1. Miary sprawności gospodarki narodowejReprodukcja społeczna: proces odtwarzania produkcji i stosunków społecznych odbywający się w każdej gospodarce narodowej. Dotyczy trwałych i obrotowych środków produkcji w celu zastąpienia zużytych ich wielkości oraz środków konsumpcyjnych służących odtworzeniu zużytej siły roboczej i zapewnieniu konsumpcji właścicieli czynników produkcji. Występują 3 rodzaje reprodukcji społecznej: prosta, zwężona i rozszerzona.

Ruch okrężny– model gospodarki pokazujący w sposób uproszczony przepływy zasobów pieniężnych (finansowych) i rzeczowych między głównymi kategoriami podmiotów pełniących jakąś rolę w gospodarce narodowej i uczestniczących w wytwarzaniu i/lub zagospodarowaniu produktu krajowego. Istnieją różne modele, np. 1. gospodarka z gospodarstwami domowymi i przedsiębiorstwami, bez inwestycji i oszczędności; 2. gospodarka z gospodarstwami domowymi, przedsiębiorstwami i rządem (państwem), 3. gospodarka z gospodarstwami domowymi, przedsiębiorstwami, rządem i zagranicą, itp.

PRODUKT KRAJOWY BRUTTO (PKB) to wartość wszystkich dóbr i usług finalnych wyprodukowanych w danej gospodarce w przyjętym przedziale czasu (standardowo: rok). Jest miarą wielkości produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem.

METODY LICZENIA PKB:

Metoda sumowania produktów Metoda sumowania dochodów Metoda sumowania wydatków

PRODUKT NARODOWY BRUTTO (PNB) jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca (kraju) świadczenia usług przez czynniki produkcji. PNB jest równy PKB skorygowanemu o dochody netto z tytułu własności za granicą.

PNB i PKB odwołują się do DÓBR FINALNYCH, przez które rozumiemy dobra nabywane przez ostatecznego użytkownika – bez względu na to, czy mają charakter dóbr konsumpcyjnych (gospodarstwa domowe – np. żywność), czy inwestycyjnych (przedsiębiorstwa – np. maszyny). Nie są dobrami finalnymi DOBRA POŚREDNIE – stanowiące nakład w procesie produkcji i zużywane w jej trakcie.

PKB obliczany jest na bazie wartości dodanej wytworzonej w danej gospodarce.

WARTOŚĆ DODANA jest to przyrost wartości dóbr w wyniku określonego procesu produkcji. Wartość dodaną danego przedsiębiorcy oblicza się odejmując od wartości wytworzonych przez niego dóbr sumy kosztów poniesionych na rzeczowe czynniki wytwórcze zużyte do produkcji tych dóbr – a więc od przychodów ze sprzedaży wszystkich jego dóbr odejmuje się wydatki na zakup dóbr pośrednich. W skali gospodarki wartość dodana równa jest sumie wydatków na dobra finalne i jest to wielkość określająca PKB oraz dochody czynników wytwórczych.

PRODUKT NARODOWY NETTO (PNN): inaczej dochód narodowy, PNN = PNB – amortyzacja. AMORTYZACJA zwana inaczej zużyciem kapitału trwałego jest kategorią kosztu ekonomicznego. Stanowi miarę szybkości utraty wartości istniejącego zasobu kapitału w przyjętym okresie czasu, wskutek fizycznego lub ekonomicznego zużycia tego kapitału. Można wyróżnić trzy rodzaje podziałów PNN:

podział pierwotny- polega na podziale nowo wytworzonej wartości między pracowników przedsiębiorstwa w postaci wynagrodzeń i na akumulację finansową przedsiębiorstwa. Dokonuje się on w miejscu wytworzenia dochodu narodowego, np. w przedsiębiorstwie. W wyniku tego podziału pracownicy otrzymują pensje, a przedsiębiorstwo zysk.

podział wtórny- "dochody pierwotne pracowników i przesiębiorstw podlegają, za pośrednictwem rynku i budżetu państwa, dalszemu podziałowi, kóry nazywa się podziałem wtórnym dochodu narodowego. Podział ten dokonuje się poprzez system cen i system podatkowy, dzięki zakupom dóbr i usług. W wyniku tego

podziału powstają dochody właścicieli przedsiębiorstw i punktów usługowych, dochody państwa oraz pracowników sfery nieprodukcyjnej. Ten rodzaj podziału dochodu narodowego jest związany z koniecznością finansowania zadań gospodarczych i społecznych państwa.

podział ostateczny- wyraża proces jego podziału na konsumpcję i akumulację. Do tego podziału dochodzi przez podział pierwotny i wtorny, czyli przez redystrybucję wynagrodzeń, podatków czy kredytów, tak, aby dochód narodowy mógł przyjąć postać dóbr finalnych. Podział ten polega na konkretnym zużytkowaniu dochodu, czyli konsumpcji i akumulacji, która jest, na przykład zużywana na przyrost rezerw i zapasów w gospodarce.

