© Ośrodek KARTA, 2011, 2013© Dom Wydawniczy PWN Sp. z o.o., 2013© for Zakazany dziennik by Galina Lebiedinska, 2013© for Zapiski człowieka oblężonego by Aleksandr Kuszner, 2013Ośrodek KARTAul. Narbutta 29, 02-536 Warszawatel. 22 848 07 12, faks 22 646 65 11ok@karta.org.plwww.karta.org.plDom Wydawniczy PWN Sp. z o.o.Grupa Wydawnicza PWNul. Gottlieba Daimlera 2,02-460 Warszawatel. 22 695 45 55www.dwpwn.plWydanie drugie, Warszawa 2013Tłumaczenie z rosyjskiego: Agnieszka Knyt, Elwira Milewska-ZonnRedakcja: Maria KrawczykProjekt okładki do serii: Paweł Panczakiewicz/PANCZAKIEWICZ ART.DESIGN – www.panczakiewicz.plFotografie na okładce: Olga Bergholc (ItarTass/Forum), grupa ludzi czerpiących wodę ze studni na ul. Newski Prospekt w

Leningradzie, podczas oblężenia miasta zimą 1942 (Be&W/AKG IMAGES)Layout, skład i łamanie: Ewa ModlińskaISBN 978-83-7705-298-3Wszelkie prawa zastrzeżone. Niniejsza publikacja ani jej żadna część nie może być kopiowana, zwielokrotniana i

rozpowszechniana w jakikolwiek sposób bez pisemnej zgody wydawcy.Wydawca niniejszej publikacji dołożył wszelkich starań, aby jej treść była zgodna zrzeczywistością, nie może jednak

wziąć żadnej odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikłe z wykorzystania zawartych w niej materiałów iinformacji.

Skład wersji elektronicznej:Virtualo Sp. z o.o.

Spis treści

OD REDAKTORA

Jelena Kolczyna

DZIENNIK CZASU BLOKADY

Olga Bergholc

ZAKAZANY DZIENNIK

Lidia Ginzburg

ZAPISKI CZŁOWIEKA OBLĘŻONEGO

PRZYPISY

„L

ODREDAKTORA

eningrad był wielką zoną. […]Stan oblężenia, wprowadzony przez tyranię, trzymał miasto, mnie, moje ciało

i psychikę w osobliwym, ultrawięziennym systemie. […]Jak żyliśmy? Jak przeżyliśmy te lata? Czas skurczył się i zamarł. Dzielił się na strzępki

i skrawki. A myśmy szli, patrząc tylko pod nogi, śladem sekund i półgodzin, po przełęczywydeptanej w śliskim łajnie; nikt nie wybiegał wzrokiem dalej niż na odległość kroku i niepodnosił głowy.”

(Olga Freidenberg, mieszkanka Leningradu)Historia wojen – toczonych przez mężczyzn – pisana jest także głównie przez nich. Tym

razem doświadczenie wojenne Leningradu przedstawiamy głosami kobiet, by inaczej niż zwyklepokazać los milionów cywili zdanych na decyzje wodzów. Świadectwa mieszkanek oblężonegomiasta odsłaniają prawdziwe oblicze wojny, ale też w sposób niezwykły – ich własne.Uwięziona w blokadzie Olga Bergholc pisała: „Tam człowiek każdą minutę przeżywa pełniążycia, tam ludzkie uczucia osiągają najwyższy pułap, wszystko jest tak wyraźne i obnażone, jaktylko może być w obliczu śmierci”.

Obnażenie natury ludzkiej, stawiające pytania o istotę człowieczeństwa, dokonuje sięw przedstawionych zapisach za sprawą przenikliwego, utrwalonego z talentem obserwatorskimodtwarzania świata, którego bohaterki, nie chcąc, stały się częścią. Zdobywają się na rzadkirodzaj szczerości, również w opisie ludzi najbliższych, którzy w ekstremalnych warunkachodsłaniają ten skrywany wizerunek człowieka. Lecz to nie rzeczywistość otoczonego miasta,a szczególne cechy tych trzech kobiet czynią ich świadectwo uniwersalnym obrazem ludzkiegolosu.

Mieszkańcy Leningradu przetrwali najdłuższe oblężenie w historii świata do czasów IIwojny. Trwało od 8 września 1941 do 27 stycznia 1944. Nikt dokładnie nie wie, ilu z nichw tym czasie umarło z głodu. Szacuje się, że prawie milion.

Idąc śladem kolejnych relacji leningradczyków, którym udało się przeżyć te 900 dni blokady,co chwila rodzą się pytania, dlaczego… Dlaczego Niemcy zdecydowali się na oblężenie akuratLeningradu? Dlaczego Sowieci postanowili za wszelką cenę go nie poddać? I czy taką ofiaręmusieli ponieść jego mieszkańcy? Ci, którzy zginęli, i ci, którzy przeżyli.

Po raz pierwszy KARTA podjęła próbę pokazania czasu blokady dzięki ElwirzeMilewskiej-Zonn, która odnalazła w rosyjskim piśmie „Pamiat’” i przetłumaczyła z niezwykłymtalentem dziennik Jeleny Koczyny. Teraz wracamy do tematu, rozszerzając go o świadectwadwóch pisarek – Olgi Bergholc i Lidii Ginzburg.

Życie Jeleny Koczyny nie różniło się szczególnie od losu zwykłej leningradki. Jednak

dziennik tej młodej matki i żony jest wyjątkowy. Odważnie i otwarcie notuje na gorąco swójstan zapadania się w otchłań unieruchomionego miasta – historia jej rodziny staje sięszczególnym w literaturze faktu studium głodu.

Zapisy Olgi Bergholc i Lidii Ginzburg również powstawały na bieżąco w czasie tych 900dni. I choć mają różną formę, oba stanowią poruszające świadectwo człowieka postawionegowobec ekstremalnej próby. W otaczającym je piekle za pomocą słowa wyrywały śmierciokruchy człowieczeństwa. Pisząc, przekraczały koszmar pierścienia, jakim zostały otoczonewraz z umierającym miastem.

Życie w blokadzie wytworzyło swoisty syndrom leningradzki, powstał specyficzny typbłokadnogo czełowieka – oblężonego, zamkniętego w sobie na zawsze przez historię, ale przedewszystkim przez własny lęk.

Miasto zaczęło przygotowywać się do obrony niebawem po ataku Hitlera na ZSRRw czerwcu 1941, gdy niemiecka Grupa Armii „Północ” ruszyła z rozkazem zdobyciaLeningradu. Już pod koniec czerwca ogłoszono mobilizację mieszkańców, którzy wrazz wojskiem wznosili wokół miasta umocnienia, schrony bojowe i zapory przeciwczołgowe.

Ludzie zaczęli uciekać z Leningradu, ale pierwszym indywidualnym uchodźcom, którzydotarli nad brzeg jeziora Ładoga, nie zezwolono na przeprawę. Wreszcie na początku lipcazaczęła się zorganizowana ewakuacja. Wyjeżdżały ważniejsze przedsiębiorstwa, wybraneinstytucje, szpitale i uciekinierzy z podmiejskich osad. Ewakuowano Teatr Marijski (Operę),łącznie z jego zespołem i ogromną ilością dekoracji. Nastąpiła ewakuacja dzieci. Olbrzymieskłady wagonów towarowych, nabitych do oporu, ledwie sunęły po szynach Kolei Północnej.Większość eszelonów tkwiła na bocznicach.

21 sierpnia 1941 Hitler wydał rozkaz okrążenia Leningradu, zniszczenia broniącej gosowieckiej 5. Armii i – po wykonaniu tego zadania – ofensywy na Moskwę. Ostatecznie napoczątku września Niemcy odcięli Leningrad od reszty kraju wraz z prawie 2,5 milionamimieszkańców. Pierścień blokady się zamknął. Wieść o tym błyskawicznie się rozeszła, alewładze nie spieszyły się z oficjalnym komunikatem. Ogłosiły tylko przez radio: „NieopodalLeningradu będą się odbywać ćwiczenia artyleryjskie. W mieście słyszalne będą odgłosystrzelaniny. Nie powinno to w żadnej mierze budzić paniki”. Już następnego dnia zaczęły sięniemieckie naloty.

W pierwszych miesiącach blokady Niemcy nękali Leningrad nieustającymibombardowaniami i liczyli na to, że z braku dostaw żywności głodujący obrońcy skapitulują.Rozkaz niemieckiego Naczelnego Dowództwa z 21 września mówił jasno, że Leningradu nienależy zdobywać, „ponieważ wówczas na nas spocznie odpowiedzialność za żywienie”. Dalejw rozkazie czytamy: „Stalin broni Leningradu jak twierdzy. Dlatego jesteśmy zmuszenitraktować miasto wraz z całą jego ludnością jak obiekt wojskowy. […] Gdy tylko w wynikuterroru i zaczynającego się głodu miasto się podda, nieuzbrojeni […] zostaną wypuszczeni. […]Wiosną wejdziemy do miasta, odprawimy wszystko, co będzie żywe, w głąb Rosji lub doniewoli. […] Nie jesteśmy zainteresowani uratowaniem bodaj części ludności”. Po zdobyciumiasto miało zostać zrównane z ziemią.

Dla całej Rosji było niezmiernie ważne, głównie z psychologicznego punktu widzenia, by

nie poddać Leningradu. Dla jednych był on starą stolicą kraju i centrum wielowiekowej kulturyrosyjskiej, dla innych – kolebką rewolucji i symbolem władzy sowieckiej. Za okrutną decyzję,by za wszelką cenę utrzymać miasto, zapłacono najwyższą cenę.

Oprócz systematycznego ostrzeliwania i bombardowań, leningradczykom już we wrześniuzajrzał w oczy głód. Dzienne racje chleba systematycznie zmniejszano, w listopadzie było to jużjedynie 125 gramów. Kromka chleba na dzień. Dystrofia – ostatni etap wycieńczenia organizmupoprzedzającego śmierć głodową – stała się powszechną chorobą leningradczyków. Naprzełomie 1941/42 roku leningradzkie cmentarze i ich okolice zasypane były górami trupów.

W październiku z głodu zmarło ponad 6 tysięcy ludzi, a w grudniu – już ponad 50 tysięcy.Zaczęły się napady na sklepy i magazyny z żywnością, kradzieże kartek lub brutalne wyrywaniechleba z rąk ludziom wprost na ulicy. Gdy pokończyły się zapasy w najzasobniejszych domach,zjedzono wszystkie koty, psy, potem szczury, myszy… Pojawiły się pierwsze przypadkikanibalizmu. Matki przeważnie oddawały swój chleb dzieciom i umierały z głodu w pierwszejkolejności. Choć bywały przypadki, kiedy doprowadzone na skraj rozpaczy decydowały się naostateczny krok. W grudniu 1941 raport NKWD podawał: „W ostatnim czasie w mieście miałomiejsce dziewięć przypadków kanibalizmu. […] Żona czerwonoarmisty udusiła swojąnajmłodszą córkę w wieku półtora roku. Zwłoki wykorzystała do przygotowania jedzenia dlasiebie i pozostałej trójki dzieci. […] Wszyscy przestępcy oskarżeni o kanibalizm zostaliaresztowani i oddani pod Trybunał Wojskowy”. I skazani na karę śmierci.

Przyroda również jakby sprzysięgła się przeciwko miastu i jego mieszkańcom. W 1941 rokuzima przyszła wyjątkowo wcześnie i skuła Leningrad na wiele miesięcy. Z tego powoduw listopadzie odcięto w domach dopływ prądu, w grudniu zamarzły wodociągi, wkrótce stanąłteż transport. Mieszkania ogrzewano burżujkami – blaszanymi piecykami własnej produkcji; powyczerpaniu opału szły z dymem meble, papiery rodzinne, książki.

Od 25 grudnia 1941 zaczęto stopniowo zwiększać przydziały chleba. Nie zatrzymało tojednak fali zgonów z powodu głodu. Ludzie byli zbyt wycieńczeni, by dodatkowa kromka mogłaprzywrócić ich do życia. W styczniu i lutym 1942 śmiertelność wynosiła ponad 100 tysięcy osóbmiesięcznie. Na wiosnę, wraz z ociepleniem, najpilniejszą kwestią stało się uprzątnięcie ciałz mieszkań, ulic i podwórek. W dużym stopniu zajęli się tym sami mieszkańcy, wśród masowychnalotów, jakie w tym czasie znów podjęli Niemcy.

Mimo blokady, przez cały czas jej trwania w mieście działał sprawny aparat represji.Wyłapywano „szpiegów” i „zdrajców ojczyzny”, których aresztowano lub – zgodnie z instrukcjąŁawrientija Berii, szefa NKWD – „likwidowano na miejscu przestępstwa”. Władza starała sięukryć przed światem prawdę o oblężonym mieście i podtrzymywać bohaterski mit o jegoniezwyciężoności i wytrwałości mieszkańców. Leningradzkie NKWD w raportach do centralicytowało „kontrrewolucyjne” stwierdzenia z ocenzurowanych listów, w których ludzie pisali,jak jest naprawdę: „Jeśli Niemcy zdobędą Leningrad i Moskwę, chleba będziemy mieli poddostatkiem. We wszystkich regionach zdobytych przez Niemców chleb kosztuje 9 kopiejek zakilo, a u nas ludzie puchną z głodu”, „Dowojowali się wojaki – nie ma ani chleba, ani tytoniu.Nie doczekamy końca blokady. A do tego nasze władze nie litują się nad ludźmi. Pytanie: o cowalczymy?”.

Trwały też przymusowe wywózki „niebezpiecznego elementu”, w tym ludzi polskiego czyniemieckiego pochodzenia; w październiku 1941 ewakuowano część leningradzkich więzień. 10października wywieziono między innymi poetkę Annę Achmatową, która przeszkadzaławładzom. „To nie była żadna litość Stalina – mówiła latem 1942 roku. – On po prostu wywoziłz miasta ludzi z autorytetem, z których Niemcy, gdyby zdobyli Leningrad, mogliby zrobićużytek.” W ten sposób ocalono jej życie… Natomiast liczną rzeszę „politycznie wiernych”pozostawiono w oblężonym mieście na pastwę głodu. Zgodnie z hasłem z sowieckiego plakatu:„Obronimy miasto Lenina” – wytrwało ono w okrążeniu jeszcze dwa lata.

Blokada Leningradu nie była szczelna. Ponieważ jedna trzecia linii brzegowej Ładogiznajdowała się w rękach sowieckich, zorganizowano tamtędy (latem drogą wodną, a zimą polodzie) transport ludzi i żywności – szlak ów otrzymał miano „drogi życia”. W tym miejscumiasto odzyskało też nadzieję – w styczniu 1943 przełamano tu blokadę. I choć trwała onajeszcze do stycznia następnego roku, to mieszkańcy i obrońcy wiedzieli już z całą pewnością, żeLeningrad się nie podda. Czas blokady spersonifikował miasto, nadał mu ludzkie przymioty.Poranione – przetrwało.

Agnieszka KnytLuty 2013

JELENA KOCZYNA (imię jest prawdziwe, nazwisko to pseudonim nadany przydruku tekstu) – urodzona w 1907 roku, nauczycielka. Studiowała w Instytucie Technologicznym,zapewne nauki ścisłe, a następnie – jak wynika z jej zapisków – pracowała w InstytucieFilozofii albo Matematyki. To jedyne informacje o niej; nie znamy również daty śmierci.

Jej dziennik to zapisy czynione niemal codziennie na marginesach gazet, skrawkach tapet,etykietach. Złożyły się one w stertę postrzępionych świstków, które Autorka wywiozłaz oblężonego Leningradu i pieczołowicie przechowywała. Przez wiele lat nie miała odwagi donich zajrzeć. Zrobiła to dopiero w 1979 roku.

Pewną trudność sprawiło jej ustalenie kolejności poszczególnych, nie zawsze datowanychzapisów. Odtwarzała zatem daty, polegając na własnej pamięci i na ogłoszonych drukiemoficjalnych źródłach i opracowaniach historycznych.

Oryginał dziennika opublikowany został w rosyjskim podziemnym almanachu historycznym„Pamiat’” (zeszyt 4, Moskwa 1979, reedycja: YMCA-Press, Paryż 1981). Po polsku dziennikJeleny Koczyny po raz pierwszy ukazał się w podziemnej „Karcie” nr 4, 1987, a późniejw legalnej „Karcie” nr 8, 1992.

DZIENNIK CZASU BLOKADYJELENA KOCZYNA

16 CZERWCA 1941Dima na urlopie. Całymi dniami krząta się przy córce: kąpie ją, przewija, karmi. Jego ręce,

delikatne i wrażliwe ręce konstruktora, radzą sobie z tym wszystkim nad podziw zgrabnie. Najego jasnych włosach pojawia się w słońcu rudy blask, który pada na rozradowaną twarz.

– No proszę, urodziłaś córkę, a sama nie wiesz, że to istne cudo! – mówi z wyrzutem.Uśmiecham się. Niech trwa w błogiej niewiedzy. Bo my obie znamy się na wylot. Mamy

swoje małe tajemnice, do których nie dopuszczamy nikogo, nawet Dimy.22 CZERWCA, RANOLenę, razem z kolorowymi grzechotkami, wyniosłam do ogrodu. Słońce panoszyło się już

tam na całego. Nagle słyszę lament, brzęk tłuczonego naczynia. Wzdłuż daczy biegnie zapłakanagospodyni. Mijając mnie, krzyczy:

– Jeleno Josifowna, wojna z Niemcami! Właśnie nadali przez radio!Wojna! Mam trzydzieści cztery lata. To czwarta wojna w moim życiu.22 CZERWCA, PÓŁNOCJak wszystko od razu się zmieniło!Rano zachwycałam się wschodem słońca, a tymczasem Niemcy bombardowali już nasze

lotniska. Najbardziej ucierpiała Białoruś.23 CZERWCAWicher wojny mknie po naszej ziemi z przerażającą szybkością i miota ludźmi niczym

plewą. W tej zawierusze nie sposób czegokolwiek zrozumieć. Pociągi nafaszerowane ludzkimmięsem jadą do Leningradu, nafaszerowane wracają.

24 CZERWCAZaraziliśmy się powszechną paniką i uciekliśmy do miasta. Na letnisku zrobiło się teraz

nieprzytulnie i strasznie. Zdawało nam się, że w Leningradzie czeka nas kojący spokój.Niemcy w okolicach Dubna i Równego. Trwają zacięte walki. Wszystko to nie mieści się

w głowie.25 CZERWCAHitler rzucił Niemcom, niczym zgłodniałym psom, zepsutą filozofię, cuchnącą

zwyrodnieniem. Na dokładkę dał im broń, ładny mundur i krzykliwe hasła, czyli to, czegopotrzebują niemieckie chłopaki. Każdy kretyn i pokurcz uważa się teraz za krzyżowca,niosącego wybawienie „chylącej się ku upadkowi ludzkości”.

Wielu mężczyzn z naszego instytutu zaciągnęło się do pospolitego ruszenia i idzie na front.Dziś cały dzień szyłyśmy plecaki i szykowałyśmy ich do drogi wiodącej donikąd.

26 CZERWCA

Przychodzimy do instytutu wcześniej niż zwykle, ale robota się nie klei. Nie możemyzajmować się codzienną pracą, przędzeniem cienkiej nici nikomu teraz niepotrzebnej logicznejmyśli. Wszyscy, zgodnie, chcielibyśmy coś robić dla frontu.

27 CZERWCAZiemia od Bałtyku po Karpaty ogarnięta potworną wojną!28 CZERWCADzień w dzień Niemcy łykają po kawałku naszego terytorium: po 30–40 kilometrów. Kto

wie, czy takie porcje nie wywołają niestrawności.Szpiegomania, jak infekcja, zaraziła wszystkich bez wyjątku. Wczoraj na rynku wczepiła się

we mnie starowinka przypominająca płastugę w przeciwdeszczowym płaszczu.– Widziała pani? Pewnikiem szpieg! – zagadała i machnęła króciutką rączką w kierunku

jakiegoś przechodnia.– ???– Spodnie i marynarkę ma różnego koloru.Roześmiałam się.– I wąsy jakby przyklejone! – utkwiła we mnie gniewne, blisko osadzone oczy.– Daruje pani… – szarpnęłam się.Nie puszczała. Podreptała za mną, po czym po kilku krokach odpadła. Ale… i mnie się

wydaje, że jest wielu takich, których należałoby mieć na oku.CZERWIECWyszło zarządzenie o obowiązku pracy, dotyczące wszystkich mieszkańców Leningradu

w wieku od 16 do 50 lat (kobiety do 45).Dziś cała pracownia kopała rowy przeciwczołgowe wokół Leningradu. Ryłam ziemię

z prawdziwą przyjemnością (nareszcie coś przydatnego!) i rozprostowałam grzbiet dopierowtedy, kiedy poczułam ostry ból. W okopach pracowały prawie wyłącznie kobiety. Chustki naich głowach jarzyły się w słońcu jak kolorowe ogniki. Wyglądało to na gigantyczny kwietnyklomb opasujący miasto.

I nagle błysnęły skrzydła samolotu, przecięły niebo. Zaterkotała seria z karabinumaszynowego i kule, jak malutkie metalowe jaszczurki, z szelestem czmychnęły w trawęnieopodal mnie. Stałam zdziwiona, niepomna wszystkich zasad PeWeCheO[1], które dopiero cowbijano mi do głowy.

– Niech pani ucieka! – krzyknął ktoś, szarpnąwszy mnie za rękaw.Odwróciłam się. Wszyscy bezładnie biegli. Pobiegłam i ja, chociaż nie wiedziałam, dokąd

uciekać i co robić. Zdaje się, że nikt tego nie wiedział. Ujrzałam przed sobą niewielki mostek.Rzuciłam się ku niemu. Pod mostkiem ziała głęboka kałuża. Przesiedzieliśmy w niej w kuckicałą godzinę. Do pracy już nie wróciliśmy.

Rozpoczęła się ewakuacja urzędów i ludności.30 CZERWCANadal kopiemy rowy. Samoloty już się nie pojawiają.2 LIPCAEwakuują dzieci!

Tabuny wystraszonych zwierzątek tarasują wszystkie ulice i posuwają się w kierunkudworca kolejowego, linii demarkacyjnej swojego dzieciństwa; po tamtej stronie zaczyna siężycie bez rodziców.

Malutkie wieziono ciężarówkami. Z przyczepy wystawały tylko ich główki, niczym kolonieopieńków. Odchodzący od zmysłów rodzice biegli za ciężarówkami.

Przylgnęłam do słupa latarni i płakałam razem z innymi przechodniami, czując, jak strachi trwoga mrowią się w okolicy mojego serca.

3 LIPCANiemcy z każdą godziną, z każdą minutą, są coraz bliżej Leningradu. Po przebudzeniu

rzucamy się do radia. Popijamy stygnącą herbatą gorzkie pigułki komunikatów i nie od razuzdajemy sobie sprawę z tego, co się naprawdę dzieje. Mimo wszystko wierzymy, że prędzej czypóźniej zwycięstwo będzie nasze.

Leningradczycy wznoszą w pośpiechu barykady z kamieni, żelastwa, wszelkich rupiecii swojej fanatycznej miłości do miasta.

Nad zabytkami pochylają się troskliwie konstrukcje maskujące.5 LIPCAInstytut, w którym pracuję, będzie ewakuowany do Saratowa. Dimie dali przydział

i zatrzymują go w Leningradzie. Dlatego nie chce, żebym wyjeżdżała. Pokłóciliśmy się. Padłysłowa obraźliwe i krzywdzące. Nie możemy ich cofnąć; żyją już własnym, niezależnym życiem.To była nasza pierwsza kłótnia.

Podczas przerwy obiadowej Dima przyjechał do domu.– Nie mogę pracować, wiedząc, że się gniewasz – powiedział. – Pogódźmy się.Pogodziliśmy się. Ale coś stanęło między nami. Nie byliśmy już tacy sami jak przed kłótnią

i nie tacy jak przed wojną. Zmieniamy się katastrofalnie szybko.9 LIPCAZacięte walki pod Kijowem! Niemcy wzięli Psków! Leningrad zagrożony!10 LIPCANa jeziorze Ładoga zaczęło się natarcie wojsk fińskich. Widocznie chcą wspólnie

z Niemcami okrążyć Leningrad.Lena ma biegunkę i gorączkuje. Trzeba będzie odłożyć ewakuację na kilka dni. Ale jak

sterylizować butelki i smoczki w czasie podróży? Pojęcia nie mam.11 LIPCANiemcy zajęli prawie cały obszar nadbałtycki i niemal całą Białoruś. Doszli do Dźwiny

i Dniepru.12 LIPCAHitler – miernota, przeświadczona, że jest geniuszem. Stosuje metodę „wojny

błyskawicznej” wobec ZSRR, lekceważąc jego przestrzenie, lasy i bezdroża. Ale ZSRR to niePolska. Prędzej czy później stanie mu kością w gardle.

15 LIPCAMój instytut wyjechał.16 LIPCA

Bez uprzedzenia wyjechała do domu, na wieś, niańka Leny; capnęła trochę moich rzeczy.LIPIECOtwarto sklepy komercyjne. Żywność rozchwytano w ciągu dwóch dni. Zostały tylko jagły.

Kupiłam dwa kilogramy (nie znoszę kaszy jaglanej!).8 SIERPNIAWrogowie prą na Leningrad!10 SIERPNIANiemcy w fantastycznym tempie posuwają się w kierunku Nowogrodu, Czudowa, Tosna. To

przykre, ale trzeba przyznać, że nie byliśmy przygotowani na napaść ze strony Niemiec.22 SIERPNIADzisiaj, kiedy szłam z Leną do poradni po codzienną porcję mleka, zobaczyłam

rozplakatowaną na murze odezwę: „Towarzysze leningradczycy, drodzy przyjaciele!”. Dalej nieczytałam. Tylko mocniej przytuliłam Lenę.

Boże, jak się o nią boję!23 SIERPNIANiemcy są między Bołogoje i Tosnem. Ewakuacja odbywa się przez Ładogę. Lena wciąż

jeszcze jest chora, ale trzeba wyjeżdżać, nie można dłużej zwlekać.25 SIERPNIADroga na Mgę odcięta przez Niemców. Eszelony z leningradczykami przetrzymano kilka dni

na bocznych torach i zawrócono. Ewakuacja wstrzymana. Zostałam w Leningradzie!26 SIERPNIAMieszkańcy podmiejskich osad ciągną do Leningradu jak myszy do pułapki.6 WRZEŚNIASzłam po mleko do poradni dziecięcej. Z daleka już dojrzałam olbrzymią wyrwę w fasadzie

trzypiętrowego domu. Przed budynkiem stał spory tłum i gapił się na dziurę. Widać było przeznią część pokoju. Chciałam zapytać, czy są ofiary, ale się rozmyśliłam. Jakież to ma dziśznaczenie? Dla nas wojna dopiero się zaczyna. I oczywiście ofiar będzie wiele. Każdy z naspowinien być gotów na wszystko.

7 WRZEŚNIAPrzed uszkodzonym domem wciąż stoi tłum.8 WRZEŚNIAZ Leningradu wywieziono prawie wszystkie wielkie przedsiębiorstwa.Dziś Dima zdobył gdzieś kilogram herbatników. Karmił Lenę i mieszał łyżeczką cukier

w herbacie; srebrzyste dźwięki osypywały się na dno szklanki. Raptem ciszę nad miastemrozsadził ryk samolotów. Spojrzałam w okno. Nisko nad dachami sunęły niemieckie bombowce.

– Prędko na dół! – krzyknął Dima, poderwał się z krzesła i wylał na siebie herbatę.Rzuciliśmy się pędem do bramy (w naszej kamienicy nie ma schronu przeciwlotniczego).

Rozległ się wybuch bomby. Potem znowu i znowu, całkiem blisko. Zabrzęczały pękające szyby.Brama była nabita ludźmi. Musieliśmy, z Leną na ręku, stać na schodach. Dopiero nad ranem

mogliśmy wrócić do siebie, na czwarte piętro.9 WRZEŚNIA

Zbombardowano Badajewskie Składy Żywności. Z daleka widać czarno-czerwoną łunępożaru. Pali się cukier, kasza, mąka.

Odcięte zostały wszystkie drogi wiodące do Leningradu. Co to będzie?11 WRZEŚNIAZnów obniżono normę chleba. Dostajemy teraz 850 gramów.12 WRZEŚNIANad Badajewskimi Składami wciąż unoszą się kłęby czarnego dymu.13 WRZEŚNIACo noc Niemcy bombardują Leningrad.Bombowce nadlatują falami. Obrywa zwłaszcza nasza dzielnica (obok Dworca

Moskiewskiego). Zbiegam z Leną na dół. Dima dyżuruje na dachu, gasi bomby burzącei zapalające. Oczy ma zaczerwienione; prawie nie sypia. Po pracy wykopuje kartoflez „niczyich” ogródków na przedmieściu. Robi zapasy.

15 WRZEŚNIADziś ostrzał artyleryjski trwał cały dzień.16 WRZEŚNIATelefony nie działają prawie nigdzie.17 WRZEŚNIANiemcy są koło Pułkowa!Co dzień długotrwałe ostrzały artyleryjskie. Pociski trafiają w kolejki przed sklepami

i w przystanki tramwajowe; dużo ofiar.19 WRZEŚNIADziś sześciokrotnie ogłaszano alarm powietrzny.Płoną szpitale: Kujbyszewski i Aleksandrowski. Rozdzierające wycie sygnałów

alarmowych, ryki parowozów i jęki syren fabrycznych zlewają się w jeden desperacki skowyt.Dwie bomby rąbnęły w Szpital Moskiewski, nieopodal naszej kamienicy, i obudziły sforępatrolujących niebo zenitówek[2]. Ulica się zatoczyła, a ciężka brama wejściowa, przy którejprzycupnęłam z Leną, spadła z zawiasów i jak listeczek podfrunęła w górę. Dygotałam zestrachu.

20 WRZEŚNIANie mam siły latać wciąż z czwartego piętra na dół i sterczeć tam po kilka godzin z Leną na

rękach. Zanim zbiegnę, sień przy bramie jest już pełna ludzi. Wielu taszczy walizki z jedzeniemi swoimi skarbami. Wobec tego zabraliśmy najniezbędniejsze rzeczy i odeszliśmy z naszejkamienicy szukać innej przystani.

21 WRZEŚNIADwie doby przewegetowaliśmy w jakimś schronie przy Siódmej Krasnoarmiejskiej.22 WRZEŚNIAZagnieździliśmy się przy Trzeciej Linii, w mieszkaniu mojego brata. Lokal ogromny. Długi

korytarz w kształcie litery „L” i drzwi, drzwi, drzwi. Czy ktokolwiek za nimi mieszka?Nasze wojska wycofały się z Kijowa!W zeszłym roku spędzaliśmy urlop we wsi Diernowka. W przerwie między pociągami

włóczyliśmy się po kijowskim parku. Teraz po jego dróżkach spacerują niemieccy żołnierze.23 WRZEŚNIAW mieszkaniu cisza. Obok nas mieszka stara panna z kotem. Dalej – młoda lekarka. Mówią,

że porzucił ją mąż. Ma jedenastomiesięczne bliźnięta. Wychodzi wczesnym rankiem, na każdejręce niesie niemowlę. W dalszej części korytarza mieszka profesor Akademii Sztuk Pięknychi jakiś aktor. Ten ostatni ma niemal zawsze taki wyraz twarzy, jak gdyby żuł strączek ostrejpapryczki.

W pozostałych pokojach egzystują – chyba – jacyś ludzie, którzy bezszelestnie, niczymzjawy, przemykają korytarzem i są prawie nieuchwytni. Z kuchni nikt nie korzysta.

24 WRZEŚNIAWczoraj było jedenaście alarmów przeciwlotniczych. Żłobki i szkoły przeniosły się do

schronów.Lena bez przerwy płacze. Żeby nikomu nie przeszkadzać, przenieśliśmy się do malutkiego

pokoiku za kuchnią (dawna służbówka).25 WRZEŚNIAPrzez całą noc eksplozje i ognisty deszcz bomb zapalających i burzących. Obydwie nie

wyłaziłyśmy z upiornie zimnego schronu. Po rurach, jak linoskoczki, spacerowały szczury.Dygocąc razem z budynkiem, liczyłam wybuchy i myślałam o Dimie. Na dachu musi byćstrasznie. Mówił o pożarach w różnych punktach miasta.

26 WRZEŚNIAPo odwołaniu alarmu Dima nie wrócił z dachu. Wdrapałam się na strych. W ciemnościach

potknęłam się o jego nogi. Spał. Budziłam go długo.– Odczep się! – stęknął i odwrócił się na drugi bok.Zebrawszy się w sobie, wyrżnęłam go w twarz. Ocknął się i zeszliśmy do naszego pokoju.27 WRZEŚNIACodziennie chodzę z Leną do poradni po mleko sojowe. Idziemy bulwarem, potem

nabrzeżem Newy – do Szpitala im. Otta. Krzewy pałają, całe w gorączkowych wypiekachi w przedśmiertnych ogniach. Liście opadają powoli, osuwają się prosto w moje ręce.Przynoszę do domu rozczapierzone liście klonu, kładę je na parapecie. Co dzień przynoszęnowe. Może to ostatnie liście w moim życiu.

Grad pocisków artyleryjskich smaga nabrzeże, Akademię Sztuk Pięknych i Uniwersytet.Niekiedy pociski obniżają lot, lądują całkiem blisko i widzimy, jak padają ludzie.

Lena wypija mleko na miejscu, w poradni. Wysączywszy je, zaczyna gorzko płakać; wyciągarączki do białych butelek:

– Daj, daj, daj!Ale więcej nie dają. 100 gramów – norma.Żeby dostać kartkę żywnościową dla fizycznych, Dima przeniósł się do fabryki, gdzie

pracuje przy maszynie. W czasie przerwy obiadowej przynosi mi swój obiad: maleńki kotleciki dwie łyżki purée z kartofli. Mimo moich protestów, zmusza mnie do zjadania wszystkiego.

– Jedz, proszę, ty musisz karmić Lenę. Nie myśl o mnie. Ja nie jestem głodny – uspokajamnie.

Ale przecież widzę, że to nieprawda. Jada tylko zupę. Długo w ten sposób nie pociągnie,a ja i tak mam z każdym dniem mniej pokarmu.

Uruchomiliśmy nasze „żelazne zapasy”: kartofle i suchary.1 PAŹDZIERNIKAObniżono racje chleba. Dostajemy 600 gramów.3 PAŹDZIERNIKAPrzed wojną wiele osób stroiło się zalotnie w piórka odwagi, pryncypialności, honoru, w co

się komu podobało. Demon wojny wyskubał te piórka. Teraz każdy stał się tym, czym jestnaprawdę, a nie tym, za kogo chciał uchodzić. I okazało się, że wielu to biedne strachajłyi szuje.

5 PAŹDZIERNIKANie mam już pokarmu, zanikł. Wypijam na noc cały rondel wody, ale to nie pomaga. Lena

szlocha i tarmosi moją pierś jak małe zwierzątko (biedulka!). Teraz cały olej i cukier, jakidostajemy na kartki, oddajemy jej.

10 PAŹDZIERNIKANasz zapas sucharów szybko maleje. Na pewno podjada je Dima, a przecież umówiliśmy

się, że nie będziemy ich ruszać poza racjami, które wydzielamy sobie na obiad.20 PAŹDZIERNIKANiemcy nadal bombardują Leningrad, ale prawie nikt nie chowa się już w schronie. Ja także

siedzę w domu. Kiedy słyszę dudnienie bombowców, przykrywam Lenę swoim ciałem. Jeśliprzyjdzie śmierć, zginiemy razem. Dimę to złości:

– Nie wolno ci ryzykować życia dziecka!– Ale ja nie mam siły, zrozum… A jeżeli zabije nas razem, to nie będzie nieszczęścia.– Cóż to za idiotyczna filozofia! – krzyczy. – Powinniśmy ocalić jej życie, cokolwiek by się

miało zdarzyć. Nawet jeśli sami zginiemy.– Po co? Co ją czeka?Kłócimy się długo, ale i tak każde z nas pozostaje przy swoim.5 LISTOPADAŹle się dzieje pod Moskwą; walki toczą się już na Szosie Możajskiej.10 LISTOPADASkończyły się suchary i kartofle. Zostaliśmy na przydziale. Wszystko, co dostajemy teraz na

kartki, dzielimy na trzy równe części.12 LISTOPADAPorażka Niemców pod Tichwinem i Małą Wiszerą. Pewnie teraz już im się nie uda spotkać

z Finami!13 LISTOPADAObniżono racje chleba. Na „fizyczną” kartkę dają teraz 300 gramów. Na „umysłową”,

rodzinną i dziecięcą – po 150.15 LISTOPADANadchodzi głód!Skończyły się domowe zapasy. Rozwinęła się swoista, leningradzka sztuka kulinarna.

Nauczyliśmy się robić racuchy z gorczycy, zupę z drożdży, kotlety z chrzanu, kisiel z klejustolarskiego. Wiele osób przynosi ze Składów Badajewskich ziemię zawierającą zwęglonycukier, wygotowuje ją, filtruje i pije jako kawę.

20 LISTOPADAObniżono racje chleba. Na „fizyczną” kartkę dają 250 gramów, na umysłową, rodzinną

i dziecięcą – po 125.To jest bardzo mały kawałek; ciężki, lepki, mokry chleb zawiera wszelkie paskudztwa

i tylko troszkę mąki.23 LISTOPADADzisiaj dostałam na kartki śmiesznie mały kawałeczek chleba.– Czemu tak malutko?– Bo bardzo mokry – burknęła sprzedawczyni i wydało mi się, że spojrzała na mnie

drwiąco.Dotknęłam go – istotnie był mokry. Przybita wróciłam do domu.– Łże! Ona zwyczajnie kradnie! – rozwścieczył się Dima.Czas jakiś wpatrywaliśmy się ponuro w leżącą na stole gliniastą skibkę.– Ha! Profesor ma wagę! – wykrzyknął raptem i, chwyciwszy chleb, zniknął.– Brakuje 100 gramów! – oznajmił po powrocie.– 100 gramów! Co za łajdaczka!Popędziłam do piekarni, gotowa walczyć o swój chleb, bez względu na konsekwencje. Ale

sprzedawczyni, wysłuchawszy mnie, bez słowa odważyła 100 gramów. Widzisz ją! Wie gad,czyje owce zjadł!

25 LISTOPADADla Leny mam jeszcze 400 gramów jagieł (teraz pluję sobie w brodę, że kupiłam

w komercyjniaku tylko dwa kilogramy; idiotka!). Gotuję je na rzadko w filiżance od herbaty i tę„zupę” zaprawiam mąką kartoflaną. Zauważyłam jednak, że ostatnio kasza szybko niknie.Pewnie podjada ją Dima. Wychodząc z domu, chowam ją w coraz to innym miejscu: w piecu,pod łóżkiem, pod materacem. Ale on znajduje wszędzie. Nie wytrzymałam.

– Dlaczego bierzesz kaszę?– Jaką kaszę? – przybrał zdziwiony wyraz twarzy i wpatrzył się w ścianę nad moją głową.Odwróciłam się demonstracyjnie i także tam spojrzałam.– Nie kłam chociaż! – wrzasnęłam wściekle.– Nie wiem, o czym ty mówisz – bąknął niewyraźnie, jak gdyby język mu spuchł i nie

mieścił się w ustach.Może naprawdę nie rusza kaszy. Tak mu ciężko, a ja go jeszcze dręczę.26 LISTOPADADziś, kiedy znienacka weszłam do pokoju, przyłapałam Dimę na żuciu jagieł.– Nie waż się jeść! – ryknęłam z furią.– Milcz. Nie mogę się opanować.Już nie odwracał wzroku, jak czynił to przez ostatnie dni. Patrzył na mnie z rozpaczą.

Umilkłam i mój gniew minął. Zrobiło mi się go żal. Przecież głoduje dłużej ode mnie, bo

oddawał mi swoje obiady. I cierpi pewnie bardziej niż ja, która zawsze miałam do jedzeniastosunek obojętny. On zaś lubił trochę „dogadzać swojemu brzuchowi”, zresztą jak wszyscymężczyźni.

28 LISTOPADATeraz, kiedy wychodzę z domu, zabieram kaszę ze sobą. Zostało jej przecież bardzo

niewiele. Dima złości się na mnie, ale nic nie mówi.2 GRUDNIASkończyła się kasza Leny.3 GRUDNIAPrzed wojną denerwowaliśmy się często z powodu braku pieniędzy. Teraz wcale o nich nie

myślimy. Nie są nam potrzebne. Zaledwie kilka kopiejek dziennie na chleb.4 GRUDNIAPo przebudzeniu stwierdziłam, że pokój jakoś dziwnie się kołysze. Dotknęłam ściany. Była

w porządku. A zatem przyczyna tkwi we mnie. Wstałam ostrożnie, trzymając się łóżka. Dimai Lena nawet nie drgnęli. Od kilku dni nie jedliśmy niczego prócz chleba. Postanowiłamponowić próbę „zamiany kartek na towar”. Wyszłam i długo włóczyłam się po sklepach;wszystkie były puste. Z witryn zniknęły nawet soda i kwasek cytrynowy.

Raptem zza węgła wypełzł wóz załadowany skrzynkami, na których siedział zgarbionykmiotek, podobny do kudłatego podwórzowego brytana. Za wozem, jak za trumną, wlókł sięposępny tłum. Przyłączyłam się do „konduktu”. Dowiedziałam się, że w skrzynkach jestmakaron, ale dokąd go wiozą – nie wiadomo, kmiotek milczał zawzięcie. Ujrzawszy na trasiewozu sklep, ruszyliśmy cwałem i, obrzucając się wyzwiskami, ustawiliśmy się przed nimrządkiem jak tresowane zwierzęta. Ale koń łypnął w naszą stronę współczującym okiemi powlókł się dalej. Poderwaliśmy się i pobiegliśmy za nim. Powtarzało się to pięciokrotnie i zakażdym razem podczas formowania kolejki piekliliśmy się, walili po łbach i klęli.

Wreszcie wóz zatrzymał się pod jakimś sklepem, przed którym stała długa kolejka.Zawinięta w pętlę, niczym tasiemiec, skręcała za róg. Nie widać było końca. Ludzie czekali tuod wieczora.

Zdruzgotana stanęłam przed sklepem.Sprzedawca, jak odźwierny raju, odliczał dziesięć sztuk „dusz sprawiedliwych” i wpuszczał

je do środka. Stałam i bezmyślnie gapiłam się na ten rytuał. Nie wiem, co wyrażała moja twarz,ale w pewnej chwili jakaś staruszka z kolejki zagadnęła mnie cicho:

– Gdzie pani stoi?Odpowiedziałam, że nigdzie i że ustawienie się teraz w kolejce jest bezcelowe, makaronu

dla wszystkich nie starczy, po czym – ku własnemu zdziwieniu – dodałam, że w domu mammaleńkie dziecko i że nie wiem, czym je nakarmić. Nie odezwała się. Ale kiedy otworzyły siędrzwi i przystąpiono do odliczania kolejnej partii szczęśliwców, przemówiła głośno:

– No i gdzie się pani gapi? Przecież stała pani przede mną! – i pchnęła mnie ku drzwiom.Sama została na ulicy, ponieważ ja weszłam jako dziesiąta. Byłam tak oszołomiona, że

nawet wówczas, kiedy w drżących z podniecenia rękach ściskałam paczkę makaronu (800gramów, racja dwumiesięczna), wciąż nie mogłam uwierzyć w realność tego zdarzenia.

Biegłam do domu, nie dotykając stopami ziemi, a krzyk wielu głosów ścigał mnie jak gończypies: „Gdzie dają makaron?!”.

W domu, w drzwiach naszego pokoju, znalazłam jakiś zielony świstek. Okazało się, iż jest toprośba o wskazanie mojego aktualnego adresu, poszukującym jest moja przyjaciółka i koleżankaz instytutu, Tatiana Matwiejewa. Zdumiona odczytywałam raz po raz tych kilka linijeknapisanych czyjąś ręką. Oto ktoś przyniósł ten papierek i wsunął w moje drzwi. Ktoś innyzasięgał informacji i odszukał mnie. A więc działają jeszcze jakieś urzędy. Poczta. Ktośwykonuje pracę listonosza, chodzi piechotą z jednego końca miasta na drugi, wspina się pobrudnych, oszronionych schodach, błądzi po ciemnych wąwozach korytarzy i wymarłychpustyniach mieszkań, a znalazłszy w końcu adresata, trafi być może – zamiast na dziękczynnyuśmiech – na wyszczerzone zęby zesztywniałego truposza.

– Przecież oni wszyscy są na pewno tak samo wycieńczeni, jak my – powiedziałam, podającpisemko Dimie.

Przeczytał je i bez słowa położył na stole, ale wiedziałam, że był również poruszony.Ogryzkiem ołówka naskrobałam kilka słów do Tatiany.

5 GRUDNIANastała siarczysta zima. Mróz trzydziestostopniowy. Ultramarynowe cienie układają się

w fantastyczny deseń na puszystym, skrzącym się śniegu – którego nikt nie uprząta.Miasto zamilkło, wstrzymało oddech i w napięciu wsłuchuje się w swoje słabnące tętno.

Nie słychać śmiechu dzieci i szczekania psów.6 GRUDNIADziś wśród starych rupieci znalazłam puszkę kleju do tapet, zrobionego z makaronowych

odpadów. Ważyła kilogram! Cudownie! Nie wierzyliśmy własnym oczom. Dima natychmiastwładował sobie do ust pełną garść kleju. Wyrwałam mu puszkę.

– Poczekaj, daj chociaż zagotować!– Ugotujmy gęstą breję – Dima modlitewnie złożył ręce.– Wykluczone – sprzeciwiłam się stanowczo – będziemy gotować zupę na stugramowych

porcjach. Wówczas kleju starczy na dziesięć dni.– Masz rację, naturalnie – zgodził się markotnie. – Ty zawsze masz rację – dodał mściwie.8 GRUDNIAJaponia napadła na Amerykę bez wypowiedzenia wojny. Zły przykład jest zaraźliwy!9 GRUDNIAWzięliśmy Tichwin!W naszym pokoju jest minus osiem. Woda prawie natychmiast zamienia się w lód. Drewna

na opał nie ma. Nie zdejmujemy z siebie palt, walonek i futrzanych czapek. O cieple marzymytak, jak o chlebie. „Gotujemy” na dwóch cegłach ustawionych na ruszcie kaflowego pieca,układając między nimi cienkie jak makaron trzaski.

Wielu ludzi ma burżujki*. Strasznie im zazdrościmy.Dima „odkrył” pod materacem dwie pary ciepłych spodni.– Ale mi się trafiło! – sapnął, wciągając na siebie jedną z nich.– Dlaczego je ruszasz? – spytałam oburzona.

