OKL - Publio.pl · malnej Teorii Inteligencji (Nęcka, 1994, 2000) pozwoliły uwierzyć, iż ... H....

ISBN 97883-242-1111-1

SpiS treści

PRZEDMOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 9

Rozdział 1. KONCEPCJA TEMPERAMENTU PEN H. J. EYSENCKA . . . . . . 171.1. Cechy osobowości a.cechy temperamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171.2. Trójczynnikowa struktura temperamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201.3. Właściwości PEN jako cechy temperamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Rozdział 2. BIOLOGICZNE PODŁOŻE CECH TEMPERAMENTU PEN . . . 412.1. Heterogeniczność pojęcia aktywacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412.2. Różnice w.aktywacji a.natężenie ekstrawersji i.neurotyczności . . . . . 46

2.2.1. Spontaniczna czynność EEG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462.2.2. Korowe potencjały wywołane ERP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512.2.3. Aktywność elektrodermalna EDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582.2.4. Aktywność sercowo-naczyniowa CVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622.2.5. Fizjologiczne korelaty cech E i.N – uwagi ogólne . . . . . . . . . . 66

2.3. Biologiczne podłoże psychotyczności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 692.4. Koncepcja PEN teorią temperamentu czy osobowości? . . . . . . . . . . . 76

Rozdział 3. UWAGA JAKO MECHANIZM SELEKCJI INFORMACJI . . . . . . 783.1. Podstawowe formy i.warunki selektywności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 783.2. Koncepcja uwagi selektywnej Johnstona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823.3. Zasada przetargu między szybkością a.poprawnością . . . . . . . . . . . . . 89

Rozdział 4. TEMPERAMENTALNE DETERMINANTY EFEKTYWNOŚCI SELEKCJI INFORMACJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 934.1. Ekstrawersja a.funkcjonowanie uwagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

4.1.1. „Głód stymulacji” a.natężenie cechy ekstrawersji . . . . . . . . . . 934.1.2. Przewaga introwertyków w.łatwych warunkach selekcji . . . . . .. 994.1.3. Przewaga ekstrawertyków w.warunkach dystrakcji . . . . . . . . . 1054.1.4. Głębokość przetwarzania jako determinanta różnic ze .

względu na natężenie cechy E w.efektywności selekcji . . . . . . 1094.1.5. Natężenie cechy E a.skuteczność selekcji – uwagi ogólne . . . . 116

4.2. Neurotyczność a.funkcjonowanie uwagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 4.2.1. Ukierunkowanie uwagi na treści zagrażające . . . . . . . . . . . . . . 1194.2.2. Przewaga osób o.wysokim poziomie neurotyczności .

w.łatwych warunkach selekcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

4.2.3. Trudności osób o.wysokim poziomie neurotyczności .w.hamowaniu dystrakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

4.2.4. Deficyty uwagowe osób o.wysokim poziomie neurotyczności .w.trudnych warunkach selekcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

4.2.5. Natężenie cechy N a.skuteczność selekcji – uwagi ogólne . . . 141 4.3. Psychotyczność a.funkcjonowanie uwagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

Rozdział 5. METODA BADAŃ WŁASNYCH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1515.1. Testy uwagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

5.1.1. Komputerowy Test DIVA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 5.1.1.1. Łatwa wersja Testu DIVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 5.1.1.2. Trudna wersja Testu DIVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 5.1.1.3. Przyspieszona wersja Testu DIVA. . . . . . . . . . . . . . . . 161 5.1.1.4. Test TPSA elastycznej selekcji informacji . . . . . . . . . . 163 5.1.1.5. Test TPSA w.warunku pojedynczym i.podwójnym. . . 1655.1.2. Testy przetargu uwagowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 5.1.2.1 Test Zegarków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 5.1.2.2. Test Gwiazdek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 5.1.2.3. Modyfikacje Testu Zegarków i.Testu Gwiazdek . . . . . 1745.1.3. Testy interferencji uwagowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