2. Wzrost gospodarczyWzrost gospodarczy: powiększanie się realnej wartości produktu krajowego brutto w gospodarce najczęściej w okresie roku. Można wyróżnić wzrost gospodarczy równomierny (najlepszy dla gospodarki) oraz przyśpieszony (niesie ze sobą negatywne konsekwencje, więcej przeznacza się na inwestycje niż na konsumpcję).

Rozwój gospodarczy: długofalowy proces takiej wewnętrznej ekonomicznej i społecznej transformacji kraju, która doprowadza do powstania społeczeństwa poszukującego dróg poprawy swojej sytuacji gospodarczej i zorganizowanego w sposób umożliwiający obywatelom inwestowanie w kapitał materialny, ludzki i intelektualny, niezbędny do nieprzerwanej jego akumulacji.

Wzrost gospodarczy jest kategoria ilościową. Rozwój gospodarczy jest pojęciem szerszym i obejmuje również aspekty jakościowe.

Miary rozwoju i wzrostu gospodarczego:

wskaźniki ilościowe:o syntetyczne (np. PKB, PNB), najbardziej ogólne, gospodarka postrzegana jako całośćo szczegółowe (np. wielkość zbiorów zboża z hektara), wg dziedzin gospodarkio symptomatyczne, wzrost gospodarczy wybranych dziedzin, posiadają zdolność do

zdiagnozowania całej gospodarki (np. ilość PC z Internetem na 1000 gospodarst) wskaźniki jakościowe

o HDI (Human Development Index), którego wartość obliczana jest na podstawie trzech wielkości: indeksu przewidywanej długości życia ludzkiego (żywotność) indeksu edukacji (wiedza) indeksu PKB (standard życia)

o wskaźnik rozwoju względem płci GDI (Gender Development Index) – opiera się na tych samych wskaźnikach, co HDI i pozwala uchwycić różnice w rozwoju pomiędzy kobietami i mężczyznami

o wskaźnik aktywności zawodowej kobiet GEM (Gender Empowerement Measure), mierzy udział kobiet w życiu ekonomicznym i politycznym

o Wskaźnik HPI (Human Povery Index), wskaźnik ubóstwa dla krajów słaborozwiniętych obliczany jest na podstawie:

prawdopodobieństwa niedożycia 40 lat, wskaźnika analfabetyzmu dorosłych procentowej liczby ludności pozbawionej bezpiecznego źródła wody pitnej procentowej liczby dzieci z niedowagą w danej grupie wiekowej

o Indeks wolności gospodarczej na podstawie następujących wolności gospodarczych: przedsiębiorczości, handlu, monetarnej, tzw. od rządu, fiskalnej, własności, inwestycyjnej, finansowej, od korupcji, pracy

Czynniki wzrostu gospodarczego:

Kapitał : istniejące zasoby kapitału rzeczowego, inwestycje Praca: liczba ludności, zwiększenie udziału zatrudnionych, kapitał ludzki Ziemia Surowce, odnawialne i nieodnawialne Postęp techniczny

• Czynniki o charakterze ekonomicznym: Wielkość i efektywność zasobów ludzkich; Rozmiary kapitału; Zasoby bogactw naturalnych; Poziom infrastruktury

• Czynniki o charakterze techniczno-organizacyjnym: Postęp naukowo-techniczny; Postęp w dziedzinie organizacji pracy i produkcji; Postęp w dziedzinie rozwoju technologii

• Czynniki o charakterze społecznym: Poziom oświaty i kultury; Ochrona zdrowia i opieka społeczna; Zabezpieczenia społeczne; Zasady podziału dochodu narodowego

Bariery wzrostu gospodarczego: Ilość zasobów Konsumpcja Siła robocza Handel zagraniczny Wymogi ekologiczne Luka technologiczna

3. Cykl koniunkturalnyCykl koniunkturalny to wzrosty i spadki poziomu aktywności gospodarczej w stosunku do długookresowego trendu wzrostowego w gospodarce.