– A bo co?– Przecież nie są twoje.– Co za bzdury! – skwitował obojętnie.Odwrócił się do mnie tyłem, zapinając guziki. Widocznie nie ma to już dla niego żadnego

znaczenia.10 GRUDNIAPrawie wszyscy chorują na dystrofię. Jedni spuchli i błyszczą jak polakierowani – to

pierwsza faza dystrofii, inni wyschli na szczapy – faza druga.Kobiety chodzą w spodniach, mężczyźni – okutani w wielkie babskie chusty. Wszyscy

wyglądają jednakowo. Leningradczycy utracili płeć i wiek.Dima ściągnął w okolicy zbombardowanego budynku kawał poharatanej blachy

i przytaszczył ją do domu, czyniąc niewiarygodny hałas w korytarzu. Przestraszona wybiegłammu na spotkanie.

– Ciszej! Sąsiedzi nas zwymyślają.Ale zza zamkniętych drzwi nikt nie dawał znaku życia.– Po co ci to?– Zrobię burżujkę!– Ty??!Nie odpowiedział. Pociągnął nosem, rozsiadł się w lodowatej jaskini kuchni i od razu

zabrał się do psucia blachy.11 GRUDNIABurżujka rodziła się w bólach. Blacha jęczała, brzęczała, jakby ktoś zgrzytał

wyszczerbionymi zębami albo walił w bębny na znak zwycięstwa. Dima nie poddawał się.Z kamienną, pozbawioną wyrazu twarzą uszkodzonego robota giął blachę zesztywniałymi,okrwawionymi palcami.

– Rzuć to! Nie męcz się – powiedziałam wreszcie.Podniósł głowę, w oczach miał łzy.– Zostaw.Ale on już chwycił młotek i wściekły łoskot rozległ się w całym mieszkaniu. Odruchowo

rzuciłam okiem w kierunku pozamykanych drzwi. Żadne nawet nie drgnęły.Prawie całe miasto jest na zwolnieniu lekarskim. Ale lekarze nie odwiedzają chorych

i chorzy nie chodzą do lekarzy. Zaświadczenia przedłuża się zaocznie.12 GRUDNIABurżujka gotowa!Rozkraczyła się w naszym pokoju jak wielka gęś o rozłożonych skrzydłach (Dima dorobił je

specjalnie, będziemy na nich suszyć chleb) i o długiej, nieforemnej szyi wsuniętej w kaflowypiec. Czasami do jej paleniska wkrada się wiatr i urządza sabat, opluwając nam twarze dymemi popiołem. Ale my cierpliwie znosimy wszystkie jej dziwactwa.

Trochę ciepła przynoszę Lenie. Kładę ogrzane dłonie na jej bielutkiej, stężałej buzi. Otwieraoczka i patrzy na mnie zdziwiona.

Dzisiaj poczułam, że z moją twarzą dzieje się coś dziwnego. Przyniosłam z kuchni

wyszczerbione lusterko i spojrzałam w nie. Byłam podobna do świni, od tej strony, z którejwyrasta ogon.

– Ależ morda! – plunęłam na lustro.Spojrzenie Dimy jak zdechła płotka prześliznęło się po mojej twarzy. On jest spuchnięty już

od dawna.13 GRUDNIALena choruje. Dima na zwolnieniu. Nie pomaga mi już wcale. Teraz nawet Leną nigdy się

nie zajmie. Tylko do piekarni chodzi chętnie. Na pewno zjada dokładki wyrównujące wagę.Z miękiszu chleba gotujemy „zupę”. Zagryzamy ją okrawkami skórki. Cztery chochle

nalewam Dimie, dwie – sobie. Ale za to mam prawo wylizać rondel, chociaż zupa jest takrzadka, że – prawdę mówiąc – właściwie nie ma czego wylizywać.

Dima je zupę łyżeczką do herbaty, żeby przedłużyć tę czynność. Ale dziś skończył jeśćprzede mną. Mnie się dostała jakaś twarda skórka, więc żułam ją z rozkoszą. Czułam, że Dimanienawistnie śledzi ruchy moich szczęk.

– Ty specjalnie jesz tak wolno! – wybuchnął wściekle. – Chcesz się nade mną popastwić!– Coś ty! Na co by mi to było! – poderwałam się zaskoczona.– Nie wykręcaj się, proszę. Ja wszystko widzę!Wlepił we mnie zbielałe ze złości oczy. Zrobiło mi się strasznie. Czy on nie sfiksował?

Szybko przełknęłam skórkę i sprzątnęłam ze stołu. Mamrotał coś dalej pod nosem, ale jamilczałam, przecież i tak mi nie uwierzy. Ostatnio zrobił się nieufny i bardzo drażliwy.

14 GRUDNIAWszyscy nasi współlokatorzy chorują. Pracuje tylko lekarka. Pozostali siedzą w domu. Dima

jest na noże z aktorem. Kłócą się ustawicznie i docinają sobie.15 GRUDNIAWracałam z piekarni. Z wysuniętą do przodu maleńką lisią mordką biegł z przeciwnej

strony, kierując się prosto na mnie, jakiś chłopak z zawodówki. Zauważyłam go w ostatniejchwili. Chciałam uskoczyć w bok, ale on wyminął mnie i wyrwał mi chleb. Wrzasnęłami obejrzałam się; był już daleko. Zapatrzyłam się na swoje puste ręce. Stopniowouświadamiałam sobie, co się stało. Ogarnęła mnie zgroza. W domu nie ma nic do jedzenia.Zatem dziś i jutro, dopóki nie dostaniemy chleba na jutrzejsze kartki, będziemy siedziećo głodzie, a najważniejsze – czym nakarmię Lenę?

Moje nogi zrobiły się ciężkie jak z ołowiu. Z trudem dowlokłam się do domu. W korytarzunatknęłam się na Dimę i od razu wszystko mu opowiedziałam. Spojrzał na mnie dziko spodzaropiałych rzęs i nie odezwał się wcale. Za to sąsiadka, która usłyszała moją relację,zatrajkotała:

– Ojojoj, to pani nie wie, że nie wolno teraz nosić chleba w ręku? Trzeba go chować zapazuchę, pod palto czy gdziekolwiek, bo ci z zawodówki kradną. Opracowali cały system,a wyrywanie chleba w biegu to ich ulubiony chwyt.

Dima odwrócił się i, stąpając ciężko, wszedł do naszego pokoju. Podreptałam za nim,starając się nie szurać i nie zwracać na siebie uwagi. Przygniatał mnie ciężar winy, nie mogłamsobie tego wybaczyć. W przyszłości będę ostrożniejsza. Ale dziś, jak przeżyć dzień dzisiejszy?

Odbiliśmy Klin!16 GRUDNIADziś znowu w drzwiach znalazłam list. Odpowiedź Tatiany. Pisze, że jest skoszarowana

w instytucie. Pracuje dla frontu. Instytut jest stale ostrzeliwany przez artylerię, na jego terenspadły dwie bomby. A w ogóle jest nie najgorzej. Ach, jak chciałabym być razem z nimi!

Ale nie mogę nawet marzyć o tym.Trwa nietypowa dla Leningradu zima. Miasto ściśnięte żelazną ręką ostrego, utrzymującego

się stale mrozu. Zagnieździł się on w naszym pokoju i nęka nas, wbija lodowate szpony zakołnierze. Na bazarze można kupić meble na opał, ale za chleb.

17 GRUDNIAWyostrzył się nam węch; poznaliśmy teraz zapach cukru, kaszy, grochu i innych

„bezwonnych” artykułów jadalnych.Dima prawie wcale nie wstaje z łóżka. Nawet po chleb już nie chodzi. Bardzo mnie to

martwi; kto leży, ten szybko umiera.– Nie można wciąż leżeć – przysiadłam przy nim i ostrożnie dotknęłam jego rękawa.Spojrzał na mnie krzywo.– A cóż mam robić twoim zdaniem?– Gdybyś tak poszedł na strych. Może uda ci się złapać kota?– Aha! – zabrzmiało to szyderczo.Zorientowałam się, że palnęłam głupstwo. Wszystkie koty zostały już przecież dawno

zjedzone. Zasępiłam się, zbierając myśli.– Może kupimy pułapkę na myszy – zaproponowałam niepewnie.– A to po co?– Będziemy jeść myszy!– To jest myśl! – zawołał, podnosząc się do pozycji siedzącej.– Myślę, że myszy nie są gorsze od kotów – ciągnęłam w natchnieniu.– Nic a nic.– Moglibyśmy co dzień jeść mięso.– No, nieźle – mruknął niewyraźnie.Ożywienie minęło. Znów się położył, odwrócił się do mnie plecami i naciągnął czapkę na

uszy. Zrozumiałam, że nie ufa temu przedsięwzięciu, i umilkłam.18 GRUDNIAZastawiłam pułapki po kątach. Dima udawał, że śpi, ale widziałam, jak przez opuszczone

rzęsy pilnie śledzi moje poczynania. Nad ranem przyśniło mi się, że do pułapki wpadły wielkie,białe, o czerwonych jak żurawiny oczach, króliki. Obudziłam się i ruszyłam do pułapek. Byłypuste! Dima miał rację. Myszy najwidoczniej dawno wyzdychały.

19 GRUDNIADima wstał dziś przede mną, długo krążył po pokoju, potykając się o meble i klnąc. W końcu

wyszedł, trzasnąwszy drzwiami. Przepadł gdzieś na cały dzień.– Gdzie byłeś? – zapytałam, gdy wrócił.– A tak… łazikowałem – spławił mnie niejasno.

Po czym mrugnął porozumiewawczo i wypalił:– Zamierzałem znaleźć bocheneczek chleba.– O czym ty mówisz? – zawołałam wystraszona.Spojrzał na mnie przenikliwie.– Pewnie myślisz, że zwariowałem?– Nie, coś ty?… Ale… przecież…– Daj spokój! Wiem, że chleb nie leży na ulicy. Nie o to chodzi.– Więc o co?Nie odpowiedział. Ale ponieważ nie ruszałam się z miejsca i patrzyłam na niego, zaczął

mówić. Z początku z trudem, powoli, a potem coraz szybciej i szybciej. Owładnęło nim jakieśdziwne, niezrozumiałe dla mnie podniecenie.

Natknął się dziś na dziecięce sanki załadowane chlebem. Sanki otaczał pięcioosobowyuzbrojony konwój. Za nimi posuwał się tłum. Wszyscy jak urzeczeni wpatrywali się w bochenki.Dima ruszył z tłumem. Pod sklepem sanki rozładowano. Ludzie rzucili się na puste skrzynkiw poszukiwaniu okruchów. Dima znalazł na ziemi, wdeptaną w śnieg, sporą skórkę. Jakiśchłopaczek wyrwał mu ją z rąk. Zaczął ją żuć ten podły zasmarkaniec, śliniąc się i mlaszcząc.W Dimę wstąpił demon. Chwycił chłopczyka za kołnierz i zaczął nim potrząsać, nie myśląc, corobi. Głowa malca dyndała na cieniutkiej szyjce, jak u szmacianego Pietruszki. Mimo to nadalporuszał szybko szczękami, oczy miał zamknięte. „Dosyć, dosyć wujku! Patrz!” – rozkrzyczał sięnagle i szeroko otworzył usta. Dima grzmotnął nim o ziemię. Miał ochotę go zabić. Ale naszczęście ze sklepu wytoczył się, rumianolicy jak maślana bułeczka, sprzedawca. „A sio! Sio!”– krzyknął i zamachał rękami.

– Jakby to były wróble, a nie ludzie! – Dima był oburzony. – A najbardziej mnie zdumiewa,że temu szubrawcowi nikt nie przyłożył po pysku.

Udręczony zadumał się nagle, zapatrzył tępo w jeden punkt. Czułam, że coś pominąłw swoim opowiadaniu, więc zerknęłam na niego pytająco. Ale Dima pogrążył się jużw nirwanie. Nie widział i nie słyszał niczego. Ostatnio przytrafia mu się to coraz częściej.

Nie ma prądu. Siedzimy przy kaganku zmajstrowanym z butelki po lekarstwie.20 GRUDNIADima znów wyszedł. Przed wyjściem zaostrzył czubek kija, który służy mu jako laska.

Wrócił mniej więcej po godzinie. Minę miał dziwną.– Co ci jest? – zapytałam odruchowo.– Nic… Po prostu bardzo chce mi się jeść – rozciągał słowa, udając, że płacze.Wzruszyłam ramionami. O tym od dawna już nie rozmawiamy. To jest nasz normalny stan.

Raptem roześmiał się spazmatycznie, wyciągnął zza pazuchy bochenek chleba i cisnął mi go nakolana.

– Masz, głupico, jedz! – powiedział czule.Oszołomiona wlepiłam oczy w bochenek. Kiedy moje osłupienie minęło i kiedy już się

najedliśmy, oznajmił:– Znalazłem sklep z pieczywem, gdzie są świetne warunki do kradzieży. Tam jest ciemno jak

w dupie u Murzyna.

– Kradzieży?– No właśnie… Nie myślisz chyba, że mi ten chleb podarowano.Zamilkłam. W głębi jego źrenic zamigotały niespokojne ogniki. I natychmiast gniew rozpalił

jego twarz. Roztarł ją dłońmi i mówił dalej.– Okazuje się, że to wcale nie jest trudne. Trzeba tylko, nie zwracając na siebie uwagi,

przedostać się do lady i czekać na stosowny moment. Potem szybko nadziać bochenek na czubekkija. To wszystko.

Kiedy chleb wylądował za pazuchą i buchnął w nią gorącym oddechem, Dimie zachciało sięśmiać, krzyczeć i tańczyć z radości. Ale zmusił się do zachowania zewnętrznego spokoju i bezpośpiechu wyszedł na ulicę.

Opowiadając o tym, chichotał jak szalony. Patrzyłam na niego przestraszona. Co miałam mupowiedzieć? Że brzydko jest kraść? To by zabrzmiało arcygłupio i nieczysto. Wobec tegopoprosiłam tylko:

– Uważaj na siebie.21 GRUDNIAOstrzały artyleryjskie spowszedniały do tego stopnia, że leningradczycy nawet nie

przyspieszają kroku, kiedy pociski z jękiem rozdzierają ciszę miasta. Wloką się jak ślepcy,badając laskami drogę przed sobą, obojętni na wszystko, prócz chleba.

Dziś Dima wrócił rozstrojony.– Co się stało?– Nie udało się! – uciął krótko.Nie nękałam go pytaniami. Wiedziałam, że w końcu opowie mi wszystko z własnej woli.

Istotnie, po pewnym czasie się rozgadał.Jakaś baba przyuważyła go, kiedy kradł. Wyszła za nim ze sklepu. „Dawaj połówkę, bo jak

nie, to doniosę!” – szepnęła, ucapiwszy rękaw jego palta. Co miał robić? Weszli do bramy,podsunął jej pod nos cały bochenek: „Masz, żryj!”. Chwyciła żwawo, przysiadła na stopniui zaczęła go łapczywie pożerać. Dima czas jakiś obserwował to w milczeniu, po czym usiadłobok niej i zabrał się do szarpania swojej połówki. Siedzieli tak ramię w ramię, przerzucającsię obelgami, póki nie zjedli wszystkiego.

– Dlatego niczego dzisiaj nie przyniosłem – zakończył skruszony.Bombardowania ustały. Ale czy na długo?22 GRUDNIADima znów przyniósł bochenek. I bardzo dobrze. W końcu sami sprzedawcy nielicho nas

okradają. Za chleb mają wszystko, co im się zamarzy. Prawie wszyscy chodzą bez żenadyw złocie i cennych futrach. Niektórzy nawet za ladą demonstrują przepyszne popielice i selskiny.

23 GRUDNIANadeszła noc, a Dimy wciąż nie ma. Może umarł? Parę razy wychodziłam na klatkę

schodową i nasłuchiwałam. Z dołu parowała cisza i osiadała na schodach. Plunęłam w studnięklatki i usłyszałam donośne pacnięcie na dole. Długo stałam w ciemności, plułam i słuchałam.

24 GRUDNIADimy dotąd nie ma. W nocy znowu stałam na schodach sam na sam z ciszą, słuchałam

i plułam.25 GRUDNIACisza zwaliła się na miasto i zdławiła wszystkie dźwięki. Tylko zegar z wagami wystukuje

sekundy. Sekundy wpadają w bezdenny worek nieskończoności, gdzie formują się w minuty,godziny, dni, miesiące.

Miesiące niewiarygodnego cierpienia i smutku.Zwiększono racje chleba! Na „fizyczną” dają teraz 350 gramów (zamiast 250). Chodzą

słuchy, że ten dodatek zawdzięczamy umarłym.26 GRUDNIADziś, kiedy już przestałam czekać, niespodziewanie wrócił Dima. Był najwyraźniej bardzo

zmęczony.– Gdzieś ty się podziewał? – spytałam uradowana.– W areszcie. Siedziałem razem z rzezimieszkami i złodziejami – skrzywił się ironicznie.– Z powodu chleba?– A za cóż by?… Wziąłem go z sanek, na ulicy.– Przecież był konwój!– Ano, był… Nawet się nie bawiłem w podchody. Po prostu podszedłem i wziąłem…

Bardzo chciało mi się jeść. Śledczemu też tak powiedziałem.– I co on na to?– A nic… patrzył na mnie długo. Potem zapytał o mój zawód.– Powiedziałeś, że jesteś inżynierem?– Powiedziałem… Wypuścił mnie.Dima oddychał ciężko i mówił z trudem, przestałam go zatem wypytywać. Długo

milczeliśmy. Potem odezwał się cicho:– Bardzo sympatyczny… sam cały w obrzękach. Takim smutnym wzrokiem odprowadził

mnie do drzwi, kiedy wychodziłem.Mówił o śledczym.Radio nie działa. Gazety rozplakatowuje się na murach z opóźnieniem i nieregularnie.27 GRUDNIAZmarłych już się nie rejestruje.28 GRUDNIATramwaje nie chodzą. Jedynym transportem są teraz dziecięce sanki. Suną ulicami, niczym

niekończący się wąż. Wożą deski, mężczyzn, zwłoki.Zwłok dużo. Śmierć nie jest teraz rzadkim gościem. Wkręca się wciąż między żyjących.

Umiera się łatwo, zwyczajnie, bez łez. Zmarłych owija się w prześcieradła, przewiązujesznurkiem i zawozi na cmentarz, gdzie układa się ich w sągi. Potem grzebie się ich wewspólnych dołach.

Nie każdy, rzecz jasna, potrafi zmusić się do uległości wobec tego, co nieuniknione. Są tacy(mniejszość), którzy chcą ocalić własne życie za wszelką cenę: kradną kartki, wydzierają chlebz rąk przechodniów i pożerają go na ich oczach, pod gradem razów, porywają dzieci. Grasująpo ulicach, bo postradali zmysły z głodu i lęku przed śmiercią.

Co dzień rozgrywa się, po czym ginie bez śladu w ciszy miasta, niewiarygodna ilośćtragedii.

Z zapartym tchem, z bólem i udręką, patrzy kraj na swoje umiłowane miasto.Z napiętą uwagą i podziwem patrzy na Leningrad cały świat.Z zimną ciekawością i narastającym rozdrażnieniem patrzą na Leningrad Niemcy.Zagłodzony, zawszony, umęczony Leningrad trzyma się i ani myśli o kapitulacji.Na kartki „fizyczne” dają, w związku z Nowym Rokiem, po butelce porto. To cudownie!

Przehandlujemy je na makuchy.29 GRUDNIAWstałam o czwartej rano i ruszyłam do sklepu. Termometr wskazywał minus 33 stopnie

Celsjusza. Z nieba zwisał wielki księżyc. Zwątpiłam, że uda mi się wytrzymać w kolejce choćbygodzinę. Ale minęła jedna, dwie, trzy. Biegły tak jak szare myszy i przepadały w ciemności.A ja wciąż stałam i stałam i powtarzałam sobie tylko jak zaklęcie: „Wszystko ma swój kres.Wszystko ma swój kres. Wszystko ma swój kres”. To mnie nieco podnosiło na duchu. I otoksiężyc zgasł. Niebo zszarzało, zbielało, pobłękitniało. Spoza kamienic wysunęło sięniewiarygodnie wielkie słońce. Zaczęło wypełzać na niebo, rozżarzając się i malejącstopniowo, jak gdyby się wypalało.

Noc odeszła.Cud, że jeszcze żyję.O trzeciej po południu dostałam butelkę w pięknym błyszczącym kołpaczku. Włożyłam ją

pod pachę. Moje palce zamieniły się w sople lodu, nie zginają się, są sztywne i białe!30 GRUDNIADziś byłam na tandecie. Owinęłam butelkę we flanelową pieluszkę i niosłam ją

w ramionach jak oseska.Z daleka już ujrzałam wielki tłum rozlewający się po przyległych ulicach. Na jego tle

trzepotał, niczym gigantyczny motyl, jakiś różowo-błękitny kształt. Podeszłam bliżej:nieruchomy człowiek obwieszony jedwabnymi, różowymi i błękitnymi damskimi koszulkamii majtkami. Wiatr właził w nie bezceremonialnie i wydymał jak żagle. W promieniachsłonecznych połyskiwała srebrzysta pajęczyna koronkowych wstawek.

Człowiek ów ubrany był jak wszyscy: wielka babska chusta w kratę, zasupłana z tyłu,ogromne jak łodzie, łatane skórą walonki i rękawice w kształcie żelazek. Spod warstwy sadzywyłaniała się inteligencka twarz o regularnych rysach. Pewnie jakiś uczony – przemknęło miprzez myśl. I raptem olśnienie – rozpoznałam go! W czasie studiów uczęszczałam na jegowykłady z chemii organicznej. Był to wówczas młody docent, z którym wiązano – jak słyszałam– wielkie nadzieje.

Chciałam go wyminąć, ale spotkałam wzrokiem jego oczy, matowe jak dwa kawałki ołowiu.Wyzierały z nich głód, desperacja, bunt, walka. Czas jakiś patrzyliśmy na siebie. Wtemprzypomniałam sobie o butelce i odwróciłam się. Wessał mnie tłum, zaczął mną miotaći wciągać w swoje liczne wiry. Wszyscy kręcili się wokół własnej osi i przytupywali, jak gdybywykonywali jakiś rytualny taniec. Każdy trzymał w ręku swój „towar”: kostkę cukru, tabliczkękleju stolarskiego, mączkę kostną, świeże, różowe mięso. Skąd? Ani razu dotąd nie byłam na

tandecie i chciałam się dowiedzieć, jak kształtują się ceny niektórych „artykułów spożywczych”.Ale zsiniałe wargi wymawiały tylko jedno słowo:„Chleb!”,„Chleb!”,„Chleb!”.Chleb jako ekwiwalent – jeden kilogram kosztuje 800 rubli.Od czasu do czasu zderzałam się z czyimś wzrokiem (męskim? kobiecym? – nie wiem),

przeważnie nic nie wyrażającym, martwym. Moje porto nikogo nie nęciło. Postanowiłam wrócićdo domu, ale nie mogłam się wydostać z tego ludzkiego kłębowiska. Zaczęłam więc – niczymtonący – rozpaczliwie wiosłować rękami i nogami. W końcu rzuciło mną na śnieżną łachę.Stałam tam i pomaleńku wracałam do przytomności. Ni z tego, ni z owego podszedł do mniemarynarz. Bez słowa wyjął butelkę z moich skostniałych rąk i wetknął w nie dość duży kawałchleba.

Dima był zawiedziony, że przyniosłam chleb zamiast makucha, który można by dłużej żuć.31 GRUDNIANa kartkę dziecięcą dostałam 25 gramów herbatników i 25 gramów konfitury. Urządziliśmy

sobie ucztę; zjedliśmy wszystko od razu. Potem po maleńkim kawałeczku chleba. Bardziejsmakował nam chleb.

2 STYCZNIA 1942Chleb!Nie mówimy o nim prawie nigdy, ale myślimy o nim stale.Chleb!Świeży, pachnący, z chrupiącą skórką. Myśl o nim doprowadza do obłędu.Lepszy od czekolady, lepszy od ciastek, lepszy od maślanych bułeczek.Niczego nie pragniemy tak, jak chleba.Żeby najeść się nim do syta!Żeby chociaż raz jeszcze zatopić zęby w jego kojącym, pachnącym cieple, pachnącym ciele.

I szarpać, i mlaskać, i jeść go bez końca, i czuć, jak wędruje do przełyku, rozdyma żołądek,napełnia brzuch błogosławioną sytością.

Chleb!Marzymy o nim maniacko, marzymy nocą i dniem, marzymy każdą komórką ciała.Czemuż nie mam żołądka krowy? Mogłabym jedną skórkę żuć przez cały dzień. Potem

zwrócić, żuć i znowu zwrócić. Czy to nie byłoby cudowne?!Chleb!W nim jest zaklęta siła rosyjskiego człowieka. Nie, więcej – w nim jest życie samo! Któż

wie to lepiej niż rosyjski chłop. Nie na darmo dał mu imię „Chlebuszko”.Teraz i my poznaliśmy znaczenie tego słowa – „Chlebuszko”.Teraz brzmi ono dla nas jak muzyka.3 STYCZNIAWychodząc, potknęłam się na naszym progu o jakieś zawiniątko. Podniosłam je.

W paczuszce był kał.

– Aaa! To sprawka aktora! – spienił się Dima.– No, nie! Czy on mógłby to zrobić?– Oho! On nie takie rzeczy potrafi. Nie szkodzi, ja też mu zrobię niespodziankę.– Po co będziesz się z nim wdawał? – jęknęłam, wrzucając zawiniątko do kubła; stuknęło

o dno jak kamień.4 STYCZNIABurżujka okopciła sufit i ściany, które mają teraz fakturę aksamitu. Ale jej dychawiczny

oddech nie jest w stanie roztopić arktycznych lodów zalegających w naszym pokoju – jest w nimtak jak dawniej zimno.

5 STYCZNIATeraz, ilekroć wspomnę te niedorzeczne sterylizacje smoczków i butelek, z powodu których

lękałam się ewakuacji, zaczyna mnie dusić histeryczny chichot. Tłumię go jednak, bo gdybymnagle zaśmiała się głośno wśród powszechnego milczenia – zabrzmiałoby to straszliwie.

6 STYCZNIADima nie kradnie już chleba. Całymi dniami leży odwrócony do ściany i milczy. Jego twarz

pokryła się gęstą warstwą sadzy. Nawet jego delikatne, jasne rzęsy stały się grube i czarne.Staram się nie myśleć, jaki był niegdyś czyściutki, zadbany, nienaganny. No cóż, ja równieżjestem niezbyt schludna. Bardzo nękają nas wszy. Śpimy razem (mamy tylko jedno łóżko)w watowanych paltach i, mimo tej „osłony izolacyjnej”, obojgu nam niemiła jest wzajemnabliskość.

7 STYCZNIARadio zamilkło. Gazety wcale się już nie ukazują. Pękły ostatnie nici łączące nas ze światem

zewnętrznym. Prócz lodowatej drogi, „drogi śmierci”.8 STYCZNIALeningrad jest zasypany wszami. Pełzają nawet po wierzchnich okryciach. Dziś w kolejce

naliczyłam na czarnej chustce stojącej przede mną kobiety siedemnaście sztuk.Ale infekcji nie zanotowano. Wszy są własnego chowu.9 STYCZNIAŻyjemy w swoim pokoju jak w arce: niczego nie widzimy, z nikim się nie widujemy. Nie

wiemy nawet, co się dzieje na froncie. Tylko przypadkiem dowiadujemy się o tym lub owym,w kolejce.

Stanowimy z Dimą jak gdyby jeden organizm. Chorobę, słabość, zły nastrój jednego –natychmiast przejmuje drugie. A równocześnie nigdy jeszcze nie byliśmy tak bardzo – jak teraz –oddaleni od siebie. Każde z nas po cichu zmaga się z własnym cierpieniem. W tym nie możemysobie pomóc. Przecież moje serce (tylko ja czuję jego arytmię), żołądek (tylko ja czuję jegoćmiącą pustkę), mózg (tylko ja czuję ciężar niewypowiadanych myśli) – tylko ja mogę zmusić docierpliwości. Tak oto zrozumieliśmy, że człowiek musi umieć zmagać się z życiem i śmierciąsamotnie.

10 STYCZNIALena oduczyła się mówić. Nie może już stać, a nawet siedzieć. Skóra, cała w fałdach, wisi

na niej jak zbyt duży pokrowiec. Bez przerwy pieje cichutko – najwyraźniej żebrze o jedzenie.

Kupiłam jej dziś zabawki: lalkę, klauna i misia. Posadziłam je na łóżeczku, zanim sięzbudziła. Ujrzawszy je – rozpłakała się głośno i zrzuciła wszystkie na podłogę. Głupi pomysł, tooczywiste.

Całowałam jej oczka, dzikie jak u wygłodzonego wilczka. Patrzyłam na jej okopconą buzięi miałam ochotę wyć jak zdychająca wilczyca. Nie mogłam ukoić jej cierpień, nie mogłamofiarować jej nic, prócz pocałunków.

– Ty to robisz umyślnie – odezwał się Dima.– Co? – nie zrozumiałam; odeszłam myślą tak daleko.– Umyślnie pieścisz Lenę. Chcesz się nade mną poznęcać.– Znęcać się nad tobą? – nie mogłam pojąć, o co mu chodzi.Ach, więc tak! Ponieważ on sam teraz do niej nawet nie podchodzi, sądzi na pewno, że

demonstruję czułość, aby go za to pognębić.– Odnoszę się do niej zawsze jednakowo – odpowiedziałam, starając się mówić spokojnie.Ale czułam, że mój spokój drażni go również. Wciąż mu się zdaje, że staram się sprawić mu

ból. Nie po raz pierwszy czyni mi taki zarzut. Co mam z nim począć? Może zawiniłam tym, żenie znajduję czasu na rozmówienie się z nim na serio. Ale czy to jest właściwa pora nawyjaśnianie sobie przyczyn wzajemnych żalów? Nie mam na to siły. Muszę zachować ją dlaLeny, która potrzebuje opieki. On zresztą też.

11 STYCZNIAZ Leną coraz gorzej. Co chwila wymiotuje cuchnącym zielonkawym śluzem. Muszę często

zmieniać pieluszki i koszulki. Żeby się przy tym nie przeziębiła, narzucam na nią watowanąkurtkę, pod którą sama włażę. Wygląda to na zabawę w chowanego. Wyłażę czerwona,rozczochrana i umazana kałem. Pieluszki piorę w wodzie z lodem. Stąd mam na dłoniachgłębokie pęknięcia, aż do żywego mięsa. Zanurzenie rąk w lodowatej wodzie sprawia mipotworny ból. Ale tylko w pierwszej chwili. Potem jest już lepiej.

12 STYCZNIAByłam z Leną w poradni. W poczekalni położyłam ją na stole.– Niech pani nie spuszcza oka z dziecka – szepnęła mi pielęgniarka. – Mieliśmy tu już

przypadki porwań.Nie czekałam długo, pacjenci nie marudzili zanadto w gabinecie lekarskim. Weszłam.

Ubrana w kożuch lekarka wypełniała ołówkiem formularze. Obsadka pióra ugrzęzław zamarzniętym atramencie. Chwilami głowa lekarki opadała na stół tak nisko, aż czubek jejostrego nosa dotykał ołówka i miało się wrażenie, że temperuje go nosem. Wreszcie zwróciłasię w moją stronę. Była niewiarygodnie chuda, en face nie miała prawie wcale twarzy.

– Proszę nie rozwijać dziecka. Co mu jest?Wyjaśniłam. Podała mi talon.– Przez tydzień będzie pani dostawała biały chleb.– Pani doktor, proszę chociaż na dwa – zaczęłam błagalnie.– Nie mogę. Dostaję kilka talonów na tysiąc dzieci. Jeden z nich dałam pani.Zrozumiałam, że więcej nie wskóram i pobiegłam do domu, żeby jak najszybciej zdobyć tę

bułkę dla Leny. Dima zgłosił gotowość pójścia do piekarni. Długo nie wracał. Wybiegałam

wciąż na schody, przewieszałam się przez poręcz i patrzyłam w dół. Wreszcie w przeświciemignęła jego czapka.

– Chodźże szybciej! – zawołałam radośnie.Lecz on wspinał się żółwim krokiem, po czym minął mnie i nie spojrzał nawet w moją

stronę. Ruszyłam za nim.– Dostałeś?– Dostałem.– Gdzie go masz?Nie odpowiedział.– Gdzie masz chleb? – powtórzyłam, wietrząc coś niedobrego.Milczał.– Gdzie chleb? Gdzie chleb? – powtarzałam zmartwiała z przerażenia.– Zjadłem go! – krzyknął desperacko i złapał się za głowę.– Cały?– Cały – i ledwo dosłyszalnie dorzucił – dwudniowy.– Jak to dwudniowy? Dają przecież tylko na jeden dzień?– Wyprosiłem u kierowniczki.Miałam uczucie, że coś uwięzło mi w krtani i nie mogłam wydobyć z siebie głosu. Staliśmy,

tępo wpatrując się w siebie.13 STYCZNIADziś sama poszłam po bułkę. Było jeszcze ciemno. Nocą padał śnieg. Na nim widniały ślady

stóp prowadzące do sklepu z pieczywem. To znaczy, że nie będę pierwsza. Rzeczywiście, przedsklepem ustawiła się już spora kolejka. Czekałam długo. Mróz obłapił mnie i ział mi prostow twarz. Ale tym razem nie cierpiałam zbytnio, grzałam się myślą, że wkrótce nakarmię Lenę.

Wreszcie weszłam do sklepu. Kolejka wiła się w ciemnej czeluści sklepu niczym stugłowemonstrum. Malutki ogarek rzucał blady krąg światła na ladę. W nim, jak na ekranie, fruwały ręcesprzedawczyni podobne białym gołębiom. To zbiegały się, to rozlatywały, podrywały się i nikływ ciemności, aby za moment powrócić z bochenkiem chleba. Wielookie monstrum wpatrywałosię weń gorączkowo.

A otóż i moja kolej!Wyciągnęłam rękę po bułkę. Ale czyjaś zwinniejsza dłoń przechwyciła ją z rąk

sprzedawczyni. Obejrzałam się błyskawicznie – człowiek stojący za mną już żuł moją bułkę.Skoczyłam ku niemu jak pantera i chwyciłam za gardło. Runął na podłogę. Upadłam wraz z nim.Leżał na wznak i starał się wepchnąć sobie do ust całą bułkę. Jedną ręką złapałam go za nosi zwróciłam jego głowę na bok, drugą zaś wyszarpywałam bułkę z jego ust. Opierał się słabo.Ostatecznie udało mi się odebrać wszystko, czego nie zdążył przełknąć.

Ludzie w milczeniu obserwowali nasze zapasy. Człowiek dźwignął się z podłogi, po czymodwinął się i zaczął ni z tego, ni z owego bić po twarzach najbliżej stojących. Mnie nie tknął.Być może nie kontaktował już zupełnie.

Wyśliznęłam się ze sklepu i pomknęłam do domu. Bułkę, a ściślej – szary chleb, pokroiłamw cieniutkie plasterki i zabrałam się do ich suszenia na burżujce. Dima kucnął obok i jak

zahipnotyzowany obserwował moje poczynania.– Daj kawałeczek – jego głos był dziwnie chrapliwy.– Nie dam. I tak mam mało.Kątem oka dostrzegłam, że jeden plasterek znika w jego rękawie.– Połóż na miejsce! – wrzasnęłam wściekle.Usłuchał. Ale po pewnym czasie przeliczyłam kromeczki – jednej brakowało.

Przemilczałam to, upominanie go nie miało sensu.14 STYCZNIAUmarł nasz sąsiad, profesor, historyk sztuki.15 STYCZNIASąsiadka (ta z kotem) ledwo powłóczy nogami. Jej nos wydłużył się nienaturalnie i zżółkł.– Zjadłaby pani kota – radziłam jej niejednokrotnie, lecz ona za każdym razem

wykrzykiwała ze zgrozą:– Kuzię? Nie, nie, tylko nie to!„Głupia baba! – Dima był oburzony. – Nie to nie. W takim razie my go zjemy.” Od dawna

nosił się z tą myślą. Ale nigdy nie udawało mu się zwabić kota do naszego pokoju. Czasami zzaściany dobiegało jego miauczenie. Dima wzdrygał się za każdym razem i rzucał mi znaczącespojrzenia. Raptem dziś kot wstąpił do nas z własnej ochoty.

Dima skoczył do drzwi i bezszelestnie przekręcił klucz.– Kici, kici, Kuzieńka – szeptał i głaskał kota rozdygotanymi rękami.Kot był chudy, wyliniały i smutny. Dima posadził go na łóżku.– Pilnuj, żeby nie miauczał. Przyniosę nóż – szepnął mi na ucho, po czym przybrał apatyczną

minę i wyszedł do kuchni.– Czy mój kotek jest u państwa? – wzburzony głos sąsiadki rozległ się przy naszych

drzwiach, zastukała energicznie.– Tak – wypsnęło mi się, zanim zdążyłam zebrać myśli.Oddałam go. Wrócił Dima z wielkim nożem.– Gdzie kot? – spytał niespokojnie.Speszona, opowiedziałam, co się stało.– Niedojda! – warknął, bliski łez.Milczałam, czerwona ze wstydu, że zawiodłam w potrzebie. Dima wyszedł, trzasnąwszy

drzwiami. Po dwóch godzinach wrócił. W obu rękach trzymał wielką kość. Skłonił głowę naramię i zabrał się do jej ogryzania. Wyglądał jak chory kundel.

– Skąd to masz?– Wyżebrałem w stołówce.Obrabiał ją długo, choć była zupełnie goła. Wreszcie rzucił ją na stół i oznajmił:– Jutro jadę na wyrąb lasu.– Ty? Na wyrąb?– A bo co?– Przecież nie podołasz!– Też coś! Będą karmić, to podołam. Mówią, że dostaje się tam po 800 gramów chleba.

Nastroszył się i długo coś rozważał.– Tylko że trzeba będzie oddać kartkę – spojrzał na mnie niezdecydowanie.– No to oddaj.– A jakżeż ty będziesz żyć z rodzinną i jeszcze dziecko na dodatek?– A tam, jakoś to będzie – rzuciłam obojętnie.Nauczyłam się już nie myśleć o jutrze. Milcząc, wygrzebywał z kieszeni okruchy machorki.

Wypalił „kozią nóżkę”, po czym oświadczył stanowczo:– Zostawię ci swoją kartkę.– Zażądają jej przecież.– Powiem, że zgubiłem.– Nie uwierzą.– Uwierzą… Zresztą, nie mówmy o tym więcej. Postanowione.Nie protestowałam. Pomyślałam, że będę oszczędzać chleb na jego powrót.16 STYCZNIAPończochy mam w strzępach. Przez dziury wyłażą kolana. Zacerować niepodobna. Muszę

owijać nogi gałganami. To bardzo niewygodne.17 STYCZNIADziś zjawił się Dima, zmęczony i postarzały. Można mu było dać sześćdziesiątkę, a ma

trzydzieści pięć.– Co z tobą?– Nic.– Coś się stało?– Zjadłem kartofle. Ha-ha! – nie roześmiał się, tylko wyskandował to swoje „ha-ha”, bez

modulacji.– Czyje?– A czort wie! Smażyły się… i pływały w tłuszczu.– No i co?– Nic. Wylali mnie… kretyni! – pogardliwie wydął usta, po czym wyrzucił z siebie: – Nie

chcę tam zostać. Tam się za często umiera. W pozycji siedzącej, stojącej, w marszu. Nie chcętego więcej widzieć.

– I nie musisz. Siadaj!Nalałam mu miskę zupy musztardowej i położyłam obok niej spory kawałek chleba, uciułany

w czasie jego nieobecności. Zdumiony wpatrzył się w chleb.– Nie jest go tak dużo – ostudziłam jego zachwyt. – Jest po prostu lekki. Mówią, że zawiera

solidny procent celulozy.Po jedzeniu Dima z hałasem odsunął miskę.– Nie chcę więcej żreć żadnych surogatów – powiedział zaczepnie.Chciałam zareagować, ale mój wzrok padł na jego ręce, spoczywające bezwładnie na stole,

i powstrzymałam się. Przezroczyste dłonie o sinych paznokciach, pokryte zadawnionym brudem,były trupie. Zatopieni we własnych myślach siedzieliśmy przed sobą dziesięć, dwadzieścia,a może więcej minut; straciłam poczucie czasu.

– Lalu! – wymówił ledwo dosłyszalnie moje imię.Drgnęłam.– Lalu! – powtórzył głośniej. – Dziś spojrzałem w lustro… Zobaczyłem na sobie pieczęć

śmierci… Nauczyłem się rozpoznawać ją bezbłędnie. Za parę dni umrę.Spojrzałam na niego. Ziemista twarz z zapadniętymi policzkami i zaostrzonym nosem.

Niedawny obrzęk ustąpił. Nie wiedziałam, co powiedzieć. Wówczas zaproponował niepewnie:– Może przystąpiłbym dziś do tej „operacji”?Domyśliłam się, że chodzi o ograbienie magazynu. Już od dawna nosił się z tym maniackim

zamiarem. Wszystkiego się wywiedział i wszystko obmyślił. Jest tu pewna fabryka – onprzelezie przez ogradzający ją parkan, wyłamie zamek w magazynie i wyniesie trochę żywności.Wie, że są tam: kasza, cukier, a może nawet olej. Wszystko do wzięcia! Słuchałam go targanawątpliwościami, zdawało mi się to wytworem chorej wyobraźni. Spojrzałam na Lenę. Spałacichutko. Niebieskie cienie leżały na jej udręczonej twarzyczce.

– No więc? Za parę dni i tak umrę… – powtórzył Dima.Czułam, że szuka mojej aprobaty. Nie wiedziałam, co robić. Nie chciałam go ani namawiać,

ani zniechęcać.– Nie wiem, doprawdy… – wykrztusiłam z trudem.Opuścił głowę i zaczął machinalnie zdrapywać jakąś plamkę z rękawa. Potem ogarnął pokój

błędnym wzrokiem. Widać było, że myślą jest nieobecny. Stopniowo oczy mu pojaśniały. Patrzyłna mnie.

– Uszyj mi, proszę, rękawice. Dziś jest bardzo zimno.Wyjrzałam za zasłonę maskującą. Mróz rozpłaszczył na szybie białą, kosmatą gębę.

Szparami przesączał się jego astmatyczny oddech.– Zaraz?– Po cóż odkładać? Za kilka dni może być za późno.Wyszukałam ciepłe gałganki i zabrałam się do szycia. Szło mi niesporo, z trudem

utrzymywałam igłę w przemarzniętych palcach. Gotowe rękawice położyłam na stole. Byłyogromne i nieforemne. Kciuki tragikomicznie sterczały na boki. Dima włożył je i klasnąłw dłonie.

– Pięknie.Spojrzeliśmy na zegar. Było wpół do drugiej w nocy.– Czas ruszać.Dima wsunął za pazuchę niewielki worek i „narzędzia”, po czym skierował się ku drzwiom.

Raptem obejrzał się i powiedział cieplejszym tonem:– Może się zdarzyć, że już nigdy się nie zobaczymy… Nie wspominaj mnie zbyt źle.– Co znowu… jak mogłeś pomyśleć…Przyglądaliśmy się sobie. Napięcie w jego oczach zelżało. Wyszedł i cicho zamknął za sobą

drzwi.Siedziałam wpatrzona w nie z nadzieją, że zawróci. Ale nie. Usłyszałam, jak trzasnęły drzwi

przy frontowych schodach. Rzuciłam się na łóżko i natychmiast zapadłam w sen.Obudził mnie jakiś wewnętrzny wstrząs. Wszystko otulone w ciszę, jak w watę.

Przypomniałam sobie dawnego Dimę i pierwsze spotkanie na plaży. Nie myśleliśmy o śmierci,myśleliśmy o życiu. Było nam ze sobą dobrze wtedy i potem, aż do wojny.

Usłyszałam ostrożne stąpanie. Poznałam kroki Dimy i otworzyłam drzwi na oścież. Runął napróg, razem z wypchanym workiem. Wciągnęłam go do pokoju i dopiero wtedy zorientowałamsię, że jest nieprzytomny. Wzięłam się za rozcieranie jego zlodowaciałych rąk i stóp. Kiedydoszedł do siebie – rozwiązałam worek. Było w nim 10 kilo gryczanej kaszy i kostka margaryny.

Może ja śnię? Zanurzyłam ręce w kaszy, nabrałam jej pełne garście. Przez moje palcepopłynęła złotą strugą. Prawdziwa kasza! Nie ulega wątpliwości. Dima kucnął przy workui zaczął ją jeść. I, ach, najwyraźniej była cudowna w smaku. Można było wypchać nią usta i żuć,żuć bez końca, a przeżutą łykać. Moje usta napełniły się śliną. Ale wciąż nie mogłam sięzdecydować.

– Przecież to jest kradzież z włamaniem! – wyrwało mi się.Dima zaczął się śmiać. Prawdę powiedziawszy, trudno było się zorientować, czy śmieje się,

czy płacze. Wyglądało mi to raczej na czkawkę.– Głupia! – rzucił drwiąco.Z uczuciem straszliwego upokorzenia ukucnęłam obok niego i – zalewając się łzami –

sięgnęłam po kaszę. Płakałam po raz pierwszy od czasu ogłoszenia blokady.Zbudziła się Lena. Poderwałam się i ugotowałam kaszę. Rzuciła się na nią jak dzikie

zwierzątko. Obiema rękami wpychała ją sobie do ust, drżąc przy tym jak w febrze i dławiąc sięco chwila. Dima znieruchomiał i nie spuszczał oczu z małej. Potem jego barki zaczęły drgać.Ukrył twarz w dłoniach.

– Jakie to okropne widowisko – jęknął. – Zabierz jej, bo umrze. Zabrałam. Lena długopłakała i w końcu usnęła. We śnie jej twarz poruszył grymas przypominający uśmiech.

18 STYCZNIAPotem, kiedy byliśmy już najedzeni i kiedyśmy się trochę opanowali, Dima złożył mi

sprawozdanie z przebiegu „operacji”.Dość szybko udało mu się wedrzeć do magazynu. Od razu natknął się na beczkę

z powidłami. Zaczął je żreć garściami, zapomniawszy o bożym świecie. Zemdliło go. Wówczasodsypał kaszy, chwycił kawałek margaryny i ruszył w drogę powrotną. Na terenie fabryki niebyło żywej duszy. Po bierwionach złożonych pod płotem wlazł na samą górę i zrzucił swojebrzemię na trotuar. Potem zeskoczył sam, zadowolony, że wszystko poszło jak z płatka.

Ale radość była przedwczesna: nie miał siły podnieść worka z ziemi. Dreptał i czołgał sięwokół niego, kładąc się na brzuchu, usiłował podpełznąć podeń. Ale wszystkie te zabiegiokazały się daremne. Raz prawie mu się udało unieść go trochę, ale przewrócił się pod jegociężarem, po czym długo leżał w śniegu i płakał. Myślał, że to już koniec. Powrotu do domu bezkaszy nie brał w ogóle w rachubę.

– Umrzeć, leżąc na worku kaszy… Masz pojęcie? – przyjrzał mi się badawczo.– No pewnie!Długo siedział z zamkniętymi oczami.– Jakże tyś jednak… – zapytałam cicho.– Nie wiem… I potem te schody. Każdy stopień brałem szturmem… Ale dosyć już o tym.

