jest pomoc w realizacji indywidualnego planu pomocy i monitorowanie procesu usamodziel-nienia, w szczególności w uzyskaniu odpowiednich warunków mieszkaniowych, kontynuowaniu nauki lub w znalezieniu pracy.

Pracownik socjalny powinien dopomóc wychowankowi w integracji ze środowiskiem i kontaktach z rodziną. Wsparcie wychowanka może również przebiegać w grupowych formach pracy socjalnej, grupach wsparcia, czy grupach samopomocowych. W przypadku, gdy problemy wychowanka na dro-dze do usamodzielnienia wymagają wsparcia specjalistów, może on również skorzystać z poradnic-twa specjalistycznego, psychologicznego, prawnego, czy zawodowego. W praktyce jednak, usamo-dzielniany wychowanek nie zawsze ma dostęp do oferty pomocowej. Nawet z podstawowej usługi, jaka jest opisana praca socjalna, nie korzystają wszyscy wychowankowie.

Ważną formą wsparcia osób usamodzielnianych są mieszkania chronione, które mają pomagać im w bardziej płynnym przejściu do dorosłego życia.

Pomocnym narzędziem dla pracownika socjalnego w pracy z usamodzielnianym wychowankiem jest też indywidualny program usamodzielnienia. Wskazuje on nie tylko zadania pracownika socjalnego, ale i opiekuna usamodzielnienia, nie precyzując, czy obie te role powinny być odgrywane przez jedną, czy może przez dwie różne osoby. Przyjmuje się jedynie, że pracownik socjalny zostaje wychowankowi „przypisany”, a opiekuna usamodzielnienia wybiera on sam, spośród znanych sobie osób.36

32 Ogólnopolskie Badanie Społeczne „Standardy usług w pomocy społecznej” Studium przypadku PCPR Koszalin.33 Barbara Kowalczyk, Rodziny zastępcze i usamodzielniani wychowankowie, [w:] Krajowy raport badawczy s. 287–292.34 A. Kwak, Kreatorzy procesu usamodzielnienia, [w:] Z opieki zastępczej w dorosłe życie, ISP Warszawa 2006, op. cit, s. 69.35 M. Rymsza, Opieka zastępcza nad dzieckiem a praca socjalna czuli o niedostatkach zreformowanego systemu pomocy spo-

łecznej w Polsce [w:] Z opieki zastępczej w dorosłe życie, ISP Warszawa 2006 s. 56, 57.36 Barbara Kowalczyk, Rodziny zastępcze i usamodzielniani wychowankowie, s. 291–292 [w:] Krajowy raport badawczy.

18



Działania Fundacji Robinson CrusoeCiekawą inicjatywą odnoszącą się do lepszego wykorzystania opiekuna w procesie usamodziel-

nienia (szczególnie wtedy, gdy wychowanek nie ma w otoczeniu osoby bliskiej, która mogłaby się podjąć tej roli, a opiekunem „musi” zostać pracownik socjalny), jest działalność Fundacji Robinson Crusoe. Realizuje ona proces usamodzielnienia w placówkach opiekuńczo wychowawczych, ro-dzinnych domach dziecka oraz w rodzinach zastępczych, we współpracy z różnymi organizacjami pozarządowymi.

Przeszkolone przez fundację osoby, które pracują z dzieckiem przez rok, mogą zostać opiekuna-mi usamodzielnienia, spełniając funkcje przyjaciela, będącego pośrednikiem w kontakcie ze światem zewnętrznym. Fundacja chciałaby podjąć się standaryzacji roli wolontariusza, który na początku asy-stowałby w całym procesie, dawał dziecku wsparcie, poprzez przyjacielskie relacje, a w określonym momencie przejmowałby funkcję opiekuna usamodzielnienia.37

37 M. Bieńko, Formy wsparcia systemu opieki zastępczej, Komentarze i opinie [w:] Z opieki zastępczej w dorosłe życie, ISP War-szawa 2006 s. 230.

19


20

Niepełnosprawność – system orzekania

3. NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ – SYSTEM ORZEKANIANiepełnosprawność dotyka mieszkańców bez względu na miejsce zamieszkania, wiek, wykształ-

cenie, pochodzenie czy też status społeczny. Szacuje się, że w Polsce średnio co siódmy obywatel jest osobą niepełnosprawną. Według raportu PFRON, populacja osób niepełnosprawnych tylko w nie-wielkiej części wykorzystuje możliwości, jakie niesie za sobą życie w państwie o takich regulacjach prawno-administracyjnych jak Polska.38 Niestety, mamy do czynienia z jednym z najniższych wskaźni-ków aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, w porównaniu z pozostałymi państwami człon-kowskimi Unii Europejskiej.

Struktura wykształcenia osób niepełnosprawnych w Polsce również znacząco odbiega od analo-gicznej struktury w Unii Europejskiej, a to właśnie wykształcenie determinuje późniejszą sytuację spo-łeczno-ekonomiczną człowieka.

Niska aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych ma swoje odzwierciedlenie w źródłach utrzymania tej grupy mieszkańców kraju:

– 45,2% – renta z tytułu niezdolności do pracy, – 32,6% – emerytura, – 8,7% – wynagrodzenia z tytułu pracy.

Zgodnie z defi nicją GUS, osobą niepełnosprawną „jest osoba, która posiada odpowiednie orze-czenie, wydane przez organ do tego uprawniony” (niepełnosprawność prawna).39

3.1 Orzekanie o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności

Aktualnie, funkcjonują cztery systemy orzecznictwa ustalające uprawnienia do świadczeń rento-wych, działające w ramach:

1. Zakładu Ubezpieczeń Społecznych,2. Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego,3. Komisji wojskowych podległych Ministerstwu Obrony Narodowej (MON),4. Komisji podległych ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych (MSWiA). Ponadto, funkcjonuje jeszcze piąty system – system orzekania o niepełnosprawności dla celów

pozarentowych.40

Postępowanie realizowane w ramach systemu orzekania o niepełnosprawności jest zespołowei dwuinstancyjne. Organami właściwymi do orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnospraw-ności są:

38 Na podstawie Projektu – „Diagnoza osób niepełnosprawnych w procesie orientacji i reorientacji zawodowej” Celem projektu było opracowanie założeń do metodyki kompleksowego diagnozowania osób niepełnosprawnych w procesie orientacji i re-orientacji zawodowej, które po praktycznym przetestowaniu będą pierwszym krokiem do stworzenia jednolitego i skutecznego narzędzia pracy dla doradców zawodowych i pośredników pracy http://www.pfron.org.pl/portal/pl/327/138/Projekt__quotDia-gnoza_osob_niepelnosprawnych_w_procesie_orientacji_i_reorientacj.html?search=65766

39 Osoby niepełnosprawne w województwie zachodniopomorskim Obserwatorium Integracji Społecznej, Projekt „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji” Współfi nansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Szczecin 2010, s. 2.

40 http://www.szczecin.uw.gov.pl/urzad/Wydzialy/WPS/Strony/WojewódzkiZespolOrzekaniaoNiepelnosprawnosci.aspx

21


a) Powiatowe Zespoły do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności – pierwsza instancja,b) Wojewódzkie Zespoły do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności – druga instancja.

Powiatowy zespół ds. orzekania o niepełnosprawności wydaje orzeczenia:a) o znacznym stopniu niepełnosprawności: zalicza się do niego osobę z naruszoną spraw-

nością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji,

b) o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności: zalicza się do niego osobę z naruszo-ną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych,

c) lekkim stopniu niepełnosprawności: zalicza się do niego osobę o naruszonej sprawno-ści organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifi kacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fi zyczną lub mającą ograniczenia w pełnieniu ról spo-łecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne.

Niezdolność do samodzielnej egzystencji – oznacza naruszenie sprawności organizmu w stopniu uniemożliwiającym zaspokajanie bez pomocy innych osób podstawowych potrzeb życio-wych, za które uważa się przede wszystkim samoobsługę, poruszanie się i komunikację.

Zespół wydaje również orzeczenie o wskazaniach do ulg i uprawnień (w przypadku osób posiada-jących już prawomocne orzeczenie o inwalidztwie lub niezdolności do pracy).

Orzeczenie o znacznym albo umiarkowanym stopniu niepełnosprawności nie stanowi przeciw-wskazania do podjęcia zatrudnienia na otwartym rynku pracy. Oczywiście, pracodawca musi wówczas zapewnić odpowiednie warunki pracy, uwzględniające potrzeby wynikające z niepełnosprawności. Warunki takie powinny być potwierdzone opinią Państwowej Inspekcji Pracy. Osoby niepełnosprawne mogą również podejmować zatrudnienie w formie telepracy.

Zespoły ds. orzekania o niepełnosprawności zajmują się również orzekaniem o niepełnospraw-ności dzieci do lat 16. Zespoły orzekają na podstawie opinii (dokumentacji medycznej) wydanej przez lekarza.

Defi nicja niepełnosprawności dzieci do 16 roku życiaOsoby, które nie ukończyły 16 roku życia zaliczane są do osób niepełnosprawnych, jeżeli mają

naruszoną sprawność fi zyczną lub psychiczną o przewidywanym okresie trwania powyżej 12 mie-sięcy, z powodu wady wrodzonej, długotrwałej choroby lub uszkodzenia organizmu, powodującą ko-nieczność zapewnienia im całkowitej opieki lub pomocy w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życio-wych w sposób przewyższający wsparcie potrzebne osobie w danym wieku.41

Posiadanie orzeczenia wydanego przez zespół ds. orzekania o niepełnosprawności pozwala ko-rzystać z następujących form pomocy, bądź uprawnień:

a) w zakresie rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia: możliwość uzyskania odpowiedniego za-trudnienia, np. w zakładach pracy chronionej, zakładach aktywności zawodowej (oczywiście nie oznacza to, że osoby niepełnosprawne mogą pracować wyłącznie w warunkach pracy chronionej),

b) możliwość korzystania ze szkoleń (w tym specjalistycznych),c) podleganie przywilejom pracowniczym osób niepełnosprawnych (np. prawo do dodatkowych

urlopów, przerw w pracy),d) z ulg np. podatkowych, komunikacyjnych, zwolnienie z opłat radiowo-telewizyjnych (abona-

mentu), na podstawie odrębnych przepisów,

41 http://pomocspoleczna.ngo.pl/x/11015

22


e) w zakresie rehabilitacji, np. możliwość uczestniczenia w terapii zajęciowej,f) z zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze oraz pomoce techniczne,

ułatwiające funkcjonowanie danej osoby,g) z usług socjalnych, opiekuńczych, terapeutycznych, rehabilitacyjnych świadczonych przez

instytucje pomocy społecznej, organizacje pozarządowe oraz inne placówki,h) z uprawnień do zasiłku pielęgnacyjnego i innych świadczeń (np. dodatków do zasiłku rodzin-

nego związanych z niepełnosprawnością).

Legitymacja osoby niepełnosprawnejOrzeczenie jest podstawą korzystania z ulg i uprawnień przysługujących osobom niepełnospraw-

nym. Potwierdzeniem posiadania orzeczenia jest legitymacja osoby niepełnosprawnej. Organem uprawnionym do jej wydania jest starosta. Osoba zainteresowana otrzymaniem legitymacji, składa stosowny wniosek we właściwym dla miejsca zamieszkania – powiatowym zespole do spraw orzeka-nia o niepełnosprawności.