5.2. Założenia prowadzonych badań i.hipotezy ogólne . . . . . . . . . . . . . . . 180

Rozdział 6. TEMPERAMENT A.SELEKTYWNA UWAGA W.WARUNKU .ZADAŃ PODWÓJNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1866.1. Ekstrawersja i.poziom przetwarzania informacji. . . . . . . . . . . . . . . . . 186

6.1.1. Eksperyment DIVA1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1876.1.2. Eksperyment DIVA2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1926.1.3. Eksperyment DIVA3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

6.2. Neurotyczność i.tempo przetwarzania informacji. . . . . . . . . . . . . . . . 2046.2.1. Eksperyment DIVA4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2046.2.2. Eksperyment DIVA5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2106.2.3. Eksperyment DIVA6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

6.3. Psychotyczność i.zmiana poziomu przetwarzania informacji . . . . . . . 2196.3.1. Eksperyment TPSA1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2206.3.2. Eksperyment TPSA2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2256.3.3. Eksperyment TPSA3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

Rozdział 7. TEMPERAMENT A.SELEKTYWNA UWAGA W.WARUNKU .ZADANIA POJEDYNCZEGO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2347.1. Temperament i.przetarg między szybkością a.poprawnością . . . . . . . 234

7.1.1. Eksperyment PRZETARG1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2347.1.2. Eksperyment PRZETARG2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

7.2. Temperament i.wielkość efektu interferencji uwagowej . . . . . . . . . . . 2457.2.1. Eksperyment STROOP1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2467.2.2. Eksperyment STROOP2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2467.2.3. Eksperyment STROOP3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2477.2.4. Eksperyment STROOP4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

� Spis treści

Rozdział 8. KONCEPCJA TEMPERAMENTU PEN W.ŚWIETLE .WYNIKÓW BADAŃ WŁASNYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2508.1. Ekstrawersja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2508.2. Neurotyczność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2588.3. Psychotyczność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

UWAGI KOŃCOWE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

LITERATURA CYTOWANA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279

ANEKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303

INDEKS NAZWISK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

Spis treści �

przedmowa

Niniejsza praca jest rezultatem mojego zainteresowania problema-tyką różnic indywidualnych w.zachowaniu człowieka. Domena ta jest określana jako „królewski problem psychologii” (Psychologia różnic indy-widualnych, 2003, s. 17). Chodzi w.niej bowiem o.indywidualność i.nie-powtarzalność zachowania każdego człowieka. Psychologia różnic in-dywidualnych nie jest jednak nauką wyłącznie idiograficzną. Wpraw-dzie podkreśla ona odmienności międzyosobnicze, jednakże pokazuje również podobieństwa (wzorce) w. zachowaniu ludzi należących do większych grup osób, wyróżnionych ze względu na zbliżone natęże-nie takich właściwości różnicowych, jak zdolności intelektualne, cechy temperamentu czy osobowości.

Efektywność i.przebieg zachowania zależy w.dużej mierze od sku-teczności i. sposobu przetwarzania informacji. Różnice indywidualne w.zachowaniu są więc przejawem głębszych różnic w.zakresie skutecz-ności mechanizmów poznawczych: postrzegania bodźców, analizy i.se-lekcji danych, kontroli impulsów czy też nabywania wprawy. Pozna-nie specyfiki przebiegu procesów przetwarzania informacji często po-zwala na wyjaśnienie obserwowanych różnic w.zachowaniu ze względu na natężenie danej właściwości różnicowej. Na przykład skłonność do nadużywania alkoholu jest zazwyczaj związana z.wysokim natężeniem cechy impulsywności. Jak się wydaje, przyczyną tego stanu rzeczy jest specyficzny sposób uczenia się, jakim charakteryzują się osoby impul-sywne. Są one bowiem wrażliwe na nagradzające właściwości postrze-ganej stymulacji i.niewrażliwe na kary. Z.tego też względu ludzie im-pulsywni często widzą w.alkoholu jedynie nagrodę, jednocześnie zaś ignorują potencjalną karę w. postaci późniejszych, niebezpiecznych konsekwencji nałogu.