Cykle koniunkturalne, w zależności od ich częstotliwości (okresu od początku do zamknięcia cyklu) dzieli się na:

sezonowe- trwający rok cykl, odzwierciedlający sezonowe wahania aktywności gospodarczej, w dziedzinach takich jak turystyka i rolnictwo. Można uznać, że te cykle są najbardziej regularne.

krótkie (Kitchina)- cykle trwające dwa cztery lata, obejmujące wahania takich mierników jak ceny, zapasy w przedsiębiorstwach.

średnie- obejmujące trwające 8- 10 lat cykle Juglara, opisujące wahania bezrobocia, PKB, bezrobocia i inflacji, oraz trwające 15- 25 lat cykle Kuznetsa, które wynikają z akumulacji czynników wytwórczych (inwestycji, migracji).

długie- trwające 40- 60 lat cykle Kondratiewa, będące wynikiem ważnych odkryć i innowacji (np. maszyna parowa- elektryczność- energia słoneczna).

Podstawowe fazy cyklu koniunkturalnego:

1. Faza kryzysu:

maleje produkcja , maleje zatrudnienie , maleją inwestycje i rośnie bezrobocie. niski popyt wewnętrzny maleją ceny i maleje stopa zysku koniunkturalna obniżka cen prowadzi do bankructwa firmy produkujące po najwyższych kosztach

2. Faza depresji.

zmniejszają się nadmierne zapasy towarów , ustają bankructwa przedsiębiorstw. przywrócona zostaje stabilizacja i równowaga cen na niskim poziomie niski poziom cen , niska stopa zysku – zmusza firmy które przetrwały kryzys do poprawy rentowności firmy muszą obniżać koszty produkcji

3. Faza ożywienia.

wzrasta popyt na dobra inwestycyjne rosną ceny poprawia się rentowność produkcji następuje wzrost zatrudnienia maleje stopa bezrobocia rosną zyski wzrasta popyt globalny występuje trend wzrostu inwestycji

4. Faza rozkwitu.

występują tendencje do wzrostu dochodu narodowego , produkcji , inwestycji , stopy zysku , konsumpcji , zatrudnienia , cen i płac.

okres najwyższego poziomu koniunktury

4. BezrobocieBezrobotny:

osoba w wieku produkcyjnym (M – 18-65, K – 18-60), zdolna i gotowa do podjęcia pracy, pozostaje bez pracy mimo podjęcia poszukiwań pracy

Stopa bezrobocia - stosunek liczby bezrobotnych do zasobu siły roboczej (aktywnych zawodowo) .

Przyczyny bezrobocia: można je podzielić ze względu na stronę popytową i podażową:

strona podażowa: przyczyny demograficzne -- efekt wyżu demograficznego wśród absolwentów, przyczyny o charakterze strukturalnym jak niedopasowanie systemu kształcenia i niska mobilność ludności

strona popytowa: wzrost kosztów pracy, gigantyczny wzrost wydajności (poprawia konkurencyjność gospodarki ale jednocześnie zatrudnienie się zmniejsza), w niektórych okresach spadek wzrostu gospodarczego (spadek tempa wzrostu popytu wewnętrznego), mało elastyczny kodeks pracy nie sprzyjający zatrudnianiu nowych pracowników, wzrost zwolnień grupowych w restrukturyzowanych przedsiębiorstwach np. PKP lub górnictwo.

Wyróżniamy następujące rodzaje bezrobocia:

– bezrobocie frykcyjne: niemożliwy do obniżenia poziom bezrobocia, utrzymuje się, gdyż potrzeba czasu, aby dopasować podaż pracy do popytu na pracę, jest generalnie krótkookresowe

– bezrobocie strukturalne: niedopasowanie kwalifikacji lub lokalizacji, istnieje gdyż poszukujący pracy nie mają wystarczających pracodawcy kwalifikacji lub nie mieszkają w regionach gdzie ich umiejętności są poszukiwane, długookresowe, jest większym problemem niż frykcyjne

– bezrobocie sezonowe: powodowane sezonowymi wahaniami na rynku pracy

– bezrobocie cykliczne: wynikające z niedostatku popytu, pojawia się gdy spadek popytu globalnego spowodował spadek produktu i spadek zatrudnienia poniżej poziomu dającego pełne zatrudnienie

– bezrobocie klasyczne: występuje, gdy płace są wyższe od poziomu równowagi, w gospodarce występuje naturalna stopa bezrobocia (bezrobocie dobrowolne)

Aktywne i pasywne formy interwencji państwa na rynku pracy:

aktywne: roboty publiczne, tanie kredyty dla absolwentów i program pierwsza praca, szkolenia zawodowe dla osób dorosłych, aktywizacja osób niepełnosprawnych, lepsza instytucjonalna obsługa rynku pracy, subwencje inwestycyjne oraz ulgi podatkowe dla przedsiębiorstw;

pasywne: zasiłki dla bezrobotnych, świadczenia emerytalne, wcześniejsze emerytury.