Położył głowę na stole i zaraz zasnął. Siedziałam nieporuszona, nie chcąc mu przeszkadzać.Obudził się wkrótce i wziął się do gotowania kaszy. Mieszając ją łyżką, żeby nie przywarła,oświadczył raptem:

– Muszę ci coś wyznać… chociaż to stare dzieje, ale jednak. Podjadałem suchary bez twojejwiedzy.

– Wiem.Zerknął na mnie spod oka. Nie rozmawialiśmy o tym więcej. Garnek z ugotowaną kaszą

postawił przy łóżku. W nocy budził się kilkakrotnie i jadł na leżąco.Zmarłych nie wywozi się już na cmentarz, tylko układa się w sągi koło bram wejściowych.

Taki sąg wyrasta co dzień przed każdą niemal kamienicą. Od czasu do czasu ulicami jeżdżąciężarówki i zbierają te stosy.

19 STYCZNIADzisiaj widziałam, jak wieziono do poradni cysterny z mlekiem sojowym. Ze zbiornika

sączyła się cieniuteńka strużka. Ludzie kładli się na jezdni i ssali brudny śnieg skropionymlekiem. Inni biegali w amoku po ciałach leżących, usiłując złowić strużkę szeroko rozwartymiustami. Straszny wyraz ich twarzy!

23 STYCZNIADima poprawia się w oczach. Żeby tylko sąsiedzi tego nie zauważyli. Bo jeśli się domyślą,

że mamy jedzenie, to je ukradną. Mogą nawet nas zabić, kto wie!24 STYCZNIACzterdzieści stopni poniżej zera!Zasłona maskująca przymarzła do okna. W pokoju jest półmrok. Ściany, zapacykowane

kiedyś farbą olejną, spotniały. Strumyczki wody ściekają na podłogę.Musiałam wyjść po chleb. Omotałam się szczelnie bajowym kocykiem Leny, zostawiłam

tylko szparkę na oczy. Na ulicy musiałam je zmrużyć, tak bardzo jaskrawe było niebo. Drzeworosnące przy bramie, pokryte śniegiem i szronem, iskrzyło się nieznośnie. Pod drzewem leżałydwa trupy byle jak zawinięte w prześcieradła. Spod jednego wystawały gołe stopy o odgiętychna zewnątrz dużych palcach.

25 STYCZNIAWodociąg nie działa. Trzeba będzie chodzić po wodę do Newy.Z powodu braku wody stanęła piekarnia mechaniczna. Tysiące leningradczyków –

potrafiących jeszcze poruszać się o własnych siłach – wyległy ze swoich barłogów i,utworzywszy żywy konwejer od Newy do piekarni, podawały sobie zesztywniałymi rękamiwiadra z wodą.

Chleb upieczono!26 STYCZNIAKanalizacja nie działa. Każdy urządza się, jak może. Wiele osób wyrzuca nieczystości przez

lufciki.27 STYCZNIAZ chlebem zakłócenia. Przed sklepami długie kolejki. Ludzie w nich mdleją. Czasami

umierają.

28 STYCZNIA– Muszę pójść do Nikołaja Aleksandrowicza – oznajmił Dima zaraz po przebudzeniu.Miał na myśli swego byłego współpracownika, którego bardzo cenił.– Ależ on mieszka chyba na Puszkińskiej? Nie dojdziesz.– Dojdę. Muszę dojść. Przecież głoduje. Rodzina pięcioosobowa.Nie współczułam tej rodzinie – znałam ich tylko ze słyszenia. Pomyślałam, że lepiej byłoby

zatrzymać kaszę dla Leny. Ale nie odważyłam się powiedzieć tego głośno i przezwyciężywszysię, rzuciłam:

– Jak chcesz.Odsypał do woreczka mniej więcej dwa kilogramy i poszedł.Po jego wyjściu zamknęłam oczy i skoncentrowałam się na trawieniu. Wsłuchiwałam się

w swoje wnętrzności. W jelitach bulgotało mi z lekka, coś się w nich przyjemnie przelewało;czułam ich ruchy. Delektowałam się tymi doznaniami (marzyłam o nich tyle miesięcy) i niepragnęłam niczego, o nic więcej nie zabiegałam. Moje życie jak gdyby na mgnienie ustało.

Istnieje – widać – jakaś granica fizycznej wytrzymałości, po przekroczeniu której człowiekstaje się nieczuły na wszystko prócz własnych cierpień.

Heroizmu, ofiarności, czynienia dobra – można oczekiwać jedynie od człowieka sytego lubgłodującego od niedawna. My zaś poznaliśmy głód, który nas upokorzył, zmiażdżył i uczyniłz nas bydlęta. Wy, którzy przyjdziecie po nas i przeczytacie może te słowa, bądźcie dla naswyrozumiali!

29 STYCZNIADima wrócił dzisiaj w asyście N.A., ubranego schludnie, o twarzy obrzmiałej, ale czystej

i dokładnie wygolonej. Uraczyłam ich zupą.– Och, jaka gęsta! – wykrzyknął z zachwytem N.A.To była najwyższa pochwała. Od dawna już nie używamy słów: „smaczne” lub

„niesmaczne”. Ich synonimami stały się: „gęste” i „rzadkie”. W czasie jedzenia wszyscymilczeliśmy, siorbaliśmy głośno i siąkaliśmy nosami.

– Nie, Dmitriju Nikołajewiczu, nie mogę jednak przyjąć od pana kaszy. Panu samemu jestpotrzebna.

– Ale ja pana proszę…– Skoro pan nalega, wezmę ją na przechowanie i oddam, kiedy pan zechce.– Dlaczegóż pan… – zasępił się Dima.– Nie mogę inaczej… Jak pan woli.– No cóż, dobrze.Po czym zwrócił się do mnie.– Nikołaj Aleksandrowicz proponuje, abyśmy przenieśli się do niego. Ma samodzielne

mieszkanie.– Na parterze, lżej nosić wodę – dodał N.A. i zatrzymał na mnie wzrok; spod opuchniętych

powiek sączyło się łagodne, zielone światło.Zgodziłam się bez namysłu. Władowaliśmy Lenę i wszystkie rupiecie na dwoje dziecięcych

sanek, po czym nasza dziwaczna karawana ruszyła w drogę. Szliśmy gęsiego, podpierając się

kosturami, niczym ubodzy pątnicy. Gorycz zalewała mi serce na widok oszpeconych przezblokadę rysów drogiego miasta. Pełzły nam na spotkanie zbombardowane domy, konstrukcjemaskujące i obronne, studnie i przeręble oblepione ludźmi jak muchami.

Na placu Truda stał zgruchotany przez bombę tramwaj. Wzdłuż Bulwaru Profsojuzówciągnął się długi szereg pogrzebanych pod śniegiem autobusów i trolejbusów. Przy Sztabie,wsparte o rynnę, sterczały jak pień czyjeś zwłoki. Inne, skurczone w pozycji siedzącej, tkwiły nastopniach gmachu Dumy.

Pod wieczór dobrnęliśmy na Puszkińską.30 STYCZNIADzieci N.A., przezroczyste jak piwniczne łęty kartoflane, rosną, przycupnąwszy obok siebie

na ławeczce, z której nie wstają prawie wcale. Nigdy nie kapryszą. Są przesiąknięte pokorą,niczym gąbki wodą. Żona N.A., Gala, i babka pracują jak nakręcone. Co rano otrzymują odniego całodzienny program zajęć. On zaś, jako doświadczony nadzorca-amator, pilnie wsłuchujesię w odgłosy funkcjonowania rodzinnej maszyny i w porę wzmaga lub osłabia obciążenie,zwiększa lub zmniejsza racje żywnościowe. Chleb przechowuje w swoim biurku, trzy razydziennie waży go i wydaje odpowiednie porcje.

W pokoju, w którym mieszkali, było ciepło. Kiedy tam weszłam i pobyłam chwilę, miałamwrażenie, że się roztapiam, że nie czuję swojego nosa, kończyn, skóry. To było frapująceodczucie.

Pokój, który N.A. oddał nam do dyspozycji, jest oczywiście tak samo wyziębiony, jak naszepoprzednie leże.

1 LUTEGOUdałam się dziś do naszego mieszkania przy Moskiewskiej. Drzwi naszego pokoju były

otwarte na oścież, mimo że odchodząc, zamknęliśmy je na kłódkę. Z większości mebli zostałytylko szczątki.

– Czemu rąbiecie nasze meble? – zwróciłam się do sąsiadki.– Bo jest zimno – odpowiedziała lakonicznie.Co mogłam rzec na takie dictum? Ona ma dwoje dzieci, którym jest rzeczywiście zimno.2 LUTEGOZ wodą nie jest tu lepiej niż było tam. Trzeba ją taszczyć ze studni przy Ogródku

Puszkinowskim. Czarna paszcza studni szczerzy lodowe bryłowate zębiska. Zatem żebyzaczerpnąć wody, muszę się kłaść na brzuchu. Ale w tej pozycji mogę wyciągnąć najwyżej dwa,trzy litry. A potrzebne mi jest całe wiadro na same pieluszki.

3 LUTEGOKasza się kończy!4 LUTEGONie myliśmy się wcale od trzech miesięcy. Mówią, że gdzieś jest czynna łaźnia. Ponoć

wspólna dla mężczyzn i kobiet. Ale na dotarcie do niej nie starczy nam sił.5 LUTEGOGóry skamieniałych nieczystości zalegają wszystkie podwórza.Zaniosło mnie znowu na Moskiewską. Na moim łóżku leżał pod prześcieradłem

nieboszczyk. Był tak płaski, że tkanina marszczyła się tylko odrobinę, w miejscach, gdzie winnyznajdować się głowa i stopy.

Odłupałam nogę od krzesła i poszłam sobie, nie zamierzając nawet ustalać, kto to jest.6 LUTEGODziś wytrząsnęłam z worka resztkę kaszy. Dima przyglądał się tępo, jak zbieram ostatnie

ziarenka. Potem zwalił się na łóżko i zastygł w apatii.7 LUTEGONa moim łóżku leżą już trzy trupy. Widać sąsiedzi urządzili sobie u mnie kostnicę. No cóż,

niech tam. Zwłoki mi nie przeszkadzają.9 LUTEGOWróciłam ze sklepu i poprosiłam Dimę, żeby przekazał chleb N.A.– Uważaj, tylko nie zjedz po drodze – dodałam.W odpowiedzi pogardliwie prychnął. Po chwili wrócił z poranną porcją: 100 gramów dla

siebie, 50 dla mnie i 35 dla Leny. Wściekłam się:– Coś podobnego! Ja w ten sposób wyciągnę kopyta. Jakże ja mam pracować?– Ale przecież sama chciałaś.– No i co z tego! A teraz nie chcę! – rozwrzeszczałam się, czując w głębi duszy, że

zachowuję się paskudnie. – Przynieś chleb z powrotem!Popatrzył na mnie, czerwoną i rozjątrzoną, po czym pokornie zawrócił. Było mi wstyd

wobec N.A., ale nie mogłam wziąć się w garść.10 LUTEGOChodzą słuchy, że droga przez Ładogę jest już wolna i że znowu zaczęła się ewakuacja. Ach,

wydostać się z Leningradu! Teraz, kiedy najgorsze – prawdopodobnie – mamy już za sobą,głupio byłoby umierać.

12 LUTEGOZaczęli dawać co nieco na kartki żywnościowe. Dostałam 250 gramów mięsa. Zjedliśmy je

na surowo.13 LUTEGODima ostatnio się ożywił. Wciąż o czymś szepcze z N.A. Dziś obaj wywołali do kuchni Galę

i mnie.– Upatrzyliśmy sobie pewną fabrykę. Można tam przejąć trochę produktów – poinformował

nas szeptem N.A.– To znaczy ukraść – uściśliła spokojnie Gala.– Ukraść, jeśli wolisz – wyczekująco spojrzał na żonę.Gala milczała, oznajmił więc rzeczowo:– O dziesiątej wieczorem wychodzimy z domu. Ukryjemy się w pobliżu fabryki w ruinach

zbombardowanej kamienicy. O pierwszej w nocy początek „operacji”: my ruszamy, wyz sankami czekacie na nasz powrót.

– Resztę bierzemy na siebie – uzupełnił Dima.Milcząco skinęłyśmy głowami.O dziesiątej, zgodnie z planem, daliśmy nura w ciszę miasta. Przemknęliśmy niezauważeni

przez patrole, dotarliśmy do wyznaczonego punktu i zeszliśmy do piwnic zburzonego domu.Wiatr biegał po krokwiach, usiłując oderwać z dachu kawałki blachy. Zrywał ją, po czymz rozmachem zrzucał na dół. Blacha wydawała ostre piski. Ulokowałyśmy się z Galą wśródjakiegoś złomowiska i w milczeniu przysłuchiwałyśmy się tym odgłosom.

Dima i N.A. szeptali na stronie, widocznie dopracowywali plan „operacji”. N.A. wyciągnąłz rękawa dwukilowy odważnik na sznurku.

– Gdyby coś… – powiedział i zrobił wymowny gest.Zrozumiałyśmy, iż zamierza zabić każdego, ktokolwiek stanie na jego drodze.Wymknęli się o pierwszej. My tkwiłyśmy na złomowisku pogrążone w ciemności i własnych

myślach. Nie czułyśmy ani lęku, ani zdenerwowania, ani wyrzutów sumienia.Raptem wpadli zziajani Dima i N.A.– Szybko! Uciekamy! – krzyknął Dima.Chwyciłyśmy sanki i bezszelestnie wysunęłyśmy się na ulicę. W domu dowiedziałyśmy się

od N.A., co im się przydarzyło. Otóż długo mocowali się z zamkiem. Kiedy go w końcupokonali – rozległo się stąpanie. Kroki się zbliżały. Zdmuchnęli świecę i zastygli w bezruchu.Intruz podszedł z zapaloną zapałką i oświetlił na moment ich twarze. Zapałka zgasła i wszystkoucichło. Tamten najwyraźniej wziął na przeczekanie. Co zamierzał zrobić – nie wiadomo. Czasjakiś wsłuchiwali się w swoje oddechy. „Uciekamy” – szepnął Dima. Runęli w stronę wyjścia.N.A. nadział się w biegu na tamtego, wtopionego niemal w ścianę. „Przepraszam!” –powiedział grzecznie. Kompletnie zapomniał o odważniku.

– No… więc to jest właściwie wszystko – zakończył stropiony N.A. – „Operacja” się nieudała!

Zafrasowani rozeszliśmy się do swoich pokojów.14 LUTEGODziś dostałam na kartki 75 gramów oleju słonecznikowego. Wąchaliśmy go długo, jak

perfumy, i zachwycaliśmy się jego złocistożółtą barwą. W końcu, po długich wahaniach,zdecydowaliśmy się podsmażyć na nim chleb. Zdobyliśmy patelnię, drewienka i zaczęliśmykrzątać się radośnie wokół burżujki, hołubiąc przedsmak wystawnego obiadu.

Raptem ja, nieostrożnym ruchem, wywróciłam butelkę. Olej wypłynął. Krzyknęłam dzikoi zamarłam. Miałam wrażenie, że to nie olej, lecz moja krew spływa na podłogę. Dimapoderwał się przytomnie i zaczął zbierać olej. Udało mu się uratować jakieś 20–25 gramów.Stałam jak słup, cała czerwona, bojąc się spojrzeć w jego stronę.

– No… nic się nie stało. Nie martw się – powiedział naraz.Z jego strony był to objaw wielkiego męstwa i szlachetności. Nigdy tego nie zapomnę.20 LUTEGOLeningradczycy pomaleńku dochodzą do siebie. Otwarto kilka sklepów. Ulicami suną sanki

wyładowane gratami – wznowiono ewakuację.Byłam dziś w komitecie dzielnicowym partii, który zajmuje się sprawami ewakuacji. Przed

drzwiami pokoju, gdzie zasiada komisja, długa kolejka. Weszłam po dwóch godzinach czekania.Przy stole siedzieli trzej spuchnięci. Jeden z nich zwrócił się ku mnie jak automat i przemówiłdrewnianym głosem:

– Czego pani chce?– Poddać się ewakuacji.– Uzasadnienie!– Umieram z głodu. Ja, dziecko i mąż.– To nie jest uzasadnienie. Gdzie pani pracuje?– Teraz nigdzie.– W takim razie nic z tego. Obecnie ewakuuje się tylko fabryki i urzędy.– A co z resztą?Odpowiedź nie nastąpiła. Wszyscy trzej już się wyłączyli.– Następny!Wyszłam. Długo stałam na ulicy, jakby mnie wmurowało w chodnik. Wzrok wbiłam w jakiś

punkt na niebie. Dawno już dojrzewało we mnie przekonanie, które teraz pojawiło się nagle jakspławik na powierzchni wody: nie należało zrywać z kolektywem. Nie byłoby tak ciężko, taksamotnie.

22 LUTEGOWygląd N.A. wyraźnie się poprawił. Teraz w fabryce dostaje trzy posiłki dziennie. Zdaje

się, że od tej chwili Dima zaczął odnosić się do niego z tajonym rozdrażnieniem.23 LUTEGOCodziennie krążę po Leningradzie, ulicami znaczonymi moim dzieciństwem, pomyłkami

i cierpieniem – w poszukiwaniu drogi ocalenia.Ale, jak dotąd, daremnie.Dima leży i nie obchodzą go wcale moje „zabiegi ewakuacyjne”. Nie wierzy już w nic – ani

w ewakuację, ani w zwycięstwo, ani w życie.24 LUTEGOWstaję o szóstej rano i z niczym nie nadążam. Nasz pokój jest zapuszczony, pieluszki, które

suszę w kuchni, są niedoprane, zostają na nich ślady kału. Czuję, że Gala i N.A. mają mi to zazłe.

Co krok trafiam na głębokie rany zadane przez Niemców mojemu miastu. Z wielu domów,znanych mi od dzieciństwa, zostały tylko rumowiska. Ogromna, licowana kamienica, przy zbieguPiątej Krasnoarmiejskiej i Moskiewskiego Prospektu, jest rozłupana aż do fundamentów. Był tusklep pasmanteryjny, do którego często zaglądałam, zwłaszcza zimą, żeby się ogrzać i kupićjakiś drobiazg.

25 LUTEGOZabrnęłam dziś w pobliże Dworca Moskiewskiego. To, co zobaczyłam, ścięło mnie z nóg.

Wszystkie domy w gruzach. Tylko gdzieniegdzie sterczą szczerbate mury. Na jednym z nich,niczym błękitna niedorzeczność, wisi okrągły kaflowy piec, nieśmiało przywodzący na myślminioną przytulność i ciepło. Na wszystkim leży puszysty, biały śnieg, błyskający niebieskimiiskierkami, nie skalany żadnym śladem – ni ludzkim, ni zwierzęcym, ni ptasim.

Wśród ruin dojrzewała, jak wino, grobowa cisza. Wokół walały się pogięte spiralnie,przypominające szkielety zwierząt kopalnych, żelazne łóżka.

Postałam chwilę, podumałam, po czym ruszyłam na przełaj przez teren dworca. Leżał przede

mną jak lodowa, zaśnieżona pustynia. Tylko wiatr kręcił się wkoło i przypadał mi do nóg.Na ulicy zderzyłam się z babką Gali. Ona wlokła się do sklepu z pieczywem, ja – do domu

z wiadrem pełnym wody.– Czego to nie nagadają! Flejtuch z tej Jeleny Josifowny, niezdara. Akurat! Pani przecież nie

daje rady. Wciąż sama i sama – zaszemrała współczująco.Machnęłam ręką i – ochlapując sobie nogi wodą – poczłapałam w swoją stronę.Jednak miałam rację. Rzeczywiście strzępią sobie na mnie języki.26 LUTEGOWyszłam z domu i stanęłam przed frontowymi drzwiami, zastanawiając się, co ze sobą

zrobić, dokąd iść. Wyrósł przede mną jakiś facet.– Może pani chce coś sprzedać? – zagadnął szeptem.Spojrzałam na niego zdumiona.– Może jakieś rzadkie meble, obrazy? Coś specjalnego.Odwróciłam się tyłem.– Może starą porcelanę? – zapytał moje plecy.„Swołocz!” – zaklęłam w duchu i szybko ruszyłam przed siebie.Nie wiem, kiedy i jak znalazłam się przed Instytutem Technologicznym. Ocalał. Samotny

olbrzym wśród spustoszonych ulic. Uczyłam się tutaj. Kiedyś. Ogromne drzwi, rozwarte jaknienasycone usta, wchłaniały tabuny młodzieży, która rozbiegała się po licznych korytarzachi napełniała gmach życiem. Teraz były zamknięte na głucho.

Ocknęłam się, bo oto ktoś krzyknął niepewnie:– Jeleno, czy to pani?Stała przede mną nieznajoma. Stara kobieta o spuchniętej twarzy.– Pani mnie nie poznaje? – zatrzepotała długimi rzęsami i obcość ustąpiła.– Irina?– Owszem. Czyżbym tak bardzo się zmieniła?– Pani? Ależ skąd… nie…, a właściwie tak, trochę… Jak wszyscy – wymamrotałam mętnie.Przed wojną pracowałyśmy razem. Była wówczas prześliczną, młodą osobą. Teraz

wyglądała na kobietę pięćdziesięcioletnią.– Ira, czy pani zamierza poddać się ewakuacji? – zapytałam, żeby zmienić temat.– Tak.– W jaki sposób?– Z Instytutem Meteorologicznym. Teraz tam pracuję.– Czy nie mogłabym razem z panią?– Nie wiem – z namysłem potarła zbielały czubek nosa. – Idę do Instytutu. Chodźmy razem,

chce pani? To niedaleko.Oczywiście chciałam. Po drodze Irina opowiedziała mi swoje dzieje. W styczniu urodziła

w siódmym miesiącu, po pięciu dniach dziecko zmarło. W szpitalu karmiono witaminamii wodą. Leżała tam dwadzieścia dni, zdychając z głodu i gorączki połogowej. W stanie niemalagonalnym przewieziono ją do domu. Tu przyszło ocalenie. Właśnie umarła babcia i zostawiłajej w spadku dwa kilogramy rybiego kleju na kartki.

– A gdzież jest pani mąż?Gwizdnęła przeciągle.– Zwiał do Moskwy. Samolotem.– Bez pani?– Jak pani widzi. Leżałam na porodówce, kiedy się ulatniał.– Porzucił panią?– Właśnie. A niech tam, czort z nim i w ogóle! Bo gdyby został tutaj, musiałabym wywinąć

orła. Zjadał mi wszystko. Wie pani, co to znaczy „wszystko”?Wiedziałam.Na wartowni wsunęłam w okienko dowód osobisty, ale brudna ręka wypchnęła mi go

z powrotem.– A przepustka?– Przepustki nie będzie – odpowiedziano lakonicznie.– Dlaczego?– Daj kawałeczek chleba, to wydam przepustkę.– Pan chyba zwariował! Skąd wziąć chleb! – podniosłam głos.– No daj, chociaż maluteńki – zaskomlił wartownik.– Niech pan natychmiast wyda przepustkę, bo powiem dyrektorowi – włączyła się ostro

Irina.Z okienka wysunęła się rozkudłana głowa i zerknęła krzywo na Irinę, a po chwili wyleciała

stamtąd przepustka.Irina nie zabawiła długo w dyrektorskim gabinecie. Wyszedłszy oznajmiła:– Wszystko w porządku. Dyrektor nie ma nic przeciwko temu.Patrzyłam na nią, jak cielę na malowane wrota.– Co się z panią dzieje?– Nic… Powiedziała pani, że dyrektor nie ma nic przeciw…?– Tak powiedziałam.Zaczęłam płakać.– Niechże pani przestanie – powiedziała, biorąc mnie pod rękę. – Chodźmy!Wyszłyśmy na ulicę.– Wszystkie eszelony idą teraz na południe – powiedziała. – Pojedziemy pewnie na Kaukaz,

będziemy wygrzewać się na słońcu i jeść owoce.– Jeść owoce? – zapytałam z niedowierzaniem.To przerastało moją wyobraźnię. Nie docierało do mnie, że gdzieś na świecie istnieją

owoce, że można je wziąć do ręki, wdychać ich zapach, a nawet jeść. Wyraziłam zatem trzeźweprzypuszczenie:

– Z pewnością jest tam także dużo kotów i psów.– Na pewno! Namarynujemy ich sobie całą beczkę! – podchwyciła Irina i z entuzjazmem

zaczęła pleść o kotach.Rozstałyśmy się dogadane, że jutro po nią wstąpię i że ruszymy razem do instytutu po

dokładniejsze wiadomości, jako że data ewakuacji wciąż jeszcze nie była nam znana.

27 LUTEGO– Eureka! – zakrzyknął Dima z błyskiem w oku i z palcem wskazującym uniesionym w górę.

– Zażądam od Nikołaja Aleksandrowicza zwrotu kaszy, którą wziął ode mnie na przechowanie!– Coś ty? Skąd on ją weźmie? – wtrąciłam się.– Obiecał zwrócić, kiedy tylko zechcę.Wzruszyłam ramionami.– Chcę zobaczyć, jaką zrobi minę – uśmiechnął się jadowicie.Zrozumiałam, że zależy mu na upokorzeniu N.A., że łaknie zemsty za rozziew, jaki powstał

między nami; wciąż nie mógł mu tego darować.Chciałam zaprotestować, lecz Dima zmył się błyskawicznie. Wrócił niebawem razem z N.A.

Stanęli obaj na środku naszego pokoju.– Pozwoliłem sobie niepokoić pana w związku ze sprawą… Chcę pana prosić o zwrot

kaszy. Właśnie teraz jest mi niezbędna – Dima cedził słowa powoli i dobitnie.Spojrzałam na niego i przeraziłam się. Był śmiertelnie blady. Usta i palce dygotały mu jak

w febrze. Pobladł również N.A. Na jego twarzy zastygł wyraz zaskoczenia i zakłopotania.– Nie mogę… my… zjedliśmy ją.– Przecież pan się zobowiązał.– Tak… ale jej nie mam… zjedliśmy ją – powtórzył N.A., nie patrząc na nas; odwrócił się

i szybko wyszedł.To była potworna, poniżająca nas wszystkich scena. Byłam wściekła na siebie, że nie

próbowałam pohamować Dimy. Otworzyłam usta, żeby go zwymyślać, i zamknęłam je bezsłowa. Siedział, kryjąc twarz w dłoniach, ramiona mu drżały.

28 LUTEGOIrina mieszka przy ulicy Majakowskiego, w dużej i ładnej kamienicy. Podwórze zalane

nieczystościami. Wąziutka ścieżka zawiodła mnie do drzwi wejściowych. Drzwi do mieszkaniabyły otwarte na oścież. W korytarzu cicho. Odgłos moich kroków toczył się przede mną jakkręgielna kula.

Irina siedziała w kucki przed burżujką i coś pichciła. Przez plecy i pierś miała przerzuconąwielką baranią skórę, całą w gęstych czarnych kędziorach, w kilku miejscach przewiązanąsznurkiem.

– Nigdy jej nie zdejmuję. Przyrosła do mnie prawie – oświadczyła, zauważywszy, iżprzyglądam jej się bacznie.

– Pełny efekt mogłaby pani uzyskać za pomocą kota.– Miałam kota, ale go zjadłam.– Co pani gotuje?– Kisiel z kleju stolarskiego.Kisiel był gotów, więc zabrała się do jedzenia. Ze mną się, rzecz jasna, nie podzieliła. Od

dawna już zarzuciliśmy obyczaj częstowania kogokolwiek czymkolwiek.– Czemuż to u pani tak cicho? – zagadnęłam, żeby odwrócić swoją uwagę od jedzenia.– Jedni powyjeżdżali, inni poumierali. Leżą w każdym pokoju.– Kto?

– Umarlaki.– Czemu ich nie zabierają?– A niby kto? Mówiłam administratorowi, a on na to, że mogą sobie jeszcze poleżeć, bo jest

zimno i smrodu nie będzie.– Więc jest pani sama w calutkim mieszkaniu?– Przy końcu korytarza mieszka taki jeden. Co noc dobiera się do moich drzwi. Pewnie chce

mnie zjeść… Śpię z nożem – wyciągnęła spod poduszki i zademonstrowała mi wielki kuchennymajcher.

Poszłyśmy do instytutu, lecz nie zastałyśmy tam prawie nikogo, a ci, co byli, niczego niewiedzieli.

1 MARCAPo tej ohydnej awanturze o kaszę, Dima i N.A nie rozmawiają ze sobą i nie wymieniają

ukłonów.2 MARCACodziennie chodzę z Iriną do instytutu, bo boimy się przegapić datę odjazdu. Ale wciąż

jeszcze nic nie wiadomo.9 MARCAWpadłam na Moskiewską po jakieś rzeczy na drogę. Przespacerowałam się po pustych już

pokojach i zadumałam się nad swoim życiem. Spędziłam je tutaj. Prawie całe. I już nie wrócę!Musnęłam wzrokiem półkę z książkami: Bagricki, Mandelsztam, Pasternak…Wzięłam pierwszy z brzegu tomik i przerzuciłam strony. Pod moimi palcami zatrzepotały

znajome wiersze. Ale teraz budziły we mnie tylko irytację, nic więcej. Zatrzasnęłam książkę,aby je zmusić do milczenia. Skądś posypały się fotografie. Ułożyły się przede mną w wachlarz.Wyzierające z nich twarze wydały mi się obce. Czyżbym to była ja, a to Dima? Czyrzeczywiście mieliśmy aż tak nabite i zadowolone z siebie pyski, aż tak beztroskie czoła i ufneoczy? Zjeżyłam się wewnętrznie. Przepadło. My teraźniejsi i my dawni nie zrozumiemy się jużnigdy.

Wyszłam. Fotografie zostały na podłodze.10 MARCAPrzed wizytą w instytucie wstąpiłyśmy do jadłodajni. Byłyśmy jedynymi gośćmi. Z kartek

żywnościowych wyrwano nam numerki na olej i kaszę. Dwuwymiarowa, widmowa kelnerkapodała nam obiad, po czym omiotła nas melancholijnym i zdumionym wzrokiem.

Obiad składał się z dwóch dań: zupy i zrazów z makucha. Zupę, czyli mętną, ciepłą ciecz –wypiłyśmy z przyjemnością. Natomiast zrazów nie dojadłyśmy, niestety. Zawierały zbyt dużo(pół na pół) piachu.

15 MARCANakupowaliśmy mnóstwo farb do tkanin. Na wsi będziemy je zamieniać na jedzenie.25 MARCAW nocy tęgi mróz utrzymuje się jak dawniej, ale w ciągu dnia słabnie i upuszcza na trotuar

sople lodu. Martwi nas to, bo jeśli Ładoga roztaje – ewakuacja zostanie wstrzymana.28 MARCA

Wszystkie półki w sklepach obuwniczych są zawalone kaloszami. Uradowana, kupiłamcztery pary. Ale moja radość trwała niedługo. Okazało się, że wszystkie są na lewą nogę.Poprosiłam sprzedawczynię o wymianę.

– Czyż pani nie widzi, że wszystkie są takie same? – spławiła mnie z lodowatą pogardą.– Wszystkie? – powiodłam zdumionym wzrokiem po półkach, na których połyskiwały

czarnym glansem sterty kaloszy; istotnie, wszystkie były lewe. – Ale skoro są wybrakowane, topowinny być również przecenione – zauważyłam nieśmiało.

Sprzedawczyni nie zaszczyciła mnie odpowiedzią. Nie pozostało mi zatem nic innego, jakwynieść się razem ze swoim wspaniałym nabytkiem. Zawsze to jednak kalosze. I to dobrekalosze. Ostatecznie, jeśli na prawej nodze będą uwierały, można je będzie nosić bez butów, nawełniane skarpetki – rozważałam, wlokąc się w stronę domu. Troszkę się bałam, co na to powieDima.

Obejrzawszy je, długo milczał; był najwyraźniej oszołomiony. Potem wypowiedział się dośćchaotycznie:

– Owwwszemmm. Niezaprzeczalnie. Są to, ogólnie rzecz biorąc, kalosze…Uznałam zatem, że zaaprobował mój sprawunek.29 MARCADziś dowiedziałyśmy się w instytucie, że odprawę eszelonu wyznaczono na godzinę szóstą

wieczorem. Pozostały nam cztery godziny.– Lećmy do sklepu i zjedzmy chleb do końca marca – zawołała Irina.Zjadłam swoją porcję przy ladzie, po czym popędziłam do domu.Uwijaliśmy się gorączkowo i bezładnie, upychając rzeczy w workach byle jak, w strachu, że

się spóźnimy. Mieliśmy dotrzeć piechotą na Dworzec Fiński.Ubrałam się w rajtuzy, które wyjęłam z należącej do Gali szafy, stojącej w naszym pokoju

(nie mogłam przecież jechać z gołymi kolanami!). Wciągając je, przypomniałam sobie, jak to –całkiem przecież niedawno – oburzałam się na Dimę, gdy przywłaszczył sobie cudze spodnie.A teraz robię dokładnie to samo. Widać pojęcie uczciwości stało się dla nas wytartym frazesem.

W końcu wyszliśmy. Wyszliśmy jak świnie: chyłkiem, bez pożegnania i do tego zostawiliśmypokój skotłowany i brudny jak chlew.

Całe niebo było zasnute chmurami. Za nimi błąkało się słońce w poszukiwaniu wyjścia.Znalazłszy je – zalewało ulice potokami jaskrawego światła. Śnieg ustępował. Sanki grzęzły.Czasem się przewracały, wówczas cały nasz „pchli dobytek” rozlatywał się po jezdni.Biegaliśmy wokół niego, złoszcząc się i oskarżając wzajemnie. Wreszcie, cali zziajani,dotarliśmy do dworca. Irina już tam była.

– Chodźcie szybciej. Zaraz będą karmić – popędziła nas wzburzonym głosem.Dano nam chleba i po dwie chochle kaszy jaglanej, kraszonej olejem. Dima, z talerzem

w obu rękach, biegał pomiędzy stolikami, szukając miejsca siedzącego. Był straszliwie przejęty,całą twarz miał w sinych plamach. Odstąpiłam mu krzesło, a sama jadłam, stojąc. Skończyliśmykaszę, po czym skrupulatnie wylizaliśmy talerze.

Kolejne karmienie ma się odbyć dopiero po drugiej stronie Ładogi.30 MARCA

O pierwszej w nocy eszelon wreszcie ruszył. Szedł wolno i zatrzymywał się co chwila. Poobu stronach toru poniewierały się trupy. Patrzyliśmy na nie najzupełniej obojętnie.Wiedzieliśmy, że podróż będzie trudna, byliśmy zatem gotowi na wszystko.

Nagle zatrzęsło nami nielicho i już leżeliśmy na podłodze, przyduszeni bagażami, któresypnęły się z górnych półek. Pociąg stanął. Poszły słuchy, że wyskoczył z szyn.

– Masz ci los! – jęknął Dima i urwał.Pojęliśmy go w lot, jak każde z nas myślał o tym samym: „Kiedy – wobec tego – nas znowu

nakarmią?”.Czas płynął wolno. Zaczęłam liczyć sekundy, żeby nie myśleć o niczym. Minęły trzy godziny.

Wciąż stoimy. Wokół nie widać nic prócz śniegu. W wagonie cisza. Wszyscy milczą. Oczyprzymknięte: ni to uśpieni, ni martwi. Udręczeni nie wiedzą, czy długo jeszcze trzeba będziestać. Raptem wagon łagodnie się przechylił i wszystkie przedmioty wokół mnie zawirowaływ dzikim pląsie. Wylękniona chwyciłam Irinę za rękę.

– Słabo pani? – zapytała. – Mam trochę spirytusu.Wszyscy wypiliśmy po łyczku. Poczułam się lepiej. Wdałam się w handel zamienny z jakąś

babinką: za rondel dostałam 250 gramów chleba. Dla nas czworga to niewiele.– Jeśli nawet podstawią inne wagony, tak czy owak nie damy rady przesiąść się do nich –

zakrakał posępnie Dima.Minęły dalsze dwie godziny. Przestaliśmy się martwić i pogodziliśmy się z losem.Nagle ciszę przerwał dziki hałas. Do wagonu wpadły dorodne i wesolutkie jak czorty

chłopaki. W osłupieniu gapiliśmy się na ich pucułowate twarze. Pozgarniali nas, razemz naszymi manatkami, na ręce, jak dzieci, i poprzenosili do innego pociągu. Wszystko przestałobyć straszne, a w każdym razie nie było już tak straszne, jak przypuszczaliśmy.

Pociąg ruszył.O północy przybyliśmy nad jezioro Ładoga, gdzie czekał na nas trzydziestostopniowy mróz.

Na niebie – niczym srebrna patelnia pełna sadzonych jaj – wisiał księżyc. Otaczała gosrebrzysta poświata. Ludzie siedzieli na swoich tobołkach pod gołym niebem. Tkwili tu od kilkudni. Mniej wytrzymałych układano w sągi. Nad jeziorem krążyły niemieckie samoloty.Zenitówki grzechotały i stebnowały niebo złotymi ściegami.

Gdzieś na brzegu wybuchł pożar i błyskawicznie zabarwił niebo na czerwono. Zwartakolumna wypchanych ludźmi ciężarówek mknęła ku przeciwległej stronie jeziora. Wracałaz żywnością. Doprowadzeni do ostateczności, zziębnięci, zagłodzeni ludzie szturmowalisamochody i wśród wściekłych wrzasków i złorzeczeń spychali się i ściągali nawzajemz platform. Ustanowienie jakiegoś porządku było zupełnie niemożliwe.

My również rzucaliśmy się na ciężarówki, ale bezskutecznie: wypychano nas, odpadaliśmy.– Trzeba puścić w ruch spirytus – szepnęła mi Irina.Wsunęliśmy szoferowi 200 gramów, on zaś pomógł nam zdobyć miejsca. Ludzie długo

jeszcze szamotali się, krzyczeli i biegali wkoło. W końcu wóz ruszył. Za nim z wielkim rykiempognał wiatr.

Przyglądałam się oblanym zielonkawym księżycowym światłem twarzom sąsiadów,martwym jak alabastrowe maski, aż zdawało się wątpliwe, że kołacze się w nich jeszcze życie.

Również po drugiej stronie jeziora ludzie biwakowali pod gołym niebem. I tak samoukładano w sągi tych, których opuściła siła woli.

Nakarmiono nas kaszą na sypko, ze słoniną. Nażarliśmy się do przesytu. Brzuchy namrozdęło, mdliło nas i do tego trzęśliśmy się z zimna. Cwane małolaty sprzedawały gorącą wodę,po 50 rubli za szklankę. Przedsiębiorczy ludzie nie tracą przytomności umysłu chyba nawetw piekle.

Dima położył się na walizkach. Nos miał zbielały, nogi spuchnięte jak kłody. Lena płakała –miała mokro. Wskazano mi jakiś domek, gdzie mogłabym zmienić pieluszki. Okazało się, że jestnabity do oporu. Wiele osób siedziało bądź leżało na podłodze i kiedy przestąpiłam próg, odrazu nadepnęłam na czyjeś ręce i nogi. Wewnątrz było zimno.

– Ostrożniej! – warknęło kilka głosów.– Muszę przewinąć dziecko! – powiedziałam w ciemność.Ktoś się przesunął. Położyłam Lenę na podłodze i, klękając obok niej, przygwoździłam

kolanem torebkę. I niemal natychmiast poczułam, że mi ją wyciągnięto.– A niech to diabli! – zaklęłam.W torebce były pieniądze, dowód osobisty, dyplom i kartki żywnościowe na jutro. Szkoda

mi było tylko kartek. Na szczęście okazały się niepotrzebne.Po dwóch godzinach podstawiono pociąg towarowy przewidziany dla sierot z domów

dziecka.Dzieci szły w milczeniu, zataczały się przy podmuchach wiatru i trwożnie popatrywały

w niebo. Załadowano je. Pozostały trzy wolne wagony, do których miały wsiąść rodzinyz dziećmi. Zaczęła się powszechna bijatyka: bezdzietni natarli ławą, lecz kolejarze heroiczniebronili wszystkich wejść. Po monstrualnych przepychankach udało się nam przedrzeć w pobliżepociągu i po okazaniu biletu w postaci Leny – wbić do wagonu.

W wagonie, przepełnionym ponad wszelką miarę, wrzało i bulgotało – wymysły,przekleństwa, nawoływania, krzyki, płacz. A nad tym wszystkim unosił się straszliwy fetor.W dodatku pomieszały się bagaże i niczego nie można było znaleźć.

– Gdzieś ty podziała walizkę, cholerna idiotko? – darł się Dima, wspiąwszy się na jakiśtobół.

Górował nad wszystkimi, rozkudłany, złachmaniony, straszny.– Wszystko się znajdzie. Nie przejmuj się – odkrzyknęłam pocieszająco.I rzeczywiście, kiedy eszelon ruszył, wszystko się powoli utrzęsło. Zrobiło się przestronniej.

Na środku stała burżujka. Ktoś rozpalił w niej ogień. Zrobiło się cieplej.2 KWIETNIAJedziemy wolno. Często stajemy na bocznicach. Zdarza się, że przez dłuższy czas musimy się

obywać bez jedzenia. Karmią nas manną na gęsto oraz zupą z manny. Niekiedy trafiają sięw nich duże, niedogotowane kluchy, z czego zawsze bardzo się cieszymy. Do punktów żywieniadocieramy zazwyczaj w nocy. Po obiad chodzimy we dwie, z Iriną. Nieobeznane z terenem,błąkamy się wśród torów i zaciemnionych zabudowań dworcowych. Dygoczemy z zimna. Dimaczeka na nas niecierpliwie i zadręcza się podejrzeniami. Roi mu się, że zjem jego porcję. Wciążskarży się na mnie sąsiadom, zmyśla i bajdurzy.

5 KWIETNIANasi wagonowi sąsiedzi stanowią jednorodną miazgę. Wszyscy wyglądają tak samo –

i starcy, i dzieci. Wyróżnia się tylko pewna para – chłopak i dziewczyna. Dwa okazy zdrowiao rumianych policzkach.

Szybko się zwąchali i trzymają się razem. Chłopak bez przerwy paple. Słowa wyskakująz jego ust jak z kulomiotu, potykają się o siebie i powstaje z tego galimatias, w którym niesposób się połapać. Ale dziewczyna najwyraźniej świetnie go rozumie, bo odrzucając głowęw tył, rozsypuje po wagonie perlisty chichot. Do spółki robią niezłe zamieszanie.

– Nie wygląda mi pan jakoś na zagłodzonego – strzyknął jadem Dima.– Bo wcale nie głodowałem – oznajmił chłopak otwarcie, po czym dodał tonem

gawędziarskim: – Mój ojciec pracuje w zaopatrzeniu. W czasie blokady odżywialiśmy sięlepiej niż przed wojną. Mieliśmy wszystko.

– Po cóż więc pan się ewakuuje?– Nudno mi w Leningradzie. Nie ma z kim pośmiać się, potańczyć. Jadę do matki, do Soczi.

Matka pracuje tam w sanatorium jako dietetyk.– No cóż, tam również będzie panu nie najgorzej – sarkastycznie zauważył Dima, po czym

zwrócił się do dziewczyny: – A pani?Ona także ochoczo udzieliła informacji:– Pracuję nad Ładogą w dziale zaopatrzenia. Masło i czekoladę jadaliśmy skrzynkami! –

i z nutką chełpliwości w głosie dodała: – Chyba przed wojną czegoś takiego nawet niewidziałam.

Czułam, że narasta we mnie furia. Czy ta parka nie rozumie, jakim nietaktem jest chwaleniesię złodziejskim dobrobytem, zwłaszcza przed tymi, których się okradało. Spojrzałam dokoła.Nikt spośród słuchających nawet nie drgnął. Uznano widać, iż jest to zjawisko całkiemnaturalne.

7 KWIETNIADziś, podczas postoju na jakiejś małej stacyjce, ujrzeliśmy czarnego, niedużego pieska,

który przyjaźnie machał puszystym ogonkiem.– Żywy pies! Prawdziwy pies! – krzyczeliśmy z zachwytem, wychylając się z wagonu.Każdy chciał na niego popatrzeć. To był zwyczajny kundel, lecz nam wydawał się postacią

z bajki, istotą mitologiczną.10 KWIETNIAPojawiła się żywność: mleko, kartofle, jajka. Dostajemy ją w zamian za odzież, barwniki.

Farby biorą chętnie. Nie brakuje nam niczego.11 KWIETNIALudzie powariowali. Nieustannie jedzą i nieustannie się wypróżniają. Ta druga czynność jest

wielce kłopotliwa. Ustępu nie ma. Jeśli zatem ktoś zgłosi „zapotrzebowanie”, to w realizacjibierze udział zazwyczaj cała społeczność wagonu. Przebiega to następująco: wspólnymi siłamiotwiera się drzwi, po czym „petent” ściąga spodnie i wypina sempiternę na wiatr. Kilka osóbtrzyma go za ręce i pod pachy.

Kto może – czeka na przystanek. Wówczas wszyscy wyłazimy z pociągu i kucamy rządkiem

– kobiety, mężczyźni, dzieci – przy swoich wagonach.Ludność miejscowa tłoczy się w pobliżu i przypatruje się nam ze zgorszeniem. Czasem ktoś

westchnie:– To są leningradczycy, nasza kultura, nasza chluba.A nam jest wszystko jedno. Nie znamy ani wstydu, ani żadnych innych uczuć. Podjedliśmy

sobie solidnie, teraz więc miło jest opróżnić brzuch, aby móc napchać go na nowo.15 KWIETNIAMimo obfitości jedzenia, ludzie szybko się wykańczają. Wiele osób zapadło na krwawą

biegunkę. Niektórzy robią pod siebie i roztaczają wokół smród nie do zniesienia. Kiedy siędomagamy, żeby zabrano ciężko chorych, lekarze tylko rozkładają ręce: wszystkie szpitalezapchane są po brzegi leningradczykami z poprzednich eszelonów. Więc chorzy jadą razemz nami, dopóki nie umrą. Wówczas wyrzucamy ich w biegu.

16 KWIETNIATeraz już prawie zawsze jedziemy przy otwartych drzwiach. Zagląda do nas ranek i owiewa

wszystkich ciepłym tchnieniem. Zaczynamy nasze życie codzienne: kłótnie, wyzwiska,obżarstwo, biegunka.

Potem znowu noc… Wjeżdżamy w nią jak w mroczny tunel, pełen tajemniczych szmerówi lęków. Wszyscy czujemy się okropnie i chcemy, aby jak najszybciej zaczęło świtać.

Przełożyła z języka rosyjskiegoElwira Milewska-Zonn

OLGA BERGHOLC urodziła się 16 maja 1910 w Sankt Petersburgu, zmarła 13listopada 1975 w tym samym mieście – Leningradzie. Debiutowała w 1924 roku – jej pierwszywiersz zamieściła zakładowa gazetka w fabryce, w której jej ojciec Fiodor Bergholc prowadziłambulatorium. Rok później dołączyła do grupy poetyckiej „Smiena”, gdzie poznała swojegoprzyszłego męża, również poetę, Borysa Korniłowa; miała z nim jedną córkę, Irinę. Ichmałżeństwo nie trwało jednak długo, już na początku 1932 roku powtórnie wyszła za mąż zakolegę z uniwersytetu, Nikołaja (Kolę) Mołczanowa – późniejszego literaturoznawcęi dziennikarza. W tym samym roku przyszła na świat ich córka Maja (zmarła w 1933; córkaz pierwszego małżeństwa, Irina, zmarła trzy lata później).