Podstawowa, najbardziej ogólna teza niniejszej pracy mówi o.tym, że właściwości różnic indywidualnych, stanowiące impuls do określo-nych form zachowania, są powiązane ze specyficznym funkcjonowa-niem poznawczym, dzięki któremu owo zachowanie jest realizowane. Jak się wydaje, empiryczna weryfikacja tezy dotyczącej poznawczych korelatów cech różnicowych jest możliwa wyłącznie przy wykorzysta-niu paradygmatu badawczego, powstałego na styku psychologii po-znawczej i.psychologii różnic indywidualnych.

Niestety, poznawcze teorie umysłu często lekceważą fakt istnienia różnic indywidualnych w. funkcjonowaniu uwagowym czy pamięcio-wym. Przykładem takich koncepcji są powszechnie uznawane teorie uwagi. Ich twórcy (na przykład Allport, 1980; Johnston, 1978; Treis-man, 1993) wskazują na specyficzną charakterystykę sygnału (na przy-kład jego modalność, złożoność semantyczną, wyposażenie we właś-ciwości priorytetowe – miedzy innymi cechę ruchu) jako główną, je-śli nie jedyną, determinantę funkcjonowania mechanizmów selekcji informacji. Doceniając wyłącznie znaczenie czynników sytuacyjnych, autorzy wielu poznawczych koncepcji umysłu niemal całkowicie po-mijają znaczenie czynników wewnętrznych i.osobniczych. Te ostatnie traktują oni, co najwyżej, jako źródło wariancji błędu w.pomiarze zależ-ności skuteczności selekcji informacji od warunków zadania selekcyj-.nego.

Podobnie badacze problematyki różnic indywidualnych, zwłaszcza temperamentu czy osobowości (na przykład Thomas i. Chess, 1977; McCrae i.Costa Jr., 1987), niezbyt często poszukują poznawczych kore-latów cech różnicowych. Zgodnie z.tradycją badań, prowadzonych w.ra-mach psychologii różnic indywidualnych, koncentrują się oni raczej na opisie biologicznych i.behawioralnych korelatów właściwości różnico-wych – cech zawartych w.taksonomiach wyróżnionych przez siebie i.in-nych badaczy tej problematyki. Przebieg zachowania jest bezpośrednio dany w.obserwacji, podczas gdy o.jakości funkcjonowania poznawcze-go można się jedynie domyślać pośrednio, na podstawie analizy em-pirycznych wskaźników przebiegu procesu przetwarzania informacji. Znacznie prościej jest więc wiązać ze sobą to, co obserwowalne, niż to, co jedynie hipotetycznie postulowane.

Tymczasem, jak się wydaje, badania prowadzone na styku paradyg-matów poznawczego i.różnicowego mogą przynieść interesujące wyni-ki dla koncepcji teoretycznych obu wspomnianych domen wiedzy psy-

10 Przedmowa

chologicznej. Wykrycie różnic indywidualnych w.funkcjonowaniu po-znawczym może pozwolić na doprecyzowanie poznawczych modeli funkcjonowania umysłu zarówno przez wprowadzenie do nich zmien-nych osobowościowych, jak i.przez wskazanie interesujących interak-cji czynników sytuacyjnych oraz indywidualnych. Tak szeroki model zachowania proponują na przykład Humphreys i.Revelle (1984), któ-rzy poddali analizie krzywoliniową zależność poziomu wykonania za-dań od poziomu aktywacji organizmu (prawo Yerkesa-Dodsona, 1908), wskazując na cztery możliwe źródła wysokiego lub niskiego poziomu pobudzenia: stałe, indywidualne wzorce psychofizjologiczne, działanie substancji stymulujących (takich jak alkohol, nikotyna czy kofeina), .sytuacja zewnętrzna (bogata lub uboga w.stymulację) oraz stan mo-tywacyjny podmiotu. Szkoda tylko, że koncepcja ta nie została jeszcze .w.pełni zweryfikowana – powodem, jak się wydaje, może być propo-nowana przez twórców tego modelu bardzo „gęsta” sieć zależności po-między różnorodnymi sytuacyjnymi i. indywidualnymi determinan- tami funkcjonowania umysłu.