3.2 Elektroniczny Krajowy System Monitoringu Orzekania

W 2007 r. powstał Elektroniczny Krajowy System Monitoringu Orzekania o Niepełnospraw-ności. W tworzenie rejestru wydanych orzeczeń zaangażowane są powiatowe i wojewódzkie zespoły ds. orzekania. To one odpowiedzialne są za wprowadzanie danych osób niepełnosprawnych. W re-jestrze znajdą się m.in. informacje o osobach, które złożyły wniosek o ustalenie niepełnosprawności albo o ustalenie stopnia niepełnosprawności, dane dotyczące ich wykształcenia, zawodu, form zatrud-nienia a także dane dotyczące daty i rodzaju wydanego orzeczenia. System gromadzi i przetwarza informacje w celu usprawnienia i podniesienia jakości orzekania o niepełnosprawności.42

3.2.1 Możliwości usprawnienia systemu wsparcia osób niepełnosprawnychPropozycje usprawnień i podniesienia efektywności systemu instytucjonalnych usług pomocy

i integracji społecznej dla osób niepełnosprawnych, sformułowała w 2006 r. Krystyna Mrugalska, pro-ponując określone standardy tego systemu:

a) otwartość struktur i form w zakresie ich programowego i funkcjonalnego współdziałania,b) drożność i ciągłość rozumiane jako możliwość płynnego przechodzenia uczestników z jed-

nej struktury do drugiej, zgodnie ze zmieniającymi się możliwościami i potrzebami osoby niepełnosprawnej, czyli zgodnie z dynamicznym ujęciem rozwoju potencjału osoby z niepeł-nosprawnością,

c) wprowadzenie do programu wszystkich struktur objętych systemem (ŚDS, WTZ, szkoła spe-cjalna przysposabiająca do pracy) działających przed etapem zatrudnienia, elementów dzia-łalności wytwórczej, usługowej i handlowej (w wymiarze szkoleniowym) z prawem zbywania jej produktów, które nie byłyby jednak uznawane za działalność gospodarczą,

d) wprowadzenie w każdej strukturze osobnego personelu do prowadzenia aktywizacji zawodowej,e) rozwój nowych struktur przeprowadzających uczestników WTZ, ŚDS i specjalnych szkół

przysposabiających do pracy, przez etap diagnozy funkcjonalno-zawodowej poradnictwa za-wodowego, szkolenia, praktyk itp. do zatrudnienia, z wprowadzeniem na stanowisko pracy oraz z monitorowaniem pracy w jej toku. Działania te mają być ściśle połączone z wyszu-kiwaniem pracodawców i wspieraniem ich oraz pracowników w środowisku pracy (model specjalistycznego, kompleksowego pośrednictwa pracy),

f) wprowadzenie nowej formy zatrudnienia osób niepełnosprawnych o nazwie zatrudnienie wspomagane na otwartym rynku pracy (supported employment) – rola trenera pracy,

g) wprowadzenie nowej formy usług o charakterze wspierającym dla osób niepełnosprawnych (asystent personalny),

42 http://pomocspoleczna.ngo.pl/x/11015

23


h) wprowadzenie zmian w orzecznictwie o niepełnosprawności, które pozwoliłyby na wy-chodzenie od potencjału a nie od defi cytów osób ciężko niepełnosprawnych, precyzyjnie określałyby problem niezdolności do samodzielnej egzystencji, a także umożliwiałyby ko-rzystanie ze wszystkich ofert bez konieczności zmiany stopnia niepełnosprawności (popra-wa funkcjonowania osób trwale, ciężko niepełnosprawnych nie powoduje, iż przestają one potrzebować specjalnego wsparcia),

i) zmian wymaga podejście do renty socjalnej tak, aby fakt jej pobierania nie wykluczał osoby niepełnosprawnej z możliwości korzystania z instytucji i instrumentów rynku pracy oraz po-prawy własnym wysiłkiem swojej sytuacji przez podjęcie pracy zarobkowej.43

Nieco inny zestaw zmian systemowych zaproponowali w 2008 r. M. Peretiatkowicz i P. Todys z Fundacji TUS44:

a) rekomenduje się wprowadzenie w przepisach prawnych zmian, które pozwolą stworzyć elek-troniczny system monitoringu usług dla osób niepełnosprawnych;

b) rekomenduje się ujednolicenie systemu orzekania o niepełnosprawności, czyli wprowadze-nie jednego systemu orzecznictwa poprzez połączenie obecnych systemów (rentowego i pozarentowego);

c) zaleca się wprowadzenie stopni niepełnosprawności wyrażonych w procentach, czyli pro-centowo stwierdzających uszczerbek na zdrowiu osoby niepełnosprawnej i uzależnienie od tego – wysokości świadczeń z tytułu niepełnosprawności;

d) rekomenduje się wypracowanie rozwiązań systemowych umożliwiających dzieciom niepeł-nosprawnym pobieranie nauki w wybranej przez rodziców placówce szkolnej.

e) zaleca się wprowadzenie do obowiązujących przepisów zmiany, która nałoży obowiązek kształcenia wszystkich nauczycieli w zakresie pedagogiki specjalnej;

f) rekomenduje się stworzenie systemu opieki medycznej uwzględniającego specyfi czne po-trzeby różnych grup społecznych, w tym osób niepełnosprawnych, i prawidłowe, oparte na rzeczywistych potrzebach i kosztach, skonstruowanie jego budżetu;

g) zaleca się włączenie do systemu opieki medycznej mobilnych gabinetów medycznych, dzięki czemu opieka lekarska dostępna będzie dla większej grupy obywateli;

h) rekomenduje się uwzględnienie w prawie budowlanym regulacji zobowiązujących inwesto-rów do budowania obiektów użyteczności publicznej dostosowanych do potrzeb osób niewi-dzących, niedowidzących, niedosłyszących i niesłyszących;

i) zaleca się doprowadzenie do sytuacji, w której istniejące normy budowlane będą uwzględ-niane w planach budowy obiektów, a niezastosowanie się do nich będzie skutkowało odrzu-ceniem projektu i brakiem zgody na rozpoczęcie budowy;

j) rekomenduje się stworzenie planu dostosowania środków transportu publicznego do potrzeb różnych grup osób niepełnosprawnych;

k) zaleca się wprowadzenie do obowiązujących przepisów zmiany, która nałoży obowiązek szkolenia wszystkich osób zaangażowanych w świadczenie usług przewozowych w zakre-sie obsługi niepełnosprawnego klienta;

43 K. Mrugalska, Czym jest system wyrównywania szans z perspektywy osoby niepełnosprawnej i czym on się różni od tzw. syste-mowych rozwiązań instytucjonalnych, prezentacja, 2006, http://www.mpips.gov.pl/userfi les/File/BON/KM_ref_7b.pdf.

44 M. Peretiatkowicz, P. Todys, Podstawowe dane o osobach niepełnosprawnych w Polsce, a właściwie brak danych, [w:] Czas na prawa, Polski raport Social Watch 2008, s. 84.

24


l) rekomenduje się stworzenie systemu, który:• pozwoli osobom niepełnosprawnych, niebędącym w stanie opuścić swego miejsca za-

mieszkania, na pełną realizację ich praw obywatelskich;• umożliwi korzystanie osobom niepełnosprawnym z ich praw obywatelskich, dzięki wpro-

wadzeniu takich rozwiązań, jak powszechność dostosowanych lokali wyborczych;• uwzględni udogodnienia niezbędne osobom niedowidzącym i niewidomym do pełnego

uczestnictwa w wyborach.45

Przykładami pomocy zwiększającej szanse osób niepełnosprawnych są zindywidualizowane usługi, m.in. asystentura w czasie wolnym (asystent osoby niepełnosprawnej, asystent personalny) i w pracy na otwartym rynku (zatrudnienie wspomagane, trener pracy).

3.2.2 DOBRE PRAKTYKI

Warszawa: Program Asystent Osoby NiepełnosprawnejW Warszawie, w sierpniu 2006 r. uruchomiono Program Asystent Osoby Niepełnosprawnej. Jego

głównym celem jest aktywizacja osób niepełnosprawnych. Realizatorem programu jest Centrum Usług Socjalnych i Szkolenia Kadr Pomocy Społecznej „Ośrodek Nowolipie” (jednostka budżetowa m. ST. Warszawy). Usługi asystentów świadczone są przez 7 dni w tygodniu, w godz. 8.00–22.00. Opłata klienta za usługę wynosi 4,00 zł za 3,5 godz. a koszt następnej godziny wynosi 1,00 zł. Zamó-wienia składane są telefonicznie (pięć dni w tygodniu), za pośrednictwem poczty elektronicznej, on-line za pośrednictwem strony internetowej: www.asystent.warszawa.pl46

Szczecin: Wsparcie osób niepełnosprawnychProgram podobny do przedstawionego wyżej realizowany był również w Szczecinie. Jego począt-

ki były związane z pozyskaniem przez szczeciński samorząd dofi nansowania z funduszu przedak-cesyjnego PHARE w 2002 r. Został on także uwzględniony w Miejskim Programie Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych 2002–2015.

Istniejące dotychczas rozwiązania, dotyczące wsparcia osób niepełnosprawnych, nie uwzględ-niają lub uwzględniają w niewystarczającym stopniu różnice wynikające z potrzeb osób o różnych stopniach niepełnosprawności. Dlatego celowym jest wprowadzenie instytucji osobistego asystenta – nowego i bardzo istotnego elementu w całym systemie wsparcia aktywności społecznej i zawodowej osób o największym stopniu niepełnosprawności oraz promowania idei w środowisku osób niepełno-sprawnych, urzędach i instytucjach działających na ich rzecz 47.

W Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych w Gminie Miasto Szczecin 2009–2015 znaj-dujemy także postulat rozwijania tego programu.48

45 Ryszard Szarfenberg, Osoby niepełnosprawne, s. 121–122 [w:] Krajowy raport badawczy. Wersja po uwzględnieniu uwag do wersji z 15 listopada (przed redakcją językową i techniczną), przygotowany przez zespół w składzie: dr hab. Ryszard Szarfen-berg (redakcja merytoryczna), dr Barbara Kowalczyk, dr hab. prof. UŁ Jerzy Krzyszkowski, dr hab. Andrzej Niesporek, Warsza-wa 7 stycznia 2010, Projekt Systemowy 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej, zadanie 2 – Działania w zakresie wdrażania standardów pracy socjalnej i funkcjonowania instytucji pomocy i integracji społecznej.

46 A. Deja, Sytuacja osób niepełnosprawnych w Warszawie, ekspertyza w ramach opracowania Strategii Społecznej Warszawy, link <http://strategia.um.warszawa.pl/pdf/OSOBY_NIEPELNOSPRAWNE_DIAGNOZA.pdf>.

47 Miejski Program Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych 2002–2015, Załącznik do uchwały nr LW1262/02 Rady Miasta Szczecin, 2002, s. 6.

48 Ryszard Szarfenberg, Osoby niepełnosprawne, s. 151–152.

25


26

Zlecanie usług pomocy społecznej

4. ZLECANIE USŁUG POMOCY SPOŁECZNEJIstotnym narzędziem pozwalającym na rozszerzanie i doskonalenie usług pomocy społecznej

oraz efektywniejsze budowanie pakietów usług jest możliwość zlecania zadań pomocy społecznej podmiotom niepublicznym.49

W przypadku pcpr-ów, usługi te są częściej zlecane przez instytucje z dużych oraz jednocześnie słabszych ekonomicznie samorządów terytorialnych. Interesujące jest, iż zarządzający gminami i po-wiatami o niskich dochodach na mieszkańca, oceniają zlecanie usług wyżej niż inni. W ich opinii zle-canie usług jest bardziej efektywne niż organizowanie ich w strukturach publicznych.