W latach 30. Olga Bergholc pracowała jako dziennikarka w gazetach leningradzkich,w 1934 roku wyszedł jej pierwszy tomik poezji. W tym samym czasie została członkiemsowieckiego Związku Pisarzy. W okresie Wielkiej Czystki jej pierwszy mąż został uznany za„wroga ludu” i w 1937 roku rozstrzelany, a jej znajomość z innymi represjonowanymiintelektualistami spowodowała, że została fałszywie oskarżona o działalność kontrrewolucyjnąi w grudniu 1938 aresztowana. W więzieniu straciła kolejną ciążę; wyszła na wolność 3 lipca1939. Po uwolnieniu, zaczęła prowadzić dziennik.

Wkrótce po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej w czerwcu 1941, zaczęła pracęw redakcji literackiej leningradzkiego radia, które było wówczas jedyną rozrywką, a częstotakże jedynym łącznikiem zamarzających w mieszkaniach ludzi ze światem żywych. Cichy głosOlgi Bergholc stał się dla mieszkańców Leningradu dźwiękiem nadziei na przetrwanie –„głosem oblężonego miasta”.

Zamieszczone tu fragmenty dziennika, który pisała nieregularnie do 1949 roku, podajemy zaksiążką Olga. Zaprietnyj dniewnik (Sankt Pietierburg 2010).

ZAKAZANY DZIENNIKOLGA BERGHOLC

4 CZERWCA 1941Należę do istot z rzędu marniejszych. Powieść mam już wymyśloną i – okropność – brak mi

chęci do pisania. No nie, może napiszę jednak choć parę akapitów?W głowie mam pomysły zarobkowe. Trzeba je tylko zrealizować. Potrzebuję pieniędzy.

Przydałoby się wystroić, dobrze zjeść – bo kiedy w końcu rozkwitnę, mam już przecież 31 lat?!Wszystko przemyślałam – zajmę się w końcu sobą, swoim zdrowiem, wyglądem. Mam ku temunajlepsze warunki, a jestem chuda jak szczapa.

To wszystko przez mój bałaganiarski styl życia i zaniedbywanie siebie. Mogłabym miećpiękne ramiona, a teraz sterczą mi kości, jeszcze parę lat i nic im już nie pomoże. I tak zewszystkim. Chciałabym w końcu rozkwitnąć, pokazać się w pełnej krasie chociaż nanajbliższych pięć–siedem lat, później przecież nadejdzie starość, zmarszczki i nikt na mnienawet nie spojrzy. I na ch… będą mi te wszystkie sukienki i futra…

Och, jak przeraźliwie mało zostało mi czasu na życie pełną gębą; dotąd mi się to nie udało.A co z dziećmi? Przydałoby się też jeszcze mieć dzieci. Do tego czasu powinnam napisaćpowieść, zabezpieczyć się materialnie…

A nad tym wszystkim rozpościera się coraz bardziej realna, wręcz nieuchronna groźbawojny: wszechobecnego zabójstwa, utraty Koli (nie wiem dlaczego, ale mam pewność, że zginiena wojnie), utraty reszty moich bliskich. I, co oczywiste, wraz z wojną skończy się moje,własne, osobiste życie. […] Tak czy inaczej – niewiele życia nam zostało. Trzeba mu nadaćszybszy rytm. Trzeba zdążyć utrwalić co się da z naszego dotychczasowego losu. Trzeba zdążyćnacieszyć się sobą, posmakować natury, sztuki i ludzi…

Nie zdążymy, Boże mój, nie zdążymy!Poczucie tymczasowości nęka mnie jak nigdy dotąd. Poczucie niebywałego, zbliżającego się

nieuchronnie nieszczęścia, katastrofy, po której nie będzie już nic.[…]22 CZERWCAGodzina czternasta. WOJNA!2 WRZEŚNIAMojego tatę wezwano dziś o godzinie dwunastej do Zarządu NKWD i nakazano mu do szóstej

po południu opuścić Leningrad.[3] Tata – chirurg wojskowy, który uczciwie odsłużył 24 lata dlawładzy sowieckiej – mimo swojego starczego zrzędzenia szczerze kocha Rosję i jestczłowiekiem rosyjskim do szpiku kości. Absolutnie nic na niego nie mają i na pewno nie znajdą.Widocznie NKWD nie spodobało się jego nazwisko – piszę to bez cienia ironii.

Na stare lata człowiekowi, który, najsumienniej jak potrafił, leczył ludzi i jest im potrzebny

właśnie w tym momencie, plują w twarz i wyganiają nie wiadomo dokąd z miasta, w którym sięurodził. Nazywając rzecz po imieniu – wysyłają na pewną śmierć. „Opuścić Leningrad!” Jakżego opuścić, kiedy miasto jest otoczone, a wszystkie drogi są już odcięte! […]

Znów bardzo się postarzałam w ciągu tego jednego dnia.Okropnie mi wstyd spojrzeć ojcu prosto w oczy. Dlaczego go tak traktują, za co? To my, my

wszyscy jesteśmy temu winni.Teraz – siedzę i czekam ze struchlałym sercem. Chodorenko[4] obiecał zadzwonić

w sprawie ojca do Gruszki (szefa milicji, idioty), a zaraz potem do mnie – żeby powiedzieć,jaki jest wynik ich rozmowy. Nie zadzwonił. To znaczy, że jutro pożegnam się z tatą. Zobaczę goprawdopodobnie po raz ostatni. Zginiemy wszyscy – bez wątpienia. Tego rodzaju historie tooznaki absolutnego zagubienia najwyższych władz.

Ale cóż ja mogę dla niego zrobić?! Nic nie przychodzi mi do głowy!…5 WRZEŚNIAJutro ojciec idzie do prokuratora – zapadnie decyzja o jego losie. Pobiegłam do towarzysza

Kapustina[5] – upokorzenie mieszało się z uczuciem niepokoju z samego dna duszy.Całe życie zabiegałam o Szczęście Ludzkości, troszczyłam się o Dobro Ojczyzny, a mój

Kolka chodził w dziurawych skarpetkach, na matkę krzyczałam i o nikogo, o nikogo z moichbliskich nie dbałam tak, jak należało. Nie okazałam im wystarczająco dużo ciepła, pławiąc sięwe własnej próżności i samozadowoleniu…

Leningradzie, ja nie chcę umierać, nie dziś:Jeszcze mam dokąd dzwonić i mam dokąd iść –Leningradzie, mam jeszcze ten adres, gdzie ktoś,Kto zmarł dawno, wciąż czeka i brzmi jego głos…[6]W czasie tych trzech dni, wypełnionych bieganiną wokół spraw ojca, bardzo się zbliżyłam

(jak mi się zdaje) z Jaszą Babuszkinem[7] i Jurą Makogonienko[8]. Och, jak niewiele jest czasu,by beztrosko poflirtować z Jurą, bo przecież już wymieniamy ukradkiem spojrzenia i nagle czujędawny, odurzający dreszczyk i zanurzam się w skrzącą otchłań…

Znam to: flirt, łaskotanie w sercu, nic więcej. Jest cudny, ale gdzie mu do Kolki?! Chociażnie przeczę, bardzo mi się podoba.

Miasto ostrzeliwała dziś artyleria, na Głazowej rozniosło trzy domy. Dowiedziałam sięo tym dopiero wieczorem. Śmierć jest tak blisko, tuż za tamtymi domami. […]

8-9 WRZEŚNIANocą 7 września spadły na Leningrad pierwsze bomby – na Charkowskiej. W tym czasie

(o 23.25) byliśmy u mnie – ja, Jasza, Jura M. i Kola. Potem piliśmy szampana i Jura pocałowałmnie w opuszek wskazującego palca usmarowany szminką.

Wczoraj zakradliśmy się z Jurą do fonoteki, słuchaliśmy cudownych płyt. Kątem okawidziałam, jak na mnie patrzył, tak… czule i tkliwie.

Dziś, o 22.45, był nalot na Leningrad, słyszałam, jak wyją bomby – było to okropne, wręczprzerażające. Przez całe dwie godziny alarmu przeciwlotniczego trzęsły mi się nogi, momentamizamierało serce, choć na zewnątrz wydawałam się spokojna. Świadomie nie bałam się niczego,a jednak nogi drżały, brr…

Po zakończeniu alarmu (bomby spadały z paraliżującym śmiertelnym wyciem!) zadzwoniłamdo Domu Radia[9], Jura rozmawiał ze mną… uprzejmie.

Chcę zdążyć. Daj mi, Boże, jeszcze tę jedną radość – prawdziwą i przewyższającą każdyinny triumf, pozwól mi zobaczyć go spragnionego mnie, w szaleństwie i szczęściu. O takniewiele Cię proszę, zanim nadejdzie wyjąca śmierć. Nie proszę Cię o Kolę, dlatego żezginiemy razem – ja w bramie, on na dachu. Przecież nie kryjemy się w schronach, kiedy wyjąbomby. […]

Wiem, że Jura jest kaprysem, moją samoobroną, odwróceniem uwagi, tylko tyle.12 WRZEŚNIAZa kwadrans dziewiąta, zaraz przylecą Niemcy. Mimo że mija już piąty dzień bombardowań,

nie mogę się uwolnić od nieustannego, namacalnego wręcz uczucia strachu. Serce mi staje, nogidrżą, ręce lodowacieją. To nie tylko przeraża, ale tak poniża.

Na dodatek wszystko to zostawia ślady na mojej twarzy! Jura dziś powiedział: „Jak się panizmieniła w ciągu ostatnich dni”. Żartuję, kokietuję, udaję, że się złoszczę, ale widzę, że patrząna mnie z politowaniem. To też mnie drażni, bo chcę jak najlepiej wypaść w oczach Jury. Mójwizerunek ratuje to, że piszę ostatnio niezłe (jak na czas wojny) wiersze, które mu się podobają.On i Jaszka okazują mi tak wiele współczucia i dziś chyba ich uraziłam, oświadczając, że niepotrzebuję takiego wsparcia.

Zdaję sobie przecież sprawę – jestem przygotowana na koniec. Bomba zaczęła już we mnietykać. Nie, nie − jakże to tak? Jak można obrzucać bezbronnych ludzi eksplodującym żelastwem,które na domiar złego najpierw wyje, żeby każdy myślał: „Uderzy we mnie” – i umierałzawczasu. Umarłeś − a bomba spadła obok. Ale za chwilę znów zaczyna wyć i znów umierasz,i znów łapiesz oddech − zmartwychwstajesz, by umierać na nowo. Ile razy jeszcze? Proszę,zabijcie mnie, ale nie straszcie, nie wolno wam straszyć mnie tym przeklętym wyciem, nieszydźcie ze mnie. Zabijcie po cichu! Zabijcie od razu, a nie po troszeczku, co parę godzin…Boże mój!

Dzisiaj o wpół do dziesiątej, kiedy zaczynałam pisać, znów przylecieli Niemcy. Waliligdzieś bardzo daleko. Kładę się spać – a oni, być może, będą za godzinę? Za dziesięć minut?Nie odczepią się ode mnie. A przecież te naloty to nie wszystko! Najwyraźniej szykują cośstraszniejszego. Są blisko. Dziś na Palewskim pocisk spadł na kamienicę naprzeciwko naszegodomu, było wiele ofiar.

Czuję, jak powoli coś we mnie umiera. Gdy w końcu umrze − pewnie całkiem przestanę siębać. Jednak trzymam się. Dziś rano pisałam i powstał dobry wiersz, podczas gdy trwał alarm,ostrzał artyleryjski, bomby spadały gdzieś niedaleko… Przecież to nie jest normalne! Powinnamskryć się głęboko, łkać jak dziecko, błagać o litość. Najlepiej byłoby uśmiercić samą siebie.Ponieważ wszystko wokół okryte jest hańbą, „życie to ból, życie to strach, dlatego właśnieczłowiek jest nieszczęśliwy…”.[10] Hańba nas wszystkich i każdego z osobna. Naprzedmieściach robotniczych nie ma gdzie się schować przed bombami, nie ma dokąd uciec.Nazywa się to: „jesteśmy przygotowani do wojny”.

Swołocz, awanturnicy, bezlitosne dranie![…]

13 WRZEŚNIAOch, jak mi smutno, jaki dojmujący smutek mnie ogarnął. Już nie strach – to nawet byłoby do

zniesienia, ale smutek – głęboki, przygnębiający, przytłaczający. Jak żal po odejściu kogośbardzo bliskiego, z kim zostaliśmy rozłączeni bardzo dawno. […]

Dziś przez cały dzień trwał ostrzał artyleryjski, nawet teraz gdzieś walą, ale wygląda to nanaszych. O wpół do siódmej, kiedy siedziałam w rajkomie[11], w Pałac Pionierów trafił pociski odłamek wpadł do naszego pokoju, tłukąc szyby. […] Bomby spadły też na plac Nachimsona,to parę domów od nas.

Wczoraj nocowała u mnie Lusia, po tym jak w kamienicę naprzeciwko mojego rodzinnegodomu trafił pocisk i wyleciały w nim szyby. W tym domu się urodziłam, mieszkałam dodwudziestego roku życia, tu był Borys, tu urodziła się Irka. Teraz w niego strzelają.

I jakże tu uwolnić się od poczucia agonii? Umiera wszystko, co istniało dotąd, a przyszłośćnie istnieje. Wokoło śmierć. Głośna i wyjąca…

Na tym tle godne pożałowania działania władz i partii wywołują jedynie bolesny wstyd. Jakchoćby dzisiejsze zebranie. Racje chleba drastycznie zmniejszono, nafty również, i tylkopatrzeć, jak zacznie się głód, bo niedojadanie – ostre – już nam dokucza… Przecież ludziezaczną padać jak muchy! Jasne, miasto jest oblężone, ze wszystkimi tego konsekwencjami, alekto jest winien temu, że Leningrad znalazł się w okrążeniu? […]

Czyżbyśmy mieli zginąć? I czy ja się już poddałam? Bo jakże inaczej wytłumaczyć ten mójuległy smutek? Podobnie jak ja poddają się tysiące leningradczyków. Ten smutek, toprzygnębiające znużenie zadomowiło się i w Koli, i – widzę po oczach – w Jaszce, i w wieluinnych… Może wynika to stąd, że właściwie jesteśmy pozbawieni możliwości stawaniaw obronie cudzej i własnej. Ja przecież pracuję jak wół, piszę wiersze i artykuły „kupokrzepieniu serc” i – co najdziwniejsze – robię to z głębi duszy, od serca – ale komu topomoże? Na tle realnej codzienności to wierutne kłamstwo.

Złożyłam skargę na administratora domu, który niedostatecznie stara się o zapewnieniebezpieczeństwa mieszkańcom, ale kim zastąpić tych Cyrulnikowów, Sołowiowów,Prokofiewów i innych, wszystkie te kadry wyhodowane przez ostatnie lata, podczas gdy taklekkomyślnie likwidowano naprawdę wartościowych ludzi?

Lichość i bezsens jednostkowych starań – oto co dodatkowo demotywuje… Powiedzianonam: „Stwórzcie w kamienicach grupy wsparcia NKWD, żeby wyławiać plotkarzy i panikarzy”.Tym samym „przedsięwzięto środki”! Wszystko to ersatze, bo przecież wysoko postawioneosoby powinny najpierw zwrócić się do narodu i wyjaśnić co i jak. Ech! Ale mimo to nie wolnosię poddawać! Właściwie nie świadomość bliskości Niemców dokucza mi najbardziej, a naszewłasne bezhołowie, brak organizacji, nasza ojczysta hańba… Oto co zabija! Mimo wszystkoNiemców tu wpuścić nie wolno. Lepiej z nimi nie będzie – nikomu. Mówią, że dlatego właśniepowinnam pisać wiersze. Dobrze, i choć to diabelnie trudne – będę.

[…]17 WRZEŚNIASygnał alarmu przeciwlotniczego.Obecnie takich alarmów jest w ciągu dnia osiem–dziesięć i już nie za każdym razem

zbiegam na dół – inaczej w ogóle nie dałoby się pracować. A muszę napisać dla Jury reportażo kierownikach produkcji – o moich słuchaczach. Mój Wasiljew[12] umarł. Boże, to straszne,kiedy dowiadujesz się o śmierci znajomego ci człowieka. (Cisza, nie słychać nawet zenitówek –to dziwne.)

Niemcy przedwczoraj, okrążywszy Puszkin[13], znaleźli się pod Pułkowem. Przedwczorajzajęli też Strielną. A to już właściwie w granicach Leningradu. Partia rzuciła pomysł walkbarykadowych, w Domu Radia został utworzony oddział do obrony ich ulicy, którego dowódcązostał Jaszka. Ręce opadają w niemym oburzeniu – jak można było do tego wszystkiegodopuścić… (Na dużej wysokości lecą jakieś samoloty.)

Nawet nie dopuszczam myśli, że miasto może zostać zajęte. Że mogą zabić Kolę, Jurkę,Jaszkę. Że nie będę przychodzić do rozgłośni, cieszyć się na widok Jury i czuć radości z choćbynajmniejszych oznak jego zainteresowania mną, złościć się, że zwleka (czy dlatego, bo lubią sięz Kolą, czy po prostu do mnie nic nie czuje?). Że nie będzie – nagle nie będzie całego tegożycia. Tak dalece nie wierzę w żadne inne, że przez ostatnie dni jestem zupełnie spokojna:„Bzdura, nic złego nie może się stać”.

Ale to jedynie moja samoobrona, wiem to.Pierścień blokady wokół Leningradu niepowstrzymanie się zacieśnia. Cieszymy się jedynie,

że Niemcy zostali odepchnięci nieco od Pułkowa. Och, biada nam, biada. I jeszcze ten pomysłz walkami ulicznymi – to przecież zbrodnia, krew przelana daremnie, takim nieprzemyślanymdziałaniem już niczego się nie zmieni. A i walczyć ludzie nie będą chcieli, poza pojedynczymiszaleńcami i samobójcami…

Wygląda na to, że dzieje Leningradu (salwy zenitówek tuż-tuż, Niemiec nad moją głową –czy może zejść jeszcze niżej?) nieuchronnie zmierzają ku tragicznemu końcowi.

Dziś Kola zakopie moje dzienniki. Jednak zbyt wiele jest w tych zapiskach prawdy, mimocałej ich błahości. Jeśli przeżyję – przydadzą się, by zaświadczyć o prawdzie. O naszejbezgranicznej wierze w idee, o ofiarach w imię ich realizacji – i nawet wydawało się jużnarodowi, że owe idee się urzeczywistniły. O tym, jak potem polityka pożarła idee, mając jenadal na sztandarach, jak mijały lata w nieprawdopodobnym, zduszającym wszystko kłamstwie.[…]

Straszne kłamstwo przez lata rozdzierało wszystkich myślących ludzi, którzy pozostaliwierni ideom i widzieli, jak polityka w praktyce wszystko przeinacza. I nie mogli zrobićabsolutnie nic, nie mogli wystąpić przeciw tej polityce, pożerającej idee, i milczeli, i doznawalirozpaczliwych mąk, kiedy musieli podnosić rękę za usunięciem ludzi, co do niewinności którychmieli pewność. I łgali, okropnie łgali wbrew sobie, i bali się siebie nawzajem, i nie szczędzilisiebie, i podejmowali dzikie, szaleńcze próby, by odnaleźć w tym wszystkim sens. (Och, toNiemiec… Tak, strzelają do niego. Znów jest nad naszym domem, bardzo wysoko, ale na pewnonad nami… Cieniutki świst… bomba? Nie… Nie, nie bomba… To Niemiec – dlaczego go nieostrzeliwują? A może nasz? Nie słychać wybuchów…)

[…]Mogłabym mieszkać w Domu Radia, pracować i spać w solidnym schronie

przeciwbombowym, ale nie pójdę tam bez Koli – byłoby wstydem i kompromitacją porzucenie

najwierniejszego towarzysza w rozpadającym się domu i ratowanie siebie samej. A nie mogę gotam zabrać z powodu jego choroby, byłby dodatkowym ciężarem dla ludzi i bez tegodostatecznie wystraszonych. (Samolot ucichł.)

Będziemy mieszkać u mamy. Wstyd mi, że – pełniąc funkcję organizatora politycznegokamienicy – odchodzę stąd. Niech to diabli, jestem tu przecież absolutnie nieużyteczna, na stoprocent nieprzydatna, moja apteczka i cała reszta – to te same pozorowane działania i łgarstwo,co wszystko wokół. I nie potrafię się przyznać nawet do tej oczywistości – że opanował nasbezwład podporządkowania się negowanemu przez nas samych systemowi. […]

I z przesłania dla potomnych przed ukryciem dzienników nic nie wyszło. Czort cię wie,potomku, jaki będziesz… I nie dla ciebie wytężam ducha – och, jak czasem cię nienawidzę –a dla siebie, dla nas dzisiejszych: i tych zakłamanych, i tych bezmiernie szczerych, którzypragnąc życia, kochają je, służą mu – i mają wciąż nadzieję, że to życie da się jeszcze jakośpóźniej urządzić… Z jaką czułością troszczą się o mnie Jurka i Jasza, jak drży o mnie Nikołaj.Jak ja się boję o nich, jak pragnę dla nich życia, jak ich kocham: i Musię[14], i ojca, i mamę,i Miszkę[15], i moje zmarłe dzieci, i ludzi w ogóle – i chcę, żeby choć trochę mniej się męczyli.

Wskrześ mnie chociażby za to jeszcze!Pragnę swego dożyć –wskrześ mnie![16]Alarm jeszcze trwa, z rzadka coś huknie w oddali – jakby bomba albo działo. Teraz słychać

daleki pomruk samolotów. Po zakończeniu wojny trzeba zniszczyć wszystkie samoloty,wszystkie, żeby ludzie o nich mogli zapomnieć! Ale czy ci, którym sądzone jest przeżyć,wytrzymają? Wydaje się, jakby na dniach w mieście miało zdarzyć się coś strasznego.

Koniec alarmu.22 WRZEŚNIA, TRZY MIESIąCE WOJNY[…] Niemcy zajęli Kijów. Teraz organizują tam jakieś szmatławe władze. Nie wiem, czego

we mnie więcej − nienawiści do Niemców czy wściekłości i zabarwionej idiotyczną litością,dławiącej irytacji na nasze władze. Tak się obsrać! Prawie cała Ukraina jest w rękach Niemców− nasza stal, węgiel, nasi ludzie!… A może to właśnie ludzie zawiedli? Może ludzie stosowalijedynie grę pozorów?

Wszyscy ostatnimi laty zajmowaliśmy się przede wszystkim zachowywaniem pozorów. Byćmoże z tego powodu tak beznadziejnie się bijemy. Nie tylko dlatego, że mamy niewystarczającąilość środków technicznych (ale dlaczego, do diabła, niewystarczającą? – powinniśmy miećdość środków, skoro na ten cel nieustannie składaliśmy ofiary!), nie tylko dlatego, że jesteśmyniezorganizowani, wszędzie chaos i bezwład, wszędzie Szumiłowowie, Machanowowie[17],pomiot czystki lat 1937–38, ale i dlatego, że naród już na długo przed rozpoczęciem wojnyzmęczył się, przestał wierzyć, uznał, że nie ma o co walczyć.

Jakżeż ja się tego właśnie bałam! Ordynarne kłamstwo niszczyło mnie jako pisarkę,zakuwało w kajdany moją duszę, ale też widziałam, do czego ono prowadzi nas wszystkich. Jakrośnie przepaść między narodem a państwem, jak coraz bardziej i bardziej rzeczywistośćrozwarstwia się − na tę prawdziwą i na oficjalną.

Gdzieś z daleka słychać głuchą palbę artyleryjską.

Osiemnastego Niemcy ostrzeliwali miasto z dział dalekiego zasięgu – w centrum, niedalekood nas, było wiele ofiar i zburzonych domów. O tym się milczy, o tym się nie pisze, o tym niepozwolono mi wspomnieć (nawet „metaforycznie”) w moich wierszach. Dlaczego łżemy nawetw obliczu zagłady? O Leningradzie w ogóle pisze się i mówi na antenie radiowej tylkosystemem dozwolonych fraz, typu: „na przedpolu toczą się walki…”.

Dziewiętnastego o 15.40 było jak dotąd najsilniejsze bombardowanie miasta. Byłam akuratw TASS-ie[18], kiedy w sąsiednią kamienicę łupnęła wielka bomba. Szyby w oknach wyleciałyi przez dziury wdarły się do pokoju gęste, zielonożółte kłęby dymu. Nie wystraszyłam się wtedyzbytnio. Po pierwsze – byłam absolutnie pewna, że siedzę w bezpiecznym miejscu i we mnie nicnie może trafić, a po drugie – nie zdążyłam się przestraszyć, bo bomba uderzyła nagle.Najgorsze w śmierci jest oczekiwanie: spodziewanie się jej i strach. Bo jeśli dosięgnie cię bezostrzeżenia – jak się bać? Jednak do tej pory rozmyślam, dlaczego bomba spadła właśnie nadom pod numerem dwanaście, mogła przecież trafić parę metrów dalej, w kamienicę podczternastym, gdzie byłam ja… To znaczy, że mimo wszystko może dosięgnąć i mnie? To znaczy,że nic mnie przed tym nie uchroni? Niemożliwe!

Nie mogę precyzyjnie określić stanu swojego ducha z powodu przykrych dolegliwości: jużczwarty dzień męczy mnie ostra grypa, łamie mnie w kościach i mam dreszcze, a do tegow schronie rozbiłam sobie głowę. Dlatego trudno mi rozpoznać, czy moje samopoczucie jestefektem zdarzeń wojennych, czy też skutkiem prozaicznej choroby. […]

Trzeba oderwać się od spraw przyziemnych, pogodzić się z tym, co ci pisane, a na raziecieszyć się każdą godziną, każdą minutą, na przekór wszystkiemu czerpać z życia to, conajcenniejsze. (Godzina 9.00, wkrótce, zapewne, zacznie się regularny niemiecki nalotbombowy… Jestem na Troickiej[19], zejdę na dół. Jeśli nie miałabym takich dreszczy, napewno bym się nie trzęsła ze strachu, a zresztą – czy to nie wszystko jedno?)

Jeśli nie byłabym chora i miałabym pewność, że Jura mnie kocha i pragnie, czułabym sięnieźle. On zachowuje się wobec mnie dziwnie, nie mogę tego zrozumieć – czy jest to zupełnaobojętność, czy wprost przeciwnie. Daje mi masę zleceń, ja się wywiązuję z nich przyzwoicie(potem zazwyczaj wkracza cenzura i psuje), rozmawia tonem żartobliwym, ale i stanowczym(dziś nawet jakoś szczególnie, wydawało mi się – jakby z lekkim odcieniem autentycznejirytacji), jest niezwykle grzeczny i właśnie ta jego uprzedzająca grzeczność dręczy mniewyjątkowo.

Najwidoczniej – nie podobam mu się jako kobieta, a mój stosunek do niego spostrzegłi uważa, że owinął mnie sobie wokół palca, że wystarczy na mnie skinąć, abym rzuciła mu siędo stóp. Tak zresztą będzie, ale chcę na razie stworzyć wrażenie, że nie zależy mi na nim i żew ogóle mam go gdzieś… Tylko po co to wszystko? Tchórzę przed nim, bywam taka nieśmiałai żałosna.

Dziś, na przykład, w ogóle straciłam rezon. Od 15.00 do 16.00 dyżurowałam w ZwiązkuPisarzy. Przyszedł Jura, długo siedział ze mną, dobrze nam się rozmawiało. W pewnej chwilipocałował mnie w rękę − za wierszyk. Dwa razy próbował musnąć głową moje ramię, a jaz nieprzeniknionym wyrazem twarzy próbowałam udawać, że tego nie dostrzegam − z radosnejobawy, by nie spłoszyć tej chwili. Głupia. Siedzieliśmy, nie zaciemniając okien, w półmroku,

niebo było różowe od dalekich pożarów − Leningrad płonie co noc.Przyszły czytelnik moich dzienników poczuje w tym miejscu oburzenie: „Heroiczna obrona

Leningradu, a ona zastanawia się i pisze o tym, czy on w końcu się przyzna, że ją kocha, czynie”. (Najgorsze jest to, że patrzę na niego z wyczekiwaniem…) Tak, tak, tak! Niemożliwe, abyśbył, moje dziecko, tak nieszczęśliwy, by uważać, że jest cokolwiek ważniejszego od miłości, gryuczuć, wzajemnego pożądania. Ja już zrozumiałam, że tylko to nadaje sens życiu człowieka.

Pewnie, wojna włazi nam z butami w duszę i niech będzie po trzykroć przeklęta, potrzykroć, po trzykroć! Czas ucieka − odliczamy go już z aptekarską dokładnością. Chcę jeszczeprzeżyć choćby jedną chwilę wolnej, czystej radości z Jurą. Chcę, by wyznał, że mnie kocha,pragnie, że jestem mu najdroższa na świecie, że naprawdę (a nie w żartach, jak teraz) jestzazdrosny o Wierchowskiego[20].

[…]A może to rzeczywiście świństwo, że w tak strasznym, tragicznym czasie, być może

w przeddzień kapitulacji Leningradu, myślę o przystojnym mężczyźnie i flircie z nim? Alew takim razie, w imię czego się bronimy? Przecież, by żyć, a ja jestem żywa. […]

Chcę żyć! Żyć!24 WRZEŚNIAPrzedwczoraj bomba spadła na wydawnictwo „Sowietskij Pisatiel” w Gostinym

Dworze[21]. Prawie wszyscy zginęli. Nie żyje Tania Guriewicz – znałam ją od dawna,wspaniała, życzliwa kobieta. Jeszcze niedawno byłam u niej po pieniądze i z nią rozmawiałam.Siemionow żyje, ale jest ciężko ranny. Tak, zginęli prawie wszyscy. A jedna maszynistka, którauciekła do schronu, ocalała. To znaczy – trzeba kryć się w schronie! Trzeba biec tam na łeb, naszyję, jak tylko zawyje syrena… Trzeba się ratować, można się przecież uratować…

Och, jakież to okropne! Żal mi tych wszystkich ludzi, ale pierwsza myśl – żebym wyciągnęłaz tego wnioski. Wiem, tak myśli każdy. I słusznie mówiła A.O.: „Jęknie bomba i pierwszanajpodlejsza myśl – że nie we mnie! Usprawiedliwia ją jedynie to, że jeszcze nie we mnie!”.Lecz pracownicy „Sowietskiego Pisatiela” – to już ja, my. To my giniemy od bomby. To znajomi,konkretni ludzie, od dawna obecni w mojej świadomości. Razem z nimi umiera coś we mnie –nawet jeśli od zawsze nie znosiłam Siemionowa […].

[…]Muszę napisać dla Europy reportaż o obronie Leningradu – o której wiedzą tam sto razy

więcej niż my, mieszkańcy. Nie dano mi żadnych materiałów, o czym i jak mam zatem pisać? Nadeklamacje ich nie wezmę. Chciałabym przekazać coś od siebie, od serca − nawet jeśli pójdziepodpisane moim nazwiskiem. (Alarm. Iść do schronu czy nie? Poczekam, na razie nie będąprażyć…) Chciałoby się z nią rozmówić, powiedzieć: „No, co ty, Europo, ratuj nas, jesteśmy naskraju zagłady”…

Zeszłam do schronu.Noc, godzina 3.00.Gdy umierała Iroczka, też przez cały czas pisałam. Widocznie to pomaga nie myśleć

o najgorszym.Dzień minął mi dziś jałowo, ale jako że i tak nasz czas się wyczerpał, to nie ma to już

najmniejszego znaczenia.Zaszłam do Achmatowej, mieszka w suterenie po dozorcy (zginął od pocisku artyleryjskiego

na ulicy Żelabowa), w najciemniejszym kątku przedpokoju, mrocznym jak u Dostojewskiego. Narzuconych niedbale deskach − materacyk, a na jego skraju − zawinięta w chusty, z zapadniętymioczami − Anna Achmatowa, „muza płaczu”[22], chluba poezji rosyjskiej − wyjątkowa, wielkaPoetka. Jest skrajnie wycieńczona, chora, wystraszona.

A towarzysz Szumiłow siedzi w specjalnym, wygodnym schronie przeciwlotniczymw Smolnym[23] i zajmuje się, nawet teraz, w tak tragicznym momencie, mordowaniem żywego,niezbędnego ludziom jak chleb powszedni, słowa…

A ja mam napisać dla Europy, jak się broni Leningrad − centrum kultury na światowympoziomie. Nie dam rady tego zrobić, dosłownie opadają mi ręce.

Achmatowa siedzi w ciemnościach egipskich, nie może nawet czytać, trwa jak w celiśmierci. Opłakiwała Tanię Guriewicz (wszyscy dziś wspominają Tanię i jej żałują) i tak celniepowiedziała: „Nienawidzę. Nienawidzę Hitlera, nienawidzę Stalina, nienawidzę tych, cozrzucają bomby na Leningrad i na Berlin, wszystkich, którzy prowadzą tę straszną wojnę…”. Marację, całkowitą rację! Jedynym słusznym wezwaniem byłoby: „Pobratajcie się! Preczz Hitlerem, Stalinem, Churchillem, precz ze wszystkimi rządami, nie będziemy dalej walczyć,nie potrzebujemy ani Niemiec, ani Rosji, klasa robotnicza sama znajdzie sobie miejsce na tejziemi, urządzi się, nie trzeba nam ni ojczyzn, ni władzy – sami, sami zadbamy o nasz los”.

[…]Trzeba przeżyć i opisać wszystko w książce…Przed chwilą Kolka miał atak – zaciskałam mu usta, żeby nie wystraszył dzieci za ścianą,

szarpał się okropnie. Po co ja i on żyjemy? Boże, czyż niewystarczająco już się nacierpieliśmy?Już nic lepszego nas nie spotka, po co więc żyjemy?

Bardzo się dziś umęczyłam psychicznie. […] Muszę coś wymyślić. Muszę przestać pisać(a właściwie łgać, bo wszystko, co w czasie wojny − to kłamstwo). Muszę na przykład pójść doszpitala i pomóc żołnierzowi, podać mu kaczkę, zamiast pisać agitki. I tak pewnie Niemcy zajmąmiasto. Barykady na ulicach – to zwykłe mydlenie oczu. Potrzebne są tylko po to, żebyprzysłonić cofanie się armii. Stalinowi nie żal nas, ludzi. Wodzowie w ogóle nie myśląo ludziach…

Dla Europy zacznę pisać jutro rano. Wydobędę z duszy coś bliskiego prawdzie.Głupio zrobiłam – nie zmrużyłam oka prawie całą noc, choć była spokojna, a od rana znów

alarmy, strach, cierpienie…28 WRZEŚNIA[…] Teraz już naprawdę nie wiem, kiedy się boję, a kiedy nie. Wczoraj, kiedy byłam

w „Łzie”, były aż cztery alarmy i bałam się okropnie. Miałam lodowate dłonie, nad nami latałyniemieckie samoloty i momentami chciałam krzyczeć: „No już, rzucaj, prędzej, nie mogę już takdłużej wyczekiwać!”.

14 LISTOPADARobię chaotyczne zapiski na byle czym. Choć jest bardzo późno, a noc spokojna − chcę

trochę czasu ukraść dla siebie, troszkę pobyć sam na sam z kartką, piórem i czarną kawą. To

nieracjonalne, ale nieustannie postępuję nieracjonalnie. Nie oszczędzam kawy, a głód już nasdopada. Jak sobie poradzę potem? Nie mogę spać, kiedy bombardują, w poprzednie noce walilicały czas i spać nie mogłam… Ale inaczej − cóż to za życie…

Przed chwilą Kola miał silny atak. Ledwie się ocknął, zaczął szeptać: „Kochana moja…”i we mnie wszystko szarpało się w środku. Nie, nigdy go nie zostawię, nie zamienię na nikogoinnego! Kocham go jak własne życie − i choć te słowa brzmią jak banał, to w tym wypadku sąjedyną prawdą. Póki jest Kola − jest i życie, i nawet romans z Jurą. Jeśli go nie będzie − mojeistnienie straci sens.

29 GRUDNIA, WYSTĄPIENIE RADIOWE[24]Moi drodzy! Pojutrze będziemy witać Nowy Rok. Tysiąc dziewięćset czterdziesty drugi.

W Leningradzie jeszcze nie było takiej nocy noworocznej. Nie muszę tłumaczyć JAKIEJ. Każdyz nas sam wie o tym, każdy czuje jej niesamowite tchnienie. A jednak wbrew wszystkiemu niechdo naszych ubogich mieszkań przyjdzie święto!

Przecież witamy rok 1942 w NASZYM Leningradzie, bo my razem z armią nie oddaliśmy goNiemcom, nie pozwoliliśmy im wtargnąć do miasta. Jesteśmy w blokadzie, ale nie w niewoli,nie w jarzmie. To już bardzo dużo.

Tak, ciężko nam teraz. Już piąty miesiąc wróg usiłuje zabić w nas wolę życia, złamać ducha,odebrać wiarę w zwycięstwo. Ale my wierzymy… nie, nie wierzymy, my wiemy, że ononastąpi. […] Być może nasz obecny przydział chleba, tę nędzną razową kromkę, zobaczymyw gablocie muzeum. I wtedy wspomnimy te dzisiejsze – grudniowe – dni ze zdziwieniem,z czcią, z usprawiedliwioną dumą.

Teraz, drodzy przyjaciele, przed nadchodzącym Nowym Rokiem przeczytam wam dwawiersze. Tytuł: Listy nad Kamę. Pierwszy był napisany we wrześniu tego roku, kiedy wrógpróbował zdobyć szturmem nasze miasto.

Wiem, że nad Kamą na list czekastęskniona, niespokojna mama.Cóż do niej pisać stąd, z daleka?Jak uspokoić? Co jej skłamać?Z jej kartek macierzyńska trwogada się wyczytać w każdym słowie.Powtarza wciąż: – Córeczko droga,proszę cię, szanuj swoje zdrowie…Jakże pragnęłabym niezmiernieoszczędzić mamie niepokoju!Więc to, co jest, opiszę wiernie.Niechaj się o mnie tak nie boi.Ja, mamo, zdrowie swoje chroniędokładnie według twoich życzeńi jak potrafię, tak w obronienaszego miasta uczestniczę.Przecież bym jarzma nie przeżyła,

wrogowi chcę dotrzymać pola.Krew twa, czerniejąc w moich żyłach,każe: – Śmierć raczej niż niewola!Nie bój się, mamo, ja nie stchórzę,nie będę głowy kryć w ramiona.Zahartowałaś moją duszętak, że już nic jej nie pokona.W mym sercu trwoga się nie pleni.Czy sił mi starczy? Jeszcze dość ich.Nas nie na próżno uczył Leninnieustępliwej cierpliwości.Przyjaciół tutaj wielu mamyi możesz ich polubić szczerze……Tak piszę do dalekiej mamyto, co potrzeba, w dobrej wierze.Nie piszę za to – bo nie trzeba –że stary dom nasz nie istnieje,że tak jest mało snu i chleba,brat ranny, a ja się starzeję.I to stanowi prawdę moją:nie wszystko musi dojść do mamy.Przecież te rany się zagojąi co stracone – odzyskamy.I ciepły kąt, i sen głęboki,i pieśni od samego rana,i będą w szybach jasnych okienwieczorne zorze błyszczeć dla nas…Tę prawdę głoszę jak orędzie:– Nie udręczajcie skargą matek,lecz piszcie do nich, że znów będzieradość i spokój, i dostatek…A drugi List nad Kamę napisałam teraz, w grudniu.…I znowu list nad Kamę piszę. I na karciedatę „dwudziesty grudnia” stawiam uroczyście.Jakież to dla mnie szczęście, że nadal uparcieleningradzki datownik tkwić będzie na liście.Leningradzki datownik! Co on może znaczyć,tego leningradczykom nie trzeba tłumaczyć.[…]14 STYCZNIA 1942Kola, serce moje, czyżbyś umierał? Cały czas mam przed oczami twój dzisiejszy widok. Jest

jeszcze bardziej przerażający niż ta opętańcza, lodowata noc, którą spędziłam z tobą 11 stycznia.Nie starczyło mi sił, by zostać przy tobie – sama zaczynam odchodzić od zmysłów, mającświadomość własnej bezsilności wobec zżerającej cię choroby. Być przy tobie, w niczym niepomagając, a jedynie słuchać twojego majaczenia i patrzeć na twoje straszne oblicze − nie, niemogę, umieram i ja.

Słońce i życie moje, jedyny mój świecie, co jeszcze mogę dla ciebie zrobić oprócz tego, cozrobiłam dotąd? Nic! Nic. Do tego ta przeklęta biurokracja, która uniemożliwia wyjazd tam,gdzie otrzymałbyś realną pomoc.

[…]Zostawiłam cię pod opieką dobrych ludzi, sama siedzę w rozgłośni i piszę, próbując

wynurzyć się z otchłani strachu i śmierci, która wciąga i mnie, i ciebie. Czy raczej powinnamsiedzieć przy tobie, wpatrując się w twoją otępiałą, straszną twarz?

Ale przecież oboje powinniśmy przeżyć. Ja, siedząc przy twoim boku, tylko się zadręczam,tracę resztki sił potrzebnych tobie − to wszystko. Tylko do tego to nas prowadzi.

Nawet jeśli to twoje ostatnie godziny wśród żywych… NIE! Tak nie można! Instynkt mipodpowiada, że powinnam się pozbierać, bo przecież muszę cię z tego wyciągnąć. Bo jeśli tyumrzesz, ja też nie dam rady dalej żyć. Boję się tylko, że będę zbyt słaba, by ze sobą skończyć…

Och, Boże mój… Co robić, co robić? Jak ci pomóc? Trzymaj się! Nic to, wyciągnę cię…Będę żebrać o jedzenie, gdzie popadnie, kupować u spekulantów i harować jak wół, żebyzdobyć pieniądze. Urządzimy się u Linki[25] i niedługo na pewno skończy się blokada!Niedługo będziemy mieli co jeść… Wszystko jedno dokąd, wyjedziemy odpocząć, pojedziemyna głębokie tyły, do mamy, gdzie jest chleb, cisza…

Trzymaj się! Wytrzymaj jeszcze trochę, mój jedyny, moje szczęście, najwspanialszy,najlepszy na świecie człowieku! Trzymaj się! Niechby już był ranek, żebym mogła się upewnić,że żyjesz i zacząć coś dla ciebie robić.[26]

[…]7 LUTEGOChyba czeka mnie nowa zgryzota. O siódmej powinien być u mnie ojciec, po drodze miał

zajść do NKWD w sprawie paszportu – już dziesiąta, a jego nie ma. Umarł po drodze? Zatrzymaligo w NKWD?

Godzina jedenasta, nie ma go. Być może siedzi tam i czeka na paszport. A może ja już niemam w Leningradzie taty?

Ludzie mrą potwornie. […] Ulicami wożą już nie trumny, a po prostu zawiniętychw prześcieradła nieboszczyków. Ciągną po dwóch na jednych sankach. Jaszka zabiega o wyjazdnaszej orkiestry − ratunek dla 250 ludzi. Wyliczał: „Pierwsze skrzypce umarły, fagot kona,najlepszy perkusista zmarł”.

Wszędzie mówi się o śmierci i trupach.Czy naprawdę przeżyjemy – ja, Jura, Jasza, tata?Wpół do dwunastej – taty nie ma. O, Boże…Tata w końcu nie przyszedł. Nie mam pojęcia, o co chodzi. Bardzo chciał mnie odwiedzić –

przygotowałam mu dwie tabliczki kleju stolarskiego, woreczek miesiatki[27], butelkę politury,

nawet kawałek prawdziwego mięsa. Co z nim?Moje otępienie doszło do takiego stopnia, że teraz siedzę i śmieję się z chłopakami…8 LUTEGOTatę trzymali wczoraj w NKWD do północy, a potem nie dostał się do nas zwyczajnie

dlatego, że drzwi wejściowe do Domu Radia były już zamknięte. Zdaje się, że wyrzucą goz Leningradu tak czy inaczej. Nie wyjaśnił mi, o co chodzi, powiedział tylko, iż są jakieś nowe„poszlaki” i poprosił, żeby „przygotować plecaczek”. Zdenerwowany jest okropnie. Powinienprzyjść do mnie znów jutro. Czuję, że to jakieś kolejne podłe i bezmyślne świństwo. Pomartwym mieście węszy bezduszna machina, łapiąc w szpony i bez tego już umęczonych,nieszczęsnych ludzi.

Byłam u ojca kilka dni temu. Jakże wzruszająco i z jak wielką troską nadskakiwał mi, jakrozpaczał z powodu Koli. Zapadł mi w pamięć wyraz jego oświetlonej płomieniem świecytwarzy, w tym momencie niezwykle promiennej, rozkosznej jak u niemowlęcia, kiedy mi mówił:„Poczułem w sobie, rozumiesz, jakieś niesamowite pragnienie życia – aż sam się dziwię. Jużmyślę, jak rozplanować wiosną mój ogródek. Drewniany płot spaliliśmy, ale mam na oku zwójdrutu kolczastego – to ogrodzę drutem… Wiesz, chciałbym kupić nasiona, sadzić kwiaty, róże.W ogóle mam ochotę na kupowanie. O, proszę, nakupiłem guzików, klamerek, chcę kupić tapety,żeby wykleić pokój. Zrodziło się we mnie okropne pragnienie życia, niech je diabli…”.

W jego maleńkim ambulatorium jest ciepło, czysto, nawet jasno – stoją lampy i świece.Zorganizował lazaret dla dystrofików – wymyśla dla nich różne kleiki, krząta się wrazz chorymi pielęgniarkami, kłopocze – już stary, ale dziarski, aktywny, wesoły.

Naturalnie, nie zauważając swojego heroizmu, mężnie wytrzymał już pięć miesięcy okrutnejblokady. Leczy ludzi i troszczy się o nich nieustannie – nie bacząc na najpodlejszą krzywdęwyrządzoną mu przez władze w październiku, kiedy to bez powodu chciano go wyrzucićz Leningradu. Dzielił życie z mieszkańcami miasta, sam stanowiąc część jego kośćca i – proszę!– w końcu i tak na niego coś znaleźli i teraz go dorzynają.

Władza jest w rękach krzywdzicieli. Ilu ich wypełzło na powierzchnię, jakże się rozpasaliw czasie tej wojny, jak wstrętni są na tle bezdennej, ludzkiej, ogólnonarodowej tragedii.Widocznie, licząc na szybkie przełamanie blokady i nagrodę za to, czcigodny urząd spieszy sięze zbieraniem zasług do orderów: „I my harowaliśmy!”. Dranie!

Lepiej byłoby, gdyby ojciec wyjechał z tej kostnicy (mówią, że zmarło już około półtoramiliona leningradczyków). Niech jedzie, dostanie się może do mamy, tam się urządzi, żeby tylkoprzetrzymał drogę…

Rano miałam niezły nastrój do pracy, chciałam napisać o Chamarmerze[28], a teraz,z powodu ojca, znów wszystko wydaje mi się kłamstwem, fałszem. Na co te nasze starania,skoro można uczciwego człowieka dręczyć bezkarnie, bez jakichkolwiek podstaw?