Jednakże testowanie poznawczych korelatów wybranych właściwo-ści osobniczych może rozstrzygnąć wiele problemów koncepcji różni-cowych, dotyczących głównie tożsamości strukturalnej cech pochodzą-cych z.różnych taksonomii. Na przykład, badania uwagowych korela-tów neurotyczności i.lęku jako cechy wykazały, że wprawdzie obie te właściwości są związane z.podobnymi deficytami uwagowymi, ale re-lacje te budowane są na zupełnie innych zasadach (Szymura, Walusz-ko i.Stachów, 2003). Konsekwencją takich właśnie rezultatów powinno być odrzucenie tezy H. J. Eysencka i.M. W. Eysencka (1985) o.tożsamo-ści funkcjonalnej tych dwóch cech różnicowych. Z.kolei brak tożsamo-ści funkcjonalnej sugeruje konieczność dalszych rozróżnień struktural-nych pomiędzy neurotycznością i.lękiem jako cechą, co jest argumen-tem na rzecz taksonomii zaproponowanej przez Graya (1981).

W. 1992 roku, gdy rozpoczynałem swoje pierwsze eksperymen-ty nad poznawczymi korelatami temperamentu, łączenie paradygma-tów badawczych poznawczego i. różnicowego w. wielu środowiskach naukowych nie było ani popularne, ani nawet akceptowane. Otwie-rając w.1995 roku przewód doktorski i.prezentując założenia swoich przyszłych badań, spotkałem się z.bardzo krytycznymi opiniami, prze-de wszystkich ze strony uznanych psychologów osobowości. Sugero-wali oni kompletną zmianę w.zakresie moich zainteresowań badaw-

Przedmowa 11

czych, a.komentarze krytyczne w.stylu „nie można badać tego, czego nie ma” należały do tych najłagodniejszych. Rok później, podczas sty-pendium doktoranckiego w.The Queens College Uniwersytetu w.Ox-fordzie, uczestniczyłem w.wykładach jednego z.bardziej znanych psy-chologów poznawczych, zajmujących się problematyką uwagi. Na moją sugestię, iż być może warto byłoby przestać traktować różnice indywi-dualne jako źródło wariancji błędów i.jednocześnie wprowadzić czyn-niki osobnicze do modeli umysłu, odparł on, że „gdyby tak było w.isto-cie, to 25 lat jego badań poszłoby na marne, więc lepiej nawet nie my-śleć w.ten sposób”.

Od początku prowadzonych przeze mnie badań otrzymałem jednak także i.wsparcie ze strony środowiska naukowego. Miałem to szczęś-cie, iż promotorem obu moich rozpraw dyplomowych: magisterskiej i.doktorskiej był Profesor Edward Nęcka, prekursor podejścia badaw-czego, polegającego na łączeniu paradygmatów: poznawczego i.różni-cowego. Wyniki dokonanej przez niego, empirycznej weryfikacji For-malnej Teorii Inteligencji (Nęcka, 1994, 2000) pozwoliły uwierzyć, iż związki pomiędzy efektywnością i.sposobem przetwarzania informacji a.właściwościami różnic indywidualnych rzeczywiście istnieją. Podob-nie otwarty na nowe trendy w.badaniach umysłu i.ryzykowne w.tam-tych czasach hipotezy różnicowe był mój oxfordzki tutor Roger Lind-sey. Wsparcie obu moich mentorów okazało się nieocenione, zwłaszcza że realizacja projektu badawczego, którego zwieńczeniem jest niniej-sza monografia, zajęła mi aż kilkanaście lat. Dużą pomocą okazał się także przyznany mi w.2004 roku na dokończenie moich badań grant KBN PB 0103/H01/2004/27. To z. jego źródeł jest miedzy innymi fi-nansowany druk tej rozprawy, za co serdecznie dziękuję. Oddając tę pracę do rąk Czytelników, chciałbym więc poddać ich osądowi rów-nież i.to, czy reprezentowane przeze mnie podejście poznawczo-różni-cowe do problematyki funkcjonowania umysłu jest wartościowe i.god-ne naśladowania.