Najczęściej zlecanymi usługami w pomocy społecznej są instrumenty aktywnej integracji:a) szkolenia miękkie: treningi kompetencji i umiejętności społecznych, warsztaty;b) interpersonalne;c) szkolenia i doradztwo zawodowe;d) poradnictwo specjalistyczne (prawne, psychologiczne).

Usługami najczęściej zlecanymi przez ops-y i mops-y są usługi opiekuńcze i specjalistyczne usłu-gi opiekuńcze. Ponadto, na poziomie powiatu, najczęściej zlecaną usługą jest kompleksowa pomoc w ramach Warsztatów Terapii Zajęciowej. Zapewne dlatego, że wiele organizacji pozarządowych z własnej inicjatywy tworzy WTZ-y, a pcpr-y, zgodnie z ustawą o rehabilitacji społecznej i zawodowej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, mają obowiązek ich fi nansowania50.

Oprócz WTZ-ów, zarówno mops-y i pcpr-y zlecają prowadzenie placówek pomocy społecznej: świetlic socjoterapeutycznych, środowiskowych domów samopomocy, rodzinnych placówek opiekuń-czo-wychowawczych (w więcej niż co piątej jednostce).51

Mimo, że jednostki organizacyjne pomocy społecznej zlecają usługi w dość szerokim obszarze, to istnieją jeszcze rezerwy i możliwości rozszerzenia współpracy z sektorem niepublicznym (szczegól-nie z organizacjami pozarządowymi). Może się to odbywać w dwóch kierunkach:

a) poprzez zwiększenie liczby jednostek organizacyjnych pomocy społecznej zlecających usłu-gi. Dotyczy to szczególnie ops-ów, w tym w mniejszych gminach, co oznacza dla organizacji pozarządowych możliwość (i konieczność) działania w mniejszych miejscowościach oraz zaangażowania się w aktywizację społeczności lokalnej. Z kolei dla pracowników zajmują-cych się zadaniami z zakresu pomocy społecznej wiąże się to z dodatkowymi działaniami na rzecz organizowania społeczności lokalnej (głównie wspierania organizacji pozarządo-wych na terenach wiejskich i małych miasteczek),52

b) poprzez rozszerzenie asortymentu zlecanych usług.

49 Marek Rymsza, Standardy współpracy administracji publicznej z sektorem pozarządowym, Ekspertyza przygotowana na zle-cenie MPiPS. ISP, Warszawa 2006, s. 50.

50 Jerzy Krzyszkowski Barbara Kowalczyk, Modele sposobu realizacji usług o określonym standardzie w jednostkach organizacyj-nych pomocy i integracji społecznej, s.353 [w:] Krajowy raport badawczy. Wersja po uwzględnieniu uwag do wersji z 15 listo-pada (przed redakcją językową i techniczną), przygotowany przez zespół w składzie: dr hab. Ryszard Szarfenberg (redakcja merytoryczna), dr Barbara Kowalczyk, dr hab. prof. UŁ Jerzy Krzyszkowski, dr hab. Andrzej Niesporek, Warszawa 7 stycznia 2010, Projekt Systemowy 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej, zadanie 2 – Działania w zakresie wdrażania standardów pracy socjalnej i funkcjonowania instytucji pomocy i integracji społecznej.

51 Tamże, s. 353. 52 Jerzy Krzyszkowski, Barbara Kowalczyk, Modele sposobu realizacji usług o określonym standardzie w jednostkach organiza-

cyjnych pomocy i integracji społecznej, s. 351–354.

27


W obu przypadkach, dla organizacji pozarządowych oznacza to wyzwanie związane z profesjona-lizacją działań, z przygotowaniem się do prowadzenia placówek pomocy społecznej.

Istotną barierą, która powoduje, że ops-y i pcpr-y bardzo ostrożnie podchodzą do zlecania zadań na zewnątrz, bez względu na wybór trybu postępowania, jest obawa, czy niezależny podmiot zapewni właściwą jakość zlecanej usługi. Panuje przekonanie, zapewne nie do końca uzasadnione, że realiza-cja usług we własnych strukturach daje pełną kontrolę i zapewnia odpowiednią ich jakość.

Mimo tych trudności, usługi pomocy społecznej coraz częściej zlecane są podmiotom spoza sek-tora publicznego. Wykorzystanie tego potencjału może być jednym z czynników sprzyjających rozwo-jowi tego typu usług. W tym zakresie, stworzenie standardów usług mogłoby spowodować, że pod-mioty niepubliczne, w tym organizacje pozarządowe, będą w większym stopniu współtworzyć lokalny system pomocy społecznej.

Obecnie, jednostki organizacyjne pomocy społecznej wykorzystują tę możliwość w różnej skali:• 39% ops-ów zleca średnio jeden – dwa rodzaje usług,• 65% pcpr-ów zleca średnio trzy do sześciu rodzajów usług,• 83% mops-ów/mopr-ów zleca ponad 10 rodzajów usług.53

Rozwój współpracy z sektorem niepublicznym jest szczególnie istotny z punktu widzenia rozwoju usług pomocy społecznej, a w szczególności tworzenia warunków do wdrażania przynajmniej mini-malnego pakietu usług dla różnych grup klientów pomocy społecznej (zarówno w dużych miastach jak również w mniejszych gminach i powiatach).

Aby powstały takie możliwości, niezbędne jest jednak większe „otwarcie się” osób zarządzają-cych samorządami terytorialnymi na wykorzystanie potencjału podmiotów sektora niepublicznego, działających w obszarze szeroko rozumianej pomocy społecznej. Konieczne jest również wykorzysty-wanie różnych form współpracy międzysektorowej, nie tylko w formie zlecania zadań, ale także po-przez kreowanie sieci powiązań oraz tworzenia partnerstw zadaniowych.54

53 Tamże, s. 352.54 Tamże, s. 355.

28

Pomoc społeczna ku ekonomii społecznej

5. POMOC SPOŁECZNA KU EKONOMII SPOŁECZNEJNowe koncepcje dotyczące aktywnej polityki społecznej, lansowane w krajach Unii Europejskiej,

zmierzają do promowania idei „praca zamiast zasiłku” oraz wzmacniania procesów szeroko pojmo-wanej integracji społecznej. Na liście podmiotów zajmujących się problematyką społecznej przedsię-biorczości, zwanej „ekonomią społeczną”, można odnaleźć organizacje społeczne, stowarzyszenia, fundacje, organizacje pożytku publicznego, a wśród nich centra integracji społecznej, spółdzielnie so-cjalne, które razem tworzą sektor organizacji non-profi t.

Ekonomia społeczna, będąc obszarem i formą aktywności podejmowaną właśnie przez organiza-cje trzeciego sektora, jest – w przeciwieństwie do Polski – bardzo popularna w krajach Unii Europej-skiej. Już dzisiaj zaczynamy dostrzegać, że sama praca nie będzie stanowiła samoistnego problemu dla polskiego społeczeństwa. Natomiast jej brak oraz postępujący proces wykluczenia z rynku pracy, w konsekwencji nierzadko związana z tym marginalizacja społeczna to problemy pozbawienia peł-nego uczestnictwa w życiu społecznym i gospodarczym kraju. Doświadczenia okresu lat 2004–2011 potwierdziły potrzebę stosowania w działaniach z zakresu reintegracji społecznej i zawodowej, instru-mentu zatrudnienia socjalnego wobec niektórych grup osób, które z uwagi na swoją sytuację życiową nie są w stanie własnymi siłami wyjść ze sfery wykluczenia. Ośrodki pomocy społecznej przekonują się już do takiego sposobu aktywizacji i coraz częściej sięgają po kompleksową metodę reintegracji społecznej i aktywizacji zawodowej. Niektóre środowiska nawiązują współpracę partnerską, szcze-gólnie w odniesieniu do obszaru gminy i powiatu, w dążeniu do realizacji wspólnego celu, jakim jest pomoc osobom zagrożonym wykluczeniem społecznym.

Rozwój instytucji reintegracji społecznej i zawodowej, a szczególnie powoływanie centrów inte-gracji społecznej, okazał się wręcz priorytetem dla samorządów gminnych oraz organizacji pozarządo-wych. Liczba funkcjonujących CIS, skonfrontowana z liczbą gmin w Polsce, potwierdziła konieczność ciągłego prowadzenia działań informacyjno-edukacyjnych, skierowanych do przedstawicieli samorzą-dów oraz przekonywania do celowości tworzenia tych podmiotów ekonomi społecznej. Wskaźniki efektywności zatrudnienia socjalnego, głównie wskaźniki ponownego zatrudnienia na otwartym rynku pracy, są argumentem niepodważalnym w kwestii potrzeby tworzenia, a następnie utrzymania funk-cjonowania centrum integracji społecznej w gminie lub powiecie.55

Z jednej strony, ekonomia społeczna jest ważna z punktu widzenia rozwoju pomocy społecznej, lecz też system pomocy społecznej jest niezbędny dla tworzenia warunków do zaistnienia ekonomii społecznej w rzeczywistości społecznej. Partnerstwo i zasady związane z ekonomią społeczną, które dotyczą ludzi, zasobów i metod działania, stają się, a przynajmniej mogą się stać, niezbędne. Wszyst-ko zależy od tego, jak i gdzie nastąpi owo spotkanie w drodze między ekonomią a pomocą społeczną.

Pomoc społeczna w Polsce, o czym wielokrotnie już pisano, opiera się na sześciu fi larach:1) Pierwszy: ład legislacyjny. Normy prawne zawarte w Konstytucji, w ustawie o pomocy społecznej,

ochronie zdrowia psychicznego, pożytku publicznym, ustawach samorządowych czy wielu in-nych, jak i w rozporządzeniach z nich wynikających, są w miarę spójne. Koherentność przepisów polega przede wszystkim na tym, iż nie są one wewnętrznie sprzeczne, są podporządkowane tym samym wartościom i tej samej koncepcji państwa i społeczeństwa (aczkolwiek posiadają wie-

55 Centra Integracji Społecznej w 2010 roku Instytucje Aktywnej Integracji Społecznej Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej; Warszawa, 2011 rok.

29


le luk i niespójności wewnętrznych). Mówiąc o ładzie legislacyjnym, należy podkreślić, iż prawo do pomocy społecznej po spełnieniu określonych warunków jest prawem konstytucyjnym, a nie „miłosierdziem gminy”. Co jest bardzo ważną determinantą funkcjonowania pomocy społecznej.