Na nic! Na nic!Przyjacielu mój, jeśliś uczciwy: uciekaj z tego kraju!25 LUTEGO[…] Gdy przyszliśmy do Domu Radia, okazało się, że z Moskwy przyjechała Muśka, moja

siostra. Dostała się do nas ciężarówką z paczkami żywnościowymi dla Związku Pisarzy, dla

mnie też była duża paczka. A i Muśka coś niecoś mi przywiozła.Muśka jechała okrężną drogą, tylko z kierowcą, uzbrojona w jakiś pistolet, w spodniach,

półkożuszku, piękna, odważna, po babsku urocza i obrotna. Spała w samochodzie, wdawała sięw dyskusje i spory z dowódcami, nocowała w wioskach dopiero co oswobodzonych odNiemców, zabierała po drodze listy i przesyłki dla leningradczyków.

Jestem z niej dumna i jednocześnie zadziwiona nią – moją kłótliwą, swarliwą Muśką – niedo wytrzymania zazdrośnie, do łez.

Chce mnie jak najszybciej stąd wywlec – i tak napiera, że czuję, jakbym straciła zdolność dosamostanowienia i wydaję się sama sobie taka żałosna!

Przywiozła mi dużo dobrych rzeczy – trzy kilogramy czekolady, cztery puszki zagęszczonegomleka i tak dalej. Coś weźmiemy ze sobą z powrotem do Moskwy – tam też bieda – sporooddamy tacie, chcę też zrobić prezent Marusi Maszkowej[29].

A w mój wyjazd – tym bardziej samolotem – jakoś nie chce mi się wierzyć. No, mogęi samochodem, z Muśką, tak byłoby najlepiej, ale zbyt niebezpiecznie – mogę stracić ciążę…

Muszę przygotować podarek dla Marusi. Dobrze byłoby dać jej puszkę mleka, ale trochęszkoda…

[…]1 MARCA, MOSKWAI oto jestem w Moskwie, na ulicy Siwcew Wrażek.[30]Och, jak najszybciej z powrotem do Leningradu!Mojego Koli i tak nigdzie nie ma. Nie ma go. Umarł. Nic mi go nie zwróci. I życie wraz

z jego odejściem się skończyło.Tu wszyscy ludzie są mi obcy i odpychający. Informacje o Leningradzie zatajano, nikt nie

zna o nim prawdy, tak samo, jak nie znano prawdy o więzieniach Jeżowa[31]. Opowiadamo Leningradzie, jak kiedyś mówiłam o więzieniu – bez ogródek, chłodno i z dystansem. Przedemną robił to jedynie Tichonow[32]. Byłam dziś u niego, znów upewniłam się, że jednak jestcudowny.

Nie łudzę się, że pozwolą mi przeczytać na antenie mój poemat Dziennik lutowy ani żedadzą zgodę na wydanie zbioru wierszy w takiej formie, jak bym chciała… Trąbiąc naokołoo naszym męstwie, ukrywają przed narodem prawdę o nas. Jesteśmy izolowani, występujemyw roli „bohaterów” filmu pod tytułem „świetlana droga”…

Postaram się wydać książkę (nie dla siebie) i występować, czytać swoje wiersze tam, gdziesię da, chociaż to prawie beznadziejne, bo i tak nikt niczego nie rozumie, a najgorsze jest, że toani na chwilę niczego nie naprawi!

Och, Kola… Jak to się stało… Jakie miałeś ciężkie i gorzkie życie, jak niewiele szczęściazaznałeś. I umarłeś, nie doczekawszy się prawdziwej radości… Powinnam była przy tobie byćw twoich ostatnich chwilach. Może poznałbyś mnie i zdążyłabym ci powiedzieć, jak bardzo ciękocham. Być może umarłbyś szczęśliwy…

[…]8 MARCA, LIST DO JURYPiszę do Ciebie na maszynie, bo tak jest szybciej i da się więcej zmieścić, a tyle mam do

napisania… Ogromnie się cieszę, że wczoraj wróciła w końcu Muśka. Tęskniłam strasznie – także chwilami nienawidziłam i Muśki, i Ciebie za to, że wypchnęliście mnie z Leningradu,oderwaliście od gorzkiej, leningradzkiej rzeczywistości. Wiesz, światło, ciepło, wanna,jedzenie – wszystko to wspaniałe, ale… jak by Ci tu powiedzieć… to jeszcze nie życie, tojedynie SUMA wygód. Funkcjonować się da, oczywiście, ale ŻYĆ – nie sposób.

W ogóle nie wiadomo, jak żyć po doświadczeniu leningradzkiego losu, który jestogołocony, odarty ze wszystkich pozorów, groźny, ale prawdziwie wolny. Dopiero terazdostrzegłam w pełni, jak – mimo strasznych warunków bytowych – krystalicznym powietrzemoddychają tam ludzie. Marzę o tym, żeby jak najszybciej wrócić do Leningradu, tu zwyczajnienie potrafię żyć…

Zdaje mi się, że ostatecznie ustaliłam priorytety spraw tak zwanych prywatnychi publicznych. No tak, właściwie po co te teoretyczne uzasadnienia? Ty i Leningrad jesteście dlamnie nierozdzielni. Pozostałe warianty (w rodzaju „głębokich tyłów”, „pracy w Moskwie”) – tooszukiwanie samej siebie, otwarcie mówiąc – hipokryzja i straszliwe zubożanie życia.

Nie myśl, że wszystko to odwet, bo jak dotychczas moje, a ściślej – nasze plany związanez Moskwą wzięły, mówiąc kolokwialnie, w łeb… Zresztą, napiszę Ci wszystko po kolei, wtedyzrozumiesz, co mam na myśli.

Podczas lotu nie miałam mdłości i mogłam wyglądać przez okno przez cały czas, od samegostartu samolotu. Lecieliśmy nisko, poniżej normalnego pułapu, i dobrze widziałam ziemię podnami. Poraziło mnie, że jest taka pusta: drzewa, domy, połacie śniegu i żadnej wojny. Z góry niedostrzegłam pierścienia blokady – ani broni, ani ludzi, tylko ośnieżone lasy, pola. Przestrzeńcałkiem opustoszała i cicha. I tak mi się zrobiło żal tej ziemi – poranionej, walczącej o każdąswoją piędź, na której gdzieś tam, za drzewami, został półmartwy Leningrad, że płakałamprawie do samej Chwojnej.

Gdy przelatywaliśmy nad jakimś jeziorem, zaatakowało nas sześć messerschmittów, jedenz nich zaczął pikować w naszym kierunku, ale lecieliśmy z dużą prędkością. No i ruszyła naszaeskorta – rozpętała się walka tuż ponad nami. Zobaczyłam przez okno, jak jeden z samolotówzaczął spadać, wbił się w polanę między drzewami i od razu zaczął dymić. Było to jakieś małowidowiskowe, nie tak jak w kinie…

Wylądowaliśmy w Chwojnej, by przenocować. Umieszczono nas w czystym domku, gdziepaliło się światło, stał samowar i było bardzo ciepło. Wśród pasażerów spotkałam mojąszkolną koleżankę z synem i mężem – wyjazd z Leningradu załatwił jej właśnie mąż, zastępcadowódcy sztabu 14. Gwardyjskiej Dywizji Kawalerii, też leningradczyk. Jechała z nimi starszakobieta – matka pielęgniarki, która doglądała tego gwardzisty, gdy leżał ciężko ranny powalkach o Rostów. Oprócz nich leciało z nami jeszcze trzech ludzi, którzy załatwialiw Leningradzie jakieś sprawy wojskowe.

Cały czas rozmawialiśmy tylko o Leningradzie, gwardzista znał mnie jeszcze sprzed wojnyi poprosił, abym przeczytała im coś z moich najnowszych rzeczy. Przeczytałam Dziennik lutowy.Kiedy skończyłam, poprosili mnie, bym przeczytała jeszcze dwa razy – od deski do deski. Jedenz mężczyzn potem go odpisał. Powiedział, że jedzie do Kazania, dokąd został ewakuowanyz Leningradu zakład optyczny, w którym pracował: „Nie będę naszym niczego opowiadał

o Leningradzie. Przeczytam im pani poemat i oni wszystko, wszyściuteńko zrozumieją. Popłacząsobie, to jasne, ale będą mieli spokojną głowę, że leningradczycy się nie poddadzą”.

Gdy skończyłam czytać, gwardzista wygłosił mowę mniej więcej w tym tonie: „No,towarzysze, nastanie taki dzień, kiedy Leningrad będzie wolny i tego dnia będą fajerwerki, przezcały wieczór będą, to się rozumie, a my będziemy salutować naszym wojskom w waciakachi w tych strasznych półmaskach i ustawimy na dachach pomniki naszych żołnierzy z jednostekprzeciwlotniczych…”. I streścił cały mój poemat własnymi słowami.

A staruszka, matka pielęgniarki, powiedziała: „Jak prawdziwie pani wszystko napisała. I cosię tyczy bańki, i że w tym domu wiało od okna – toż my od razu wiemy, że to pobombardowaniu, bo okna wybiło”. A ja im o tym przecież nie mówiłam. To odnośnie kwestiiwyjaśniania „przeżycia indywidualnego”.

Piszę Ci o tym nie po to, aby się chwalić, ale dlatego że znów upewniam się, ku mojejradości, iż zwykli ludzie, niemający nic wspólnego z literaturą, wcale nie gorzej – a wręczprzeciwnie – lepiej czują poezję i niepotrzebnie towarzysze „znawcy” tak się martwią, czyodbiorca zrozumie sens wiersza.

Gdy przyjechałam do Moskwy, już po dwóch dniach […] upewniłam się, że tuo Leningradzie nie wiedzą prawie nic.

Na pewno dużo dobrego w tej sprawie zdziałał Tichonow – do jego przyjazdu nikt nie miałnajmniejszego pojęcia, co przeżywa nasze miasto. Rozumiesz, mówiono, że leningradczycy tobohaterowie, zachwycano się ich męstwem, ale na czym ono polegało – nie wiedział nikt. Niktnie wiedział o tym, że głodujemy, że umieramy z głodu, że brakuje transportu, ogrzewaniai wody. Nikt nie słyszał o takiej chorobie jak dystrofia. Pytano mnie: „Czy to groźne dla życia?”.Stawski[33] zakrzyknął szczerze: „O niczym nie wiedziałem, o niczym! Dopiero od KolkiTichonowa usłyszałem, że Leningrad jest w takim położeniu. Czyżbyśmy się tak długo guzdrali,gdybyśmy wiedzieli? Słyszeliśmy, że macie trudności, że krucho z jedzeniem, ale nie mieliśmybladego pojęcia, co musicie znosić!”.

Bardzo gorzko mówiliśmy o tym z Tichonowem…Stąd też wszystkie moje kłopoty literackie. W radiu nie zdążyłam nawet otworzyć ust, a już

usłyszałam: „Może pani mówić o wszystkim, ale ani słowa o głodzie. Ani słowa. O męstwie,heroizmie leningradczyków – tak, tego nam trzeba. Ale o głodzie ani słowa”.

Dziś miałam pierwszy raz wystąpić na antenie. Chciałam przeczytać Rozmowę z sąsiadką –redaktor nie puścił, nawet ze skrótem o biednej kromce chleba. W środę chcą mi dać całą„dziewięciominutówkę” (to takie ich wieczorne audycje literackie), ale nie pozwalająprzeczytać pierwszego Listu nad Kamę, ponieważ to „pozostawia zbyt mroczne, zbytprzytłaczające wrażenie o Leningradzie”. – „Dlaczego?” – „No, a co pani tam pisze: «Nieudręczajcie skargą matek». Przecież tu już wyraźnie jest powiedziane, że ciężko.”

[…]Moja nalana figura głęboko rozczarowała, a nawet jakby obraziła, moskiewskich pisarzy

z zarządu Domu Literatów. Mówiono mi: „Oj, pani w ogóle nie wygląda jak mieszkankaLeningradu. Przyjechał tu niedawno syn Tołstoja[34] – on, faktycznie, wyglądał niemalże jaktrup i tak łapczywie jadł…”. Nie dałam im tej satysfakcji i nie jadłam „łapczywie”. Dostojnie,

bez pośpiechu skonsumowałam zupę i kaszę.Nie martw się, nie głoduję tu, jestem wystarczająco syta. W sobotę Wołodia Stawski

upchnął mnie wreszcie w hotelu „Moskwa”. Można tu przyzwoicie zjeść, chociaż zawszeprzynoszą co innego niż się zamówiło, a ceny są rozsądne.

Śmiałam się przez łzy, kiedy przeczytałam w Twoim liście pytanie o mój „wieczór autorski”.Nikt tu się nie zainteresował, żeby coś takiego zorganizować. Leningradczycy są mężni – i Bógz nimi…

Ale jeśli wyłącznie bym Ci się skarżyła – byłoby to z mojej strony nieuczciwe.W moskiewskim Związku Pisarzy jest paru ludzi pełnych współczucia dla Leningradu, chętnych,by nam pomóc. I robią wszystko, co w ich mocy. […] Stawski mówił, że i tak „ten, kto chce”,zna prawdę o Leningradzie i stara się, by pomoc jak najszybciej dotarła do miasta.

[…]Dziennika lutowego zapewne nie puszczą na antenie. O audycjach literackich decydują tu

Gusiew i Jermiłow[35] […]. Gusiew boi się emisji, dlatego że (dosłownie) „ten tekst jest zasilny, zbyt mocno chwyta za serce”. Jaka wrażliwość i czułość wobec ludzi, których chwyta cośsilniejszego niż wiersze – już dziewiąty miesiąc! Ale i tak poemat krąży wśród ludzi w odpisachi jest bardzo dobrze przyjmowany.

[…]Najbardziej zadziwia mnie, że wyglądam kwitnąco. Twarz mi się zaokrągliła (obrzęki!), ale

na policzkach pojawiły się rumieńce, skóra przybrała zdrowy kolor (zwłaszcza gdy siędomyłam), nabrałam sił i w ogóle, według Muśki, wyglądam teraz jak czerstwa, wiejskadziewucha.

W pokoju hotelowym jest ciepło, założyłam moją błękitną bluzeczkę z marszczonymirękawami, tę, w której byłam na pięćdziesiątej „Kronice Radiowej”[36], i wiesz – tak świetniena mnie teraz leży, taką mam zgrabną w niej figurę, podkreśla biust i zaokrągloną twarz, chociażco nieco już widać…

Wiesz, co dziś najbardziej poruszyło Szołochowa[37]? Wcale nie wiersze, chociaż od razuzapamiętał strofę z Rozmowy z sąsiadką i wiele razy ją powtarzał, mówiąc z zachwytem: „Alepoezja…”, a to, że jestem w ciąży. Nalał wszystkim po lampce bajecznego różowego winai powiedział: „Napijmy się za nowego leningradczyka”, nalał drugi raz i dodał: „I za kobietę,która zostanie matką w czasie wojny”. […]

A o nas się nie bój. Oby tylko nie zagryzła nas tęsknota, reszta się ułoży.9 MARCA„Jeruzalem, jeśli zapomnę o tobie…”[38]Od słów, które zapisałam w tym zeszycie 22 czerwca 1941, minęło prawie dziewięć

miesięcy wojny. […] O czasie, o którym mówią błahe zapiski między tymi stronicami, chciałamnapisać wszystko i wyliczyć, co się w nim zdarzyło, ale tak po prostu wyliczać – jest rzecząniemożliwą, potrzeba by na to wielu tomów.

Z prawie mistycznym zdumieniem czytam swój zapis z 4 czerwca 1941. Tak,wypowiedziałam wtedy w złą godzinę: wojna pochłonęła Kolę, mojego Kolę – moją duszę,szczęście i życie. Cierpię rozpaczliwie.

11 MARCAZupełnie nie rozumiem, co nie pozwala mi skończyć ze sobą. Widocznie – najzwyklejszy

strach przed śmiercią. Tego właśnie baliśmy się z Kolą, gdy myśleliśmy o śmierci jednego z nasi konieczności odejścia zaraz potem drugiego. Ale on mimo wszystko by nie stchórzył, a jazwlekam; luminalu, który został po Koli, na pewno wystarczyłoby, żeby się otruć.

Nie, nie cieszy mnie myśl o samobójstwie. Po prostu bardzo ciężko mi żyć. Mam dość. Niedaję rady bez Koli. Zwijam się z bólu na myśl, jak okropnie i bezsensownie zakończył swojeżycie ten zadziwiający, światły człowiek. Jestem przerażona tym, że zostałam bez jego miłości.Niechby zwyczajnie sam przestał mnie kochać – i tak byłam niegodna jego nabożnego,rycerskiego uczucia – ale żeby żył, żeby żył…

[…]14 MARCAMimo wszystko żyję.Dziś los znów ze mnie zakpił, można powiedzieć, że aż nieprzyzwoicie: na pewno nie

jestem w ciąży. Był lekarz, zbadał mnie i zapewnił, że nie ma żadnego dziecka. Po prostuspuchłam niemożliwie, wyglądam na oko na jakiś szósty miesiąc…

Boże, narobiłam tyle zamieszania. Chwaliłam się Szołochowowi, chciałam go wziąćw kumy, bardzo się z tego ucieszył. Wydzwaniałam po wszystkich i chodziłam dumnieprezentując swój brzuch, a tu – proszę, moi drodzy – nic.

A może to po prostu klimakterium – bezpłodność? I z tego powodu tyję… Na pyskupojawiły mi się jakieś plamy, ale najgorsze – ten wstrętny (bo nie z powodu ciąży) i rozdętybrzuch w miejsce mojej gibkiej talii osy. Jutro pójdę do profesora, sprawdzę jeszcze raz.

Nie wiem, jak napisać o tym Jurce… Oznacza to, że Kola umarł, nie pozostawiwszy minaszego wspólnego dziecka. Zawsze się tego bardzo bałam. Tak gorzko, tak nieszczęśliwieżyliśmy i umieramy bezpłodnie. Bo byłoby to przecież nasze dziecko.

Chcę do Leningradu.Do Leningradu – bliżej śmierci, choć się jej obawiam.[…]20 MARCAZ Leningradu przylecieli Tomaszewscy i Azadowscy.[39] Być może odwiedzi mnie Irina.

Mówiła, że Leningrad jest teraz w kryzysowym położeniu – widocznie Niemcy podejmująkolejną próbę zdobycia miasta. A ja, po jakiego diabła się tu plączę?

Jest oczywiste, że wyboru moich poezji w takim kształcie, jak przygotowałam, nie wydadzą.Tu się nie mówi prawdy o Leningradzie, nie mówi się o głodzie, a bez tego nie ma żadnego„heroizmu” Leningradu. (Piszę słowo „heroizm” w cudzysłowie, bo uważam, że coś takiegow ogóle nie istnieje.) Pisać takie opowiadania jak Tichonow mogę, oczywiście. Nawet one sąznaczące wobec zmowy milczenia wokół Leningradu, ale to wszystko nie to, nie to…

Jedyne, co udało mi się zrobić dla naszych ludzi – to wyżebrać w Ludowym KomisariaciePrzemysłu Spożywczego siedem skrzynek pomarańczy i cytryn, sto puszek zagęszczonego mlekai 10 kilogramów kawy. To wszystko! Dziś latałam po różnych magazynach i zbierałam lekarstwa– udało się. Jeszcze tylko jutro muszę odesłać to wszystko samolotem do Leningradu – choć tyle

mogłam zrobić dla mojego miasta.A na słowo – prawdziwe słowo o Leningradzie – jeszcze widocznie nie nadszedł czas…

Czy w ogóle nadejdzie? Będziemy pielęgnować w sobie taką nadzieję. […]23 MARCAPrzed chwilą wróciłam z lotniska, gdzie zostawiłam przesyłkę dla Radiokomitetu

leningradzkiego. Cudowny, różowo-błękitny poranek, pachnie wiosną. A Koli nie ma. Widzęniemalże jak na jawie: ulica Troicka, nasze mieszkanie o poranku − takie właśnie, słoneczne,zabarwione na różowo i błękitno. Ale przecież tam Koli już NIE MA. Wrócę tam − a on nieprzyjdzie. […]

Irina opowiadała o Leningradzie, tam ciągle to samo: trupy na ulicach, głód, szalony ostrzałartyleryjski. Niemcy rzucili się nam do gardła. Zabroniono używać słowa „dystrofia” − terazśmierć następuje z innych przyczyn, nie z głodu! Co za łajdactwo! Z miasta wywożą ludziprzymusowo, w drodze mrą. Tak odszedł Misza Gutner[40]. Gdy o tym usłyszałam, od razupomyślałam: „Powiem Kolce”. Cały czas tak myślę, nieustannie. Ale jego nie ma. Do tej porynie zawiadomiłam jego rodziców – okropność.

Trzeciego dnia po wizycie Iriny szarpała mną śmiertelna tęsknota, chciałam tylko jednego −wrócić do Leningradu, żeby tam zginąć. Bardzo tego chcę, chociaż się boję. Na pewno umarłaMarusia, umarli Prendelowie[41] – albo ich wywieziono. Czy ojciec żyje? I czy istnieje jeszczenasze biedne gniazdo na Troickiej, nasze książki, rękopisy Koli? Może już je rozniósł pocisk?20 marca Jurka był jeszcze zdrów i żywy, a teraz?

Śmierć hula po mieście, które zaczyna już cuchnąć jak trup. Przyjdzie wiosna − wybuchniezaraza. Już nawet koparkami nie nadążają kopać mogił. Trupy leżą stosami, na końcu nabrzeżaMojki całe zaułki i ulice są zawalone sągami martwych ciał. Pomiędzy nimi jeżdżą ciężarówkiz trupami i rozjeżdżają nieboszczyków, którzy osunęli się ze stosów, a ich kości trzeszczą podkołami.

Tymczasem Żdanow[42] przysłał do Moskwy telegram z żądaniem zaprzestania wysyłkiindywidualnych darów dla organizacji w Leningradzie! Że niby to powoduje „niekorzystneskutki polityczne”. Z powodu tego idiotycznego telegramu nie mogliśmy zdobyć niczego dlanaszego Radiokomitetu.

[…]25 MARCADziś przyjął mnie Polikarpow − przewodniczący Wszechzwiązkowego Radiokomitetu.

Został mi na duszy nieprzyjemny osad po tym spotkaniu. Źle przeprowadziłam rozmowę z nim −mówiłam nieśmiało, z lękiem, a trzeba było być bezczelną. Prosiłam o wysłanie paczkiz żywnością dla naszego Radiokomitetu. Dobrze utrzymany urzędnik, wyraźnie zmęczony mojąobecnością, mówił wytartymi, śmierdzącymi komunałami, że „sami leningradczycy protestująprzeciwko tym paczkom” („leningradczycy” − czyli Żdanow!), że „państwo wie lepiej, komupomagać” i tym podobne brednie. Judaszek Gołowlew![43]

Pomysł naszej książki Tu mówi Leningrad[44] nie zachwycił go. Co do ewakuacji chłopcówz Leningradu tutaj − okazuje się, że proponował to Chodorenko, ale Polikarpow oświadczył:„Władze Leningradu będą przeciwko temu stanowczo protestować”, i odmówił. Chodorenko zaś

zapewnił, że „wszystko otrzymał i przekazał”, a to przecież kropla w morzu potrzeb − to, co JAwyżebrałam. Cholerny gówniarz!

[…]27 MARCAWczoraj przyszedł telegram od ojca, z Wołogdy: „Kierunek Krasnojarsk, poproście

o skierowanie do Czystopola. Chory ojciec”. Pewnie ostatni raz widziałam go wtedy w naszymRadiokomitecie. Już go nie ma w Leningradzie. Zginie zapewne w drodze, nasz „Fiedka”, naktórego tak się boczyliśmy i którego tak kochaliśmy. Aaa!

Do Leningradu! Czym prędzej do Leningradu, bliżej śmierci. Ona i tak kosi wszystko wokół.Wszyscy odchodzą. Co z Jurą?

[…]28 MARCADopiero co skończył się alarm przeciwlotniczy. W Moskwie w czasie alarmów nadaje

radio: śpiew, rozmowy i zabawa. Początkowo szalenie mnie rozśmieszyło, kiedy usłyszałam naantenie skoczną piosenkę ludową, a potem nawet mi się spodobało – niech śpiewają,przynajmniej nie słychać bomb.

29 MARCA[…] Byłam dziś na VII (Leningradzkiej) symfonii Szostakowicza. Jakież to okropne, że nie

mogę opowiedzieć o tym Koli, jakie niesprawiedliwe, że tego nie usłyszy. Tak przecież kochałmuzykę, traktował ją z takim nabożeństwem.

Przez cały koncert w duszy szlochałam. Po pierwszej części coś się we mnie zapadło, takmnie to wyczerpało emocjonalnie, że środek symfonii całkiem mi umknął. Żeby mogli jąusłyszeć nasi w Leningradzie! […]

1 KWIETNIAPrzedwczoraj przyszły długie listy od Jurki – bezgranicznie czułe i płomienne. Pisze, że

mnie kocha, że pragnie mojej miłości „od dawna, miłości niepodzielnej”. Wie już, że niespodziewam się dziecka, więc chce, abym wróciła do Leningradu. Na pewno kocha mnieszczerze, więc dlaczego dziwi mnie to jego uczucie i wprawia w zakłopotanie… Miłość Kolibyła dla mnie przecież niepodważalna i powodowała jedynie dumę.

Ciągle jeszcze czuję, zwłaszcza teraz, po śmierci Koli, obcość wobec Jurki i czasem ogarniamnie niechęć do niego za to, że Kola był o niego zazdrosny, nie lubił go. A ja, chociaż gokochałam, zostawiałam samego dla Jurki… Z tej przyczyny odsuwam się od niego teraz i niemogłabym powiedzieć, że go kocham. Traktuję go z czułością, nieco protekcjonalnie, podoba misię, jest mi drogi.

Przedwczoraj byłam prawie szczęśliwa z powodu jego listów i myślałam o Leningradzie jużnie jak o miejscu śmierci, lecz miejscu narodzin, gdzie będzie można złapać oddech. Bo tu nierobię nic i nie chcę nawet – wszędzie wokół przytłaczające kłamstwo! Tu się męczę i jedyniemiłość do Muśki jest we mnie żywa. Całą sobą jestem w Leningradzie. I kiedy tam wrócę, będękochać Jurkę na tyle, na ile w ogóle teraz potrafię.

Jestem – babą, i to słabą babą. Potrzebuję mieć u swego boku kochającego, oddanego mifaceta. I czasem sobie myślę, choć czuję oddech śmierci na karku: słońce moje, Kolka – pozwól

mi oddać ostatki mojego serca Jurce. Powinnam dać mu szczęście, którego pragnie.[…]3 KWIETNIA[…] Dostałyśmy list od ojca z jakiejś stacji Głazowaja[45], datowany 28 marca. Pisze:

„Kochane moje, zwróćcie się do kogo tylko się da (nawet do samego Berii[46]), ale uwolnijciemnie stąd”. Ojciec jest w podróży od 17 marca, dostają jedzenie raz dziennie, a i to nie zawsze.W ich wagonie sześć osób zmarło podczas podróży, a już czekają w kolejce następni. Ojciecpisze: „tracę siły, choruję na żołądek” i kończy swój list: „wybaczcie mi wszystko, co zrobiłemźle”.

Boże mój, o co walczymy, w imię czego zginął Kola, po co rozdarto mi serce? Czywalczymy za system, który cudownego człowieka, doskonałego lekarza wojskowego,prawdziwego rosyjskiego patriotę bez powodu poniżył, zeszmacił, skazał na śmierć? Za to, byniemożnością było temu zapobiec? Przecież „uwolnić” go nie uda się w żaden sposób. Któżbędzie się zajmował teraz uwalnianiem jakiegoś lekarza? […]

7 KWIETNIANocą 4 kwietnia na Leningrad spadło dwieście bomb, głównie na Wyspę Wasilewską, na

statki. Na Wasilewskiej zburzyły czterdzieści domów. Jurka, Jurka! Na miasto szło 130samolotów, przebiło się 50. Nalot trwał godzinę. Och, Jurka! Ominęła go ta godzina śmierci?Gdzie był w tym czasie?

Czyżbym coś przegapiła? Pisałam do niego stąd jakieś mało życzliwe listy – ani razu nawetnie napisałam „kocham” – a on czeka na to słowo. […]

9 KWIETNIAWczoraj przyszedł od Jurki list z 3 kwietnia, pełen miłości i oddania. 3 kwietnia żył.

Okazuje się, że jednak w jednym z listów napisałam: „kocham”. Sama tego nie pamiętałam. Aledobrze się stało – on mi pisze, że jest z tego powodu szczęśliwy i, prawdopodobnie, naprawdęjest. Dlaczego nie sprawić przyjemności człowiekowi, nawet jeśli samemu jest się taknieszczęśliwym?

Jestem nieszczęśliwa w absolutnie pełnym znaczeniu tego słowa. Przez cały dzień wracałodziś do mnie falami wspomnienie Koli z mojej drugiej wizyty w szpitalu na Piesocznej: jegospuchnięte ręce, całe we wrzodach i ranach, jak ostrożnie podsuwał je pielęgniarce, żeby jeopatrzyła. Z niepokojem mamrotał, cały czas mamrotał, przeszkadzając mi w karmieniu go,rozchlapując drogocenne jedzenie. Ogarnęła mnie rozpacz, złość i ugryzłam go w tę bolącą,spuchniętą rękę. Suka ze mnie, suka! Był już wtedy straszny, niepodobny do siebie. Jeszczepierwszego dnia jego obłąkania był piękny, a tu nagle – jakby ktoś obcy, gorzej niż w koszmarzesennym.

[…]Moja dusza kurczy się coraz bardziej, usycha. Zapadam się w sobie, robię się obojętna na

innych ludzi i postrzegam ich tylko przez pryzmat siebie. Tak było dziś z równie nieszczęsnymJulkiem Eszmanem[47]. Stracił w Leningradzie żonę, ojca, a ostatnio – matkę i brata.

– Jak ty możesz żyć? – spytałam go.– Ja nie żyję – odpowiedział. – Jeśli jestem żywy, to tylko z powodu mojej córki.

Siedzieliśmy w trolejbusie, ramię przy ramieniu, i mówiliśmy – on o swojej żonie, jao Kolce. Oboje czuliśmy się głęboko winni wobec nich i przez chwilę poczułam, że nosimyw sobie ten sam ból.

– Jak myślisz, czy coś się zmieni po wojnie? – spytałam go.– Dwa–trzy miesiące temu myślałem, że się zmieni, ale teraz, po przyjeździe do Moskwy,

widzę, że nie…[…]11 KWIETNIA[…] Dziś byłam na wieczorze autorskim w klubie NKWD. Czytałam Dziennik lutowy –

zebrałam wielkie brawa i musiałam jeszcze przeczytać List nad Kamę, który też został dobrzeprzyjęty. No cóż, widać wśród nich także są ludzie, chociaż w większości zachowują się pochamsku, jak „panowie życia i śmierci” – to zwyczajnie obrzydliwe.

Sekretarz komitetu partii odpowiedział na mój telefon w sprawie ojca, że przekazał mojepodanie sekretarzowi komisarza ludowego i że „zdecydowano działać za pośrednictwemKubatkina[48], to znaczy przez Leningrad”. To jedynie wykręty. […]

12 KWIETNIATęsknota. Jutrzejszy samolot do Leningradu – odwołany. Nie mam tu już absolutnie nic do

roboty. Dzisiejszy dzień wyjątkowo się dłużył, większość czasu spędziłam w łóżku. Bólistnienia. […]

W Leningradzie czeka na mnie puste mieszkanie na Troickiej – nie mam się gdzie podziać.Oczekuje mnie Jurka – ale jak mam się z nim położyć w tym samym łóżku, w którym leżałamosiem lat z Kolą i przeżyłam w nim tyle radości i smutków. Gdybyż jeszcze Kola żył – byłobyco innego! A tak – jeszcze raz trzeba będzie go pożegnać. I wiem, że Jurka zawsze będzie mniewewnętrznie irytować, nigdy nie stanie mi się tak bliski, jak Nikołaj, chociaż na przykładwczoraj za nim tęskniłam i myślałam z czułością. […] Ale wiem też, że przynajmniej pierwszedni z Jurką będą radosne.

Tichonow też się rwie do Leningradu. Wiem, co nas ciągnie: tam człowiek każdą minutęprzeżywa pełnią życia, tam ludzkie uczucia osiągają najwyższy pułap, wszystko jest tak wyraźnei obnażone, jak tylko może być w obliczu śmierci.

[…]Wyglądam teraz dobrze. Zszedł mi z twarzy obrzęk, prawie nie mam zmarszczek, skóra –

jedwabista, jak nigdy jeszcze; szerokie, białe ramiona, ładne, krągłe i jędrne piersi… Koleńkachciał, żebym przytyła, ale się nie doczekał. Wygłupiając się, mówił mi: „Bergholc, chcę, żebyśmiała duże piersi!”. Och, jakże on mnie kochał – moje ciało, całą moją kobiecość – naprawdęuważał mnie za „najpiękniejszą kobietę w Leningradzie”. […]

I jak okropnie żałuję, że nie byłam z nim w jego ostatniej minucie! Na pewno odzyskałprzytomność (lekarz powiedział, że „odszedł cicho”), czekał na mnie, przeprowadziłabym goz uśmiechem, szczęśliwego, spokojnego…

[…]13 KWIETNIA[…] Od ojca nie mam wiadomości od 3 kwietnia. […] A szanowne NKWD „weryfikuje”

moje podanie w jego sprawie… No, oczywiście! Przecież mogłam nakłamać, mogę niewiedzieć wszystkiego o własnym ojcu – jedynie oni są wszechwiedzący i nikomu z nas niewierzą! Dranie i łajdaki! Nienawidzę was!

[…]26 KWIETNIA, LENINGRADZ zewnątrz słychać buczenie samolotów patrolowych. Czasem ostrzał artyleryjski. […]

Z okien naszego mieszkania na szóstym piętrze widać podziurawione pociskami dachysąsiednich budynków. I cały czas się denerwuję, tchórzę, kiedy zaczynają się bombardowaniai gdy tuż nad głową przelatuje wyjący pocisk. A przecież w Moskwie były takie dni, kiedypisałam z całą szczerością: „Do Leningradu, bliżej śmierci”. Leningrad istnieje, jest żywy, trwa.

Wróciłam tu do nowego męża, do nowej miłości i szczęścia − dopiero teraz to widzę.(Alarm przeciwlotniczy. Zaraz zacznie się bombardowanie.) Chcę żyć − nie to, bym bała sięśmierci, ale nie chcę rozstawać się z Jurką. (Alarm się skończył.) Kocha mnie bardzo, nieukrywa tego przed nikim, promienieje radością, jak chłopiec, który dostał najcenniejszypodarunek. Chodzi energicznie, mówi donośnie, rozemocjonowanym głosem, co chwila chwalisię wszystkim mną i moimi sukcesami. Nawet obcym ludziom udziela się jego szczęście. Jakpełne zachwytu słowa od niego słyszę − o mnie, o moich wierszach. Wciąż mi się przygląda,całuje i cały czas drży, żebym nie odeszła.

Gdy wróciłam z Moskwy, zastałam przygotowany specjalnie dla nas nowy pokój na szóstympiętrze, jasny, bardzo ciepły, nawet z kanapą („Na niej siedziałaś w czasie nagrywaniapięćdziesiątej kroniki”), stołem z szufladami wypakowanymi jedzeniem i wspaniałym tytoniemo miodowym kolorze. Nad kanapą − moje zdjęcie i wiersze. Przygotował dla mnie oddzielnykącik. Prawdziwy dom − choć pośród dziurawych dachów i gruzów.

[…]4 MAJAWczoraj (do piątej rano) mieliśmy trudną rozmowę z Jurą o przeszłości. Stara się mnie

przekonać, że już od września nie kochałam Nikołaja. Że i teraz go nie kocham, a to jedyniemoja wyobraźnia… Co za bzdura!

8-9 MAJA[…] Od czasu powrotu do Leningradu dwa razy byłam na froncie. W sztabie 42. Armii – na

tyłach „Elektrosiły”[49], przy Pałacu Rad oraz w sztabie 55. Armii, w Rybackim i Ust’-Iżorze.Jakie to dziwne i dojmująco smutne – chodzić po znajomych miejscach, gdzie spędziłamdzieciństwo i młodość, a gdzie teraz jest front. Nie opuszczało mnie poczucie dwoistości losu –smutnego, a zarazem żarliwego; jałowego, choć obfitego w zdarzenia. I bardzo wyraźnie czułam,w jak innym punkcie życia jestem teraz. Tyle doświadczyłam, można by niejedną książkęnapisać…

We mnie jedno pełne ludzkie życie już się dokonało. Nie ma tu ojca, nie ma Koli. Nie ma teżjego rodziny, wymarły moje ciotki, dawno umarły moje dzieci. Wszystko to nie istnieje. I niewróci młodość, dojrzewanie – wszystko to minione. Zaczęło się, niezależnie od mojej woli,i trwa już nowe życie, a ja sama – tamta – też jakbym umarła.

Gdzieś, z ostrym wizgiem, spadają pociski, wczoraj i dziś też dziurawiły dachy, okropnie

jazgocząc i wyjąc. O, zgrozo!Jestem w Leningradzie już dwadzieścia dni. Przez ten czas prawie nie pisałam, jedynie

wiersz Leningradczycy – taki sobie, choć jest tam parę niezłych linijek, i wystąpienie radioweLeningradczycy w pierścieniu blokady – dobre, na pewno by się podobało słuchaczom. Teraz„przechodzi instancje” – mogą jeszcze nie zezwolić na puszczenie w eter. Nasza propagandawciąż jest nieudolna i tchórzliwa, a władze tępe i niekompetentne.

Żyję przede wszystkim miesiącem miodowym z Jurką. Trzy razy występowałamz Dziennikiem lutowym – porażający sukces, aż zbił mnie z tropu. W Związku Pisarzy – wprosttriumf. W 42. Armii i u załogi torpedowca – żołnierze i marynarze płakali podczas czytania.Wyjątkową furorę zrobiłam u marynarzy – to już prawdziwa sława! Ale jakoś mi niezręcznieciągle występować z tym samym tekstem, pora na coś nowego.

Oszałamiający sukces Dziennika lutowego – i w Leningradzie, i w Moskwie – onieśmielamnie dlatego, że teraz powinnam napisać następną rzecz jeszcze lepszą, a tymczasem wydaje misię, że osiągnęłam szczyt swoich możliwości. Kiedy pisałam to w lutym, byłam otępiała,spuchnięta z głodu, zaczęłam dopiero co z niepohamowanym apetytem pochłaniać jedzenie odJury, ze zmartwiałym od zakłopotania i zgryzoty sercem… Długo nie mogłam się rozkręcić,złościłam się – Jurka pospieszał, ja z jakiegoś nieznanego powodu skrobałam tępo, bez zapału,a potem nagle, nie wiadomo dlaczego, zaczęłam najzwyczajniej, najprościej – i poszło… […]

Jest też o czym pisać. O Mary Reed, siostrze Johna Reeda[50], umierającej z głodu(pomagamy jej trochę i Jura stara się umieścić ją w szpitalu). O wręczeniu 55. Armii sztandarugwardyjskiego – żałosnym święcie na froncie znajdującym się w granicach miasta (cykl lubwiersz Leningrad – frontem). O leningradzkich dzieciach, romanse i pieśni… Tak, trzeba pisać,trzeba wgryźć się w życie miasta. Ja, w swojej wieży, w ciepłym, jasnym i pełnym jedzeniapokoju – oderwałam się od ludzi, poddałam się egoizmowi i samolubstwu. Nie zawstydza mnie,że teraz upajam się „prywatnym życiem”, ale już wystarczy, trzeba zacząć działać. Ten zachwyt,ta prawdziwa ludzka radość, z jaką jest przyjmowany Dziennik lutowy – bardzo mniezobowiązują.

Końca blokady nie widać. Odkąd tu jestem, Niemcy atakowali miasto dwa razy,bezskutecznie. […] Ludzi umiera mniej – tak wielu dotąd odeszło. Umarła Mauliszka, LidiaNikołajewna. Bardzo mną to wstrząsnęło. Jaka ze mnie świnia, że nie zadzwoniłam doMauliszki w styczniu… Pewnie nie mogłabym im w niczym pomóc – umarły w tym samymczasie, w te potworne styczniowe dni, co i Kola. Jakżeż to boli, jak chciałoby się to naprawić –pójść do jej mieszkania, powiedzieć: „Mauliszka, no co ty? No, wstawaj, żyj!”. Przyjaźniłamsię z nią od 1930 roku, była moją pierwszą prawdziwą przyjaciółką. Ach, Boże mój.

Jurka śpi, okropnie głośno chrapie. Wczoraj, do ósmej rano, znów musiałam się gęstotłumaczyć… „Zrozum, to w ogóle nie jest scena zazdrości” – mówił, ale cóż to było, jeśli niescena banalnej, męskiej zazdrości – ma tak niedoświadczone serce i do tego stopnia racjonalnyumysł, że sam nie jest w stanie tego dostrzec.

Byli u nas Fadiejew, Tiszka i Prokofjew[51] – pili. Ja niewinnie pokręciłam tyłkiem przedSaszką Prokofjewem, bynajmniej nie więcej niż zazwyczaj. Jest mi najzupełniej obojętny, znamgo już ponad dziesięć lat. Oprócz najzwyklejszego kokietowania nie było w moim zachowaniu

absolutnie niczego więcej. Niemniej dla Jury to już problem. Do tego jeszcze telefony odjednego z żołnierzy torpedowca – tu też sprawa najwyższej rangi: „Obrażałaś mnie przez caływieczór, tak podgrzewałaś Prokofjewa, byłaś taka zapraszająca dla żołnierza, pokazałaś, że anitrochę nie cenisz naszej miłości”. I tak dalej, i tak dalej.

Głuptas! Nie zdaje sobie sprawy, jak ogromne, zdumiewające nawet mnie, zwycięstwoodniósł – że śmieję się z nim całymi dniami, że pieszczę go z najprawdziwszym nienasyceniem.Męczący, ale i najukochańszy cień Koli już zanika. Bywam szczęśliwa od rana do wieczora i ażdech mi zapiera od rosnącej miłości do Jurki – a on buduje jakieś babilońskie wieże nafundamentach mojej czczej paplaniny z Saszką.

Wczoraj czułam się okropnie. Saszka upił się, zaczął gadać jakieś bzdury i pchać sięz łapami, od Jurki usłyszałam wiele niesprawiedliwych, obraźliwych słów, zupełnieniepotrzebnych. Poczułam się rozpaczliwie samotna – Kola nie dopuściłby do podobnejsytuacji, rozumiejąc, że to wszystko nieznaczące żarty.

No, przy Jurce tyłkiem nie pokręcisz! Ostry jest, co tu dużo gadać. Tak ściąga cugle, że pyskcały będzie we krwi. Gospodarz, właściciel, posiadacz. Po części (jak to baba!) podoba mi sięto, znaczy – kocha mnie naprawdę, mocno. Ale, być może, podoba mi się na razie, póki to naszepoczątki… A jeśli takie rozmowy, z tymi krzykami, będą się powtarzać, jeśli będzie chciałkontrolować wszystkie moje (czysto powierzchowne) znajomości – co z tego wyniknie?Przepraszam, ale na kurę domową się nie nadaję!

Naprawdę, nikogo oprócz niego teraz nie potrzebuję i zabawa jest dla mnie celem samymw sobie. Ale przecież od takich głupot on może przejść dalej, wprowadzić swoje męskie rządy,a to już – gorycz samotności.

[…] W Leningradzie wiosna, a Koli nie ma. Bulwar Tuczkowa, most, gdzie 8 czerwca 1930siedziałam wczesnym rankiem nad wodą po pierwszej spędzonej z Kolą nocy – i nie ma go…Nie ma go nigdzie w naszym Leningradzie! Póki Jurka jest obok – śpiewam mu, całuję go,szczęśliwa i zakochana. Gdy wychodzi i zostaję sama – w okamgnieniu zapadam się w czarnąotchłań. […]

Przecież nie da się tak długo. Powinnam żyć JEDNYM ŻYCIEM. […]11 MAJAZaczyna się alarm przeciwlotniczy albo ostrzał. Minuty ciszy w mieście są teraz niezwykle

rzadkie i czuję się wtedy nieswojo, niepokoję się bardziej niż podczas strzelaniny. Ta cisza jestniedobra, podejrzana, męcząca.

13 MAJAZe spokojem mogłabym zapisać: „O moim wczorajszym wystąpieniu mówi całe miasto”.

Oczywiście, nie jest tak do końca, ale choćby w Radiokomitecie usłyszałam dzisiaj tyle słówuznania i wzruszających podziękowań − od znajomych i nieznanych mi ludzi.

Jakaś starsza kobieta o przerażającym wyglądzie powiedziała: „Wie pani, kiedy czuję, żezatracam ostatnie ludzkie odruchy, resztki człowieczeństwa, z pomocą przychodzą mi paniwiersze. Zawsze słyszałam je w porę. W grudniu, kiedy umierał mój mąż i – wie pani – nawetzapałek nie mieliśmy, a kaganek co chwila gasł, trzeba było bez przerwy poprawiać knot, a tenspadał do puszki i przygasał, karmiłam męża po ciemku i zaczęłam mu wtykać łyżkę w nos –

okropność. Nagle usłyszeliśmy pani wiersze. I wie pani − zrobiło się nam lżej. Byliśmyspokojniejsi. Bardziej dumni… I znów wczoraj leżę − osłabiona, bezsilna, łóżko trzęsie się odhuku bomb − leżę pod szmatami, pociski spadają gdzieś niedaleko, jest tak strasznie, ciemnoi nagle znów słyszę pani wystąpienie w radiu i wiersze… I czuję, że jeszcze istnieje życie”.

[…] Tak dobrze znam to z własnego doświadczenia, kiedy leżałam bez woli, w kompletnymotępieniu, tak jak masa leningradczyków leży teraz w swoich ciemnych, zatęchłych kątach.Trwają w ciemnościach, na trzęsących się łóżkach, osłabieni i apatyczni – i jedyny ich kontaktze światem to radio. I oto biegnie – do tego ciemnego, zapadłego kąta – mój wiersz i ludziom,zrozpaczonym i głodnym, na chwilę robi się lżej. Jeśli dałam im choćby okruch pociechy –nawet ulotnej, iluzorycznej – to znaczy, że moje istnienie zyskało uzasadnienie.

20 MAJA[…] Chodzą słuchy, że sytuacja na froncie jest dla nas niekorzystna. Bóg wie, co będzie

dalej. Dziś w mieście nadzwyczajnie cicho, słychać było nawet, jak w parku krzyczały ptaki.No, a jutro? Niemcy podciągnęli swoje rezerwy bliżej miasta […]. Końca blokady nie widać.

I te surowe, zamknięte w sobie, poczerniałe i sine twarze leningradzkich dzieci. Wczorajzobaczyłam taką dziewczynkę w piekarni i znów mną targnęło pytanie: jak można żyć w takimcierpieniu? Dobrze, że Jurze udało się umieścić Mary Reed w szpitalu. Dobrze, że oddaliśmyswoje talony do stołówki Domu Pisarzy Marinym, starym przyjaciołom moim i Koli. Tylko toich ratuje. Kola byłby zadowolony.