Badania przedstawione w.niniejszej monografii są próbą częściowej weryfikacji biologicznej koncepcji osobowości P(psychotyczność)E(eks-trawersja)N(neurotyczność) H. J. Eysnecka (1967, 1981) w.odniesie-niu do funkcjonalnych aspektów podstawowych właściwości różnico-wych: ekstrawersji, neurotyczności i.psychotyczności. Badanie związ-ków tych cech i.jakości funkcjonowania umysłu zostało ograniczone do problematyki funkcjonowania mechanizmów selektywnej uwagi. Nie

12 Przedmowa

oznacza to, iż natężenie właściwości PEN nie wiąże się z. funkcjono-waniem umysłu w.zakresie innych procesów przetwarzania informa-cji, jak na przykład procesów pamięciowych czy procesów podejmowa-nia decyzji. To zawężenie wynikało raczej ze świadomej chęci dokład-nego zweryfikowania hipotez różnicowych w. odniesieniu do jednego konstruktu psychologii poznawczej, takiego, który na dodatek został już szczegółowo przebadany co do determinant sytuacyjnych jego funkcjo-nowania.

Prezentowane w. tej pracy badania oparłem na dwóch podstawo-wych założeniach, które zostały wstępnie przedstawione w.innej pracy (Szymura i.Nęcka, 2005). Wyszedłem z.założenia, że różnice indywi-dualne w.funkcjonowaniu mechanizmów selekcji informacji ujawniają się tylko w.warunkach wymagających, gdy przetwarzanie informacji zo-staje utrudnione. Zatem, funkcjonalny aspekt cech temperamentu PEN w.zakresie efektywności procesów przetwarzania informacji może być wy-kryty głównie w. sytuacji znacznego obciążenia systemu poznawczego, w.warunkach wydatkowania dużych porcji energii w.celu dokonania efek-tywnej analizy i.selekcji danych. Wykorzystane w.badaniach, opisywanych w.tej pracy, zadania poznawcze (testy komputerowe: DIVA i.TPSA oraz za-dania papierowe: Stroopa, Zegarków i.Gwiazdek) umożliwiły sprawdzanie efektywności funkcjonowania systemu uwagowego właśnie w.takich, wy-magających warunkach selekcji informacji.

Uważam również (stanowi o.tym drugie z.przyjmowanych przeze mnie założeń), iż to, co jest wymagające dla jednych, niekoniecznie musi być wymagające dla innych (Szymura i.Nęcka, 2005). Oznacza to, że cechy osobowości jednostki są specyficznie dopasowane do wyma-gań zadania, a.zadania trudne dla osób o.określonym natężeniu właś-ciwości różnicowych mogą być zupełnie łatwe dla innych. W.konse-kwencji odrzucam więc – jako zupełnie nieprecyzyjną w.wyjaśnianiu przebiegu procesów uwagowych – kategorię ogólnej trudności zadania (Navon, 1985; Gopher, 1992). Zamiast niej, zgodnie z.drugim założe-niem moich badań, proponuję wprowadzenie kategorii trudności spe-cyficznych, wynikających z.określonej konstytucji jednostki, odzwier-ciedlanej na poziomie neurofizjologicznym przez możliwości energety-zacji określonych części układu nerwowego.