2) Drugi: profesjonalizm służb socjalnych. Pracownik socjalny w pomocy społecznej jest pośred-nikiem między państwem (ale i społeczeństwem) a osobami, które mają z różnych powodów kłopoty z zaspokajaniem swoich potrzeb, z funkcjonowaniem, przynależnością do społeczności i które wymagają określonej pomocy. Ta pomoc jest niezbędna dla konkretnego człowieka, ale potrzebna jest również społeczności lokalnej dla zachowania spójności, poczucia bezpieczeń-stwa, funkcjonowania zdrowych i mocnych więzi. Wobec pracowników socjalnych, przepisy stawiają określone, w miarę precyzyjne wymogi kwalifi kacyjne, kompetencyjne, jak i etyczne. To rozwojowa grupa zawodowa, wymagająca bacznej uwagi ze względu na przypisaną jej rolę. Perspektywa rozwojowa tego zawodu, to nie tylko pogłębianie kwalifi kacji w procesie ustawicznego dokształcania, nie tylko studia magisterskie, ale i znacznie większa różnorod-ność miejsc pracy, otwartych dla pracownika socjalnego – od szpitali, szkół do organizacji pozarządowych.

3) Trzeci: praca socjalna. Praca socjalna, szczególnie w kontekście ekonomii społecznej, pozwa-la na dość szeroką przestrzeń, w której może być realizowana, bowiem jej podstawą nie jest określona dyscyplina. Praca socjalna jest działaniem operacyjnym, w praktyce czerpiącym z różnych teorii, jak choćby z zakresu psychologii, socjologii, pedagogiki. Mimo lat, niewielu pol-skich naukowców pokusiło się o konstrukcje teoretyczne i niewiele jest prac z różnych dyscyplin służących podstawom pracy socjalnej. Na podstawie koncepcji i badań prowadzonych w wielu krajach (Anglii, Francji, USA, kraje skandynawskie) uzasadniony jest sąd, iż praca socjalna nie jest wiązana jedynie z pomocą społeczną. Jest znacznie bardziej samodzielna, podlega odrębnej analizie i ocenie, co świadczy pośrednio o jej podmiotowości. Można przedstawić tezę, że praca socjalna dobrze uprawiana może stanowić stymulację dla ekonomii społecznej i może wpływać na jej efekty. Szczególnie, jeśli nie zapomnimy o trzech perspektywach pracy socjalnej:

a) perspektywa indywidualnego przypadku, b) perspektywa pracy z grupą,c) perspektywa pracy ze społecznością lokalną.

4) Czwarty: decentralizacja pomocy społecznej. Ten paradygmat, z jednej strony nadaje specjalny status samorządom, czyniąc je odpowiedzialnymi za warunki życia i rozwoju społeczności lo-kalnej, z drugiej strony, szczególnie w pierwszym okresie nieokrzepłej jeszcze samorządności wymusza rozwój systemu pomocy społecznej, współpracę wielu podmiotów, współodpowiedzial-ność środowiska lokalnego za jakość życia. Niemniej nie ma dla tego fragmentu polityki społecz-nej (pomocy społecznej) – innego miejsca niż samorządy

5) Piąty: traktowanie rodziny jako nierozerwalnej całości. Adresatem pomocy powinna być zawsze rodzina, a nie pojedynczy człowiek. Taki sposób patrzenia na klienta pomocy społecznej jest fun-damentalny dla pracy socjalnej. Bez umiejscowienia osoby w rodzinie, zidentyfi kowanie jego roli, funkcji i dysfunkcji nie będzie skuteczne. Człowiek realizuje swoje role społecznej – w pierwszej kolejności – w rodzinie. Wobec niej wspólnota lokalna, samorząd i państwo – posiadają obowiąz-ki zapisane w zasadzie pomocniczości, w preambule Konstytucji.

6) Szósty: partnerstwo z organizacjami pozarządowymi. Bez tej zasady nie ma nowoczesnej po-mocy, ale i więcej, ten paradygmat stwarza warunki do stymulacji ich powstawania. Jeżeli w ja-kimkolwiek wymiarze mówimy o aktywności podmiotów pomocy społecznej, jej instrumentów czy o społeczności lokalnej, to mówimy o organizacjach pozarządowych.

Wyznaczniki rozwoju pomocyRozwój pomocy społecznej odznacza się:• różnorodnością form świadczeń,• różnorodnością adresatów,• funkcjonowaniem zasady pomocniczości,• konsekwentnym podziałem zadań i ich fi nansowaniem między rządem a samorządem.

30


Kilkakrotnie w opracowaniu użyte zostały określenia „nowoczesny rozwój społeczny”, „nowocze-sna pomoc społeczna”. Warto zatrzymać się nad tymi określeniami, niosącymi bliżej nieokreślony ładunek oceny. Po pierwsze, nowoczesność pomocy społecznej rozumiana jest jako rozbudowanie instytucji. Polega na permanentnym rozwoju i na zmianach wzmacniających niektóre jej parametry. Warto podkreślić niektóre z nich, jak: Profi laktyka – dzisiaj, słabo umocowana w praktyce pomocy społecznej. Trudna, wymagają-

ca współdziałania wielu podmiotów, mało efektowna, ale też i bardzo efektywna, trudno mie-rzalna, w długiej perspektywie – obniżająca koszty funkcjonowania. Niezbędna w nowocze-snej pomocy społecznej.

Skuteczność i efektywność – dotychczas pojawiające się tylko w teorii, bowiem brak jest jakichkolwiek metod pomiaru, brak wskaźników, przy pomocy których można by dokony-wać pomiarów pomocy społecznej. Wyklucza to tym samym pomoc społeczną z możliwo-ści obiektywnej oceny, skazując ją jedynie na ocenę subiektywną lub mierzoną wydatkami, co jako miara skuteczności jest złudne.

Ewaluacja – powinna stać się elementem zarządzania instytucją pomocy społecznej. Sys-tem ewaluacyjny wbudowany w funkcjonowanie pomocy społecznej powinien wymuszać sta-łe modernizacje systemu, chroniąc go tym samym przed szkodliwą petryfi kacją. Oczywi-stym jest, że jasne i powszechnie znane kryteria ewaluacji umożliwiają kontrolę społeczną, co w związku z usytuowaniem tej instytucji w samorządzie nabierze szczególnego znacze-nia, pozwalając mieszkańcom na pośrednią partycypację w systemie pomocy. Ewaluacja natrafi a na opór nie tylko ze względów na trudności metodologiczne, ale i na opór instytucji wobec zmian, które to wyniki ewaluacji mogą za sobą pociągnąć.

Ekonomia społeczna – różnorodność form ekonomii społecznej daje szanse pracownikom socjalnym na realne uwieńczenie sukcesem (w wielu wypadkach) pracy socjalnej. Często może pełnić funkcje profi laktyczne, jest silnie edukująca dla społeczności lokalnej i władz samorządowych, przynosi wymierne korzyści, aktywizuje wokół siebie środowisko. Przez bogactwo form, ma szeroki zasięg oddziaływania, uruchamia wolontariat.

Rozwój usług – a nie świadczeń pieniężnych, jest to perspektywa dla rozwoju różnych, po-zornie odległych od pomocy społecznej, racji. Słabość sektora usług w zderzeniu z potrze-bami w tym zakresie, wyzwań związanych z trendami demografi cznymi (starzenie się spo-łeczeństwa), wzrostem niepełnosprawności, strukturą bezrobotnych (niskie kwalifi kacje, dłu-gotrwałe bezrobocie), relatywną łatwością przekwalifi kowania zawodowego i wzmocnieniem oferty ze strony samorządu lokalnego, pozwala dzięki rozwojowi usług, na silne osadzenie pomocy społecznej nie tylko jako „biorcy”, ale i „dawcy”.

Aktywizacja klientów – można powiedzieć, iż jest synonimem inkluzji społecznej. Aktywny, współpracujący z pracownikami socjalnymi klient, niespostrzeżenie przestaje być klientem, stając się partnerem pracownika socjalnego w rozwiązaniu trudnej sytuacji życiowej. Jednak, aby tak się stało, otoczenie – zarówno pracownika socjalnego jak i klienta – musi być spo-łecznie wrażliwe i otwarte.

Współdziałania międzysektorowe – w drodze ku efektywności, ku nowoczesności pomocy społecznej, niezbędne jest współdziałanie z wieloma partnerami społecznymi, profesjonali-stami. Stwarza to szanse na wzajemne uczenie się, wymianę doświadczeń – zarówno w do-brej jak i złej praktyce, a więc chroni przed popełnianiem błędów i pokazuje wzorce. Pozna-nie innej perspektywy (sprawy widziane oczyma partnerów) daje szansę na rozwój i zwięk-sza wachlarz usług.

Innowacyjność – do niedawna nie była kojarzona ze sferą społeczną. Wymaga określonych czynników po stronie otoczenia, po stronie samorządu lokalnego. Chodzi przede wszystkim o klimat otwartości, zdolność do eksperymentowania i stosowania nowych rozwiązań w sfe-rze społecznej. Pojawia się pytanie, czy innowacja w pracy socjalnej może być generowana od wewnątrz, czy musi przyjść z zewnątrz, jako sposób do upowszechnienia. Czy pracow-nicy socjalni są otwarci na zmiany i do jakiego stopnia mogą być nosicielami nowoczesno-ści? Metodą na pobudzenie innowacyjności może być heureza – poszukiwanie odpowiedzi

31


na tzw. pytania kierowane, np.: Kim są klienci pomocy społecznej? Dlaczego stali się klien-tami pomocy społecznej? Czego oczekują od wójta, burmistrza, od szkoły? Jaki świat i jaki obraz świata oferują pracownikowi socjalnemu jego klienci? Skąd pracownicy socjalni mają czerpać inspiracje, skąd wyobraźnię, skąd siłę, skąd determinację?

Aktywizacja środowiska lokalnego – pociąga za sobą pozytywne skutki dla pomocy społecz-nej tylko wtedy, kiedy chcemy, aby ta instytucja była nowoczesna i modernizująca się. Jedną z form pracy socjalnej jest praca środowiskowa, powoli przekształcająca środowisko lokal-ne z biernego obserwatora w aktywnego partnera przy rozwiązywaniu problemów miesz-kańców. Środowisko jest bacznym obserwatorem sprawującym kontrolę społeczną, silnym instrumentem społeczeństwa obywatelskiego. Aktywizując środowisko lokalne, pomoc spo-łeczna stymuluje do działania, a często i powstania organizacji pozarządowych, stanowią-cych niejednokrotnie sieć aktywności lokalnej, niezbędnej m.in. przy działaniach profi laktycz-nych. Aktywizacja środowiska lokalnego idzie w sukurs wymienionych elementów niezbęd-nych dla nowoczesnej pomocy społecznej. Nie możemy bowiem mówić ani o profi laktyce, ani o ekonomii społecznej, ani o rozwoju usług, jeżeli podłożem dla tych działań nie będzie aktywne środowisko lokalne. Należy mieć na myśli nie tylko takie, które charakteryzuje się różnorodnym działaniem, ale i takie, które cechuje świadomość odpowiedzialności za słab-szych członków grupy, które ma umiejętność tworzenia więzi społecznych, które buduje wła-sne zwyczaje i obyczaje, i które przeciwdziała negatywnym zjawiskom społecznym, a także takie, które potrafi wykreować lidera, zgodnie z własnym systemem wartości.