Wszystko to – kropla w morzu. A ludzie głodują, wielu jeszcze bardziej niż w lutym.Marusia, Fryc, Mary, Mironowowie[52] mówią o tym wprost: gonimy już resztkami sił. Prendelopowiadał niedawno, że coraz więcej jest przypadków kanibalizmu – w maju do jego szpitalatrafiło już piętnaście osób, podczas gdy w kwietniu – jedenaście. Przypadło mu w udzialewykonanie ekspertyzy poczytalności tych ludzi. Ludożerstwo to niezaprzeczalny fakt. Opowiadało dwojgu ludziach, którzy zjedli trupa swojego dziecka, a potem zwabili troje innych – zabili jei też zjedli. To było w kwietniu.

Kiedy Prendel o tym opowiadał, nie wiem dlaczego, zaczęłam się śmiać, szczerze śmiać,tym bardziej że nie próbował ich jakkolwiek usprawiedliwiać. Powiedziałam: „Przecież niezjadłeś swojej babci” – i potem już w ogóle nie mogłam poważnie potraktować jego opowieścio kanibalach. Do granic wytrzymałości obrzydło mi to wszystko – kanibalizm, podziurawionedachy, wybite szyby, dzikie burzenie miasta – też mi heroizm, romantyzm wojny! Śmierdząca,podła sprawa. Cały heroizm zawiera się jedynie w tym, co wbrew wojnie, co jej obce.

Zostaje tylko zgrzytanie zębów, utrata tchu od nienawiści – gdy widzisz cierpiących ludzii żal ci ich, i robi się od tego wszystkiego obrzydliwie, wstrętnie mdli… Kiedy ten smród sięskończy? Czasem wydaje mi się, że będziemy tak trwać już zawsze.

Dziś skończyłam słuchowisko – wydaje się niezłe, jeśli tylko dobrze je zrealizują, powinnobyć śmieszne. Wszystko to, oczywiście, godne pożałowania. Trzeba by pisać prawdziwie,trzeba pisać Leningradczyków.

Muszę doprowadzić do porządku swoje życie – na pewno za mało i nieregularnie śpię, jużsię posunęłam i schudłam. […]

Powiedziałam Jurze: „Chcę żyć jednym życiem”. Tak, chcę. Zapewne tak będzie. Być może

to jedno życie rozpocznie się od dziecka. Nie robiłam nic, żeby zabezpieczyć się przed ciążą,chociaż widzę całą bezmyślność tego pomysłu w takiej chwili, póki jeszcze rozkaz towarzyszaStalina o pokonaniu Niemiec niewykonany. Ale chcę żyć pełnią życia, zmieścić w tej namiastceistnienia wszystko – i dla Jury, i dla mnie. Niech będzie dziecko. Choć tak zobojętniałam, żetrudno mi sobie wyobrazić, jak je karmię i przewijam. I kochać je? Czy jeszcze to potrafię?Czasem eksperymentuję na sobie: „No i? Jak to będzie? A co? Dasz radę? Ciekawe!”.

Jura jest mi bliski, ale też nie wie, jak obumarłego człowieka przyjął do swojego serca!Kamienieję od dawna. Śmierć Koli – to była ostatnia kropla, ostatnia strata w łańcuchupotwornych strat – i osobistych, i narodowych, które swój początek mają jeszcze w 1933 roku.

[…]Pisałam cały wieczór, a Jurka spał. Zaraz go zbudzę, zrobię jakąś kolację, być może będę

z nim nocą, bo jeszcze się nim nie nasyciłam ani trochę, chcę go jeszcze i jeszcze… Czy to jestprawdziwe życie?

TAK. Tak, tak!26 MAJADni mijają szybko i jałowo. Ale przynajmniej przedwczoraj puścili w końcu na antenie moje

słuchowisko satyryczne – wyszło faktycznie zabawnie. Jeśli w Leningradzie dzięki niemuuśmiechnęło się choćby kilku ludzi, to moja praca nie poszła na marne.

[…]Mimo codziennych ostrzałów, w Leningradzie panuje jakaś cisza. Nie ma nalotów

i w ostatnim czasie nawet nie ogłaszają alarmów przeciwlotniczych. Widocznie Niemcy rzuciliwszystkie siły na południe. Tu zdobyli Półwysep Kerczeński. Przytłaczające poczucie wstydu,wywołane zeszłorocznymi przegranymi, znów wraca. Boże, co jeszcze nas czeka? Zresztą, to doprzewidzenia: miliony nowych śmierci, nowych wdów i sierot. Ja to już znam. I nawet w czasienajsilniejszych nalotów myślę: „Co mi tam, zmartwienia, strach mam już za sobą – utraciłam jużwszystko i wszystkich, nie mam do stracenia nic więcej. Życie – teraz to już nie byłaby strata”.

[…]Dzieje się ze mną coś dziwacznego: mam masę planów, projektów i pragnienie, by pisać.

A pracuję bardzo mało i wtedy, gdy mogłabym zrealizować swoje plany – nie mogę się zebrać.Potrzebuję dużo więcej samotności. Jurka prawie cały czas jest ze mną, odrywam się dla niegood pisania, rozprasza moją uwagę. Cały czas czuję się obserwowana i zaprzątam sobie głowęswoim wyglądem – chcę mu się podobać i dlatego pracuję mniej intensywnie.

Dziś Jura jest bardzo zajęty, więc siedzę sama w naszym „schronie” i mogłabym sięnapracować do woli. A jak na złość długo robiłam sobie manikiur, myłam włosy.

Potem wyjęłam listy Iriny[53] do Jury, uważnie je przeczytałam, co wywołało u mniepoczucie obcości wobec niego, potem przeszukałam kieszenie jego palta i znalazłam odpowiedźIriny na telegram wysłany przez niego w kwietniu. Pisał jej wtedy: „Zaniepokojony, zdziwionyczteromiesięcznym milczeniem. Napisz, czy milczenie oznacza zeszłoroczną historię”.(W ubiegłym roku zdradziła go.) Pisał do niej, kiedy ja byłam w Moskwie i dostawałam odniego takie czułe, rozkochane listy, bez wątpienia szczere. „Zaniepokojony” jednocześnieo związek z nią!…

Po powrocie z Moskwy znalazłam brudnopis telegramu i zażądałam wyjaśnień. Zapewniałmnie, że go nie wysłał. Okazuje się (jak przewidywałam), że nie tylko wysłał, ale i otrzymałodpowiedź: „Wyrzuty niestosowne, posłałam masę listów na Puszkarską”. Odpowiedź przyszłajuż po moim powrocie. Zełgał mi tchórzliwie w najobrzydliwszy sposób. Niby drobnostka, alez Kolą nie zdarzyło mi się to w ciągu całych jedenastu–dwunastu wspólnych lat. […]

Oczywiście, nie będę Jurze robić wyrzutów. Postaram się nic nie mówić. Muszę się z całychsił postarać, żeby nie powiedzieć – to go poniży, zawstydzi i odbierze mu spokój. […]

Gdy zdecydowałam się żyć z nim i pozwoliłam mu powiedzieć ludziom, że jestem jego żoną– możliwe, że jemu samemu ten telegram wydał się niepotrzebny. Wszystko się ułożyło. Jestem znim. Może na nowo całą duszą pokochał mnie, gdy wróciłam do Leningradu. Może chciałuważać ten telegram za niebyły, niedotyczący mnie i naszego nowego życia. Nawet nieprzypuszczał, że mogę go sprawdzać. Nie wie, jak potrzebuję, aby był rzeczywiście tylko mój,niepodzielnie, całym sercem. […]

Kilka razy był przed chwilą w pokoju, czuje, że schowałam się w skorupę. Nie mogęudawać, że jestem spokojna i serdeczna… To nic. Zdrzemnę się teraz, może się uspokoję. Tylko– milczeć, milczeć. Boże, nie pozwól mi zawstydzić go i sprawić mu ból… Może się rozejdziepo kościach. Może o niej zapomni.

27 MAJANo cóż – rozeszło się… Dziś już czuję tylko lekkie ukłucie w sercu.[…]Byłam dzisiaj w dzielnicy Moskiewskiej. Bardzo mi schlebiło, że nie skreślili mnie

z ewidencji, chcą, bym nadal figurowała w „Elektrosile” i opracowała historię dzielnicyi zakładu w czasie wojny. Cieszę się z tego szczerze. Zakład wrócił na swoje miejsce,odbudowywane są hale, niektóre wydziały zaczynają już produkcję. A tymczasem nieopodal„Elektrosiły”, za bocznicą kolejową – pierwsza placówka, zaczyna się front.

[…]Stałam się chyba rzeczywiście popularna – zapraszają mnie na wystąpienia. Jutro na

przykład będę miała aż dwa, a 1 czerwca mam wziąć udział w antyfaszystowskim mitingu kobietw rajkomie dzielnicy Kujbyszewskiej.

[…]29 MAJAOch, jaka piękna wiosna! Ciepły dzień, rozkoszne powietrze, skądś dobiega radio

(fortepian), pachnie liśćmi, łagodna zieleń oplata drzewa. Z mojego okna wśródpodziurawionych dachów widać gęste korony drzew.

A Koli nie ma.Nie słychać strzelaniny ani zenitówek.A Koli nie ma.[…]Nawet w czasie najsłodszych chwil z Jurą za każdym razem powstrzymuję się ostatkiem sił,

aby nie krzyknąć: „Kola, Kola!”, bo i sama rozkosz przynależna jest jemu.Nie chcę zapomnieć. Ale długo też tak się nie da. Coś w końcu pęknie w środku, jak zbyt

mocno napięta struna. Tym bardziej że naprawdę kocham Jurę, coraz mocniej.[…]31 MAJAWczoraj byłam na zebraniu pisarzy wojska, miasta i floty.Obiektywnie – wspaniałe. W oblężonym mieście artyści zbierają się jak żołnierze, żeby

wymienić się doświadczeniami i wyznaczyć dalszą drogę walki najlepszą w historii ludzkościbronią – słowem.

Wstrzymywało słońca bieg słowo,Słowem całe miasta zwalano.[54]Subiektywnie – okropne. Nierzeczowe, nienośne. Ci tępi kierownicy – Machanow,

Fomiczenko[55] – czym mogliby zagrzać do walki? A i skład personalny grupy pisarzy – szaryi rozleniwiony intelektualnie.

Ja też mówiłam źle, prawie bez zapału, ponieważ w środku zebrania stała się dla mnieoczywista jego bezsensowność.

[…]Zbyt wiele sił tracę na sprawy osobiste. Mam nieustanne bóle głowy od ciągłego

niedosypiania – gryziemy się z Jurką co noc. On mnie kocha, to fakt. Ja też rzucam się w jegomiłość bez oporów.

A mimo to powiedziałam mu o telegramie. Długo wyjaśniał mi historię Iriny – jakie towszystko dziwaczne – i jego „rozczarowanie” kobietami, i jego, jak sam określił, „sukinsyński”okres w stosunkach z nimi. Wydaje mi się, że po prostu obleka sprawę w teoretyczne dekoracje.Czuć tu nadmiernie odwieczny problem, wieje patriarchalną atmosferą początku wieku. […]

3 CZERWCA[…] Jurze wpadł w ręce mój dziennik; mówi, że przeczytał jedynie zapis z ostatniego dnia –

i znów mieliśmy rozmowę. […]Wczorajszy wieczór był w ogóle zadziwiający. Jurka kupił po drodze do domu wiązkę

gałązek brzozowych. Postawiliśmy je w pokoju, okno było otwarte na oścież, w mieście byłocicho, jasne niebo, od okna wiał chłodny wiatr i tak pachniało brzozą… Ożyły we mniewszystkie najwspanialsze chwile z całego mojego życia, moja dusza wędrowała nimi namiętnie,z pasją, ku szczęściu: przez pachnące rosą wieczory dzieciństwa w Głuszynie, mój wieczórz Kolą na Wyspie Kriestowskiej, gdzie pierwszy raz mnie pocałował – on był młody, przystojny,ja byłam w wyszywanej rosyjskiej rubaszce… Tam też pachniało brzozą, jak wczoraj. […]

3 CZERWCA, WYSTĄPIENIE RADIOWE (LENINGRAD - FRONTEM)Opowiem wam, towarzysze, o naszym leningradzkim froncie. Tydzień temu byłam na

pewnym przedpolu, w pułku, który tego dnia na rozkaz Rady Wojskowej miał otrzymać sztandargwardii.

Jechaliśmy przez wiosenny, pełen porannej świeżości Leningrad. Całe miasto byłorozsłonecznione, bezludne, na szczęście bardzo ciche i wciąż piękne.

Przy moście, obok dużej fabryki o niedymiących kominach, pierwszy patrol poprosił naso dokumenty. Póki trwała kontrola, mogłam dokładnie obejrzeć wysoki mur fabryczny: był tui ówdzie podziurawiony przez odłamki, szczelnie pokryty odezwami i plakatami. Przyszło mi na

myśl, że ten mur już teraz, w całości, należy przenieść do muzeum, aby ludzie następnych epokoglądali go z czcią, jak wiecznie żywy kawałek historii.

Nasze mury szepczą, mówią, krzyczą – przecież wprost na murach pisze się to, co ludnośćpowinna wiedzieć, czego się wystrzegać, o czym pamiętać. Wszędzie są odbite z szablonunapisy-instrukcje o zapobieganiu grypie. Mury na Newskim przypominają: „Trzymaj nogi ciepłoi sucho”, „W razie podwyższonej temperatury, natychmiast idź do lekarza”.

[…]A prywatne ogłoszenia na osłonach z drewna?Dość długo na jednej z zabitych deskami witryn sklepowych przy placu Lwa Tołstoja

wisiało takie ogłoszenie: „Do obywateli! Odwożę saneczkami nieboszczyków na cmentarz orazinne bytowe przeprowadzki”. „Lekką trumnę, jako zbyteczną, odstąpię…” […]

Leningradczycy przeżyli straszliwą zimę i też dzielnie jak gwardziści, bo utrzymali się naswoich rubieżach. A to niezwykłe rubieże: rubieże życia.

[…]Orkiestra radiowa zaczęła próby VII symfonii Szostakowicza. Jeszcze miesiąc, półtora,

a w notatniku leningradzkim, czyli na jego murach, ukaże się nowa stronica: afisz prawykonaniaVII symfonii w Leningradzie. Ten afisz będzie wisiał obok pożółkłej zeszłorocznej odezwy„Wróg pod bramami”. Zeszłorocznej? Nie, dzisiejszej. Przecież wróg ciągle jest pod bramami,na ulicy Strajków, tuż-tuż. I co więcej: wiemy, że nie zrezygnował z obłędnej decyzji zdobyciaLeningradu. […]

Słowa zeszłorocznej odezwy brzmią z niesłabnącą siłą: „Niech każdy leningradczykuświadomi sobie w pełni, że to przede wszystkim od niego, od jego czynów, pracy, męstwa,gotowości do ofiar zależy los miasta, nasz los. Wróg pod bramami! Leningrad znalazł się nafroncie!”.

Szliśmy na front przez ulice znajome,niby we śnie spotykając się z nimi:dom mego ojca, żywopłot przed domem.Tu rósł klon – dobry, szumiący, olbrzymi.Wiosną o świcie do okien zaglądałchłodem i blaskiem swej gęstej korony…Ale tej zimy w zamieciach i lodachtyś także poległ, mój druhu zielony.Czernieją puste oczodoły domu.O, jakże moje spustoszono gniazdo!W ruinie mury starego rajkomui mały ganek z komsomolską gwiazdą.Na front szłam drogą przez dzieciństwo swoje,tą, którą co dzień biegałam do szkoły,przez młodość, przez jej słodkie niepokoje,przez przedwojenny poranek wesoły.Szłam nieludzkiego cierpienia szpalerem

przez pogorzele,ruinyi rowy…Przez miasto, co się wznosiło dopierowabiąc budynków urokiem surowym.[…]Więc to, co w sercu od dzieciństwa gości,płonie i śpiewa, i wśród bólu wzrasta,do ciebie szło,triumfalna dojrzałości,tu, na ten front u wrót mojego miasta.Iść do cię było ponad siły prawie,lecz innych dróg nie zostawiło życie,przeto dziękuję ci i błogosławię,okrutny mój,niedługi mój rozkwicie,za to, że we mnie trwa moc niezawodna,że w sercu więcej spokoju i ładu,za to, że życiem bronić jestem godnaWielkiego miasta Życia – Leningradu.17 CZERWCA[…] Niemcy koncentrują siły i przygotowują się do natarcia na miasto z trzech stron. Może

się tu zrobić istne piekło. Być może mnie i Jurze zostało już niewiele życia. Żyjmy, żyjmyi postarajmy się zdążyć jak najwięcej przekazać ludziom…

24 CZERWCA[…] Niedawno Niemcy szaleńczo ostrzelali naszą dzielnicę, pociski rozniosły w proch

sklepik, w którym z Kolą kupowaliśmy zawsze pierogi. Pociski spadły też na nabrzeże przedsamym rajkomem – poszłam tam godzinę po ostrzale – aż ugięły się pode mną nogi… Gdybyw pomieszczeniach rajkomu byli ludzie – pokroiłyby ich na kawałki szyby z okien!

Teraz znów łoskot – gdzieś dalej w mieście, nie u nas – i każdym takim uderzeniem zabijająKolę. ZABIJAJĄ GO WCIĄŻ NA NOWO – w każdym zabitym widzę teraz Kolę, w każdej śmierci –jego śmierć. […]

2 LIPCA„Odłamki spadają cicho…” Przez cały dzień raz po raz słychać zenitówki – strzelają do

samolotów zwiadowczych, od czasu do czasu słychać również Niemców. […]Na ulicach Leningradu nie ma już takiego średniowiecznego pomoru jak zimą, ale prawie

każdego dnia gdzieś pod ścianą leży kolejny wyczerpany do granic, umierający człowiek.Wczoraj na Newskim Prospekcie leżała tak na schodach „Gosbanku”, w kałuży własnegomoczu, kobieta. Potem widziałam, jak wlokło ją pod ręce dwóch milicjantów, a jej nogi, zgiętew kolanach, mokre i śmierdzące, ciągnęły się po asfalcie.

A dzieci, dzieci pod piekarniami… Na przykład taka para: matka i córka – trzyletnia

dziewczynka z poczerniałą, zastygłą twarzyczką małpeczki, z ogromnymi, błękitnymi,wyblakłymi oczyma, unieruchomionymi w starczej pogardzie, niewidzącymi nikogo wokół. Jejnapięta buzia była lekko uniesiona i odwrócona w bok, a zwierzęca, usmolona łapka zamarław błagalnym geście – paluszki zgięte, rączka wyciągnięta przed zmartwiałą, pełną cierpieniatwarzyczkę… Widocznie tak ją posadziła matka i dziewczynka siedziała w tej poziegodzinami… Jej oczy – to sąd nad nami wszystkimi, nad ludzką cywilizacją, wyrok –najsurowszy z możliwych.

Wszystko jest kłamstwem – liczy się jedynie ta dziewczynka z twarzyczką skamieniałą odcierpienia, zastygła w błagalnej pozie z wyciągniętą rączką wyniszczoną głodem.

[…]Wspominając nieustannie tę dziewczynkę i Kolę, czuję cały fałsz mojego „sukcesu”. Nie

mogę się z niego cieszyć. Inaczej – cieszę się i nagle zalewa mnie fala skrywanego,bezgranicznego wstydu. I zaczynam błądzić, wszystko, co piszę, wydaje mi się nic niewarte,i znów, i na nowo – czuję rozpaczliwy chłód i bezsens istnienia.

[…]3 LIPCAWczoraj niemieckie radio podało, że 1 lipca o godzinie 12.00 wojska niemieckie zajęły

Sewastopol. Według naszych komunikatów, trwają „walki wręcz na przedmieściach miasta” – toznaczy, że zdobyte. Brak mi słów, by wyrazić smutek z powodu Sewastopola i jegomieszkańców. Przygnębienie miesza się z wściekłą złością. Dlaczego, niech to diabli, ciągle sąsilniejsi od nas?

To znaczy, że z większych miast zostaliśmy tylko my, tylko Leningrad. […]Duszę niszczy bolesne oczekiwanie śmiertelnej tragedii.Byłoby lepiej, gdyby to uczucie zmieniło się w ożywcze zuchwalstwo, jak to było w zeszłym

roku. Ale pewnie tak się nie stanie… I do tego jeszcze, zabawne, trzy dni spóźnienia – czyżbymbyła w ciąży? Dopóki się nie upewnię, nie powiem Jurce, nie chcę dawać mu fałszywychnadziei. Byłoby dobrze mieć jeszcze dziecko, choćby i tuż przed samą śmiercią. Wtedyczułabym się spełniona.

9 LIPCAPrzedwczoraj przenieśliśmy się z Jurką z naszego „schronu” pod niebem na szóstym piętrze

do dwupokojowego mieszkania na czwartym. To mieszkanie, jak setki innych w Leningradzie,stało puste. Jego gospodarz, jakiś aktor filmowy, zginął na froncie, jego brat zmarł zimą.

W moim pokoju, który służy nam też za sypialnię, stoi fortepian, biblioteczka z książkami,które właściciel zbierał najwidoczniej przez lata, i z pudełkami pełnymi fotografii – nawiększości z nich jest jakaś piękna, uśmiechnięta, pogodna kobieta. Stoi też szafa wypełnionaróżnymi domowymi rupieciami. Czego tam nie ma: stare kapelusze wypchane bańkamilekarskimi, ścinki, naczynia – masa spodeczków i dwie pasujące do nich filiżanki, siteczko – niewiadomo do czego, zardzewiała maszynka do mięsa i tak dalej.

Segregowałam i zagospodarowywałam te dobra, przestawiałam meble, układałam nasząbieliznę z niejasnym, wielowymiarowym poczuciem zakłopotania, ironii i smutku. Moje życienakłada się na czyjeś – zakończone. Nie dawało mi spokoju wrażenie, iż to jednak cudze

mieszkanie, gospodarze mogą jeszcze wrócić, choć niby wiem, że to niemożliwe. Ja też niemieszkam już na Troickiej, zostałam pozbawiona swojego mieszkania i poprzedniego życia. […]

Wszystko zostało pozmieniane, przemieszane, płaszczyzny jednostkowych istnień przecinająsię wzajemnie i dlatego przeszłości nie da się przywrócić. Nadal czasem wydaje mi się, żemoje obecne życie jest „nie naprawdę”, „na niby”, jakby to była jakaś gra lub jakieś życie „po”– jak na tamtym świecie. To uczucie nie towarzyszy mi bezustannie, bo przecież – Jura to życieprawdziwe. Tylko czasem męczy mnie niewiara w prawdziwość istnienia.

„Komsomolska Prawda” zamieściła 5 lipca na swoich łamach Dziennik lutowy – w całości,bez jednej nawet poprawki czy skrótu. No cóż, choć po tak długim czasie, to świetnie, żewydrukowali. A wiersze, muszę przyznać wprost – wspaniałe. Sama czytałam je tu zewzruszeniem. Takie mogłam napisać tylko raz, nic lepszego już na pewno nie stworzę. Sama siędziwię teraz, jak mi się udało napisać coś tak dobrego – wtedy! Skąd wzięła się ta prosta, jasnamyśl, zwięzłość, wewnętrzny szloch, paląca namiętność przy zewnętrznym opanowaniu,niemalże chłodzie? Wówczas byłam prawie że oszalała z głodu, a śmierć Koli wyrwała miserce. Niepojęte. […]

Teraz jestem przerażona sobą z tamtego czasu – jak mogłam nie chodzić co dzień do Koli,jak mogłam zeżreć wszystkie ciastka przysłane przez Musię? […] Starałam się pracować „nazapas” – na wypadek, gdyby Kola wyszedł ze szpitala. Próbowałam się czymś zająć, bo siedzącobok niego – nieprzytomnego, nic nierozumiejącego, nawet bielizny nie można mu było zmienić– cóż mogłam poradzić? I co my wiedzieliśmy wtedy o dystrofii?!

[…]12 LIPCASmutek i niemoc. Pewnie z powodu bezsennej nocy – do rana pracowałam nad poematem,

długo nie mogłam zasnąć, a potem miałam koszmary: wojna, bombardowanie, zabiłam jakąśstraszną staruchę (czasem zabijam we śnie straszne staruchy). Śniła mi się wyraźnie Iroczka,dobrze zapamiętałam jej buzię – jakby była niewidoma.

Kola nie przychodzi do mnie w snach.[…]Ludzie stąd uciekają. W ogóle nastroje są przygnębiające, paniczne – nawet grupa

„wojskowych” pisarzy chce dać nogę pod byle jakim pretekstem. Niemcy cały czas szturmująi wszyscy boją się ich przyjścia.

Ja też się boję… A może nie? Bo jeśli liczy się nie na życie, lecz na „dożycie” – to jest cijuż wszystko jedno i chciałoby się krzyknąć, tak jak wtedy, gdy niemieckie samoloty krążyły nadgłową z dzikim wyciem: „No już, szybciej, rzucaj, bydlaku, rzucaj bombę, zabij…”.

I boję się, i w żadnym wypadku nie wyjadę stąd. […] Co będzie, to będzie. Nie ma czasu naczcze rozważania. Całe życie zamyka się w chwili obecnej – trzeba się nią cieszyć i żyć niąw pełni. […]

Wygląda na to, że jednak jestem w ciąży – już trzynasty dzień spóźnienia i coś jakby lekkienudności. I czyżby wszystko to – „przed szturmem”, przed odejściem z tego świata? Po co się doniego przywiązywać – miłością, dzieckiem, pracą? Czy nie lepiej odciąć wszystkie więzy? Aleto oznaczałoby poddać się, zanim cię dopadną.

Nie. Nie poddam się. To tylko zmęczenie – nie wyspałam się, jeszcze nie przyzwyczaiłamsię do spania we dwoje, z Jurą…

18 LIPCADzisiejszy komunikat jest nieco bardziej optymistyczny: „Walki w rejonie Woroneża i na

południe od Millerowa, w pozostałych rejonach – bez zmian”. Czyżby Niemcy zachłysnęli sięwłasną krwią? Och, gdybyż to była prawda! Te komunikaty są jak puls, który sprawdzaszu ukochanego, śmiertelnie chorego człowieka – tak sprawdzałam u Iroczki, tak u Koli…

Wytrzymaj, daj radę, moja kochana ziemio, bo ja chcę żyć, bo ty dasz radę przeżyć, mimo tejprzelanej krwi.

W Leningradzie jest od dwóch dni cicho, nie słychać strzelaniny. Nasz los, oczywiście,rozstrzyga się na południu. Jeszcze mamy czas – do szturmu, może dwa tygodnie, może niecałymiesiąc. A może, jeśli ich tam stłuką, szturmu nie będzie? Propaganda otrzymała nowe –niepokojące – założenia: nie przepowiadać zwycięstwa w 1942 roku – że to niby fatalizm. Niegłosić niezwyciężoności koalicji antyhitlerowskiej, czyli – nie liczyć na sojuszników. Należymówić, że Leningrad uzyskał chwilowe wytchnienie, ale szturm Niemcy na pewno przypuszczą– trzeba do niego przygotowywać ludzi, powstrzymać ich optymizm i w ogóle „bić na alarm”.

Tak, niewesoło. Te wytyczne otrzymaliśmy trzy dni temu. Wszystkich nas wprowadziływ stan najwyższego napięcia, Jurka nawet zaczął mówić o moim wyjeździe „na wypadekkatastrofy”. We mnie też pojawiło się niewyraźne, jątrzące wrażenie oczekiwania nanieszczęście, klęskę, koniec, chociaż oczywiście myśl o ucieczce – nawet sama myśl o niej –jest jeszcze straszniejsza… Nie mam po co się ratować, zostawiwszy tu Jurkę – on jedynyutrzymuje mnie na powierzchni, nie daje mi się zapaść w mrok. Potem to wrażenie się zatarłodzięki codziennej krzątaninie, która niweluje wszystko.

Odebrałam od krawcowej czarną aksamitną sukienkę, bardzo mi w niej do twarzy, i nowypłaszcz – wyglądam w nim jak laleczka. Czy w takim razie może nastąpić katastrofa? Płaszczyktrzeba trochę poprawić, ale to nic, poprawi, chociaż strasznie ze mnie zdziera. To wyrachowanei chciwe babsko, ale wspaniała krawcowa.

Skończyłam pisanie Poematu leningradzkiego. Wyszło całkiem dobrze, miejscaminaprawdę świetnie, najlepszy, najgłębszy jest oczywiście początek.

[…]20 LIPCAZa oknem huk silnego ostrzału artyleryjskiego. „Może zaczął się szturm na miasto?” – tym

zdaniem komentujemy każdą nową strzelaninę. Teraz też Jurka zażartował – a może faktycznietak jest? W centrum miasta marynarze urządzają w budynkach stanowiska strzeleckie, umacniajądomy, zwłaszcza te stojące przy skrzyżowaniach. Boże mój, czy naprawdę nam to grozi? Wydajemi się, że – jeśli Niemcy weszliby do miasta – i tak te zabiegi nic by nie pomogły.

Nie czuję strachu przed śmiercią. (Znów strzelanina – na pierwszych placówkach, to jasne.Chodorenko z jakiegoś powodu nagle wezwał Jurkę.)

Być może jutro będę już mogła przeczytać na antenie mój poemat. Recytowałam go dziś nazebraniu kobiet z naszego garnizonu. Został przyjęty z zachwytem, chociaż Jura twierdzi, żemówiłam niezbyt dobrze, nieobrazowo. […]

23 LIPCAOkazuje się, że faktycznie był szturm na miasto, od strony naszej dzielnicy.25 LIPCAWielu spraw nie zapisałam w dzienniku z powodu zamieszania wokół Jurki. Został

zwolniony z Radiokomitetu i wciągnięty do ewidencji wojskowej. To znaczy, że mogą gow każdej chwili wziąć na front, nawet jako szeregowca, czyli – nasza rozłąka jest bardzoprawdopodobna. A ja akurat mam pewność, że jestem w ciąży, chociaż nie byłam jeszczeu lekarza.

Jak to, czy nie dane mi będzie nigdy zaznać szczęścia?Czy warto było dla niego powstać z martwych, z taką wewnętrzną męką otworzyć się

i przywiązać do niego, żeby teraz dotknęła nas rozłąka i – nie chcę nawet słuchać swojej intuicji– by na pewno go stracić.

Został zwolniony dlatego, że jego redakcja puściła na antenie poemat Szyszowej[56].Komitet miejski partii wydał zakaz jego upublicznienia i przekazał to Szyrokowowi,przewodniczącemu Radiokomitetu. Szyrokow zapomniał powiedzieć o tym Jurce i wtedykomitet miejski rozwścieczył się po emisji: „Jak to, nie posłuchali się i nadali?” – Szyrokowzwalił wszystko na Jurkę. I go zwolniono. Wiktor i Jaszka zachowali się w tej sytuacji jakostatnie kurwy, zwłaszcza Wiktor. Oto zapłata za zimę spędzoną z nimi we wspólnej niedoli, tojest to „nowe” w stosunkach między mieszkańcami Leningradu… To łajdaki, łajdaki! Jaszkateraz chce coś „naprawić”, ale boję się, że nic już w tej sytuacji nie pomoże.

[…]4 SIERPNIANocą nasza artyleria szalała, aż przyjemnie było posłuchać. […]Po poemacie nie napisałam nic nowego, chociaż przyjęłam kolejne zamówienia, z których

muszę się wywiązać w terminie, zwłaszcza dla związkowców – będzie to miało u nich sporywydźwięk – o Bibliotece Publicznej, o VII symfonii.

Sukces poematu przeszedł moje wszelkie oczekiwania. Nie chcę tu opisywać, jak musiałamo niego walczyć. Najważniejsze, że po paru niewielkich zmianach stylistycznych (które, rzeczjasna, nie były potrzebne i zepsuły tych parę wersów) wydrukowano poemat w „LeningradzkiejPrawdzie” 24 i 25 lipca, mogłam go także przeczytać na antenie radiowej 21 lipca.

I oto – wiele emocjonalnych, pełnych zachwytu i niewątpliwie szczerych opinii, począwszyod Wsiewołoda Wiszniewskiego[57] (przysłał mi nawet list), na sekretarzu technicznymZwiązku Pisarzy skończywszy. Do tego sterta listów, większość z frontu i od marynarzy, odludzi, których nawet nie znam.

Szczególnie wzruszył mnie list jednej kobiety, Czyżowej, matki, która razem ze swoimsynem poszła na front. Syn zginął „ratując życie kolegi, w walce za Ojczyznę”. Cudownie, żew czasie wojny ludziom tak bliskie stało się pojęcie „Ojczyzna”, tak ukonkretniło się„ratowanie życia kolegi w walce” – właśnie to jest ratowanie Ojczyzny! Przesyła ona „wielkiepodziękowania dla pani od rosyjskiej kobiety, mieszkanki Leningradu” i pisze o tym, jak nanowo wybuchła w niej nienawiść do wroga po przeczytaniu mojego poematu…

[…]

Do tego jeszcze inne listy. Od marynarzy: „Ten poemat powinien znać każdy piśmiennyczłowiek w Związku Radzieckim”. Od jakiegoś komisarza: „Włączyliśmy pani poemat jakoelement naszego uzbrojenia”. I opowiadanie Jośki Gorina o tym, jak jeden z dowódców,poszukując egzemplarza poematu, proponował za niego CHLEB. I dzisiejszy podarunek od gazetydywizyjnej, gdzie redaktorem jest mąż Gałki, Sorokin, który (choć jest politrukiem), przynoszącchleb, konserwy i cukier, powiedział: „To od nas wszystkich”. Nie umiem wyrazić, jakie towszystko dla mnie drogocenne.

[…]Cóż to takiego – sława? W każdym wypadku to uznanie ludzi. Znają mnie prawie wszyscy

leningradczycy. Dzwonią do mnie na przykład z rajkomu dzielnicy Moskiewskiej:„Towarzyszko Bergholc, zapraszamy was i inne znamienite kobiety”… A przecież nie mamżadnego orderu, nagrody literackiej, żadnych oficjalnych recenzji! W ani jednej strofie mojejpoezji nie dogadzałam kierownictwu, nie podlizywałam się czytelnikom, nie upraszczałammyśli. Popularność przyszła do mnie nie przez Związek Pisarzy, nie przez publikacje o mnie.

W najtrudniejszym czasie, kiedy człowiek jest najbardziej wyczulony na kłamstwo, rozgłosprzyszedł do mnie dzięki ciężkiej, uczciwej pracy, dzięki sercu – otwartemu, szczeremu przedewszystkim wobec siebie. Nawet Machanow powiedział: „Jaką dobrą opinię sobie paniwypracowała” – tak, właśnie tak. Najważniejsze w tej opinii jest to, że „piszę prawdę”.

Teraz będzie mi bardzo trudno – muszę dbać o to, by nie stracić dobrego imienia i pisać tak,aby nie rozczarować już nigdy moich czytelników. Szczerze jestem rada tym listom, chociażwiem, że „Zachwytów minie krzyk i chwały jednodniowej”[58]… Niechby choć wystarczyło misił do końca wojny. Potem już nic nie będzie się liczyć…

[…]Poranek. W mieście cicho. Długo siedziałam nad nowymi wierszami, może coś z tego

wyjdzie. Powinnam napisać o dzisiejszej sytuacji – o naszych klęskach, o tym, że trzebawytrzymać SAMOTNIE, bez aliantów, bo przecież ci burżuje nas nienawidzą. […]

7 SIERPNIAW ogóle nie idzie mi pisanie, aż mi wstyd przed Jurą. Zresztą, nie tylko przed nim. Biuro

Informacyjne prosiło mnie, żebym coś napisała dla tak zwanych sojuszników – USA i Anglii.A dopiero co musiałam wysłać pilnie reportaż o VII symfonii i naszej orkiestrze – 14 lipca mająw USA premierę. Muszę też napisać coś dla „Komsomolskiej Prawdy”, a czas jakoś przeciekami przez palce i w głowie mam zamęt.

8 SIERPNIAMdli mnie, aż mi słabo. Mam nadzieję, że to ciąża, a nie coś innego. Cieszę się, że jestem

w ciąży – przynajmniej będzie się czego trzymać w tym chaosie i nierealności, w szaleństwiepowszechnego zniszczenia.

Niemcy są już w Armawirze. Idą niepowstrzymanie. Dochodzą do Wołgi, pod Stalingrad.Do Groznego mają tylko 500 kilometrów! Zagrażają naszej ropie, depczą i palą naszą pszenicęna Kubaniu (pewnie nie zdążyliśmy zebrać całej i wywieźć) – czyli zagrożenie głodem jestcoraz bardziej realne. A nasi wciąż się cofają.

[…]

Chce się krzyknąć do Zachodu: „Na co, łajdaki, czekacie? Z wami też będzie źle, jak naswymordują!”. Chce się krzyknąć do naszego Południa: „Stójcież – i tak zginiecie, nawet jeślispróbujecie ucieczki! Stójcie – nie mamy wyjścia, śmierć naciera na nas, stójcie – może tak sięuratujemy!”.

11 SIERPNIA[…] Wczoraj z Jaszką byliśmy u Machanowa w sprawie Jury. Udało się załatwić

przynajmniej tyle, że w decyzji nie będzie żadnych kompromitujących go politycznie zapisów,a kierownictwo dowiedziało się, jak sprawa wyglądała naprawdę. Jura, prawdopodobnie,zostanie w radiu jako redaktor. To dobrze choćby dlatego, że będziemy mogli mieszkaćw budynku Radiokomitetu, gdzie jest prąd i zimą pewnie będzie ciepło.

Najwyraźniej, jeśli Niemcy nie ruszą na Leningrad i go nie zdobędą, będziemy musielikolejną zimę spędzić w pierścieniu blokady. Mam nadzieję, że zeszłoroczny koszmar się niepowtórzy. Przedsięwzięto pewne środki – ludzie przeprowadzają się do mieszkań na parterach,ścieśniają się, zbierają opał, mówią, że mają żywność (chociaż nie dali przydziałów za lipiec,dranie). Musimy się przygotować na najgorsze – trudną, długą zimę…

Och, jakże ugrzęźliśmy! Wczoraj szliśmy z Jaszką z rajkomu i mówiliśmy, jak już wszyscysą zmęczeni świadomością beznadziejności tej sytuacji, perspektywy wielu, wielu dniwyrzeczeń, nędzy i napięcia sięgającego granic ludzkiej wytrzymałości…

[…]13 SIERPNIA[…] Życie zatruwają mi ciągłe nudności i ochota (jak wtedy, gdy głodowałam w lutym) na

kwaśne potrawy, których nie mam. Bo poza tym jedzenia mamy dużo. Przyleciała spoza blokadyKietlinska, przywiozła dużo dobrych rzeczy, między innymi moją ukochaną kawę.

20 SIERPNIA[…] Jurka nieoczekiwanie dostał szansę wyjazdu do Moskwy i ciągnie mnie ze sobą, ale to

przecież masa załatwiania, no i czysta nieprzyzwoitość wyjeżdżać poza pierścień blokady bezpowodu… Mówi, że możemy sobie zapewnić wylot w lutym–marcu, kiedy mam rodzić, alewydaje mi się to nierealne. Co można w takiej sytuacji wcześniej zaplanować? Na sześćmiesięcy naprzód? Bzdura! Tu należy sobie wszystko zabezpieczyć… Ale on tak chce sięwydostać, że być może będę musiała ustąpić. A może wyjazd nie dojdzie do skutku?

Najpierw chciał jechać sam do Bałaszowa – tam jest jego matka, beznadziejna kobieta.O mało nie oszalałam, usłyszawszy o tych planach. Jak to, w takiej sytuacji zostawiłby mniesamą!? Nic mu jednak nie powiedziałam, chociaż zatkało mnie, poczułam się urażona tym, żepostanowił pojechać beze mnie, nawet do Moskwy. […]

29 GRUDNIA, WYSTĄPIENIE RADIOWEDrodzy przyjaciele, pojutrze nadejdzie rok tysiąc dziewięćset czterdziesty trzeci. Drugi

Nowy Rok w blokadzie.Wspomnienia o poprzednim noworocznym święcie, o leningradzkim grudniu czterdziestego

pierwszego są ciągle tak bolesne, że strach do nich wracać. Więc nie rozpamiętujmy dziś tychbolesnych szczegółów. […]

A teraz, na przykład, jeżdżą tramwaje – mamy aż pięć linii. Teraz działa radio, w dwóch

czynnych teatrach i w kinie tłok, 3 tysiące leningradzkich mieszkań otrzymało światłoelektryczne. I chociaż przez ten czas doszło sporo nowych zniszczeń, miasto wygląda jużcałkiem inaczej, jest weselsze, ruchliwsze. Żyje, pracuje z wytężeniem, nawet bawi sięw chwilach odpoczynku, a przecież wróg ciągle blisko, blokada trwa.

Tak, przez rok uciążliwej blokady nie straciliśmy otuchy ani wiary, przeciwnie –okrzepliśmy, nabraliśmy pewności siebie.

Z punktu widzenia faszystów stała się rzecz niemożliwa, niewiarygodna, której powodu niemogą zrozumieć. […] Niszcząc miasto bombami, głodem i chłodem, wróg stawiał na obudzeniew ludności najniższych, zwierzęcych instynktów. Stawiał na to, że zmarznięci, głodni, spragnieniludzie skoczą sobie do gardła – o kęs chleba, o łyk wody. […]

Często słyszy się narzekania: „Cóż to za ludzie teraz, obojętni, chciwi, źli”. Nieprawda. Tonieprawda! Naturalnie, że nie wszyscy wytrzymali próbę; są egoiści, tchórze, zatwardziałeserca, ale w znikomej ilości. Gdyby ich było więcej, po prostu nie wytrzymalibyśmyi kalkulacje wroga byłyby słuszne.

Zajrzyj do swojego serca, bracie, popatrz uważnie na przyjaciół i znajomych, a przekonaszsię, że po ciężkim roku blokady i ty, i oni jesteście lepsi, prostsi, bardziej ludzcy. Przypomnijsobie, ile razy dzieliłeś się z kimś ostatnim kawałkiem chleba, ile razy dzielił się z tobą ktośinny i jak na czasie była ta braterska pomoc.

W styczniu tego roku pewna leningradka, Zinaida Kariakina, nagle zasłabła. Do jej pokojuprzyszła sąsiadka, popatrzyła na nią i powiedziała:

– Chyba umierasz, Zinaido.– Umieram – przytaknęła Kariakina. – I wiesz, Anko, czego mi się chce? To moje

przedśmiertne życzenie, na pewno ostatnie: chce mi się cukru. Ale tak okropnie, że aż strach.Sąsiadka, stojąc nad Zinaidą, zamyśliła się, potem wyszła i wróciła po chwili ze

szklaneczką cukru.– Masz, Zinaido – powiedziała. – Jeżeli to twoje ostatnie życzenie przed śmiercią, nie

wolno ci odmawiać. Schowałam, kiedy nam wydali po sześćset gramów. Masz, zjedz.Zinaida podziękowała sąsiadce oczami i zaczęła jeść powoli, z rozkoszą. Zjadła,

powiedziała: „Już mi lżej na sercu”, zamknęła oczy i zasnęła. A rano obudziła się i… wstała.Chodziła z trudem, ale chodziła.Następnego dnia ktoś zastukał do drzwi.– Kto tam? – spytała Kariakina.– Swój – odpowiedział czyjś obcy głos za drzwiami. – Swój, proszę otworzyć.Otworzyła. Przed nią stał lotnik z paczką w ręku.– Niech pani to weźmie – i wcisnął jej paczkę. – Proszę.– Ale co to? Od kogo? Kogo pan szuka?Lotnik miał przerażającą twarz, kiedy wymówił z trudem:– Co tu tłumaczyć? Przyjechałem do rodziny, przywiozłem to, a tam już nikogo… Oni już…

oni nie żyją. Stukałem do różnych drzwi w tym domu… nikt nie otwiera, pusto tam czy co, chybateż… jak moja rodzina… A pani otworzyła. Proszę… Ja nie potrzebuję, wracam na front…

W paczce była mąka, chleb, konserwy. Ogromny skarb zwalił się w ręce Zinaidy. Dla niej

samej na tydzień wystarczy, na cały tydzień! Ale zaraz pomyślała: samej to nieładnie.Oczywiście szkoda mąki, jednak nie można zjeść samej, to grzech. Właśnie grzech – tak a nieinaczej zabrzmiało jej w myśli to niemal zapomniane słowo. Zaprosiła więc Annę, chłopcasierotę z sąsiedniego pokoju, jeszcze jedną staruszkę i wyprawili sobie ucztę nie lada: zupa,placki, chleb. Starczyło dla wszystkich, wprawdzie na jeden raz, ale każdy się najadł. […]

Pozostaliśmy ludźmi, a życie, zamiast je znienawidzić, kochamy jeszcze bardziej. Kochamydo ostatnich granic tej miłości – do pogardy śmierci. […]

18/19 STYCZNIA 1943, WYSTĄPIENIE RADIOWELeningradzie! Towarzysze broni, przyjaciele drodzy!Blokada już przełamana!Długo czekaliśmy na ten dzień. Wierzyliśmy, że przyjdzie. Wiedzieliśmy o tym nawet

w najstraszniejszych miesiącach – styczniu i lutym ubiegłego roku. Nasi zmarli w tym okresieprzyjaciele, nasi bliscy, ci, których nie ma przy nas w tych szczęśliwych chwilach, umierającpowtarzali uparcie: „Zwyciężymy”. Dali życie za honor, ocalenie, wolność Leningradu.

A my nawet nie byliśmy w stanie płakać, chowając ich w zamarzłej ziemi, we wspólnychgrobach, zamiast pożegnalnego słowa składaliśmy im przysięgę: „Blokada będzie przełamana.Zwyciężymy”. Puchliśmy i czernieli z głodu, padali na zmasakrowanych przez wroga ulicachi tylko wiara w wyzwolenie trzymała nas przy życiu. A każdy z nas, patrząc śmierci w oczy,harował dla obrony miasta, każdy wiedział, że przyjdzie chwila, kiedy nasze wojsko przełamieblokadę.

Tak żyliśmy. I ta chwila przyszła w nocy z 18 na 19 stycznia 1943.Jeszcze trzeba dużo przetrzymać. Ale przetrzymamy wszystko. Zwłaszcza teraz, kiedy siły

nasze już są wypróbowane.Wiemy, że dziś komunikatów o przełamaniu blokady słucha z dumą, ze łzami szczęścia cała

Rosja, cały Wielki Ląd. Witaj, Wielki Lądzie! Pozdrawiamy cię z wyzwalającego sięLeningradu. Dzięki ci, Wielki Lądzie, za twoją pomoc. Bądź pewien, że nie szczędząc sił,będziemy walczyli o całkowitą likwidację okrążenia i wolność całej ziemi radzieckiej.