5. InflacjaInflacja - proces wzrostu ogólnego poziomu cen.

Wskaźniki inflacyjne: CPI – wskaźnik cen dóbr i usług konsumpcyjnych, PPI – wskaźnik cen dóbr i usług produkcyjnych, deflator PKB – wskaźnik cen wszystkich dóbr i usług wchodzących w skład PKB.

Rodzaje inflacji wg kryterium tempa inflacja pełzająca do 5% w skali roku inflacja krocząca od 5 do 10% rocznie mega inflacja od 15 do 50% rocznie inflacja galopująca od 50 do 100% w skali roku hiperinflacja powyżej 100% w skali roku

Przyczyny inflacji: wadliwa struktura gospodarki zbyt duża emisja pieniędzy, która jest nieproporcjonalna do wzrostu gospodarczego, niezrównoważony budżet państwa, ingerencja państwa w politykę emisyjną banku centralnego, co prowadzi w rezultacie do nadmiernej ilości

pieniądza. Skutki inflacji:

zniekształcenie informacyjnej funkcji cen – wzrost niepewności i osłabienie aktywności gospodarczej, spadek inwestycji oraz spowolnienie wzrostu gospodarczego, wzrost ryzyka inwestycji długoterminowych,

„ucieczka” od pieniądza, który nie ma już dużej wartości, redystrybucja dochodów, wzrost kosztów obsługi działalności gospodarczej tzw. menu costs, deficyt w bilansie płatniczym

Krzywa Phillipsa: wzrost inflacji wiąże się z malejącym bezrobociem a wzrost bezrobocia występuje razem z niższą stopa wzrostu cen. Przy pewnej wysokości bezrobocia (stopa bezrobocia nie podwyższająca płac) płace są stałe, stopa ich wzrostu wynosi zero, jest to punkt równowagi na rynku pracy, czyli naturalna stopa bezrobocia.

6. Budżet państwa.Budżet państwa: plan dochodów i wydatków państwa, projekt ustawy budżetowej jest przedstawiany przez rząd, a potem zatwierdzany przez parlament. Jeśli budżet nie zostanie przyjęty na czas - prezydent może zdymisjonować rząd i rozwiązać parlament.

Celem sporządzania budżetu jest racjonalizacja wydatków. Budżet stanowi podstawę finansowego planowania przedsięwzięć oraz dostarcza najważniejszych informacji potrzebnych do kontroli prowadzonej działalności.

Funkcje budżetu państwa:

Polityczne: ustrojowa – budżet państwa jest przede wszystkim narzędziem zachowania danego ustroju społeczno – gospodarczego, jest atrybutem władzy

Ekonomiczno-polityczne: Kontrolno-koordynacyjna - polega na porównywaniu zaplanowanych dochodów i wydatków ze stanem

faktycznym i podejmowaniu ewentualnych środków zaradczych Kredytowa - budżet informuje, czy państwo posiada zdolność kredytową Planowania - zestawienia dochodów i wydatków budżetowych, bez cechy planowości nie ma budżetu. Administracyjna - zmiana zakresu działania organów państwowych, związaną z tym redukcję sił

pracujących przez przegrupowanie i reorganizację urzędów przez zmianę zasad ich postępowania itd.

Dochody budżetu to przede wszystkim podatki. Największy udział mają tzw. podatki pośrednie, przede wszystkim podatek od wartości dodanej, czyli VAT. Druga grupa podatków, to podatki dochodowe. Inne dochody pochodzą z ceł, od instytucji należących do państwa, czy ze sprzedaży państwowego majątku. Klasyfikacja dochodów budżetowych:

Bezzwrotne:o podatkio cłao czynsze

Zwrotne:o kredyty na dowódo pożyczkio weksleo obligacje

Wydatki budżetowe: Przede wszystkim na zapewnienie podstawowych funkcji państwa: wojsko, policję, administrację. Znaczną pozycję w budżecie stanowią wydatki na świadczenia społeczne: emerytury, renty. Wydatki ważne z punktu widzenia społeczeństwa obejmują przede wszystkim: szkolnictwo i służbę zdrowia. Istotne są również wydatki inwestycyjne - na budowę ważnych projektów infrastrukturalnych