Wymienione wyżej cechy nowoczesnej pomocy, są jednocześnie celem i drogą dla niej. Jest to skomplikowana konstrukcja. Bez profi laktyki, innowacyjności, bez kooperacji sektorowej nie moż-na mówić o nowoczesnej pomocy społecznej. Pomoc społeczna natomiast, kreując swoją nowocze-sność, integruje i aktywizuje społeczność lokalną, współdziała z NGO, stosuje wskaźniki skuteczno-ści, inaczej mówiąc, staje się stymulatorem nowoczesności, stymulatorem zmiany społecznej, jednym z bohaterów rozwoju społeczności lokalnej i budowania społeczeństwa obywatelskiego.56

Na początku lat 90. przeprowadzono kompleksową reformę pomocy społecznej, która miała łago-dzić społeczne koszty reform gospodarczych. Jednocześnie za główny cel pomocy społecznej uznano usamodzielnianie klientów oraz ich reintegrację ze środowiskiem. Z perspektywy ponad dwudziestu lat funkcjonowania pomocy społecznej widać, że przede wszystkim koncentruje się ona na realizo-waniu funkcji opiekuńczych kosztem świadczeń aktywizujących oraz wspierania inicjatyw samopo-mocowych. Klienci uzależniają się od świadczeń pomocowych zamiast zyskiwać dzięki nim życiową samodzielność. Biorąc pod uwagę cechy charakterystyczne pomocy społecznej, należy stwierdzić, że ze swej istoty jest ona odpowiednią instytucją polityki społecznej państwa do wdrażania rozwiązań ekonomii społecznej. Zwłaszcza praca socjalna – zasadnicza forma świadczenia pomocy społecz-nej – idealnie nadaje się do realizacji przedsięwzięć nowatorskich, wymagających kreatywności oraz współpracy różnych podmiotów lokalnych, a w szczególności służb społecznych, służb zatrudnienia i organizacji pozarządowych. Zakładamy, że skuteczność pracy socjalnej z pewnymi kategoriami osób zagrożonych marginalizacją społeczną może wzrosnąć dzięki wykorzystaniu instrumentów ekono-mii społecznej. Polegają one na reedukacji społecznej i zawodowej osób długotrwale bezrobotnychi w ten sposób przygotowują ich do wejścia na rynek pracy (ekonomia społeczna sensu largo, np. Centra i Kluby Integracji Społecznej) lub na mobilizowaniu ludzi do pomocy wzajemnej, przedsię-biorczości i działalności gospodarczej, rozumianej jako „zdolność społeczności lokalnej do kreowania zbiorowych form zachowań ekonomicznych” (ekonomia społeczna sensu stricte, np. spółdzielnie so-cjalne). Przyjmujemy, że ci pracownicy socjalni, którzy posiądą kompetencje w posługiwaniu się in-strumentami ekonomii społecznej, będą w stanie zmieniać postawy i zachowania pewnej części swo-ich podopiecznych – z biernych i roszczeniowych na aktywne,

odpowiedzialne i zaradne. O powinności prowadzenia pracy socjalnej z bezrobotnymi, czyli oso-bami w wieku produkcyjnym, które są gotowe i chcą podjąć zatrudnienie, świadczą przepisy ogólne

56 J. Staręga-Piasek, Ekonomia społeczna ku pomocy społecznej. Ekonomia społeczna. Teksty, 2007.

32


ustawy o pomocy społecznej. Bezrobocie jest wymieniane jako jedna z podstawowych dysfunkcji, która kwalifi kuje osoby poszukujące wsparcia jako klientów pomocy społecznej. W odrębnym artykule ustawodawca nakłada na osoby i rodziny korzystające z pomocy społecznej obowiązek współdziała-nia z pracownikiem socjalnym w rozwiązywaniu ich problemów, czyli wyznacza im aktywną rolę i wy-maga od nich zaangażowania się w pracę socjalną. Pracownicy mają wspierać wysiłki swoich klien-tów, które są ukierunkowane na usamodzielnienie się oraz na reintegrację ze środowiskiem.

Pomoc społeczna, koncentrując się na fi nansowym zasilaniu budżetów najniżej uposażonych go-spodarstw domowych, redukuje swoją rolę do łagodzenia skutków ubóstwa. Jednak ograniczenie się do tego rodzaju działań prowadzi do pogłębiania procesu marginalizacji społecznej. Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu i przywracanie klientom zdolności do radzenia sobie w życiu, nie odbywa się bowiem przez transfery środków fi nansowych, które mają uzupełnić dochód gospodarstwa domo-wego, ale przez udzielanie świadczeń aktywizujących w postaci usług społecznych. Warunkiem sku-teczności pomocy jest łączenie różnych form świadczeń, w szczególności prowadzenie pracy socjal-nej z benefi cjentami zasiłków oraz dostarczanie im odpowiednich usług społecznych. Ważny jest nie tylko rodzaj świadczenia, ale również jego wielkość i czas udzielania. Dostosowanie wysokości świad-czeń fi nansowych i rzeczowych do potrzeb klienta i jego rodziny, czyli zindywidualizowane podejście do świadczeniobiorcy jest fundamentalną zasadą pomocy społecznej, która odróżnia je od świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych oraz zaopatrzeniowych.57

5.1 Ekonomia społeczna – znaczenie i kompetencje

Ekonomia społeczna oznacza zwykle działalność na pograniczu sektora prywatnego i publicz-nego prowadzoną przez grupę organizacji, na jaką składają się szeroko rozumiane stowarzyszenia (w tym nierejestrowane), fundacje i przedsiębiorstwa, w których dominuje prymat celów indywidual-nych i społecznych nad kapitałem. Ekonomii społecznej przypisywane są trzy główne funkcje:

1) Budowanie demokracji uczestniczącej przez nowe jakościowo powiązanie w ramach jednej insty-tucji zarówno więzi o charakterze społecznym, jak i ekonomicznym.

2) Wspieranie polityki wzrostu zatrudnienia grup szczególnie zagrożonych na rynku przez ofero-wanie nowych, elastycznych form przedsiębiorczości i rodzajów pracy, trudnych do osiągnięcia w innych sektorach i umożliwiających aktywizowanie osób, które dla publicznych służb zatrudnie-nia stanowią najtrudniejszą grupę klientów.

3) Budowanie wspólnot opartych na solidarności zamiast na zależności.58

Ekonomię społeczną trzeba widzieć przede wszystkim w perspektywie przedsiębiorczości rozu-mianej, jako gotowość i umiejętność przyjmowania odpowiedzialności za swój los, a także w perspek-tywie obywatelskiego zaangażowania, rozumianego jako przyjęcie odpowiedzialności za wspólnotę lokalną. Odpowiedzialność jest tu słowem kluczowym, równie ważnym jak słowo samoorganizacja. Odpowiedzialność w sferze ekonomicznej oznacza w istocie działania na rzecz możliwie największej samodzielności i suwerenności ekonomicznej (skrótowo: usamodzielnieniem ekonomicznym). W kon-tekście ekonomii społecznej oznacza to podejmowanie wysiłków na rzecz tego, aby konkretne osoby, organizacje czy wspólnoty, mogły w większym stopniu niż dotychczas podejmować suwerenne decy-zje, co do celu i form swojej działalności.

Ekonomia społeczna to przede wszystkim specyfi czne podejście poszczególnych osób i instytucji do społecznej rzeczywistości. Dotyczy to zarówno nastawienia do własnych problemów (a więc ra-czej aktywność niż roszczeniowość), sposobu ich rozwiązywania (raczej zbiorowo niż indywidualnie), jak i stawianych celów (raczej dobro wspólne – dobro innych, niż wąskie interesy grupowe). Działania

57 I. Rybka, Diagnoza pomocy społecznej w Polsce w latach 1991–2006. Możliwości i bariery zastosowania instrumentów ekono-mii społecznej w pomocy społecznej. Ekonomia Społeczna. Teksty 2006.

58 C. Miżejewski, Polityka społeczna wobec sektora ekonomii społecznej, „Polityka Społeczna”, 2006, nr 5–6.

33


te opierają się więc w dużej mierze na solidarności i współpracy, a nie na partykularyzmie i konkuren-cji. Do fundamentalnych zasad i warunków koniecznych dla działania ekonomii społecznej zaliczyć należy:

Przedsiębiorczość i zaangażowanieMyślenie w kategoriach ekonomii społecznej odwołuje się do idei przedsiębiorczości, jako chę-

ci wzięcia odpowiedzialności za swój los. Bez ducha przedsiębiorczości w ludziach, w organizacjach i we wspólnotach, najlepsze nawet warunki zewnętrzne nie doprowadzą do zasadniczych zmian. Oczy-wiście, wymaga to przede wszystkim zmiany w ludziach, którzy muszą chcieć i umieć podjąć wyzwa-nie, ale nie będzie to możliwe bez zmiany w funkcjonowaniu otoczenia społecznego. Ekonomia spo-łeczna jest specyfi czną formą aktywności społecznej, z tego też względu funkcjonować może jedynie w środowisku, w którym ludzie angażują się we wspólne przedsięwzięcia, umieją współdziałać i mają do siebie zaufanie umożliwiające wspólne podejmowanie ryzyka. Przedsięwzięcia ekonomii społecz-nej bazują na kapitale społecznym i jednocześnie wytwarzają go. Stwierdzenie to oznacza, że w Pol-sce, gdzie kapitał społeczny i zaufanie są „dobrem rzadkim”, działania takie wymagają wiele wysiłku, ale jednocześnie są niezwykle potrzebne.

Pomocniczość i solidarnośćIdea upodmiotowienia, która określa sens ekonomii społecznej, każe zwracać uwagę przede

wszystkim na potrzeby i możliwości osób i wspólnot. Konieczne jest wprowadzanie w życie zasady po-mocniczości, jako podstawowej zasady wyznaczającej „podział pracy i odpowiedzialności” w obsza-rze wykonywania zadań publicznych. Niezbędna jest zmiana myślenia wśród służb społecznych (tak publicznych, jak i pozarządowych), które muszą doprowadzić do przekształcenia dotychczasowych działań (szczególnie, ale przecież nie tylko, w obszarze działań pomocy społecznej czy służb zatrud-nienia) w oparciu o zasadę pomocy dla samopomocy. Nieodłącznym elementem ekonomii społecznej musi być zasada możliwie najpełniejszego włączania osób i wspólnot, na rzecz których prowadzone są działania, w proces planowania, realizacji i oceny skutków tychże działań.

Roztropność i odpowiedzialnośćNie wystarczy umieć działać wspólnie. Dla skutecznego rozwiązywania problemów społecznych

konieczna jest umiejętność zrozumienia ich złożonych przyczyn. Wrażliwość społeczna, solidarność ze znajdującymi się w gorszej sytuacji, współczucie dla osób potrzebujących pomocy musi wiązać się z myśleniem w kategoriach systemowych. Ważne jest poczucie odpowiedzialności za swoje czyny, nie tylko w wymiarze bezpośrednim, ale także pośrednim np. w formie świadomych zachowań kon-sumenckich (często wydawanie pieniędzy to jest lub może być rodzaj „głosowania” i opowiadania się za określonymi wartościami). Odpowiedzialność obywatela, konsumenta, inwestora – to ważna kate-goria ekonomii społecznej.

Samodzielność i upodmiotowieniePodstawowa „obietnica” ekonomii społecznej to ta, że działania w specyfi cznych obszarach ryn-

ku, oparte o coś więcej niż chęć zysku, mogą być skutecznym mechanizmem odzyskiwania oraz ochrony suwerenności i podmiotowości – dla osób, instytucji i wspólnot. Sens ekonomii społecznej można streścić poprzez to, jaki sens przynosi ona dla każdej z kategorii jej uczestników:

– dla osób indywidualnych – szansę na porzucenie pozycji klienta, bycia przedmiotem fi lantropii i transferów socjalnych, pozycji osoby zależnej od pomocy innych – także od pomocy ze strony organizacji pozarządowych; szansę na stanie się samodzielną jednostką zdolną do zadbania o los swój i swoich najbliższych. Wiąże się to z możliwością, ale i z koniecznością uzyskiwania dochodu z pracy, a w konsekwencji oznacza odzyskanie godności, która ma swoje źródło w dokonywaniu samodzielnych wyborów dotyczących własnego losu.