…Czy słyszysz, moja daleka i bliska?Nareszcie pierścień rozerwano wraży!Oddychasz głębiej, w dłoni dłoń zaciskaszi łzy jaśnieją na steranej twarzy.My też płaczemy, też płaczemy, mamo,i nie wstydzimy się, gdy płynąć pocznąłzy, których w naszych oczach nie widziano,oschłych, zaciętych – zimą zeszłoroczną.Niech łzy te nasze serca uspokoją…Za to niech lecą ołowianym gradem,na głowy wrogów niech padają w bojuza wszystkich umęczonych przez blokadę.Za sznury dziewcząt starczo zatroskanych,kiedy czekały na chleba ostatek,

za trupy ich w kołderkach pikowanychi za milczenie przeraźliwe matek…Dla naszej zemsty świt się ledwo bielii dzień ten zajdzie w karaniu i gniewie:pomścimy wszystko, cośmy przemilczelii o czym jeszcze Wielka Ziemia nie wie![…]21 STYCZNIA, LIST DO SIOSTRY MUŚKIMyślałam o Tobie, siostrzyczko, w noc z 18 na 19 stycznia. […] Wszyscy w Radiokomitecie

całowaliśmy się i płakaliśmy ze szczęścia, płakaliśmy i całowaliśmy się – naprawdę! I chociażwiemy, że przełamanie blokady nie oznacza końca walki (przecież, niech to diabli, Niemcy sąjeszcze na ulicy Staczek 156), to wieść o tym zalała nas falą niebywałej, nagłej i zarazemgorzkiej radości… Nadawaliśmy całą noc, bez żadnego przygotowania, ale i tak nieoczekiwaniewszystko poszło jak z płatka. […]

O tym jak bardzo to było wzruszające, świadczy to, że do radia zaczęli się schodzićmieszkańcy Leningradu. Jedna staruszka wstała o piątej rano i szła z Nowej Dieriewni piechotą,nie mogąc się doczekać na tramwaj, żeby „porozmawiać w radiu”, daliśmy jej, oczywiście,wystąpić na antenie. […]

Choć w przeddzień coś niecoś wiedzieliśmy i – słysząc naszą artylerię – spodziewaliśmysię, co może oznaczać strzelanina, to mimo wszystko wiadomość o przełamaniu blokady nasoszołomiła. Poproszono mnie, żebym napisała wiersz, ale nie mogłam ułożyć żadnego rymu.Napisałam więc prosto z duszy, z myślą o Koli, wstawiłam dwa cytaty z Dziennika lutowego –i chyba coś wyszło.

Kiedy siadałam przy mikrofonie, cała się trzęsłam, serce waliło jak młotem, myślałam, żenie dam rady przeczytać, prędzej umrę. Naprawdę. Zaczęłam mówić, tracąc oddech, na końcuprawie się popłakałam, a potem się okazało, że nie tekst był najważniejszy – właśnie te mojeemocje porwały leningradczyków.

Niezręcznie mi o tym pisać nawet Tobie, ale następnego dnia, nieoczekiwanie dla mniesamej, wszyscy mówili o moim wystąpieniu: „Powiedziała to, co myślimy wszyscy i cowszyscy czujemy” – i do dziś otrzymuję w reakcji na to listy, prozą i wierszem. Niektórzy piszą:„Od razu po otrzymaniu wiadomości o zwycięstwie zaczęliśmy czekać na pani wystąpienie i niezawiedliśmy się – usłyszeliśmy już tak nam znany i miły głos. I powiedziała pani wszystko, corozgorzało w naszych sercach”.

Ale najmilsza dla mnie była wiadomość od Luby Spektor, która w tym czasie była na fronciepod Wołchowem. Przybiegła do mnie 20 stycznia i, z trudem łapiąc oddech, szybko opowiadała:„Wiesz, generałowie w ziemiance, z której dowodzili walką, słuchali cię i płakali. Rozumiesz?Płakali”. […]

PS. Wódkę, kawę i tytoń otrzymaliśmy – dałoby radę powtórzyć? Wszystko to przyszłoakurat w przeddzień przerwania blokady – i jak się przydało! Ale przydałoby się więcej, boprzecież tyle będzie się tu działo i elementarny patriotyzm wymaga do tego wódeczki!

20 GRUDNIA, WYSTĄPIENIE RADIOWE

Jesienią 1943 na moim domu, podobnie jak na tysiącach innych, pojawił się nowy napis –białe litery w granatowym kwadracie: „Obywatelu, przy ostrzałach artyleryjskich ta strona ulicyjest najbardziej niebezpieczna”.

Tak, my już dokładnie wiemy, która strona jest najbardziej niebezpieczna, które ulice sąnajbardziej ostrzeliwane, na jakich placach, jakich przystankach tramwajowych najgęściejpadają pociski – przecież żyjemy tak długo pod nieustannym ostrzałem. Dwa i pół roku z górąhitlerowcy trzymają na muszce nasze miasto, a więc każdego z nas.

Nawet i teraz – nie zdążyłam napisać dwóch akapitów, a już słyszę charakterystyczny świstpocisku (to ciężki, burzący), wybuch i długi huk (tak, to ciężki kaliber, co najmniej 200milimetrów, bo wybuch bardzo silny, a łoskot obwaliska trwa i trwa). Jest noc, godzina 0.18…Jeszcze świst i wybuch, już bliżej. Trzeba wyjść z pokoju, bo leży właśnie od „najbardziejniebezpiecznej” strony ulicy. […]

Jest noc, godzina 0.26. W ciągu ośmiu minut, póki pisałam, zginęły dziesiątki ludzi, legływ gruzach dziesiątki mieszkań. O kilkaset metrów ode mnie, w mroku, w zimnie, płynie krew,płaczą dzieci, a służba sanitarna, oświetlając latarkami to, co dopiero przed chwilą byłospokojnie uśpionym domem, wydobywa spod gruzów zabitych, rannych i „składa ludzi”…Mamy nawet taki termin: „złożyć człowieka”, czyli zebrać do kupy jego poszarpane szczątki.

Spiker powtarza znowu: „Artyleryjski ostrzał dzielnicy trwa”. Już nie liczę wybuchów.Ostatnio Niemcy coraz częściej stosują ostrzały nocne. Zresztą, to tylko jeden z licznych

sposobów uśmiercania. Od dwóch i pół roku z szatańską premedytacją wynajdują coraz to inne.Wielokrotnie zmieniali taktykę ostrzeliwań. Cel jest jeden: zabić jak najwięcej ludzi.

Czasem ostrzał ma charakter dzikiego ogniowego nalotu – wpierw na jedną dzielnicę, potemna drugą, trzecią i tak dalej. Czasem do wszystkich dzielnic miasta bije od razu po osiemdziesiątbaterii. Czasem kropnie ogień z kilku dział, potem następuje półgodzinna przerwa, żeby ludziezwabieni ciszą wyszli na ulicę i żeby znowu można było ich zmasakrować powtórną seriąpocisków. Takie ostrzały aplikuje się zwykle kilku dzielnicom naraz: trwają, jak ten na początkugrudnia, do 10 godzin albo i dłużej. W lecie były kanonady po 26 godzin z rzędu.

Wróg ostrzeliwuje miasto rano i wieczorem, wiedząc, że ludzie wtedy idą do pracy,względnie wracają do domu. W tych godzinach wali przeważnie szrapnelami, żeby zabić namiejscu. Szrapneli używa także w dni świąteczne, kiedy ludzie wychodzą się przejść. […]

Leningradzkie męstwo budzi powszechny zachwyt. Ale czy wszyscy rozumieją, co znaczy?Niektórym się wydaje, że zobojętnieliśmy na wybuchające pociski. Pewna moskwiczanka nawetpowiedziała mi: „Wyście się już przyzwyczaili do ostrzałów”. To brednia. Jesteśmy tylkoludźmi. Nie można zobojętnieć, nie można przyzwyczaić się do śmierci, nawet gdy zagrażaciągle od dwóch i pół roku.

28 STYCZNIA 1944, LIST DO SIOSTRY MUŚKISkładamy i przyjmujemy gratulacje, wymieniamy się uściskami i radością… Mam nadzieję,

że słuchaliście wczoraj rozkazu Goworowa[59] i salwy z Leningradu, która uczciła ostatecznezniesienie blokady. Nie wiem, jak to było słychać w radiu, ale rzeczywiście salwy honorowezapierały dech w piersiach, nie można ich porównać z moskiewskimi – od razu widać, żesalutuje miasto, które całe było frontem, Leningrad.

Staliśmy z Jurką koło budynku Dumy Miejskiej, ryczeliśmy z radości, całowaliśmy sięi patrzyliśmy na miasto, które było widoczne do najmniejszego zaułka – poranione,pogruchotane, ale mimo wszystko wspaniałe… Po raz pierwszy od wybuchu wojnyzobaczyliśmy Newski Prospekt – wieczorem, oświetlony… Przypominało to trochę, co prawda,łuny w czasie jesiennych bombardowań. Ale wtedy było to złowieszcze światło, a wczoraj –wesołe, migoczące, jakieś odświętne.

Cieszyliśmy się, ale i płakaliśmy.Przełożyła z języka rosyjskiego

Agnieszka Knyt

LIDIA GINZBURG (1902–1990) – pisarka, eseistka, literaturoznawca, w czasiewojny pracowała w Radiokomitecie leningradzkim. Podczas blokady straciła matkę, którazmarła z głodu. Pracę nad Zapiskami… zaczęła jeszcze w trakcie blokady Leningradu, próbującodtworzyć typowy dzień człowieka oblężonego przez zsumowanie doświadczeń swoich i innychmieszkańców miasta: „W 1942 roku, kiedy już było mi trochę lżej, zaczęłam zapisywać fakty,rozmowy, szczegóły życia w czasie blokady – notatki do przyszłej, jeszcze bliżej nieokreślonejpracy”. Potem je dwukrotnie uzupełniała i poprawiała, pod tekstem widnieją trzy daty: 1942–1962–1983.

Lidia Ginzburg najbardziej znana jest ze swoich publikacji o poezji rosyjskiej i proziepsychologicznej. Zapiski człowieka oblężonego ukazywały się kilkakrotnie w Rosji, zostałyprzetłumaczone na kilka języków. Fragmenty tekstu publikowanego po raz pierwszy po polskupodajemy za książką Prochodiaszczije charaktiery. Proza wojennych let. Zapiski błokadnogoczełowieka (Moskwa 2011).

W

ZAPISKI CZŁOWIEKAOBLĘŻONEGOLIDIA GINZBURG

czasie wojny ludzie namiętnie czytali Wojnę i pokój – by sprawdzić siebie (nieTołstoja, w którego adekwatność życia nikt nie wątpił). I czytając, utwierdzali się:tak, to znaczy, że żyję, jak trzeba. To znaczy, że takie życie jest. Kto miał siłę czytać,

ten w oblężonym Leningradzie zaczytywał się w Wojnie i pokoju.Tołstoj raz na zawsze zdefiniował męstwo, człowieka czyniącego swą powszechną

powinność wobec wojny narodowej. Uzmysłowił, że owładnięci tą powinnością ludziekontynuują ją nawet mimowolnie, nawet wtedy, gdy – wydawałoby się – zajęci są zwykłymi,codziennymi sprawami. Mieszkańcy okrążonego Leningradu pracowali (póki mogli) i ratowali,jeśli mogli, od śmierci głodowej siebie i swoich bliskich.

I, w ostatecznym rozrachunku, to także było częścią tej powszechnej powinności, jako że naprzekór wrogowi miasto, które ten wróg chciał unicestwić, żyło.

O tym już trochę napisano.Ja muszę pokazać nie tylko życie społeczności miasta w blokadzie, ale i byt pojedynczego

człowieka. Jest to człowiek sumaryczny i umowny (dlatego nazywam go En), inteligentw szczególnych okolicznościach.

Dzień podczas leningradzkiej wiosny czterdziestego drugiego roku. Choć właściwie słowo„wiosna” brzmiało wówczas dziwnie. Racje chleba zwiększono, po rozmarzniętych ulicachniepewnie zaczęły kursować tramwaje. Niemcy przestali bombardować miasto, ale każdegodnia kilkukrotnie je ostrzeliwali. Najsilniejsi i najbardziej żywotni już umarli bądź przeżyli.Cherlawi powoli trwali w swej agonii. Słowo „wiosna” brzmiało dziwnie.

Budzi się En, człowiek oblężony, z powodu wady wzroku niepodlegający mobilizacji.Zeszłego lata wstawał inaczej – zawsze o szóstej rano, budzony dźwiękiem głośnika wiszącegona korytarzu. Potem, z przyzwyczajenia, chciał się powylegiwać jeszcze 10–15 minut, ale zacząłnasłuchiwać. Po trzech minutach, nie wytrzymawszy, w piżamie wychodził na korytarz. Tam przygłośniku stali już sąsiedzi, na wpół ubrani, z napięciem na twarzach. […]

Panował wówczas wielki głód informacji. Po pięć razy dziennie ludzie biegali dogłośników, przerywając wszelkie czynności. Rzucali się na każdego, kto był choć odrobinębliżej władzy lub źródeł informacji. A pytany złościł się z powodu niedorzeczności zadawanychmu pytań. Dlatego że w istocie pytający nie chcieli usłyszeć odpowiedzi. Chcieli dowiedziećsię, jak to jest na wojnie, jak to będzie… Charakterystyczna w tych pierwszych dniach byłaniewiedza przemieszana z wieloletnim natręctwem myśli o nieuchronności i druzgocącejtotalności zdarzenia oraz przygotowaniem na nie.

Każdy, kto przeżył swój pierwszy dzień wojny, pamięta go dokładnie. Niedziela. Niewielka

kolejka do kasy biletowej na dworcu kolejowym. Dłoń odbiera resztę i niewielki kartonikbiletu. I w tym momencie głos, jakby zdziwiony (a może to wcale nie zdziwienie?): „PrzemawiaMołotow… Co też on mówi…”.

U wejścia na dworzec zebrał się tłum. Z głośnika wypływały słowa i każde z nich,niezależnie od swoistego sensu, było zapowiedzią nadchodzącej tragedii, ogromnej, narodowejtragedii. Przemówienie się skończyło. Wracam do domu, do bólu zaciskam dłoń, w której tkwicały czas bilet do podmiejskiego letniska kupiony w kasie dworcowej. Dziś długo czekają namnie tam na peronie; i nie doczekają się. Nie minęło pół godziny, a już zostaliśmynieodwołalnie wyrwani z przedwojennego stanu ducha.

Wracam do domu ulicami, jakby jeszcze przedwojennymi, wśród przedmiotów jakbyprzedwojennych, ale już z nowo nadanym im znaczeniem. Jeszcze nie znamy ani cierpienia, aniśmiertelnego smutku, ani strachu; przeciwnie – ogarnęło nas wzburzenie i przeczuliśmy niemalżez ulgą koniec tego żywota.

W pierwszych chwilach nowej rzeczywistości wydawało się nam, że trzeba się dokądśokropnie spieszyć i że już nic nie może zostać po dawnemu. Potem się okazało, że jednak wielespraw toczy się starym rytmem. Jeszcze kursują tramwaje, są wypłacane honoraria, w sklepachhandluje się normalnymi towarami. To zadziwiało. Poczucie końca dotychczasowego życia byłow pierwszym momencie tak niesłychanie silne, że świadomość, pominąwszy wszystkopośrednie, skupiła się całkowicie na finale. W warunkach dotąd jej nieznanych nie chciała sięszarpać; musiała być twarda i niezachwiana. Najmniej do tego przygotowani nie znaleźli innychśrodków, jak tylko zacząć od razu od końca i przymierzyć się do własnej śmierci. Mówili sobieotwarcie: „No cóż, w całej niepewności jedno jest pewne – już po nas”. Przez dwa tygodniewydawało im się, że tak jest najprościej w tej sytuacji i dlatego byli całkowicie spokojni.Wkrótce okazało się, że zginąć nie jest tak łatwo, jak się zdaje. I później z wielkim trudem,kawałkami wyszarpywali życie dystrofii; i wielu – świadomie lub nie – czyniło swojąpowszechną powinność.

[…]Podczas blokady pierwszym, najważniejszym warunkiem zabezpieczenia socjalnego była

rodzina, podstawowa komórka scalona krwią i wspólnym bytem, z jej niepodważalnymobowiązkiem poświęcenia. Mówi się: więzy krwi i ducha ułatwiają poświęcanie się. Nie, tobardziej złożone. Tak bolesne, tak straszne były te rodzinne powiązania w tak niezwykłejbliskości, w ciasnocie, że trudno było już odróżnić miłość do tych, od których nie można uciec,od nienawiści do nich. Uciec nie można było; obrazić, dotknąć – tak. A więzy i tak się nierozpadały. Wszelkie możliwe stosunki – koleżeńskie i szkolne, przyjaźnie i miłości – schły jakjesienne liście; a rodzinne trwały. I skręcając się od litości, i przeklinając, ludzie dzielili sięchlebem. Przeklinając – dzielili się, dzieląc się – umierali. Ci, co wyjechali z miasta, zostawilitym, co zostali, to domowe poświęcenie. A także niedostatek oddania (przeżyłeś – to znaczy, żepoświęcałeś się niewystarczająco), a wraz z niedostatkiem – wyrzuty sumienia.

Teraz zaczyna się lato. Przyjemne, ciepłe lato. Budząc się co rano, En doświadczadziwnego, jeszcze nie całkiem oswojonego uczucia – braku cierpienia. Te pierwsze chwile dniasą najwspanialsze. Ręce i nogi spokojnie leżą na wersalce, całkiem wygodnej i miękkiej. Okno

jest otwarte. Nie jest mu ani za zimno, ani za ciepło. W pokoju jest jasno. I będzie jasno naokrągło, całą białą noc. Na razie nawet nie myśli o głodzie. Owszem, głód już się zapowiada,jest obecny przecież zawsze (jak w sercu zakochanego miłość), ale na razie jest na tyle słaby, żenie trzeba o nim myśleć. En odkrywa się, poddając ciało pieszczocie jasnego, lekkiego, ani zbytzimnego, ani zbyt upalnego powietrza.

Lecz En wie – trzeba by odwrócić się na lewy bok, twarzą do pokoju, a wtedy ujrzyczyhający na niego chaos […]. Życiowy bałagan – talerz z niedopałkami wypchnięty z głębinnieporządku, marynarka porzucona na futerale zamilkłej maszyny do pisania. Dlaczego? Dlategoże drżenie, spowodowane irytującą bezsilnością, owładnęło wczoraj zmęczonym człowiekiemi nie miał siły donieść marynarki w bardziej stosowne miejsce. Rzeczy w ogóle przemieściły sięze swoich właściwych miejsc, są rozmyte, z niewyraźnymi konturami (czyli – bez formy).Jedynie na przykręconych do ściany półkach w dziwnym, zmartwiałym porządku stoją zakurzoneksiążki. Niektóre rzeczy znów, przynajmniej częściowo, odzyskały swoje przeznaczenie. Nie to,co zimą…

Wrogi świat przypuszcza teraz atak. Pierwszym wrogiem człowieka okazało się nagle jegowłasne ciało. Te wiosenne dni dają chwilę wytchnienia, ale zimą ciało było niewyczerpanymźródłem potencjalnych cierpień ze swoimi nowymi ostrościami i wystającymi żebrami,szczególnie nieprzyjemnymi dla ludzi, którzy mieli skłonność do nadwagi i walczyli z nią zapomocą diety mleczno-owocowej (raz w tygodniu). Zimą, gdy ludzie odkrywali w sobie kość zakością, coraz wyraźniejsze stawało się wyobcowanie, rozszczepienie wewnętrznej świadomejwoli i ciała – jako przejawu wrogiego świata zewnętrznego.

Ciało dawało teraz nowe, obce wrażenia. Czy człowiek wchodził po schodach (z trudemi zarazem z jakąś nową bezcielesnością), czy też pochylał się, szukając kaloszy, czy wślizgiwałsię w rękawy palta – wrażenia były nie jego, jakby doświadczane przez obcą istotę. Wrazz postępującym wyczerpaniem organizmu poczucie tej obcości narastało. W końcu wszyscyjakoś dziwnie się rozdwoili: wygłodzona powłoka – zjawisko należące do wrogiego świata,i dusza – oddzielna, tkwiąca gdzieś wewnątrz klatki piersiowej. Urzeczywistnieniefilozoficznego dualizmu.

Gdy doszło do skrajnego wygłodzenia organizmu, wszystko stało się jasne: to świadomośćdźwiga ciało. Automatyzm ruchu, jego odwieczna korelacja z impulsem psychicznym – wszystkoto zanikło. Okazywało się na przykład, że dla ciała wcale nie jest naturalna pozycja pionowa;świadoma wola musiała trzymać ciało w ryzach, inaczej, wymykając się, leciało w dół jakz urwiska. To wola musiała je podnosić i sadzać lub przemieszczać z miejsca na miejsce.W najgorsze dni ciężko było już nie tylko wchodzić po schodach, trudno było nawet przesuwaćsię po równej drodze. I wola mieszała się do spraw, od których dotąd była daleka. „Proszę, otochodzę – mówiła – to znaczy, właściwie chodzi moje ciało i muszę je pilnie obserwować.Powiedzmy, wysuwam prawą nogę, lewa zostaje z tyłu, opiera się na palcach i zgina w kolanie(z jakim trudem się zgina w kolanie!), potem odrywa się od ziemi, w powietrzu przenosiw przód, opuszcza, a prawa w tym czasie już zdążyła zostać w tyle. Diabli by to wzięli! Trzebasię przyjrzeć, jak ona to robi, że zostaje w tyle, bo przecież przez to można się przewrócić”.Było to jak nauka upiornego tańca.

Jeszcze bardziej upokarzająca w swojej nagłości była utrata równowagi. To nie słabość, niechwianie się z osłabienia, ale coś zupełnie innego. Człowiek chce postawić nogę na skrajukrzesła, żeby zawiązać sznurówkę; w tejże chwili traci równowagę. W skroniach pulsuje i sercezamiera. Ciało wymknęło się spod kontroli i chce lecieć jak pusty worek w bezdenną otchłań.

W wyobcowanym ciele pojawiają się nieznośne procesy – zwyrodnienia, wychudzenie,puchnięcie – niepodobne do starych, dobrze znanych chorób, bo zachodzą jakby w martwejmaterii. Inne objawy są już nawet niezauważalne dla porażonego nimi człowieka. „Przecież onjuż puchnie z głodu” – mówią o kimś, a on sam jeszcze tego nie jest w stanie zauważyć. Ludziedługi czas nie mogli rozróżnić, czy już puchną, czy może tyją.

Nagle człowiek zdaje sobie sprawę, że puchną mu dziąsła. Ze strachem maca je językiem,dotyka palcem. Zwłaszcza nocą nie dają mu spokoju. Leży i w skupieniu doświadcza ichoślizgłości i braku czucia, okropnego wrażenia braku bólu: kawałek martwego ciała wewłasnych ustach.

Całymi miesiącami ludzie – większa część mieszkańców miasta – spali w ubraniu. Straciliz oczu swoje ciało. Odeszło gdzieś w głąb, odgrodzone ubraniami i tam zmieniało się,przeobrażało. Człowiek wiedział, że staje się przerażające. Chciał zapomnieć, że ma schowanegdzieś daleko – pod waciakiem, pod swetrem, pod kufajką, walonkami i onucami – brudneciało. Ale ono dawało o sobie znać – bólami, świerzbem.

Najbardziej żywotni czasem się myli, zmieniali bieliznę. Wtedy już nie dało się uniknąćspotkania z własnym ciałem. Człowiek przyglądał mu się ze złowieszczą ciekawością, silniejsząniż opór przed poznaniem. Było nieznajome, za każdym razem z nowymi zapadlinami i kantami,w plamach i szorstkie. Skóra była jak poplamiony pokrowiec, zbyt obszerny w stosunku dozawartości.

Teraz ciało znów wyszło na powierzchnię. Rozpływało się w powietrzu, oddychało.[…]Obowiązkowo, po wstaniu z łóżka, trzeba podejść do okna. Niezmienny od lat gest

porannego odnowienia więzi ze światem. […]Rok temu to tradycyjne poranne spojrzenie przez okno nabrało nowego znaczenia – stało się

pytaniem do świata i oczekiwaniem odpowiedzi. Świat w tamte dni mógł taić wszystko, łączniez najgorszym, i dlatego chciało się możliwie największej liczby potwierdzeń nienaruszonejciągłości spraw. Hałas tramwaju przejeżdżającego ulicą uspokajał, jak głos spikera płynącyz anteny radiowej. Istniało centrum, które w niewidoczny sposób kierowało czerwonymiwagonami tramwajów. Wagony jeździły – to znaczy, że centrum działało. Tory wychodziłyz niego i wpadały z powrotem. Każdy wagon swoim pałąkiem był podczepiony do centralnegosystemu. Odsłoniwszy zasłony, En z ulgą śledził, jak sfatygowany czerwony wagon, skrzypiąc,pokonuje zakręt, posłuszny owemu centrum, ograniczony torami, na uwięzi pałąka.

[…]Taki był świat przy pierwszym spojrzeniu w okno rok temu. Potem nastąpiły długie

miesiące, kiedy świat zewnętrzny zniknął za oknami pokrytymi warstwą lodu.Tej zimy spokoju nie było, nigdy. Nawet nocą. Wydawałoby się, że nocą ciało powinno

odpoczywać. Ale w rzeczywistości nawet podczas snu rozgrywała się walka o ciepło. Nie to

żeby ludziom nieustannie było zimno – narzucali na siebie przecież całkiem sporo rzeczy. Ale towłaśnie zmuszało ciało do walki. Narzucone rzeczy przygniatały i – co gorsze – zsuwały sięi spadały. Żeby utrzymać tę stertę, potrzebne były mało zauważalne, ale w ostatecznymrozrachunku wyczerpujące wysiłki mięśni. Trzeba było nauczyć się spać bez ruchu, w skupieniu,w szczególny sposób podciągnąwszy nogę, która podtrzymywała podstawę tej góry nakryć.Inaczej wszystko mogło z niepowstrzymanym okrucieństwem spaść na podłogę. I wtedyw ciemnościach, w zabójczym zimnie trzeba było znów jakoś układać tę kupę, już całkiemchybotliwą i niepewną. Nie można było również pozwolić sobie na wyciągnięcie ramion lubpodniesienie kolan pod kołdrą albo przewrócenie się na bok, żeby wtulić twarz w poduszkę.Ciało i nerwy nigdy całkowicie nie odpoczywały.

W swoich mieszkaniach ludzie walczyli o życie tak, jak walczą o przetrwaniew ekstremalnych warunkach polarnicy. Rankiem budzili się jakby w worku lub w jaskini, którąz wieczora urządzali ze wszystkich rzeczy, jakimi udało im się przykryć. Budzili się o czwartej,piątej. Przez noc udawało im się rozgrzać. A wokół zimno, które przez cały dzień będzie męczyćnieustannie. Wszyscy ludzie niecierpliwie oczekiwali nawet nie poranka, bo jasność (światłodzienne) następowała znacznie później, ale szukali powodu, by wstać i przybliżyć się dorozpoczęcia dnia, które wyznaczone było przez godzinę szóstą, kiedy otwierano sklepyi piekarnie. Nie znaczyło to, że człowiek już o szóstej zawsze szedł do piekarni. Przeciwnie,wielu starało się odwlec (na ile starczało sił) chwilę otrzymania chleba. Ale godzina szóstabyła kojącą granicą, przynoszącą świadomość nowych możliwości. Był to swego rodzajunajszczęśliwszy moment – chleb jeszcze przed tobą, ale już jawi się osiągalną realnością dnia.

Zgłodniała niecierpliwość zwyciężała strach przed zimnem. Wyganiała ludzi z ogrzanychwłasnym oddechem jaskiń na mróz pokoju. Łatwo się wstawało, o wiele łatwiej niżw poprzednim życiu, w którym czekała jajecznica, niewymagająca zastanowienia. Przy tymuprościło się przejście do stanu aktywności. Spano w prawie kompletnym ubraniu, więcwystarczyło wsunąć nogi w walonki stojące przy łóżku.

Typowy dzień w czasie blokady zaczynał się od tego, że szło się do kuchni lub na ciemnąklatkę schodową, żeby nałupać szczapek do kozy. Noc dopiero zaczynała z wolna się rozpraszaći przez rozbitą szybę okna nad schodami widać było pociemniałe ściany sąsiednich domów,jeszcze nierozświetlone promieniami słońca. Rąbać trzeba było po omacku, najpierw ostrożniewcisnąć ostrze siekiery w polano, potem dopiero uderzyć. Największy kłopot był z rękami.Palce wykręcały się i zamierały w jakimś przypadkowym ułożeniu. Dłoń traciła zdolność dochwytania. Teraz można jej było używać jak kikuta albo narzędzia podobnego do pałki.Człowiek po omacku szukał na kamiennym podeście szczapek, zbierał je dwoma kikutamii wrzucał do kosza.

Potem trzeba jeszcze przynieść wodę z zamarzniętej sutereny. Warstwa lodu pokryła stopnieprowadzące do domowej pralni i mieszkańcy po tej pochylni zjeżdżali w kucki. I wchodziliz powrotem na górę, obiema rękami przestawiając przed sobą pełne wiadro i za każdym razemszukając dla niego jakiejś wyrwy. Swoista wspinaczka górska. […]

Z pełnymi wiadrami można odpocząć na niższych stopniach. Zadzierając głowę, człowiekmierzy wysokość, jaką ma do pokonania. W oddali widzi sufit z jakimś alabastrowym

ornamentem. Ornament znajduje się akurat pośrodku prostokątnego zygzaka schodów. Okazujesię, że schody rzeczywiście niemalże wiszą w powietrzu (jeśli się wpatrzeć dokładnie – toprzerażające), podtrzymywane niewidzialną wewnętrzną więzią z domem. Człowiek mierzysterczącą w górze przestrzeń schodów, którą przyjdzie mu pokonać siłą woli, z ciężką jakkamień wodą.

W ciągu dnia trzeba pokonać jeszcze wiele przestrzeni. Główna – to ta, która dzieli odobiadu. Jadać obiady najlepiej jest w stołówce zakładowej, gdzie kasza jest podobna do kaszy.Na obiad biegnie się przez urągliwie piękne miasto, w mrozie i chrzęszczącym szronie. I oboklub z naprzeciwka biegną (lub powłóczą nogami – pośrednich stanów się nie widuje) ludziez teczkami, siatkami na zakupy, menażkami przyczepionymi do końców kikutowatych rąk. Biegnąmimo mrozu, pokonując zmaterializowaną przestrzeń. Najbardziej wykształceni wspominająprzy tym Dantego i ten jego krąg piekielny, w którym króluje zimno. W stołówce też będzie takichłód, że po przyjściu z ulicy nie można rozprostować palców i łyżkę trzeba trzymać międzykciukiem (jedynym, który się porusza) i resztą zmarzniętego kikuta.

Sam obiad to również pokonywanie przestrzeni – małych, męcząco utkanych kolejkami.Kolejka przed drzwiami, kolejka do kontrolera, kolejka do miejsca przy stole. Obiad – cośefemerycznego, chwilowego (talerz zupy, ileś tam gramów kaszy) – był przeceniany, a jegoproces spowalniany według klasycznych reguł konstruowania fabuły. Gdyby ludzi pytano: copan robi?, padałaby odpowiedź: jem obiad.

Był okres powtarzających się systematycznie, jeden po drugim, alarmów przeciwlotniczych.Po drodze na obiad trzeba było przeczekiwać w piwnicach lub przebijać się przez palbęzenitówek i gwizdki milicji. I ludzie zaczęli nienawidzić ratującego ich milicjanta,a bombardowanie traktowali jako przeszkodę w drodze na posiłek. Byli tacy, co wychodzili naobiad o jedenastej przed południem (zazwyczaj było wtedy jeszcze cicho), a wracali czasemo szóstej–siódmej wieczorem.

Niektórzy wracając, przynosili ze sobą coś dla domowników (jeśli domownicy jeszczeżyli). W domu było już całkiem ciemno. Rozpalali kozę i przy świetle dymiącego piecykaprzelewali przyniesioną zupę z puszki do garnka, kroili na czterdziestogramowe kawałeczkichleb. Potem ten, kto przyszedł ze świata zewnętrznego, gdzie jadł obiad, przysuwał się dodymiących i rozpalonych drzwiczek piecyka i ogrzewał przemrożone ręce. Dopóki nie skończyłsię dzienny zapas szczapek, nie było siły, która mogłaby go od tej przyjemności oderwać. Zaplecami buszowało zimno i ciemność. Jedynie wokół drzwiczek rysował się maleńki krąg ciepłai światła. Krąg życia. Ogrzać można było właściwie tylko wyciągnięte w stronę piecyka ręce.Dłonie wsysały wręcz oplatające je języki ognia. To była niebiańska rozkosz, zatrutaświadomością, że dzienny zapas drewna właśnie bezpowrotnie znika.

To było to samo oczekiwanie końca, to pojmowanie nieodwracalnego wyczerpywania siędanych nam sił życiowych, które zatruwa wszelką radość istnienia. Warunki blokady tęzależność obnażyły do cna. I unaoczniły, że odwiecznie ponawiane próby osiągnięciaodwiecznie nierealnych celów są jak niekończący się bieg po kręgu.

[…]En wykonywał od rana domowe czynności – niewykonanie ich lub odłożenie na potem

byłoby podobne śmierci. Szedł do redakcji, gdzie pracował, jako że z powodukrótkowzroczności nie wzięto go do wojska. O określonej godzinie szedł do swojej stołówki,dlatego że za żadną cenę nie można było przepuścić tam obiadu, który, być może, wydadzą bezodrywania talonu (czasem w tej stołówce tak bywało). Po obiedzie znów szedł do redakcji, bomiał jeszcze dużo pracy. Potem wracał do domu, gdzie należał się wieczorny posiłek, noi więcej nie było już dokąd pójść. Tania wyjechała, wypowiedziawszy wszelkie możliwe słowao tym, że wyjeżdża i go zostawia (rzecz jasna, namawiał ją do wyjazdu), zupełnie nie dlatego,że… wręcz przeciwnie, ponieważ… Przyjaciele i koledzy poszli na front albo też wyjechali.Jadł więc kolację i od razu kładł się spać, bo przecież wstał o szóstej rano i o dziesiątejwieczorem był już senny.

[…]Skoro człowiek potrafi pisać, to czy nie powinien opisać tego, co zdarzyło się dotąd?

W jakiejś chwili, powiedzmy po wypełnieniu obowiązków domowych, godzinę–półtorej (nawięcej nie pozwoli powtarzalny tryb dystroficznego życia) powinien poświęcić na pisanie.Wtedy ożyją i nakierują się na tę godzinę inne części dnia, podporządkowując się jeji rozpościerając ulegle wokół niej.

Być może z rana, na marginesie codziennych zajęć, wynosząc nieczystości lub czyszczącpiecyk, będzie można przemyśleć, o czym napisać. Albo idąc do piekarni lub na obiad.W kolejkach myśleć się nie da, tak jak nie da się myśleć i pisać po obiedzie. To czas upadkuwoli. Pod wieczór znów jest lżej. A w godzinach poobiedniego rozdzierającego smutku w ogólenie powinno się myśleć. Lepiej siedzieć w redakcji, pracować (źle z tymi, którzy nie pracują,a tylko jedzą i głodują) i słuchać z roztargnieniem głosu współpracowników (jak dobrze, żewokół słychać głosy!).

No, a czy warto pisać? Czyż warto jeszcze pisać? Czy pozostało tylko jedno – na front?Walczyć z Niemcami… Reszta – pomysły z piekła rodem.

[…]Być może En wykroi w końcu swoją wolną godzinę i wyda mu się, że to za mało. Będzie się

męczyć i robić przegląd wszystkich kolejnych godzin swojego powtarzalnego dnia, byzaoszczędzić gdzieś jeszcze pół godziny, jeszcze dwadzieścia minut. Poczucie straconego czasuto początek wyzdrowienia. Wyzdrowienie zaczyna się, gdy po raz pierwszy zauważasz, żeczterdzieści minut stania w kolejce za lurą z sacharyną zamiast kawy – to strata czasu.

Na razie to tylko marzenie. Na razie chodzi jedynie o zracjonalizowanie obowiązkówdomowych. Zamiast szarpać się spazmatycznie – odnaleźć automatyzm ruchów. Automatyzm todobrze rozwiązane zadanie, a dokładność jego rozwiązania czuje się w mięśniach i w głowie.Coraz częściej udaje się teraz zrozumieć każdy poprawnie wykonany ruch. […]

Rano można nałupać szczapek do piecyka na cały dzień. I kiedy siekiera nie ześlizguje sięz drewna, lecz pewnie uderza w najbardziej odpowiednie miejsce i z łatwością rozłupujepolano na dwie części – sprawia to przyjemność. Nieprzyjemnie jest rąbać na opał meblei widzieć pod ostrzem siekiery znajome uchwyty, rzeźbienia, metalową blaszkę, rozpoznawaćkształt nóżki, drzwiczek. Czujesz się wtedy jak gospodyni, która po zabiciu wyhodowanej przezsiebie kury, woli zjeść ją w formie kotleta, zamiast patrzeć na niepokojący kształt kurzego udka

bądź skrzydełka.Potem obowiązkowo trzeba wynieść nieczystości. Jest to czynność życiowej wagi i dlatego

En odnosi się do niej poważnie. Nieco się kuli, jakby próbując ustanowić dystans między sobąa śmierdzącym wiadrem. To pierwsze tego dnia jego wyjście na ulicę i jest w nim swoisty urok.To wyjście z pokoju, okrążonego przez ziejące bałaganem mieszkanie, w którym króluje izolacjai nie do końca stłumiony chaos. Wyjście w obiektywnie istniejący świat…

[…]En nachyla się z wiadrem nad kratką ściekową, szybko, nie patrząc, wylewa wszystko do

kanału. Uczucie ulgi… Uczucie ulgi zlewa się z przelotną lekkością życia. Wiatr musnął muwłosy. Z fizyczną wręcz wyrazistością przypomniał sobie nagle wiejską drogę, jabłonie zapłotem. Spędzał tam jako podrostek lato; matka rankami wysyłała go do sąsiadów po mleko.Idąc boso po piaszczystej drodze, ostrożnie, żeby się nie rozlało, niesie mleko w dzbanie.Najważniejsza jest równoległość doświadczeń: bose nogi stąpają po delikatnym pyle drogi,a w dłoniach rozgrzana słońcem glina dzbanka.

[…]Potem, wedle ściśle ustalonego porządku, następuje wyjście do piekarni i do sklepu, jeśli

jest wypłata. Przejeżdżają tramwaje, ludzie idą do pracy lub po zakupy. A miasto jest podawnemu ciche i uprzątnięte, choć to doprawdy zadziwiające.

W promieniach wschodzącego słońca ciepło mieni się asfalt. Dobrze, że miasto pyszni siępozamiatanymi ulicami, kiedy po obu stronach stoją zbombardowane domy; tym sposobempowraca poczucie łączności z rzeczywistością.

Codzienne marszruty biegną wzdłuż poharatanych w różny sposób domów. Są ruinynatarczywie przypominające konstrukcje meyerholdowskie[60]. Są ruiny ułożonez różnokolorowych pokoi z ocalałym okrągłym piecem, pomalowanym pod kolor ścian,z drzwiami, czasem otwartymi. Straszna inscenizacja z rekwizytem solidnych, prowadzącychdonikąd drzwi. Ruiny domów odsłaniają czasami system pięter, cienkie warstwy sufitówi podłóg. Człowiek ze zdziwieniem zaczyna rozumieć, że siedząc w swoim pokoju, jestzawieszony w powietrzu, że nad jego głową i pod jego nogami tak samo wiszą inni ludzie.Oczywiście, wiedział o tym, słyszy przecież, jak na górze przesuwają meble, a nawet rąbiądrwa. Ale wszystko to stanowiło niewyobrażalną abstrakcję, w rodzaju tej, że unosimy sięw kosmosie na kuli obracającej się wokół własnej osi. Każdemu się wydaje, że jego podłogależy na jakimś przykrytym deskami gruncie. Teraz ujrzał prawdę na własne oczy, aż doznałzawrotu głowy.

Są domy, z których zostały jedynie fasady ziejące głębokim mrokiem. A przez dziury pooknach na górnych piętrach widać niebo. Są domy, zwłaszcza te mniejsze, z porozdzieranymidachami, z których zwaliły się belki i deski. Wiszą krzywo i wydaje się, jakby ciągle spadały,przypominając wodospad.

Ludzie zaczęli inaczej odnosić się do domów. Zaczęli o nich mówić, myśleć. Jednostkąmiasta stał się dom, podczas gdy wcześniej była nią ulica składająca się z nierozróżnialnychfasad. Nieuważni ludzie zauważyli nagle, z czego składa się miasto.

[…]

Każdy dom był w tym czasie i ochroną, i zagrożeniem. Ludzie liczyli piętra i był to rachunekpodwójny – ile pięter będzie ich chronić i ile może na nich spaść. Poznaliśmy kubaturę,proporcje, materiały budowlane. Postrzeganie domów stało się analityczne. Rozwarstwiało sięna sklepienia, stropy, klatki schodowe. Klatka schodowa – brzmi to specjalistyczniei nieprzyjemnie.

Idąc po ciemnych schodach swoich kamienic, ludzie przyglądali się jakimś występomi zagraconym niszom, których dotąd nie spostrzegali. Teraz były to kryjówki. Jak będzie lepiej,przytulić się w razie czego do ściany po prawej czy po lewej? Czasami człowiek próbowałwyobrazić sobie niewyobrażalne: że te występy i stopnie, wiszące na wysokości, rzeczywiścieoberwą się, spadną na głowę, na piersi. Klatka schodowa zmiażdżyła klatkę piersiową… Klatkapiersiowa – też brzmi specjalistycznie i nieprzyjemnie.

Podczas gdy dom odbiera się analitycznie, to miasto – przeciwnie, syntetycznie. Miasto jestjuż serią chwilowych kombinacji ulic, domów i autobusów. Miasto – syntetyczna realność. Toono – miasto – walczy, cierpi, odrzuca napastnika. To ogólne pojęcie zmaterializowało się.Poznajemy teraz miasto jak z lotu ptaka, jak z mapy. Jest to uprzedmiotowiona całośćograniczona widocznymi konturami. Granice są zamknięte przez placówki, rozdzielone wrotami(miasto ma wrota, jak każde ludzkie domostwo). Do miasta rwie się wróg, a placówkiwojskowe i wrota nie dopuszczają go tu.

My na nowo zrozumieliśmy nieznaną współczesnemu człowiekowi realność miejskichodległości, dawno zniwelowaną przez tramwaje, autobusy, taksówki. Ukazał się plan miastaz wyspami, z odnogami Newy, z widocznym systemem dzielnic, dlatego że zimą – beztramwajów, bez telefonów – znajomi sobie ludzie z Wyspy Wasilewskiej, Wyborgskiej,Piotrogradzkiej żyli miesiącami, nie spotykając się, i umierali niezauważenie dla siebienawzajem.

Dzielnice przybrały nowe dla siebie cechy. Były dzielnice ostrzeliwane i dzielniceszczególnie ulubione przez naloty.

[…]Na początku wojny miasto zaczęło obrastać nowymi detalami. Przede wszystkim w oknach

pojawiły się nalepki w kształcie krzyża (żeby nie wyleciały szyby). Wśród nieodpartego smutkutych pierwszych dni, kiedy nowe formy życia jeszcze nie zostały określone, to mechanicznezajęcie zabezpieczania okien uspokajało, odciągało od pustki oczekiwania. Ale było w nim cośmęczącego i dziwnego, jak na przykład w szpitalu polowym, gdzie nie ma jeszcze rannych, alez pewnością się pojawią.

Niektórzy naklejali wymyślne wzory; rzędy okien z papierowymi pasami układały sięw swoisty ornament.

[…]Później zaczęto zabijać witryny i okna. Jedni zabijali okna, dlatego że wyleciały z nich

szyby, inni – żeby nie wyleciały. Czasem używano do tego białych płyt ze sklejki, a czasemsękatych, czarnych desek. Zabite okno – znak opuszczonego domostwa. Ale jesienią domy niebyły jeszcze puste; trzymilionowa, schwytana w obręcz blokady ludność miasta jeszczewypełniała je po brzegi. W te jesienne dni znak zabitych okien przyjął straszne, przewrotne

znaczenie – stał się znakiem pogrzebanych za życia i umierających w ciasnocie ludzi. Byław tym pogrzebowa symbolika desek, zamurowanych piwnic i ociężałości pięter, zwalającychsię na człowieka.

[…] Potem już dla wszystkich stało się obojętne, jak wyglądają okna. Pokryły się lodem.Ludzie idący ulicą nie patrzyli na nie. Patrzyli pod nogi, bo chodniki były oblodzone, i bali sięupaść z powodu ślizgawicy i swojej słabości. Najbardziej obawiali się przewrócić z pełnymizupy menażkami.

Zimą już nie mówiło się o zaciemnieniu […]. Światła nie było, na ulicę późno nie możnabyło wychodzić, a i nie było po co. Choć wydawało się, że na ulicy, nawet nocą, nie jest takciemno, nie tak strasznie jak w domu.

Tramwaje ze swoimi niebieskimi lampkami wydawały się (dopóki kursowały) azylem. Byłow nich światło, to nic, że sine, ale zawsze światło, byli ludzie, którzy już zdążyli nachuchaćodrobinę ciepła, była konduktorka, która rzeczowo kłóci się z pasażerami… I człowiek czuł siębezpiecznie, wskoczywszy do środka po oczekiwaniu na opustoszałym przystanku.

Nikt nie myślał o zaciemnieniu i wielu innych sprawach: 125 gramów, woda z newskiegoprzerębla, zimno, które nigdy nie odpuszczało, ani we śnie, ani w czasie jedzenia, ani podczaspracy, ciemność nastająca w środku dnia i rozpraszająca się późnym rankiem, trupy w bramach,trupy na sankach, podobne bardziej do mumii niż do ludzkich zwłok…

Dźwięk w mieście rozlegał się regularnie, o określonej porze – różny dla różnych okresówtej jesieni, z odchyleniem do pół godziny. Ale, jak to bywa, człowiek wtedy o nim nie myślał.Zapomniawszy o oczekiwaniu na dźwięk, spieszył się, żeby przed alarmem zdążyć zagrzać nakozie wodę. Dźwięk nagle odrywał się od głośnika, wypełniając sobą kamienicez mieszkaniami, w których byli jeszcze lokatorzy, i tymi opuszczonymi. Tak zaczynała sięprocedura schronu przeciwlotniczego. Był czas, kiedy wieczorne naloty zaczynały się okołogodziny ósmej. Niemiecka dokładność wdzierała się z wyrachowaniem ataku psychicznego.

Alarmy miały różną długość, częstotliwość, siłę, procedura zaś była wręcz rytualna. Ludzienaciągali na nogi walonki, zakładali palta. Żal było niedopitej herbaty i nie chciało się schodzićdo zimnej piwnicy. Przysłuchiwali się […], zenitówki biły coraz częściej i głośniej. Wtedy szlina dół, po omacku pokonując znajome schody.