Struktura wydatków budżetowych: według działów:

o rolnictwo o nauka o oświata i wychowanie o szkolnictwo wyższe o ochrona zdrowia o opieka społeczna o administracja publiczna o wymiar sprawiedliwości o urzędy naczelnych organów władzy o ubezpieczenia społeczne o obrona narodowa

o bezpieczeństwo publiczne

według przeznaczenia:o dotacje do podmiotów gospodarczych o dotacje do gospodarstw komunalnych

i mieszkalnictwa o ubezpieczenia społeczne o obsługa długu krajowego o obsługa zadłużenia zagranicznego o subwencje dla gmin o wydatki bieżące jednostek

budżetowych o wydatki inwestycyjne

Deficyt budżetowy - różnica pomiędzy dochodami a wydatkami firmy, samorządu, państwa w danym roku budżetowym stanowi odpowiednio nadwyżkę lub deficyt. Gdy mamy do czynienia z sytuacją że wydatki przewyższają dochody możemy mówić o deficycie.

Sposoby finansowania deficytu budżetowego: ograniczanie wydatków zaciąganie kredytów bankowych, w przypadku deficytu państwowego emisja papierów wartościowych np.

obligacji. Dodatkowo w przypadku deficytu budżetu państwowego, państwo może:

zaciągać pożyczki u innych państw lub u międzynarodowych instytucji finansowych np. Bank światowy zwiększyć dochody budżetowe poprzez lepszą ściągalność podatków bądź ich podniesienie zwiększyć podaż pieniądza

Dług publiczny: To nagromadzona wielkość deficytów budżetowych z przeszłości. Największą częścią długu publicznego są wyemitowane, oprocentowane obligacje. W skład długu publicznego wchodzą również: być kredyty zaciągane nie tylko bezpośrednio przez budżet centralny, ale i przez różne agencje i fundusze budżetowe zobowiązania samorządów.

7. Pieniądz i polityka fiskalna państwaSystem finansowy - to niezwykle skomplikowany mechanizm i co za tym idzie, jego zdefiniowanie nie jest zadaniem łatwym. System finansowy to mechanizm, dzięki któremu świadczone są usługi, pozwalające na krążenie siły nabywczej w gospodarce. System finansowy jest układem wzajemnie powiązanych instytucji finansowych, rynków finansowych oraz elementów infrastruktury systemu finansowego; poprzez ten układ podmioty sfery realnej (przede wszystkim gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd) mogą pozyskiwać fundusze, inwestować oszczędności oraz zaspokajać pozostałe potrzeby związane z finansową sferą funkcjonowania.

Pieniądz - jest to powszechnie akceptowany towar, za pomocą którego dokonuje się płatności za dostarczone dobra lub wywiązujemy się z zobowiązań.

Funkcje pieniądza: środek wymiany, czyli jest powszechnie rozpoznawalny. Pieniądz spełniający funkcję środka wymiany

znajduje zastosowanie praktycznie we wszystkich czynnościach. Pracownicy wymieniają usługi czynnika ludzkiego, jakim jest praca na pieniądz. Ludzie kupują lub sprzedają dobra w zamian za pieniądz. Pieniądz dzięki tej funkcji ułatwia handel i sprzyja produkcji społecznej. Upraszcza proces wymiany w porównaniu z transakcjami barterowymi ( towar za towar) w gospodarce bezpieniężnej.

pieniądz jako miernik wartości, jest on wartością, którą mierzy się wartość dóbr i usług. pieniądz jako środek przechowywania wartości ( tezauryzacji ), można go wykorzystać do dokonania

zakupów w przyszłości. Funkcja przechowywania wartości ( tezauryzacja ) związana jest ze stabilnością pieniądza. Środkiem przechowywania wartości mogą być domy, kolekcje znaczków pocztowych a także oprocentowane wkłady w bankach.

Ekonomiczne: transakcyjna, miernik wartości towarów, płatnicza, tezauryzacyjna Społeczne: zachowawcza, motywacyjna, komunikacyjna, integrująco-instytucjonalna

Podatki są to obowiązkowe świadczenie pieniężne pobierane przez związek publicznoprawny (państwo, jednostka samorządu terytorialnego) bez konkretnego, bezpośredniego świadczenia wzajemnego.

• bezpośrednie, czyli: – podatek dochodowy od osób

fizycznych, PIT– podatek dochodowy od osób

prawnych, CIT– podatek od spadków i darowizn, – podatek od czynności

cywilnoprawnych,

– podatek rolny, – podatek leśny, – podatek od nieruchomości, – podatek od środków transportowych.

• pośrednie: – podatek od towarów i usług, VAT– podatek akcyzowy, – podatek od gier.