– dla organizacji – umiejętność zdobywania środków na własne działania – odchodzenie od po-stawy „wyciągniętej ręki” i całkowitego uzależnienia od preferencji publicznych i prywatnych do-natorów. To szansa na uniknięcie pułapki stania się „przedłużeniem” instytucji publicznych albo

34


zakładnikiem fi lantropijnych wzruszeń na rzecz bycia suwerennym podmiotem, zdolnym do po-dejmowania działań w sferze publicznej zgodnych z misją i decyzją członków oraz założycieli organizacji.

– dla wspólnot – umiejętność samodzielnego formułowania strategii rozwojowych opartych na własnych zasobach, realizujących prawdziwą samorządność i zabiegających o dobrobyt obywateli.59

Nadrzędną funkcją ekonomii społecznej jest przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Przy czym, za grupy zagrożone wykluczeniem społecznym podmioty ekonomii społecznej uznają w szcze-gólności: długotrwale bezrobotnych, bezdomnych, uzależnionych i izolowanych. Aktywizując ich i włączając do gospodarki rynkowej przyczyniają się do podniesienia spójności społecznej i czynią to w tych obszarach marginalizacji, z którymi nie radzi sobie administracja publiczna. Tradycyjna poli-tyka społeczna jest także zorientowana na przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Dotychczaso-we osiągnięcia w tej mierze są jednak bardzo ograniczone, stąd ekonomia społeczna oferuje zupełnie inne podejście do tego problemu. Tę różnicę trafnie wychwytuje Tomasz Sadowski (2005); jego zda-niem w tradycyjnym modelu pomocy postrzega się benefi cjentów jako biernych odbiorców świadczeń/usług dostarczanych przez wyspecjalizowane grupy profesjonalistów. Model ten często nie zakłada aktywnego uczestnictwa w procesie reintegracji samych zainteresowanych i w dużej mierze opiera się o środki pozyskane z budżetu czy od innych darczyńców. Podmioty ekonomii społecznej z założenia natomiast są zorientowane na integrację społeczną przez aktywizację zawodową i usamodzielnienie osób wykluczonych. I aby móc autonomicznie osiągać te cele, muszą generować dochody.60

5.2 Centrum Integracji Społecznej– rola i znaczenie w pomocy społecznej

Centra Integracji Społecznej są naturalnym sprzymierzeńcem – z jednej strony pomocy społecz-nej (zajmują się jej klientami poprzez działania reintegracyjne i aktywizujące), z drugiej – urzędów pra-cy (przygotowują najtrudniejszych klientów do funkcjonowania na rynku pracy).

Centrum Integracji Społecznej (CIS) to jednostka organizacyjna realizującą reintegrację zawodo-wą i społeczną poprzez prowadzenie dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym programów edukacyjnych, obejmujących m.in.:

1) nabywanie umiejętności zawodowych, 2) przekwalifi kowanie lub podwyższanie kwalifi kacji zawodowych, 3) nabywanie innych umiejętności niezbędnych do codziennego życia. CIS może zostać utworzony przez wójta, burmistrza, prezydenta miasta oraz organizację poza-

rządową. Pomysł utworzenia CIS przez organizację pozarządową w danej gminie czy powiecie po-winien ściśle odpowiadać na potrzeby danej społeczności lokalnej. Inicjatywa utworzenia CIS powin-na zostać skonsultowana z Powiatowym Urzędem Pracy i Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej – instytucjami, które są naturalnymi partnerami CIS, jak i z lokalnym samorządem, który w przypadku jego utworzenia, będzie fi nansował jego działalność. Status CIS nadaje wojewoda w drodze decyzji administracyjnej. CIS jest formą prawną adresowaną do instytucji oraz organizacji pozarządowych pracujących z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym. W grupie benefi cjentów, ustawa wy-mienia osoby:

a) bezdomne, realizujące indywidualny program wychodzenia z bezdomności,b) uzależnione od alkoholu, po zakończeniu programu terapii w zakładzie lecznictwa odwyko-

wego,

59 J. Wygnański, O ekonomii społecznej – podstawowe pojęcia, instytucje i kompetencje. Zachodniopomorska Biblioteka Ekono-mii Społecznej, Wydanie I. Szczecin 2009.

60 J. Hausner (red.), Ekonomia społeczna a rozwój. Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie.

35


c) uzależnione od narkotyków lub innych środków odurzających, po zakończeniu programu terapeutycznego w zakładzie opieki zdrowotnej,

d) chore psychicznie, w rozumieniu przepisów o ochronie zdrowia psychicznego,e) długotrwale bezrobotne, w rozumieniu przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku

pracy,f) zwalniane z zakładów karnych, mające trudności w integracji ze środowiskiem,g) uchodźcy, realizujący indywidualny program integracji,h) niepełnosprawne, w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz za-

trudnianiu osób niepełnosprawnych.

Należy podkreślić, że nie jest to katalog zamknięty i do CIS mogą zostać skierowane osoby nie-należące do żadnej w wyżej wymienionych grup. Podstawą do skierowania uczestnika do zajęć w CIS jest przede wszystkim kryterium wykluczenia społecznego. Ustawa o zatrudnieniu socjalnym wskazu-je, że osoby zagrożone wykluczeniem społecznym to te, które ze względu na swoją sytuację życiową nie są w stanie własnym staraniem zaspokoić swoich podstawowych potrzeb życiowych i znajdują się w sytuacji powodującej ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej uczestnictwo w życiu za-wodowym, społecznym i rodzinnym. CIS może również realizować programy specjalne dla osób nie-pełnosprawnych i ubiegać się z tego tytułu o dofi nansowanie z Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

CIS to instytucja mającą charakter także edukacyjny, a jednym z elementów programu eduka-cyjnego może być praca uczestników w ramach działalności wytwórczej, handlowej, usługowej lub działalności wytwórczej w rolnictwie, którą CIS może prowadzić. Ustawa wyraźnie wskazuje, że taka działalność CIS nie jest działalnością gospodarczą w rozumieniu przepisów o swobodzie działalności gospodarczej.

Organizacje pozarządowe mogą być zainteresowane tą formą działalności z co najmniej kilku względów. Po pierwsze, z prowadzeniem CIS związany jest korzystny system dofi nansowania, obej-mujący koszty związane z utworzeniem oraz bieżącą działalnością. Z kolei szeroki zakres kosztów podlegających dofi nansowaniu umożliwia organizacjom prowadzącym CIS przygotowanie dla uczest-ników atrakcyjnej oferty dodatkowej, obejmującej prawo do świadczeń integracyjnych oraz szerokiej gamy kursów i szkoleń zawodowych. Koszty związane z utworzeniem CIS, w szczególności wydatki poniesione na przystosowanie i wyposażenie pomieszczeń, mogą zostać sfi nansowane przez sa-morząd wojewódzki na zasadzie porozumienia stron. Podobnie, na zasadach porozumienia, mar-szałek województwa może przyznać organizacji tworzącej CIS dotację na działalność przez okres pierwszych trzech miesięcy. Późniejsza działalność CIS może być fi nansowana z dotacji pochodzącej z dochodów własnych gminy, środków z Unii Europejskiej oraz, co bardzo ważne, ze środków uzy-skanych z działalności wytwórczej, handlowej lub usługowej prowadzonej przez CIS (przy czym usta-wa mówi wyraźnie, że działalność taka nie stanowi działalności gospodarczej w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej). Uzyskane fundusze mogą zostać przeznaczone m.in. na na-jem lokali, świadczenia integracyjne dla uczestników oraz wynagrodzenia dla pracowników, a środki z Unii Europejskiej mogą pokryć koszty przygotowania szkoleń i kursów zawodowych. Ustawa o za-trudnieniu socjalnym wyposaża CIS w możliwość zaoferowania uczestnikom szczególnej formy świad-czeń zwanych świadczeniami integracyjnymi. Świadczenie integracyjne wypłaca się uczestnikom raz w miesiącu w wysokości:

– 80% zasiłku dla bezrobotnych – przez pierwszy miesiąc,– 100% zasiłku – podczas dalszego uczestnictwa, przy czym wypłata świadczeń integracyjnych zostaje wstrzymana, gdy uczestnik zajęć uporczy-

wie narusza postanowienia programu lub przestał uczęszczać na zajęcia.Nowelizacja ustawy o zatrudnieniu socjalnym z 15 czerwca 2007 r. wprowadziła również możli-

wość przyznania uczestnikowi programu motywacyjnej premii integracyjnej w wysokości uwzględnia-jącej jego zaangażowanie oraz postępy. Wysokość premii nie może jednak przekroczyć 20% świad-czenia integracyjnego. Organizacje prowadzące CIS podkreślają, że aspekt fi nansowy jest zachętą dla uczestników tylko na początku, później większość uczestników zajęć zaczyna dostrzegać i cenić

36


uczestnictwo w zajęciach ze względu na szeroką gamę kursów i szkoleń zawodowych. Świadczenie integracyjne jest formą zapłaty za wykonywaną pracę w ramach reintegracji zawodowej.

Należy podkreślić, że pomiędzy uczestnikiem zajęć a CIS nie ma stosunku pracy (w rozumieniu przepisów prawa pracy), a zatem świadczenie integracyjne nie jest wynagrodzeniem z tytułu umowy o pracę. Uczestnicy CIS nadal fi gurują w ewidencji urzędów pracy, jako osoby posiadające status osób długotrwale bezrobotnych lub osób poszukujących pracy. Okres uczestnictwa w zajęciach może trwać do 12 miesięcy (z możliwością przedłużenia o kolejne 6 miesięcy w szczególnie uzasadnionych przy-padkach), co rodzi pytanie o dalsze możliwości wspierania osób, które przeszły przez program CIS.

1) Skierowanie uczestnika CIS do pracy u pracodawcy prywatnego: Ustawa o zatrudnieniu so-cjalnym oferuje pracodawcom możliwość nawiązywania z uczestnikami CIS stosunku pracy na szczególnych zasadach w formie tzw. zatrudnienia wspieranego.

2) CIS, jako pracodawca swoich własnych absolwentów: Podobnie jak pracodawca prywatny, CIS może zdecydować o zatrudnieniu we własnych strukturach, absolwenta zajęć. Dokonuje się to w formie zatrudnienia wspieranego. W takiej sytuacji CIS ma prawo do takiego samego zakre-su dofi nansowania jak pracodawca prywatny.

3) Podjęcia przez uczestników działalności gospodarczej w formie spółdzielni socjalnej: Ustawa o zatrudnieniu socjalnym mówi o możliwości podjęcia przez absolwentów działalności opartej na zasadach spółdzielczości socjalnej. Prowadzenie jej jednak wymaga wiedzy i doświadczenia, których zazwyczaj brakuje osobom zagrożonym wykluczeniem społecznym. Na ogół to CIS dys-ponuje odpowiednimi zasobami oraz możliwościami, aby wspomóc swoich absolwentów m.in. w zakresie tworzenia biznesplanu, zasad prowadzenia działalności gospodarczej, marketingu, księgowości czy spraw kadrowych.