W piwnicy wielu miało swoje ulubione miejsce, tam spotykali znajomych, rozmawiali,drzemali, czasem czytali, jeśli udało się dostać do lampki, podchodzili do drzwi, by zapalić,codziennie radośnie przeżywali ulgę końca alarmu. Po zakończeniu spierali się – czy warto iśćna górę, czy przeczekać tu kolejny alarm (w różnych okresach były różne przesłanki dla tychrachub). Szli na górę, czasem znów schodzili do piwnicy, by w końcu wrócić do mieszkania,wypić ostygłą herbatę i położyć się spać w ubraniu.

W rytualnej powtarzalności tej procedury było coś uspokajającego. W zbiór jej kolejnychelementów wchodziło nerwowe cykanie głośnika, poszukiwania w ciemności walonek, sennawilgotność piwnicy, skręcony własnoręcznie papieros wypalony przed wejściem, powolnypowrót do domu (im wolniejszy tym lepiej, na wypadek kolejnego alarmu). Trafione bombą,walące się sklepienia i krwawa kasza nie wchodziły dotąd w ich bezpośrednie doświadczeniei dlatego wydawały się nierealne.

[…]Rano ludzie dowiadywali się o nocnych wydarzeniach. Patrzyli na zburzone domy, na

dramatycznie rozdartą egzystencję ludzką, trzęsąc się z obrzydzenia wobec zaistniałego tu aktu.A wieczorem procedura wkraczała znów w swój powtarzalny rytm.

Czasem w schronie ciągnęły się ciche, puste godziny. Wtedy wydawało się, że to już koniec,że więcej nalotów nie będzie. Potem nagle pojawiał się sygnał alarmu wraz z głębokimdrżeniem ziemi.

[…]W oblężonym Leningradzie widzieliśmy wszystko, ale najrzadziej – strach. Ludzie

z lekceważeniem słuchali świstu przelatujących nad głowami pocisków. Oczekiwać, że uderzy,oczywiście, jest trudniej; ale wszyscy wiedzieli – jego gwizd słyszą tylko ci, w których tymrazem nie uderzył.

Ilościowe stopniowanie niebezpieczeństwa, a dokładniej – stopień prawdopodobieństwaśmierci, ma decydujące znaczenie psychologiczne. Między śmiercią pewną a niemal pewną jestdiametralna różnica. W Leningradzie zagrożenie było powszednie, systematyczne, obliczonew swojej systematyczności na umęczenie nerwów, ale statystycznie – nieduże. Sprawdzoneprzez codzienne doświadczenie niebezpieczeństwo bombardowań i ostrzałów ustępowałoogromnym stratom z powodu dystrofii. Zanim ta powolna śmierć dosięgła człowieka,przechodził on całkiem inne, wewnętrzne przygotowanie. […]

W Leningradzie mało kto bał się bombardowań – bali się jedynie ludzie ze szczególnąfizjologiczną skłonnością do strachu. Wkrótce nie było dokąd uciekać. Dlatego też nikt nieuciekał i nikt nie myślał: jakże to – ja zostaję, skoro wszyscy wyjeżdżają? Spokój stał sięogólnym, przeciętnym wzorcem zachowania, do którego niedostosowanie było trudniejszei straszniejsze niż realne niebezpieczeństwo. Aby zachować zimną krew wśród ogólnej paniki,trzeba by być bodaj bohaterem. Ale spróbujcie krzyczeć i szarpać się, kiedy wszyscy wokółrobią spokojnie, co do nich należy – wymaga to szczególnego zuchwalstwa.

[…]Od większości leningradczyków odróżniał się strachem przed bombardowaniami artysta Ch.

(utalentowany artysta). Przeniósł się do znajomych, ponieważ mieszkali na niższym piętrze. Ichdwunastoletnia córka zaglądała do niego, kiedy niespokojnie chodził po pokoju: „Niech panprzyjdzie napić się herbaty. Oni zaraz skończą” (oni – czyli Niemcy). Odpowiadał jej: „Brak cifantazji, dlatego się nie boisz. Rozumiesz, trzeba być bardzo mądrym, żeby wystraszyć się jaknależy”.

[…]Ludzie z Wielkiej Ziemi, dostawszy się do Leningradu, gubili się. Pytali: „Dlaczego nikt tu

się nie boi? Jak to zrobić, żeby się nie bać?”. Odpowiadano im: „Przeżyć tu półtora roku,głodować, zamarzać… No, nie da się tego wytłumaczyć”.

[…]Człowiek oblężony jesieni czterdziestego pierwszego roku został zamieniony przez

człowieka zimy czterdziestego pierwszego–drugiego. Ten idzie ulicą w czasie ostrzału. Wie, żeto bardzo niebezpieczne. Ale idzie przecież do stołówki na obiad. I zamiast się bać, jest

rozdrażniony (nie dadzą nawet spokojnie zjeść…). Zamiast bać się śmierci, boi się, że podrodze go zatrzymają, zagonią do schronu, żeby nie narażał swojego życia naniebezpieczeństwo. Możliwość śmierci funkcjonuje w świadomości tego człowieka, ale jegobezpośrednie doświadczenie to głód, a w szczególności strach przed nim i głodowy pośpiechślepo prowadzący do celu. Można jednocześnie mieć świadomość wielu celów, ale nie możnajednocześnie dążyć do nich z równym wysiłkiem.

[…]Zimą ciemne sklepy były zatłoczone, wypełnione zgiełkiem głosów – wygrażających

i błagających. Sprzedawcy zza lady walczyli z tłumem. Były dni, kiedy ostatecznie zamarzływ mieście rury i wodę wożono z przerębla. Piekarnie zaczęły ograniczać wypiek chleba. Odczwartej–piątej rano po ciemku, na mrozie setki ludzi stały w kolejkach po chleb. Człowiekwspomina nagle, jak stał pierwszy raz. Stoi i myśli o tym, że osiągnięcie celu i tak jestniemożliwe, nieprawdopodobne (nie jadł nic od wczorajszej zupy). Ale równocześniepomyślał, że tak czy inaczej – nawet jeśli będzie musiał czekać jeszcze pięć czy sześć godzin –czas nieprzerwanie płynie i na pewno te pięć czy sześć godzin minie. Nieważne, jak wielkimbezruchem byłyby te godziny wypełnione, i tak doniosą człowieka do celu. Piekarnia była wtedyna rogu, a przed nią – zabity deskami sklep z długim szyldem: „Mięso, dziczyzna, warzywa”.Przez półtorej godziny przebrnął już przez słowo „mięso”, przebrnął „dzi” i na długo zatrzymałsię przy „cz”. W kolejce materializowała się ogromna idea kęska chleba, a szyld ucieleśniłpiekielne męki oczekiwania w kolejce.

[…]Wyjątkowo źle znoszą stanie w kolejkach mężczyźni, przyzwyczajeni do tego, że ich czas

poddawany jest szacunkom. Rzecz nawet nie w obiektywnej ocenie, a raczej w odziedziczonychodruchach. Pracujące kobiety odziedziczyły po swoich babkach i matkach czas, którego się nieliczy. Rzeczywistość nie daje zaniknąć temu atawizmowi. Mężczyzna uważa, że po pracy należymu się odpoczynek i rozrywka; kobieta po powrocie z pracy zaczyna pracę w domu.

Kolejki czasu blokady wpisały się w wieloletni plan rzeczy wydawanych, zdobywanych,w zwyczajową irytację i nawykową kobiecą cierpliwość.

Za to każdy z pojawiających się w sklepie mężczyzn próbuje przedrzeć się do lady bezkolejki. Mężczyźni nie są w stanie wyjaśnić, skąd u nich to poczucie wewnętrznegoprzyzwolenia przy zewnętrznym jawnym bezprawiu takiego uczynku. Równocześnie są pewni:kolejka to babskie zajęcie. Być może mają niejasne przeczucie, że ich roszczenia sąusprawiedliwione tym, że jest ich w kolejce tak niewielu. Zresztą nawet nie próbują sięusprawiedliwiać; albo są chamscy, albo pada klasyczna fraza: „Spieszę się do pracy”. – „A myto nie spieszymy się do pracy? (Obowiązkowo „my”, mężczyzna w kolejce czuje się jakindywiduum, kobieta – reprezentuje grupę.) Wszyscy się spieszą do pracy” – złości się kobietaz teczką. Mężczyzna ukradkiem chowa otrzymany przed chwilą chleb. Nie ma nic na swojeusprawiedliwienie, ale wie. Wie, że – choć ona pracuje tyle samo co on albo i więcej – ichstosunek do czasu, jego ceny, planowania i wykorzystania, jest różny. I jego stosunek do czasudaje mu prawo kupować chleb bez kolejki. Sprzedawczyni, jako osoba niezainteresowanastaniem w kolejce, rozumie jego punkt widzenia – zwykle popiera roszczenia mężczyzny.

[…]Zimowe dystroficzne kolejki były okropnie milczące. Stopniowo, wraz ze zwiększaniem

przydziału chleba, z wiosennym ociepleniem i pojawieniem się zieleniny (z której gotowanobotwinę) przyzwyczajenia kolejki się zmieniały. Kolejka zaczęła rozmawiać. Człowiek nieznosi próżni. Powolne wypełnianie próżni jest jednym z głównych zadań słowa. Bezsensownerozmowy w naszym życiu mają równie duże znaczenie jak te z sensem.

[…]Zimą nad ludźmi zapanowała jedna, wszechogarniająca namiętność. Prawie nie mówili,

z maniakalną wprost niecierpliwością wpatrywali się przed siebie, przez ramię sąsiada –w chleb. Teraz już jest inaczej, ale po dotarciu do lady z wagą nadal milkną rozmowy. Szyja sięwyciąga. Naprężają się mięśnie twarzy. Kupujący nawiązuje kontakt ze sprzedawczynią. Oboje,milcząc, w skupieniu walczą o każdy niedoważony lub przeważony gram. Człowiek przy ladziepatrzy, jak sprzedawczyni swobodnie bierze z półki bocheneczek, jak kroi skórkę, odkrywającpiękny, czekoladowego koloru, miąższ. Odkraja lub dodaje prostokątne, porządne kawałki –leżą tuż, na desce, ale nie można ich wziąć i zjeść. Nietykalne. Cały ogromny mechanizmspołeczny strzeże tych kawałków przed wyciągniętą ku nim ludzką ręką. Między nimi nie ma nicwięcej – ani zamków, ani milicji, ani kolejki. Tylko wielka abstrakcja społecznego zakazu.

Uwaga człowieka przykuta jest do wagi. Częściowo dlatego, że może zostać oszukany, aległównie dlatego że przeżywa iluzję uczestnictwa w życiowo ważnym procesie ważenia. Cośw rodzaju wyścigów konnych, kiedy każdy jakby biegł razem z koniem, na którego postawił –choć stoi na trybunie i nie ma najmniejszego wpływu na wynik wyścigu. Wskaźnik wagi robipierwszy zamaszysty ruch i, zmniejszając wychylenie, długo kolebie się na białym tle podziałki,szuka swojego miejsca między liczbami. Oto przekroczył pożądaną liczbę – to zawsze jestnieprzyjemne i znaczy, że sprzedawczyni zdecydowanym ruchem odetnie prostokąt od leżącegona szalce kawałka. Dobrze, jeśli wskaźnik nie doszedł: to znaczy, że dołoży. To znaczy, żebędzie jeszcze kawałek, może nawet spory… nie, całkiem malutki. Dziwne, że taki malutkikawałeczek może dopełnić wagę.

Psychicznemu współudziałowi w procesie ważenia chleba towarzyszy jakaś absurdalnai skazana z góry na porażkę nadzieja – że oto dziś kawałek chleba być może będzie większy niżzazwyczaj. Jeśli sprzedawczyni od razu odgadnie wagę – nie ma na co liczyć. Jeśli dokładkajest duża – też niedobrze, dlatego że do domu się go normalnie nie zanosi – etyka blokady.Dobre są maleńkie dokładki, które jakby nie liczą się w rozrachunku i według prawazwyczajowego należą się temu, kto poszedł po chleb (nawet jeśli w domu czeka rodzina).A najlepiej, kiedy są dwie, całkiem maleńkie. Dokładkę można zjeść, ale odłamać kawałekz bochenka – to już skrajnie niebezpieczne, bo po kawałeczku można zjeść wszystko i niedonieść do domu. I zamiast śniadania będzie jedynie głodny smutek. Już lepiej porządnieodkroić kromkę nożem. To chroni nienaruszoną, pierwotną formę chleba i jego skórkę –warstwę ochronną.

[…]A zimowe rozmowy skrajnie umęczonych ludzi? Mówią o tym, że nadal pracują. I, co

najważniejsze, wiedzą, że trzeba pracować.

[…]W mieszkaniu po lewej stronie, gdzie kiedyś bywał En, w maleńkim pokoiku mieszka

krawcowa. Nie wyjechała. Wychodzi na schody, odprowadzając zapewne klientkę, która napewno ma specjalne kartki na chleb. Tak wygląda (może aktorka?), jak klientka…

Klientka:– Co tam na ulicy? Radio?Krawcowa:– A, tak, zaraz będą śpiewać…– A teraz to chyba nasi strzelają. Niech się pani nie martwi. Teraz strzelają, zaraz będą

śpiewać. Komedia.– I tak cały czas żyjemy. I żyjemy, i pewnie będziemy umierać. Nie, lepiej powiedzieć –

śmierć nadejdzie powoli, ale nieuchronnie. Oczywiście na innych frontach jest lepiej. Choćbyna charkowskim. A nam dostaje się najbardziej i końca nie widać…

– Straszne! A najgorsze, że ludzie już do ludzi niepodobni. Otępieli, zobojętnieli. Bagno.– Ale pani taka żywa…– Ja żywa! Jaka ja tam żywa?! Czy potrafię jeszcze reagować na cokolwiek? Dwa lata temu,

10 września, dobrze pamiętam ten dzień – na naszą ulicę spadły pierwsze bomby. Dwa domydalej. Myślałam, że oszaleję. Kiedy rano wyszłam i zobaczyłam te ściany, odłamki,zbombardowaną kamienicę, płakałam, szlochałam z rozpaczy – tak, wtedy byłam żywymczłowiekiem. Wyszłam z domu i trzy dni nie wracałam. Nocowałam w pracy, na stole.Wydawało mi się, że jak wrócę i zobaczę ten zburzony dom – postradam rozum. A potem co…Potem szłam ulicą między trupami. Otóż to. I śmieszyło mnie, że tacy poowijani. I że główki imsię majtają. Ni to człowiek, ni to kukła. Zawsze bałam się przeżyć kogokolwiek z moichbliskich, zawsze się zastanawiałam – jak to będzie. A potem babcię tak obojętnie pochowałam.A przecież wołałam do niej „mamo”. Trochę płakałam, owszem.

– Pani babcia była taką wspaniałą staruszką. Czyściutka, porządna. Często ją spotykałam nanaszej ulicy.

– Babcia była cudowna. Wesoła. Nie mogła sobie wyobrazić, że można wyjść za mąż bezfutra z lisów.

– No przecież, w posagu szyli.– Pamiętam, że miała rotundę.Wtrąca się stojąca obok dziewczynka:– A co to takiego, rotunda?– Bez rękawów, z rozcięciami, narzucało się jak płaszcz. A po co damie rękawy? Po co

ręce? Co by miała nosić, koszyki? Na ulicę wychodziła tylko po to, żeby się pokazać. Zawiniętaw aksamitną rotundę – leciutką, na lisim futerku – wychodziła się przejść. Bardzo kochałammoją babcię. A tu proszę – umarła i nic. Tak, skamieniało mi serce, skamieniało. Już nie ludzkaistota, a brudna woda. Bagno. Taka jestem na wszystko obojętna. Taka obojętna.

Dziewczynka:– Jesteśmy tacy obojętni, bo wiemy, że w każdej minucie możemy umrzeć. Dlatego tacy

jesteśmy.

Krawcowa:– Wie pani, nie da się dwa lata z rzędu na wszystko reagować. Tak jak na froncie żołnierz

nie może normalnie reagować na śmierć towarzyszy.Klientka:– Co też pani… Oni tam bardzo się przejmują, o wiele bardziej niż my tu. Byłam przecież na

pierwszej linii frontu. Siedzieliśmy w namiocie, kiedy zaczęli solidnie walić z góry. Był tamkierownik zaopatrzenia – młody człowiek – wystraszył się, uciekł i zakopał w stogu siana.

– A pani?– A ja zostałam. Przesiedziałam całą noc. Powiedziałam im: jestem dystrofikiem. Co mi

tam. Zostałam w namiocie pełnym konserw, chleba, cukru. I sygnałowy – Kola. Co chwila pytał:„Nałożyć, panienko? Nałożyć?”. Był tam też kapitan. Starszy. Zuch – niczego się nie bał.Wychodził, wydawał rozkazy. Potem wracał, poleżał, napił się wódki. Rano tak się uśmialiśmyz tego zaopatrzeniowca. Tak, proszę mi wierzyć, oni reagują i to mocno. No, pójdę już.

– Nie boi się pani?– Czego tu się bać. Wsiądę do tramwaju i pojadę.– A jak tramwaj nie przyjedzie?– Ja niczego się nie boję. Nawet bym chciała czegoś się bać.Krawcowa lamentuje, klientka jest zajęta sobą, obie z melancholią rozprawiają o damach

w rotundach, które nie potrzebowały rąk. A mimo to nie ma w nich niezgody na to, co się dziejewokół. Mogą się skarżyć, ale ich kryteria oceny są historycznie prawidłowe. Wiedzą, że taktrzeba, bo nie można inaczej. Ich kryterium: Hitler – łajdak, Niemiec – wróg i trzeba gopokonać, kapitan – zuch, bo się nie boi. I ja sama też jestem zuchem (nie biorąc pod uwagęczynników dystroficznych), dlatego że się nie wystraszyłam i zostałam w namiocie, a jeśli nawettylko po to, by dojeść konserwy, to i tak nie w tym rzecz. A ten, co uciekł – łajdak.

W taki sposób w zbitych z tropu, pragnących powrotu do przyjemnego życia kobietach, jakw krzywym zwierciadle, odbija się powszechna wola. I ta kobieta, odgrywająca dystroficznąhisteryczkę, nieświadomie wypełnia swoją funkcję – poprzez to, że przyszła tu zamówić jaknajładniejszą sukienkę i poprzez to, że pójdzie zaraz na ostrzeliwany przystanek tramwajowy.

Wszyscy stłoczeni w mieście ludzie – w tym lamentujący, przerażeni – poddają się średniejnormie zachowań i odgrywają swoją historyczną rolę leningradczyków.

Wbiega na klatkę zadyszana starsza kobieta z córką i maleńką wnuczką.– Co za skandal! Wszystkie bramy pozamykane. Biegniemy od samego mostu i wszystkie

bramy pozamykane. Jak tak można? Skandal!Inna kobieta:– Co się pani tak denerwuje? Przecież jest pani leningradką. Leningradczycy powinni być

spokojni.– Tak, spokojni. Pani, być może, jest zdrowa, a ja jestem chora – to różnica. Jest pani

inwalidką?– Tak jakby…– Druga grupa inwalidzka? Zarejestrowana? Nie. To różnica. Pani, pewnie,

niezbombardowana, a ja – zbombardowana. Też różnica… Przeklęty Niemiec! Gadzina! Wali

i wali. Kiedy go trafią, przeklętego! Czego tak się czepnął?!Trzecia kobieta:– Wściekają się. Wściekają się, że im nie wyszło. Złoszczą się na Leningrad, bo nie mogą

mu nic zrobić. I rozrabiają.– Przeklęte dranie! Widzą na zdjęciach, że poprawiły się nam teraz fizjonomie, to się

i wściekają. Nic tu po nich.– No jasne. To ci dopiero nieźle ugrzęźli.– Tak, pochowali się. Tylko żal, że nasza praca wyszła im na zdrowie. Nasze rowy, które

kopaliśmy sami. A pani dokąd?– Pójdę, spróbuję. A co?[…]– Dopiero jak Niemca pobijemy, będziemy chodzić swobodnie. Jak pobijemy Niemca. […]

Jak usłyszałam, że odbiliśmy Orieł, odrodziłam się. To znaczy, że nasze wojsko jest silne…No i proszę – realna babcia mówi jak bajkowa babuszka. Nigdy dotąd tak nie bywało. Tylko

w języku wojny ludowość na okamgnienie zbliża się z propagandą.[…]Wiosną otwarto targ, powoli zaczęli pojawiać się spekulanci. Okazało się, że można kupić

zieleninę, a nawet szklankę kaszy jaglanej czy grochu – nieprawdopodobnie drogo, ale można.Odrodzenie systemu pieniężnego było rewolucją duchową. Pojawiły się możliwości i wokółnich zagrały namiętności i interesy. Od tej pory jedzenie stało się centrum skupiającymwszystkie siły wewnętrzne (zimą się mówiło – jeśli w ogóle się rozmawiało – nie o tym, jak ktoje, ale jak kto umiera). Stało się sferą realizacji i szybko obrosło różnymi detalamipsychologicznymi.

Na tle powszechnej, ogólnomiejskiej ewolucji każdy pokonywał własną drogę – odniezrozumienia i lekkomyślności do głodowej traumy. Pojmowanie indywidualne było przy tymwłączone w grupowe, w typowe reakcje różnych warstw ludności na tragedię jedzenia.

Mieściła się w tym typowa reakcja intelektualistów lat 30., mężczyzn i kobiet, młodszychi starszych, z nastawieniem, żeby tracić na sprawy bytowe jak najmniej czasu i energii. W tymkręgu dozwolone było zainteresowanie nie jedzeniem, a jedynie jego psychologiczną otoczką:wygodą, odpoczynkiem, przyjacielską rozmową (przy kieliszku wódki), zaplanowaną kolacjąz dziewczyną. Inaczej zainteresowanie jedzeniem byłoby już jedynie zależnością niższego rzędu.

Warunki blokady zaostrzały się coraz bardziej, a inteligenci tej orientacji cały czas szczycilisię wolnością od zależności niższego rzędu, z czego – w pierwszym okresie – wynikało naiwneniezrozumienie głodu. To znaczy, słyszeli, że istnieje głód po wsiach, a zwłaszcza można zaznaćgłodu na pustyni – z wielbłądami i mirażami – kiedy przez wiele dni nic się nie je i umieraw męczarniach. Ale nic nie wiedzieli o dystrofii i nie wierzyli, że mieszkańcy dużego miastamogą umierać śmiercią głodową.

En przeoczył początek strasznej epopei głodowej miasta – jak i wielu innych, którzy napoczątku stosunkowo lekko traktowali narastające ograniczenia. Zdziwił się (lubił się dziwić),kiedy ktoś powiedział: „Oto on – głód…”, kiedy sąsiadka z dwuletnim dzieckiem nagleprzestała schodzić do schronu, bo było jej już wszystko jedno, czy zginie od bomby, czy umrze

z głodu (faktycznie zmarła śmiercią głodową w lutym). Był zadowolony ze swojego zdziwieniai niezrozumienia jako przejawów umysłu wyższego rzędu.

Potem przyszedł czas, kiedy nie dostrzegać już się nie dało. Wokół umierali ludzie, choć nietak, jak umiera się na pustyni. O pierwszych przypadkach śmierci znajomych jeszcze rozmyślano(mój znajomy? w biały dzień? w Leningradzie? doktor nauk? z głodu?), jeszcze rozmawiano, zezgrozą opowiadano o tym, jak żona, próbując na wszelkie sposoby ratować swojego mężaw jego ostatnie dni, kupiła kilogram ryżu za 500 rubli.

Rozmowy stopniowo skracały się do konstatacji faktu. Wiosną znów się rozwinęły, ale zimąbyło to zajęcie jedynie rzeczowe. Toczyły się wokół racji chleba i obiadu. Gorzej – obiaddarowany człowiekowi przez prawa nowej rzeczywistości nie należał właściwie do niego.Wedle nowych zasad, osobom niepracującym nie przysługiwał. I człowiek oblężony przypisanydo stołówki zakładowej – dzielił. Zjadał albo tylko zupę, albo kaszę lub połowę kaszy. Resztęw bidonie albo plastikowym pojemniczku zanosił do domu. Dziwnie wyglądała połowa porcjikaszy niesiona do domu w wesołym niebieskim albo żółtym pojemniku. Dzielić było trudnoi dzielący zazdrościli tym, którzy zjadali swój obiad w całości. Takich zresztą było niewielu,zwłaszcza na początku, kiedy jeszcze niepracujący nie pomarli albo nie zostali ewakuowani. Ci,co musieli dzielić, zazdrościli nawet nie tyle sytości niedzielących, ile niezakłóconejkonsumpcji obiadu.

Pewnego razu przy stole w stołówce zakładowej zostało dwóch ludzi. Jeden z nich trzymałw ręce niebieski pojemnik i ze smutkiem strząsał do niego z łyżki kaszę, której nie dojadł dopołowy. Drugi już kończył jeść. Z uwagą śledził, jak po łyżce spływa kleista kasza. I naglepowiedział: „A jest pan w stanie jeszcze dzielić? Tak? Ja już nie daję rady… Wie pan, już niemogę…”. I dzielący poczuł przez moment przypływ dumy i siły.

En w końcu zrozumiał głód. Ale najgorsze nastąpiło wtedy, gdy – wydawałoby się –powinno być już lżej: otrzymywał wtedy już 400 gramów chleba na kartkę dla pracujących. 400gramów nie mogło powstrzymać głodu. Wygłodzenie organizmu zbliżało się do punktuprzełomowego. I jak tylko ten punkt osiągnęło – zaczynał się brak umiarkowania. En zjadał odrazu wszystko. Najpierw bez z góry ustalonego planu, za każdym razem z poczuciem winy,potem już przyjął to jako zasadę.

Z chlebem było tak. Rano otrzymywał swoje 400 gramów, dokładkę zjadał na miejscu,a resztę zabierał do biura, w którym pracował i gdzie spał na wersalce z dermy, dlatego żew domu było już grubo poniżej zera. W jakimś pustym jeszcze pomieszczeniu służbowym,siedząc przy stole, odkrajał scyzorykiem pierwszy kawałek – wyznaczając sobie na oko, ilemożna zjeść rano. Dochodząc do tej wyznaczonej granicy, czuł, jak wzrasta jego żal. Odkrajałjeszcze jeden kawałeczek (cieńszy), który wykraczał poza poranną normę. Potem jeszczekawałek. To już graniczyło z poczuciem śmiertelnego grzechu. Potem, kiedy granica zostałaprzekroczona nieodwołalnie, rodziła się dzika i niesłychanie prosta myśl: co by było, gdybysobie tak pozwolić zjeść wszystko, do końca? Zamierał na moment w tym wahaniu… i nagle sięzrywał. Niedozwolone, ograniczone, zahamowane pękało pod naporem niepowstrzymanegoślizgu, z przymkniętymi na wpół oczami, w dół do chleba. W chwili złamania zakazu pojawiałasię nawet iluzja, że dopiero teraz nie będzie miał ochoty zjeść wszystkiego, że ma jeszcze dużo

chleba. Iluzja, rzecz jasna, ginąca wraz z następnymi dwoma–trzema kawałkami.[…]Bywało w rzeczywistości blokady zdarzenie, które na krótko wyrywało z tego zaklętego

kręgu. Kiedy w rodzinie ktoś umierał i do końca miesiąca można było korzystać z jego kartek.W jakimś zakątku jakiegoś urzędu stała kobieta okutana w chustę. Z ponurym wyrazem

nieruchomej twarzy jadła kaszę, powoli, łyżka za łyżką. Jak na ówczesne warunki, kaszy byłocałkiem dużo. „A moja matka umarła – zatrzymała przechodzącego obok, prawie nieznanegoczłowieka – kasza z jej talonów… Tak mi smutno, nie do wytrzymania. I za nic nie mogęprzełknąć. Myślałam – jakie to szczęście zjeść od razu trzy porcje kaszy, cztery… Nie da rady,nie mogę… Łykam i łykam, i zdaje mi się, że od tego dławiący mnie smutek stanie się mniejszy.Kasza powinna spłynąć tam, w dół, przygnieść ten smutek, przykryć go czy jak… Jem, jem,a smutek nie mija”. […]

Pewnego razu En nie wytrzymał i, siedząc za biurkiem w redakcji, wymamrotał:– Najważniejsze teraz to nie myśleć o jedzeniu.W pokoju oprócz niego było jeszcze dwoje ludzi. Kobieta szybko odpowiedziała:– Ja o tym nie myślę.„Kłamiesz” – pomyślał En.A mężczyzna, nieprzyjemnie się uśmiechając, skonstatował:– Mamy za swoje, bo nie poszliśmy na front. Czy powinna być za to jakaś kara? Co? Za to,

że pozwolono nam zatroszczyć się o nasze kochane życie.„Na froncie nie myślą o jedzeniu” – przeleciało Enowi przez głowę. […]Człowiek oblężony nie częstował innych. Jedzenie przestało istnieć w kontaktach

międzyludzkich. „Proszę wybaczyć, że przyszedłem nie w porę – mówił Iks Igrekowi, zachodzącdo niego w jakiejś sprawie w chwili, gdy ten akurat smażył sobie na piecyku placuszki. –Przeszkadzam panu.” Jedzenie stało się sprawą intymną. Przy tym Iks miał dziwny, nieludzkiwyraz twarzy. Tak, jedzenie stało się sprawą intymną i okrutną.

[…]Ludzie, przyzwyczajeni do befsztyków, zakąsek, odkryli teraz smak kaszy, oleju, płatków

owsianych, nie mówiąc już o chlebie. Fantazja przyjmowała różnorodne kierunki – w zależnościod konstrukcji umysłu. Jedni oddawali się surrealistycznemu doświadczeniu pieczonej gęsi lubpasztecików z nadzieniem i sardynek. Inni marzyli o tym, żeby zjeść dużo, dużo więcej niż jadaliteraz. Pragnęli w nieskończoność przedłużać dostępne im doświadczenia smakowe.

[…]Ludzie odkryli nowe wrażenia związane ze smakiem, ale żadne jedzenie nie wiązało się

z takim bogactwem odkryć, co chleb. Ten obszar był w ogóle niezbadany, dlatego żew środowisku inteligenckim niektórzy przed wojną nawet nie wiedzieli, ile kosztuje kilogramczarnego chleba.

Niektórych ogarnęła wręcz mania. Tylko chleb, chleb nasz powszedni… Inni roztaczaliróżne wizje chlebowe. Marzyli o tym, by na przykład usiąść nad ciemnym bochenkiem, odkrajaćsolidną kromkę za kromką i maczać je w oleju. A.F. mówił, że pragnie tylko jednego – do końcażycia pić słodką herbatę i zajadać bułkę posmarowaną masłem. Jeszcze inni temat jedzenia

urozmaicali. Myśleli o kaszy wypełniającej usta, o rozkosznie kleistych płatkach owsianych,o ciężkości makaronu.

Wiosną już chleb podsmażano, podsuszano. Do herbaty najlepsza była gruba skórka, któraz zewnątrz obsychała, a w środku była miękka. Jeśli chleba z patelni nie brało się ręką, a jadłowidelcem i nożem – wówczas było to już danie.

Z. opowiadał mi, jak w czasie blokady zdarzyło mu się bywać służbowo w jednymz uprzywilejowanych domów. Gospodyni, nalewając mu herbatę, powiedziała: „Proszę śmiałoczęstować się chlebem. Mamy go więcej niż nam potrzeba”. Z. popatrzył na chlebak i zobaczyłcoś niebywałego: dawny, zwyczajny chleb. Niedzielony, niepilnowany. Chleb i bułka leżałypośród jakichś starych kawałków i kromek. Bułka nawet zdążyła już sczerstwieć.

Z. jadł śmiało, nie odczuwał pożądania do tego chleba, lecz przygniatało go rozczarowanie.Ten niewydzielany chleb był częścią marzeń sennych, w rzeczywistości wymagał innejpercepcji, spoza blokady.

Z nadejściem wiosny dystroficy na tyle odżyli, że znów zapragnęli poczuć dumę i pewnośćsiebie. Jedni potrafili zdobywać, rozdzielać, przygotowywać jedzenie – i byli dumni z tego, jakz oznak siły. […]

Człowiek oblężony wracał do domu ze zdobyczą. Niósł w teczce, w menażce czy siatce nazakupy chleb otrzymany na kartkę pierwszej kategorii, zupę i dwie–trzy rzepy, które kupił (miałmożliwość kupna po cenie narzuconej przez spekulantów). Naukowiec niósł pół bochenka, którydostał za odczyt w piekarni. Aktor ostrożnie niósł swoją aktówkę, do której po występiewsunięto mu kilka kostek cukru, równie upojnych jak pełna widownia. Człowiek niósł ze sobąswoją społeczną przynależność.

Znacząca była w tym planie różnica między tymi, którzy byli samotni – tych było corazwięcej, dlatego że w każdej rodzinie jedni umierali, innych wywożono na Wielki Ląd – a tymi,którzy mieli na utrzymaniu niepracujących, z ich kartką rodzinną, niewystarczającą na codziennązupę.

[…]Zimą pragnienie jedzenia było jak choroba, sytość – jak ozdrowienie. Dlatego wiosną

każdorazowe pojawienie się uczucia głodu – po kilku godzinach niejedzenia albo rankiem –było traktowane ze zdziwieniem i przykrością. Jak powrót gorączki albo bólu gardła przyprzełykaniu, kiedy już by się wydawało, że angina minęła.

Teraz ludzie rzadziej doświadczają głodu, ale nieustannie starają się mu zapobiec. Dlategowłaśnie rzadziej go doświadczają. Rzadziej nawet niż przed blokadą, kiedy wydawał sięnaturalny i nawet przyjemny – na przykład podczas oczekiwania na obiad.

Zresztą, teraz człowiek oblężony nigdy nie mówi (zwłaszcza przed jedzeniem): „Chce mi siędziko jeść, jestem diabelsko głodny”. To zdania z życia przedwojennego. Zimą tak nie mówiono.Byłoby to niemożliwą, bezwstydną szczerością pragnień. Powrót tych fraz był oznakązdrowienia. Ale jeszcze do nich nie przywyknięto. Za każdym razem wciąż dziwiąi słuchającego, i mówiącego. Jak to możliwe, by po staremu wypowiadać takie straszne słowa,oznaczające cierpienie i rozpacz, a nie apetyt przed obiadem.

Syty głodnego nie zrozumie, samego siebie bynajmniej też nie. Odkarmiając się, człowiek

stopniowo zatracał pojmowanie siebie takiego, jakim był podczas miesięcy głodowania.Człowiek oblężony coraz bardziej zapominał swoje wrażenia, choć wspominał fakty. Do światazachowań społecznych już powracających do normy powoli wypełzały z mętnej pamięci fakty.

„Tak chciało się jej cukierków. Dlaczego zjadłem tamtego cukierka? Mogłem go nie jeść.Wszystko byłoby wtedy inaczej…” Tak człowiek oblężony myśli o żonie czy matce, którejśmierć uczyniła ze zjedzonego cukierka zdarzenie nieodwracalne. Rozpraszają się oparydystrofii i wyobcowany wobec siebie człowiek staje twarzą w twarz z dowodami swojegowstydu i poczucia winy. Dla tych, co przeżyli blokadę, poczucie winy było tak samonieuniknione, jak dystroficzne zmiany w organizmie. A jego najcięższa odmiana – tępy żal.Człowiek pamięta zdarzenie i nie może odtworzyć przeżycia – doświadczenia kęska chleba lubcukierka, które popchnęło go do okrutnych, niegodziwych, poniżających postępków. „A krzykiza te kotlety pszenne… spalone… Krzyki i rozpacz, do łez…”

Być może kiedyś jeszcze będzie siedział w restauracji po obiedzie, ociężały od zbytobfitego jedzenia, które powoduje niechęć do jakiegokolwiek wysiłku. Być możew oczekiwaniu na kelnera z rachunkiem przypadkowo utkwi wzrok w koszyku z kawałkamiciemnego i białego pieczywa. I ten prawie nietknięty chleb wywoła nagle smętny grymaswspomnień. […]

Krąg – symbol zamkniętej we własnym świecie świadomości czasu blokady. Jak z niegowyjść? Ludzie chodzą po nim w kółko i nie mogą wyrwać się z niego i przebić dorzeczywistości. Wydaje im się, że walczą, ale to nieprawda – walczą jedynie ci, którzy są nafroncie. Wydaje im się, że nie walczą, tylko się odżywiają, ale to też nieprawda, dlatego żeczynią swoją powszechną powinność w tym walczącym mieście, aby nie poległo.

Tak bywa z ludźmi, jeśli ich czyny są jedynie reakcją, a nie zamierzonym działaniem. Jakrozerwać krąg czynem? Świadomy czyn jednostki ludzkiej jest zawsze uznaniem powszechnychzwiązków międzyludzkich, nawet jeśli dokonuje się wbrew człowiekowi, który jest jegosprawcą, chociaż egocentrycy przypominają i będą zawsze i wszędzie przypominaćo samooszukiwaniu, wyalienowaniu i absurdzie.

Piszący, chcąc nie chcąc, wchodzą w bezosobowy dyskurs. Dlatego że umierają, a napisanyprzez nich tekst, nie pytając o pozwolenie autora, pozostaje. Być może dla zamkniętej w kręgublokady świadomości byłoby prościej, gdyby mogła obejść się bez wiedzy o pośmiertnymistnieniu ze wszystkimi jego przymusowymi atrakcjami. Być może zamknięta w kręgu blokadyświadomość skrycie wolałaby ulec zagładzie w całości, ze wszystkim, co jej przynależy. Alepiszący umierają, a napisane pozostaje.

Napisać o kręgu – przerwać krąg. Tak czy inaczej, jest to czyn. Ocalony okruch w bezkresieutraconego czasu.

Przełożyła z języka rosyjskiegoAgnieszka Knyt

PRZYPISY

[1] PeWeCheO – obrona przeciwlotnicza i przeciwchemiczna.[2] Działo przeciwlotnicze umożliwiające ustawienie lufy pod kątem prostym do powierzchni ziemi.[3] 26 sierpnia wyszło rozporządzenie o przymusowej ewakuacji z miasta ludności pochodzenia fińskiego i niemieckiego.

(Fiodor Bergholc był Rosjaninem, miał jedynie niemiecko brzmiące nazwisko.)[4] Wiktor Chodorenko (1912–1981) – od kwietnia 1941 do maja 1945 pełnił obowiązki przewodniczącego Radiokomitetu

leningradzkiego.[5] Jakow Kapustin (1904–1950) – wówczas sekretarz komitetu miejskiego partii.[6] Powinno być: „Petersburgu…” – fragment wiersza Osipa Mandelsztama Leningrad, napisanego w 1930 roku,

w którym obecny jest dawny Petersburg; tłumaczył Stanisław Barańczak.[7] Jakow Babuszkin (1913–1944) – kierownik redakcji literackiej Radiokomitetu, od jesieni 1941 jego kierownik

artystyczny, przyjaciel Autorki. Wiosną 1942 stworzył orkiestrę, która 9 sierpnia 1942 wykonała w oblężonym Leningradzie VII

symfonię, zwaną Leningradzką, Dmitrija Szostakowicza. Wiosną 1943 został zwolniony z pracy i – wycieńczony głodem –posłany na front bez przeszkolenia. Zginął nad Narwą.

[8] Gieorgij Makogonienko (1912–1985) – Jura lub Jurka, historyk literatury, krytyk, w czasie blokady pracownikleningradzkiego radia.

[9] Dom Radia – siedziba Radiokomitetu, znajdował się przy ulicy Proletkulta 2.[10] Cytat z Biesów Fiodora Dostojewskiego, tłumaczył Tadeusz Zagórski.[11] Komitet rejonowy partii.[12] A.W. Wasiljew – robotnik leningradzki, w czasie blokady pracował w Zakładzie im. Kirowa (gdzie pod ostrzałem

niemieckim remontowano czołgi i inny sprzęt dla wojska); zmarł z głodu na stanowisku pracy.[13] Puszkin (1728–1918 Carskie Sioło, do 1937 Dietskoje Sieło) – miasto pod Leningradem, gdzie mieściła się dawniej

rezydencja carska, jedno z najwybitniejszych osiągnięć rosyjskiej architektury klasycystycznej, w latach 1941–44 zespół bardzozniszczony (Niemcy wywieźli stąd unikatową Bursztynową Komnatę); po wojnie odbudowany.

[14] Maria (Muśka) Bergholc (1912–2003) – siostra Autorki, aktorka.[15] Michaił Lebiedinski (1931–2006) – syn Marii Bergholc.[16] Fragment poematu O tym Władimira Majakowskiego, tłumaczył Seweryn Pollak.[17] Nikołaj Szumiłow (1904–1982) – sekretarz leningradzkiego komitetu obwodowego i miejskiego komitetu partii, od 1942

roku redaktor odpowiedzialny „Leningradzkiej Prawdy”, w 1949 aresztowany, w 1953 zrehabilitowany. W latach 1954–74pracował w „Izwiestiach”. Aleksandr Machanow – sekretarz komitetu miejskiego partii.

[18] TASS (Tielegrafnoje Agientstwo Sowietskogo Sojuza) – centralna agencja prasowa Związku Radzieckiego.[19] Na ulicy Troickiej (od 1929 roku – Rubinsteina) pod numerem 7 m. 30, w domu zwanym „Łzą socjalizmu”, Autorka

mieszkała od 1932 roku.[20] Nikita Wierchowski – kierownik działu zagranicznego Radiokomitetu.[21] Gostinyj Dwor – XVIII-wieczny budynek w centrum Leningradu, przy Newskim Prospekcie.[22] Nawiązanie do wiersza Mariny Cwietajewej O, muzo płaczu, z cyklu Achmatowej.[23] Smolny – zabudowania dawnego klasztoru i soboru, w 1917 roku siedziba rządu bolszewickiego, później siedziba Rady

Miejskiej.[24] Fragmenty wystąpień radiowych pochodzą z książki Olgi Bergholc Tu mówi Leningrad („Czytelnik”, Warszawa 1966),

w tłumaczeniu Natalii Gałczyńskiej, wiersze przełożył Jerzy Litwiniuk.[25] Była pomoc domowa Mołczanowów.[26] Nikołaj Mołczanow zmarł śmiercią głodową 29 stycznia 1942.[27] Papka z otrąb, plew – pożywienie oblężonych.[28] Komisarz jednej z jednostek wojskowych walczących na froncie pod Leningradem.[29] Maria Maszkowa (1909–1997) – w tym czasie pracownik leningradzkiej Biblioteki Publicznej, bliska koleżanka Autorki.[30] W mieszkaniu siostry Marii.

[31] Nikołaj Jeżow (1895–1940) – szef NKWD w latach 1936–38, współtwórca największej fali represji – Wielkiego Terroru.[32] Nikołaj Tichonow (1896–1979) – pisarz, działacz społeczny, redaktor pierwszego tomiku wierszy Autorki.[33] Władimir Stawski (właśc. Kirpicznikow) (1900–1943) – pisarz, dziennikarz, w latach 30. w kierownictwie Związku

Pisarzy ZSRR, zginął na froncie.[34] Pasierb pisarza Aleksego Tołstoja, Fiodor.[35] Wiktor Gusiew (1909–1944) – poeta, dramaturg, w czasie wojny kierownik działu literackiego Wszechzwiązkowego

Radiokomitetu. Władimir Jermiłow (1904–1965) – sowiecki literaturoznawca i krytyk, stalinowiec.[36] Codzienna audycja leningradzkiego radia z najnowszymi informacjami z frontu, wiadomościami miejskimi, poezją.[37] Michaił Szołochow (1905–1984) – pisarz, laureat literackiej Nagrody Nobla (1965).[38] Psalm 137(136), 5, Księga Psalmów, Biblia Tysiąclecia.[39] Rodziny Borysa Tomaszewskiego (1890–1957) – literaturoznawcy, pisarza oraz Marka Azadowskiego (1888–1954) –

literaturoznawcy, etnografa.[40] Michaił Gutner (1912–1942) – poeta, tłumacz, historyk literatury.[41] Tatiana i Jurij Prendelowie – przyjaciele Autorki.[42] Andriej Żdanow (1896−1948) – działacz partyjny i państwowy, pierwszy sekretarz komitetu obwodowego i komitetu

miejskiego WKP(b). W czasie blokady kierował życiem miasta, był głównym twórcą aparatu terroru w Leningradzie.[43] Nawiązanie do pozbawionego sumienia i zakłamanego bohatera powieści Państwo Gołowlewowie Michaiła

Sałtykowa-Szczedrina.[44] Książka Goworit Leningrad ostatecznie ukazała się w 1946 roku (wyd. polskie „Czytelnik”, Warszawa 1966).[45] Właśc. Głazow w Udmurckiej ASRR.[46] Ławrientij Beria (1899–1953) – w latach 1938–45 ludowy komisarz spraw wewnętrznych, współodpowiedzialny za

masowe represje.[47] Julij Eszman – dziennikarz i pisarz.[48] Piotr Kubatkin (1907–1950) – naczelnik Zarządu NKWD Leningradu i obwodu leningradzkiego.[49] Leningradzki zakład „Elektrosiła” przed wojną był jednym z największych producentów urządzeń elektrotechnicznych.

W 1931 roku Autorka została zatrudniona jako redaktor w wielkonakładowej gazecie zakładowej „Komsomolskaja Stranica”.W czasie oblężenia często bywała w zakładzie na spotkaniach z załogą.

[50] John Reed (1887–1920) – amerykański dziennikarz i komunista. Autor bezpośrednich relacji z rewolucjipaździernikowej 1917 roku, które zawarł w książce Dziesięć dni, które wstrząsnęły światem. Założyciel Komunistycznej PartiiUSA, członek Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej. Zmarł w Moskwie na tyfus, pochowany pod muremKremla jako jedyny Amerykanin.

[51] Tiszka – Nikołaj Tichonow. Aleksandr Prokofjew (1900–1971) – poeta. W maju 1945 wystąpił na plenum ZwiązkuPisarzy Radzieckich z ostrą krytyką Olgi Bergholc, oświadczając, że jej wiersze oparte są „wyłącznie na cierpieniu, związanymz niezliczonymi nieszczęściami mieszkańców okrążonego miasta”.

[52] Pracownicy Radiokomitetu.[53] Irina Isakowicz (1917–1999) – przyjaciółka Jury Makogonienko, z którą rozstał się po wybuchu wojny.[54] Fragment wiersza Słowo Nikołaja Gumilowa, tłumaczył Leszek Engelking.[55] Iłarion Fomiczenko – generał brygady, zastępca naczelnika zarządu politycznego Frontu Leningradzkiego, był

redaktorem gazety „Na Straże Rodiny” (Na Straży Ojczyzny).[56] Zinaida Szyszowa (1898–1977) – poetka, pisarka, jej poemat Blokada rok później został wydany przez moskiewskie

wydawnictwo „Sowietskij Pisatiel”.[57] Wsiewołod Wiszniewski (1900–1951) – pisarz, dramaturg i publicysta.[58] Cytat z wiersza Aleksandra Puszkina Do poety, tłumaczył Julian Tuwim.[59] Leonid Goworow (1897–1955) – marszałek, dowódca Frontu Leningradzkiego.[60] Wsiewołod Meyerhold (1874–1940) – rosyjski reżyser, aktor, jeden z najwybitniejszych twórców teatralnych XX wieku,

główny twórca rewolucyjnego teatru sowieckiego, reformator w dziedzinie inscenizacji.