Organizacje pozarządowe prowadzące działalność w formie CIS zwracają uwagę na to, że jed-nym z warunków, aby CIS działał sprawnie i efektywnie, jest bliska współpraca z Ośrodkiem Pomo-cy Społecznej, Powiatowym Urzędem Pracy, lokalnymi organizacjami pozarządowymi, samorządem lokalnym oraz lokalnym biznesem. Jeśli działania CIS będą znane i szanowane przez mieszkańców, lokalni pracodawcy prywatni będą bardziej otwarci na możliwość zatrudniania absolwentów. Ponadto, skomplikowany i sformalizowany system dotacyjny wiąże się z koniecznością regularnej współpracy z samorządem lokalnym.61

Przepisy prawne, które odnoszą się do systemu pomocy społecznej (lecz w niewielkim stopniu faktycznie regulują jej funkcjonowanie), przypisują pomocy społecznej istotną rolę w zakresie rozwią-zywania lokalnych problemów społecznych. Dają pomocy społecznej instrumenty i rozwiązania, które sprzyjają osiągnięciu pożądanych celów, takich jak upodmiotowienie i usamodzielnienie klientów oraz reintegracja społeczna. Narzędzia te pośrednio lub wprost nawiązują do ekonomii społecznej, która jako działalność gospodarcza zorganizowana wedle demokratycznych zasad zarządzania, przyczy-nia się do budowania zarówno kapitału społecznego, jak i ekonomicznego. Istota tej koncepcji wyraża się w łączeniu elementów rynkowych z celami społecznymi, którym przyznaje się priorytet. Przyję-cie podejścia i rozwiązań prawno-instytucjonalnych właściwych dla ekonomii społecznej w pomocy społecznej, pozwala na realizację funkcji aktywizującej i profi laktycznej. Dzięki takim instytucjom, jak np. Centra Integracji Społecznej klienci nabywają umiejętności społeczne i kompetencje zawodowe oraz mogą tworzyć odpowiednie dla siebie miejsca pracy. Ekonomia społeczna jest zarówno szansą, jak i wyzwaniem dla pomocy społecznej.

Dotychczasowa formuła pomocy społecznej wyczerpała się – model opiekuńczy się nie sprawdził, pomoc społeczna bez aktywizacji klientów jest nieskuteczna. Z kolei wartości i cele realizowane przez ekonomię społeczną – wzmacnianie więzi społecznych, rozwijanie oddolnych inicjatyw samopomo-cowych, budowanie solidarności społecznej – to aksjologiczny fundament pracy socjalnej. Również

61 J. Kluczyńska, A. Sienicka, Centrum Integracji Społecznej – przedsiębiorstwo społeczne? Ekonomia Społeczna. Teksty 2008.

37


instrumenty ekonomii społecznej mogą być z powodzeniem wykorzystywane do realizacji zadań po-mocy społecznej.62

Z punktu widzenia rozwoju przedsiębiorczości społecznej optymalną rolą zawodową dla pracow-ników socjalnych jest organizowanie społeczności lokalnej (OSL). Celem tego rodzaju pracy jest zmia-na funkcjonowania społeczności oraz poprawa poziomu i jakości życia tworzących ją ludzi, nie zaś koncentrowanie się na defi cytach osób bezrobotnych, ubogich, marginalizowanych. Benefi cjentem tego rodzaju pracy socjalnej jest cała społeczność lokalna. Ostatnie bariery ograniczające możliwości stosowania ekonomii społecznej tkwią na zewnątrz systemu pomocy społecznej – we władzach samo-rządowych, którym nie zawsze bliskie jest myślenie w kategoriach dobra wspólnego i służenia miesz-kańcom swojej gminy czy powiatu. Perspektywa 4-letniej kadencji nie pozwala im działać długofalowo i dokonywać inwestycji, które przyniosą efekt odroczony w czasie, ale istotnie zredukują przyczyny lo-kalnych problemów społecznych. Mimo wielu przeszkód utrudniających prowadzenie skutecznej pra-cy socjalnej z wykorzystaniem instrumentów ekonomii społecznej, jest to możliwe, o czym świadczą nieliczne, ale dobrze działające przedsięwzięcia o charakterze społeczno-gospodarczym inicjowanei prowadzone przez pracowników socjalnych.


Studium przypadku: Centrum Integracji Społecznej „Od nowa” w Łobzie

Geneza centrum integracji społecznej (CIS) w ŁobziePowiat łobeski położony jest w centralnej części województwa zachodniopomorskiego. Liczy nie-

spełna 40 tysięcy mieszkańców. Powołany został w styczniu 2002 roku. Składa się z pięciu gmin: Łobez, Resko, Węgorzyno, Dobra, Radowo Małe. Po-pegeerowski potencjał pięciu gmin tworzących powiat łobeski, trzyletnie opóźnienie funkcjonowania struktury powiatowej w stosunku do innych po-wiatów, niekorzystna struktura wykształcenia bezrobotnych, brak głównych szlaków komunikacyjnych jak i inne czynniki spowodowały, że powiat został jednym z „liderów” w kraju – ze względu na najwyż-szą stopę bezrobocia.

Część mieszkańców powiatu łobeskiego znajduje się w trudnej sytuacji materialnej ze względu na fakt, iż po likwidacji PGR-ów nie potrafi ą odnaleźć się na obecnym rynku pracy. Młodzi, wykształ-ceni ludzie masowo emigrują z tego regionu w poszukiwaniu lepszych perspektyw pracy w większych miastach oraz poza granicami kraju. Na podstawie danych i badań przeprowadzonych przez Ośrodki Pomocy Społecznej, zaobserwowano negatywny wpływ zjawiska wykluczenia społecznego na jakość życia mieszkańców i poziom rozwoju powiatu.

Trudna sytuacja na rynku pracy oraz rosnąca liczba osób korzystających ze wsparcia Ośrodków Pomocy Społecznej wymagała poszukiwania nowych rozwiązań aktywizacji rynku pracy i pomocy społecznej. Jednym z najważniejszych było powołanie do życia na terenie powiatu Centrum Integra-cji Społecznej, instytucji tzw. ekonomii społecznej, która jest fuzją działań z zakresu pomocy społecz-nej i przeciwdziałania bezrobociu.

Centrum Integracji Społecznej „Od Nowa” w Łobzie uzyskało status 15 lipca 2005 r., nastąpi-ło to w drodze decyzji Wojewody Zachodniopomorskiego. Była to pierwsza instytucja tego typu w województwie, a zarazem jedyna, która swoje działania prowadzi na terenie całego powiatu łobe-skiego. Instytucją tworzącą CIS było Stowarzyszenie „Współistnienie” z siedzibą w Resku. W ramach Stowarzyszenia, prace nad uruchomieniem I edycji CIS prowadziło Powiatowe Centrum Pomocy Ro-dzinie wraz z Powiatowym Urzędem Pracy w Łobzie oraz Ośrodkami Pomocy Społecznej. Jednostki współpracują ściśle z powiatowymi i gminnymi jednostkami samorządowymi, jak również z sektorem przedsiębiorców prywatnych z terenu powiatu.

62 I. Rybka, Diagnoza pomocy społecznej w Polsce w latach 1991–2006. Możliwości i bariery zastosowania instrumentów ekono-mii społecznej w pomocy społecznej. Ekonomia Społeczna. Teksty 2006.

38


Instytucje współtworzące centrum integracji społecznej i ich rola– Stowarzyszenie „Współistnienie” z siedzibą w Resku – powołało do życia CIS;– Powiatowy Urząd Pracy w Łobzie – stworzył program reintegracji zawodowej w CIS;– Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Łobzie – opracowało program reintegracji społecznej

CIS;– Starostwo Powiatowe w Łobzie – przekazało nieodpłatnie w użyczenie budynek będący obecnie

siedzibą CIS;– Gminy wchodzące w skład powiatu – przekazały środki fi nansowe na funkcjonowanie CIS;– Ośrodki Pomocy Społecznej z pięciu gmin – odpowiadają za rekrutację i selekcję uczestników

CIS;– Zachodniopomorski Urząd Marszałkowski – przyznał największą dotację w kraju na utworzenie

i wyposażenie CIS;– Zachodniopomorski Urząd Wojewódzki – przyznał decyzję o nadaniu statusu Centrum Integracji

Społecznej;– Przedsiębiorcy prywatni – do dziś organizują na terenie swoich fi rm praktyki zawodowe dla

uczestników.

Uczestnicy centrum integracji społecznej w ŁobzieUczestnikami CIS w Łobzie są głównie osoby długotrwale bezrobotne, mające problemy opiekuń-

czo-wychowawcze, uwikłane w uzależnienie od alkoholu, bezdomne. Podstawową zasadą uczestnic-twa jest dobrowolność. Hasło głoszone podczas rekrutacji brzmi: „CIS może pomóc tym, którzy sami chcą sobie pomóc”. Doboru uczestników dokonują pracownicy socjalni Ośrodków Pomocy Społecznej na podstawie wywiadów środowiskowych, opinii psychologa, doradcy zawodowego. Dla uczestnika tworzony jest Indywidualny Program Zatrudnienia Socjalnego na okres dwunastu miesięcy z możliwo-ścią przedłużenia o kolejnych sześć miesięcy. Priorytetowym zadaniem CIS „Od Nowa” jest odbudo-wanie i podtrzymanie u uczestników CIS umiejętności funkcjonowania w otaczającej rzeczywistości i pełnienia ról społecznych w miejscu zamieszkania oraz zdolności do samodzielnego odpowiednie-go świadczenia pracy na otwartym rynku pracy. Uczestnicy programu spełniają wymogi określone w ustawie o zatrudnieniu socjalnym. Są to głównie osoby długotrwale bezrobotne, bezdomne, niepeł-nosprawne oraz uzależnione (po leczeniu odwykowym). Podstawowym problemem osób trafi ających do CIS jest brak lub niskie wykształcenie, brak aktualnych kwalifi kacji zawodowych, często zły stan zdrowia. Brak odpowiednich nawyków tj. kultury pracy, obowiązkowości i odpowiedzialności. Ponadto, osoby te cechuje poczucie bezsilności, marazmu i niska samoocena. Niektórzy uczestnicy mają bar-dzo silnie wykształconą postawę roszczeniową.

Kierunki działalności centrum integracji społecznejDwa główne kierunki działalności na rzecz uczestników odbywają się równolegle i nawzajem się

uzupełniają. Reintegracja zawodowa – prowadzona od poniedziałku do czwartku.W ramach reintegracji zawodowej uczestnicy odbywają zajęcia pod nadzorem instruktorów za-

wodu w grupach: drogowo-remontowo-porządkowych, drogowo-remontowo-budowlanych, w grupie krawieckiej, rękodzielniczej i gastronomicznej. Reintegracja zawodowa zorientowana jest na podnie-sienie kwalifi kacji zawodowych jej uczestników oraz wykształcenie nawyków niezbędnych w miejscu pacy. Prywatni pracodawcy umożliwiają uczestnikom odbywanie zajęć w ramach reintegracji zawodo-wej na terenie swoich przedsiębiorstw. Po pomyślnie zakończonej praktyce zawodowej, często stają się pracodawcami dla uczestników.

Dostosowując ofertę CIS do zmieniających się warunków na rynku pracy i rosnących oczekiwań uczestników, oprócz już istniejących, przygotowywane są nowe kierunki reintegracji zawodowej w ko-lejnych edycjach tworząc: grupy budowlane, budowlano-wykończeniowe, stolarskie, grupę konserwacji terenów zielonych, gastronomiczną oraz grupę opiekunek. W ramach zajęć z reintegracji zawodowej, uczestnicy korzystają ze szkoleń oferowanych zarówno przez CIS, jak i przez Powiatowy Urząd Pracy.

39


Reintegracja społeczna – prowadzona w piątki.W ramach reintegracji społecznej prowadzone są zajęcia ze specjalistami: psychologiem, peda-

gogiem, pracownikiem socjalnym, doradcami: społecznym, rodzinnym i zawodowym oraz terapeutą uzależnień. Efektami reintegracji społecznej są: wzmocnienie i ustabilizowanie sytuacji uczestników poprzez przywrócenie im świadomości bycia potrzebnym, umożliwienie zapewnienia sobie i swojej rodzinie podstawowych potrzeb życiowych oraz przekazanie swoim dzieciom odpowiednich wzorców zachowań. Zajęcia ze specjalistami powodują wśród uczestników wzrost dbałości o higienę osobi-stą i wygląd zewnętrzny, zmianę sposobu bycia oraz otwarcie się na kontakty z innymi. Powyższe efekty uzyskuje się dzięki pracy grupowej oraz indywidualnej, w której oprócz uczestników w miarę potrzeb biorą udział również członkowie ich rodzin. Zajęcia te skutkują poprawą wizerunku uczestni-ków, umożliwiają odnalezienie się w otaczającym ich środowisku, zmieniają nastawienie do otoczenia. Dodatkowo, w ramach zajęć reintegracji społecznej, organizowane są warsztaty aktywnego poszu-kiwania pracy, zajęcia z podstaw obsługi komputera, kursy podstaw języka angielskiego, szkolenia z udzielania pierwszej pomocy medycznej, kursy tańca. Organizowane są również spotkania z poli-cjantem, wizażystką, księdzem, przedstawicielem klubu AA, dyrektorami i kierownikami Ośrodków Po-mocy Społecznej, kuratorami sądowymi, dietetykiem, pracownikami ZUS, podróżnikami, historykami, radcą prawnym i pracodawcami.

W ramach zajęć z reintegracji społecznej, organizowane są również wspólne majówki, spotkania świąteczne, wyjazdy do teatru, nad morze, do kina, wizyty do Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Szcze-cinie, spływy kajakowe, rajdy rowerowe, konkurs wiedzy. Działania te mają na celu integrację uczest-ników programu, a co za tym idzie – asymilację ze środowiskiem oraz podniesienie poczucia własnej wartości, a także kształtuje nawyki aktywnego spędzania wolnego czasu.

Podsumowanie efektywności działalności Centrum Integracji Społecznej „Od nowa” w ŁobzieDziałalność CIS skierowana jest głównie do ludzi bez pracy, często bez środków do życia,

do ludzi, którzy niejednokrotnie stracili już nadzieję na poprawę swojej sytuacji, a także do tych, którzy z powodu braku pracy i innych okoliczności życiowych znaleźli się na „społecznym marginesie”. Rein-tegracja zawodowa i społeczna, którą z powodzeniem realizuje CIS, skutecznie ich z tego marginesu „wyciąga”.

Program CIS, do roku 2012, objął 300 osób. Na dzień 30 listopada 2011, w ewidencji PUP w Łobzie było zarejestrowanych 31% wszyst-

kich uczestników zakończonych edycji CIS, co oznacza, iż 69% uzyskało samodzielność życiową i zawodową.

Poprzez działania w zakresie reintegracji społecznej i zawodowej na rzecz uczestników będących rodzicami biologicznymi dzieci przebywających w domu dziecka i rodzinach zastępczych, spowodo-wano odzyskanie władzy rodzicielskiej i powrót 23 dzieci do domów rodzinnych. Większość uczestni-ków wszystkich edycji skierowanych do CIS przez Ośrodki Pomocy Społecznej zaprzestała korzysta-nia z świadczeń pomocy (ok. 60%).63

63 Na podstawie wywiadu z pracownikami oraz dokumentacji Centrum Integracji Społecznej „Od nowa” w Łobzie.

40

Bibliografi a

BIBLIOGRAFIA1. Bieńko M., Formy wsparcia systemu opieki zastępczej. Komentarze i opinie, [w:] Z opieki zastępczej

w dorosłe życie, ISP, Warszawa 20062. Deja A., Sytuacja osób niepełnosprawnych w Warszawie,

http://strategia.um.warszawa.pl/sites/default/fi les/osoby_niepelnosprawne_diagnoza.pdf3. Duda J, Wyrwicka K., Centra Integracji Społecznej w 2010 roku. Instytucje Aktywnej Integracji Społecznej,

Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 20114. Hausner J. (red.), Ekonomia społeczna a rozwój, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Uniwersytetu

Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2007 http://www.mpips.gov.pl/userfi les/File/BON/KM_ref_7b.pdf5. Kazimierczak T., Łuczyńska M., Wprowadzenie do pomocy społecznej: Wybrane zagadnienia, Biblioteka

Pracownika Socjalnego, Interart, Warszawa 19966. Kluczyńska J., Sienicka A., Centrum Integracji Społecznej – przedsiębiorstwo społeczne?, Ekonomia

Społeczna Teksty 9/20087. Kowalczyk B., Rodziny zastępcze i usamodzielniani wychowankowie. Krajowy raport badawczy8. Krzyszkowski J., Pomoc społeczna. Szkic socjologiczny, IRSS, Warszawa 20089. Krzyszkowski, J., Między państwem opiekuńczym a opiekuńczym społeczeństwem, Wydawnictwo Uniwer-

sytetu Łódzkiego Krajowy, Warszawa 201010. Kwak A., Kreatorzy procesu usamodzielnienia, [w:] Z opieki zastępczej w dorosłe życie, ISP Warszawa 2006 11. Łangowska K., Asystent rodziny jako nowa metoda pracy pomocy społecznej w Polsce, [w:] Szpunar M.

(red.) Asystentura rodziny – nowatorska metoda pomocy społecznej w Polsce, MOPS Gdynia, Uniwersytet Gdański, Gdynia 2010

12. Łuczyński A., Dzieci w rodzinach zastępczych i dysfunkcjonalnych, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2008

13. Maciejko W., Zaborniak P., Ustawa o pomocy społecznej – komentarz, Warszawa 200814. Matejek J., Działalność ośrodków adopcyjno – opiekuńczych w procesie przygotowania i wspierania rodzin

zastępczych, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 200815. Miejski Program Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych 2002–2015, Załącznik do uchwały nr LW1262/02

Rady Miasta Szczecin, Szczecin 200216. Miżejewski C., Polityka społeczna wobec sektora ekonomii społecznej, [w:] Polityka Społeczna, nr 5–6/200617. Mrugalska K., Czym jest system wyrównywania szans z perspektywy osoby niepełnosprawnej i czym

on się różni od tzw. systemowych rozwiązań instytucjonalnych, Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym, Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych, Warszawa 2006

18. Nitecki S., Prawo pomocy społecznej w polskim systemie prawnym, Wolters Kluwer, Warszawa 200819. Ogólnopolskie Badanie Społeczne „Standardy usług w pomocy społecznej”. Studium przypadku PCPR Ko-

szalin20. Peretiatkowicz M., Todys P., Podstawowe dane o osobach niepełnosprawnych w Polsce, [w:] Czas na prawa,

Polski raport Social Watch 2008, Koalicja Karat, Warszawa 200821. Portal NGO.pl, Niepełnosprawni – orzecznictwo rentowe i pozarentowe, http://pomocspoleczna.ngo.

pl/x/1101522. Rybka I., Diagnoza pomocy społecznej w Polsce w latach 1991–2006. Możliwości i bariery zastosowania

instrumentów ekonomii społecznej w pomocy społecznej. Ekonomia Społeczna Teksty 23/2006

:

41


23. Rybka I., Trawkowska D., Wytyczne do tworzenia samorządowej strategii rozwiązywania problemów społecznych,[w:] Grewiński M., Karwacki A. (red.), Strategie w polityce społecznej 2010

24. Rymsza M., Opieka zastępcza nad dzieckiem a praca socjalna czyli o niedostatkach zreformowanego sys-temu pomocy społecznej w Polsce, [w:] Z opieki zastępczej w dorosłe życie, ISP, Warszawa 2006

25. Rymsza M., Standardy współpracy administracji publicznej z sektorem pozarządowym, Ekspertyza przy-gotowana na zlecenie MPiPS, ISP, Warszawa 2006

26. Schubert E., Rola sędziów rodzinnych w zreformowanym systemie opieki nad dziećmi, [w:] Racław-Markowska M. (red.), Pomoc dzieciom i rodzinie w środowisku lokalnym, ISP, Warszawa 2005

27. Sierpowska I., Prawo pomocy społecznej, Wolters Kluwer, Warszawa 200728. Sierpowska I., Ustawa o pomocy społecznej. Komentarz, Wolters Kluwer, Warszawa 2009 29. Staręga-Piasek J., Ekonomia społeczna ku pomocy społecznej, Ekonomia Społeczna Teksty 4/200730. Stelmaszczuk Z. W., Dziecko w rodzinie zastępczej, [w:] Milewska E., Szymanowska A. (red.), Rodzice

i dzieci. Psychologiczny obraz sytuacji problemowych, CM PPP MEN, Warszawa 200031. Stelmaszuk Z., Rola i zadania służb społecznych ds. pomocy dziecku i rodzinie. Perspektywa europejska

[w:] Racław- Markowska M. (red.) Pomoc dzieciom i rodzinie w środowisku lokalnym, ISP, Warszawa 200532. Szczepaniak J., Sieci wsparcia opieki kompensacyjnej w Polsce – stan i perspektywy, [w:] Gagacka M.,

Głąbicka K., Lokalne sieci wsparcia, Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej, Politechnika Radomska, Ra-dom 2010

33. Szymańczak J., System pomocy dziecku w Polsce w świetle Rady Europy, Warszawa 200034. Ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 roku (Dz.U. Nr 64 z 15 kwietnia 2004 r., poz. 593)35. Ustawa o zatrudnieniu socjalnym z dnia 13 czerwca 2003 roku (Dz. U. Nr 122 z 14 lipca 2003 r., poz. 1143)36. Wygnański J., O ekonomii społecznej – podstawowe pojęcia, instytucje i kompetencje, Stowarzyszenie Czas

Przestrzeń Tożsamość, Szczecin 200937. Zasępa B., Rodzinne i instytucjonalne formy wspierania rodziny dysfunkcjonalnej i niewydolnej wychowaw-

czo, [w:] Sztumski J. (red.), Pokolenie wygranych. Ciąg dalszy badań nad sytuacją dzieci i młodzieży w pro-cesie transformacji, Katowice 2006

38. Zespół autorski Obserwatorium Integracji Społecznej Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego, Osoby niepełnosprawne w województwie zachod-niopomorskim, Szczecin 2010

42

Optymalizacja procesu świadczenia usług z zakresu pomocy ... · Centrum Integracji Społecznej...

Documents

Transcript of Optymalizacja procesu świadczenia usług z zakresu pomocy ... · Centrum Integracji Społecznej...