Niniejsza praca składa się z.części teoretycznej i.empirycznej. W.ra-mach pierwszej z. nich dużo miejsca poświęciłem biologicznej teorii osobowości PEN H. J. Eysencka (1967, 1981). Omówiłem podstawy

Przedmowa 13

teoretyczne tej koncepcji, ze szczególnym uwzględnieniem problemu statusu właściwości różnicowych tej taksonomii (zob. rozdz. 1). Do dziś pozostaje bowiem nierozstrzygnięta kwestia, czy ekstrawersja, neurotyczność i.psychotyczność są właściwościami stricte temperamen-talnymi, czy też należy je klasyfikować jako cechy osobowości. Nieste-ty, analiza wyników badań dotyczących biologicznych podstaw wymie-nionych zmiennych różnicowych (zob. rozdz. 2) nie pozwoliła mi na precyzyjne rozwikłanie tej kwestii. Nie mam jednak wątpliwości, iż ce-chy PEN są równie dobrymi (lub równie złymi) – w.sensie przyjętych kryteriów (Strelau, 2002a, 2002b) – cechami temperamentu, jak więk-szość innych charakterystyk różnicowych za takie uchodzących. Dlate-go też ostatecznie teoria H.J. Eysencka została zaliczona przeze mnie do koncepcji temperamentu, zaś problematyka badań własnych została określona jako poszukiwanie uwagowych korelatów cech temperamen-tu (a.nie cech osobowości). Analiza biologicznych podstaw właściwo-ści temperamentu PEN pozwoliła mi także na sformułowanie wstęp-nych przypuszczeń, dotyczących umysłowego funkcjonowania osób o.różnym natężeniu cech temperamentu.

W.części teoretycznej znacznie mniej miejsca poświęciłem rozwa-żaniom dotyczącym przebiegu procesów uwagowych (zob. rozdz. 3). Ze względu na to, że mechanizmy selektywnej uwagi zostały dokładnie omówione w.wielu innych publikacjach, w.tym również polskojęzycz-nych (zob. np. Nęcka, Orzechowski i.Szymura, 2006), w.tej monogra-fii przedstawiono szerzej jedynie koncepcję elastycznego filtru uwagi Johnstona (1978). W.wyjaśnianiu funkcjonowania uwagowego odwo-łuje się ona bowiem do konstruktu poziomu analizy i.selekcji danych, a.rozróżnienie pomiędzy tymi poziomami okazało się dla mnie kluczo-we z.punktu widzenia możliwości wskazania warunków wymagających uwagowo dla osób o. szczególnych rysach temperamentu. Wprowa-dzenie teoretyczne kończy podsumowanie dotychczasowych wyników badań nad uwagowymi korelatami cech ekstrawersji, neurotyczności i.psychotyczności (zob. rozdz. 4), będące bezpośrednią podstawą do formułowania hipotez badawczych tej pracy.

W.pierwszym rozdziale części empirycznej przedstawiłem wszyst-kie wykorzystywane przeze mnie narzędzia do pomiaru różnych aspek-tów selektywnej uwagi, a.także sformułowałem trzy ogólne hipotezy badawcze, po jednej dla każdej z.trzech cech PEN (zob. rozdz. 5). Hi-potezy te poddałem weryfikacji w. 15 badaniach, których wyniki za-

14 Przedmowa

prezentowałem w. dwóch kolejnych rozdziałach (zob. rozdz. 6 i. 7). Część empiryczną kończy dyskusja wyników (zob. rozdz. 8), w. któ-rej podsumowałem uzyskane rezultaty, podjąłem próbę ich interpre-tacji, a.także spróbowałem odnieść je do uznanych koncepcji różnico-wo-poznawczych, takich jak E-teorie Brebnera (1980) czy Matthewsa (1992), oraz N-teoria M. W. Eysencka (1982, 1997). Wskazałem rów-nież na takie warunki selekcji informacji, które okazały się wymaga-jące dla uczestników eksperymentu, charakteryzujących się wysokim natężeniem ekstrawersji, neurotyczności lub psychotyczności. Zgodnie z.przyjętym przeze mnie drugim założeniem prowadzonych badań, wa-runki te okazały się nie tyle ogólnie, ile specyficznie wymagające. Na-tomiast w.uwagach końcowych przedstawiłem krótko przewidywane, dalsze kierunki rozwoju badań w.zakresie podjętej w.niniejszej pracy problematyki.

Kilka słów tego krótkiego wprowadzenia poświęcić należy same-mu tytułowi monografii. Temperament uwagi jest bowiem pewnym skró-tem myślowym, podobnie zresztą jak skrótami takimi są tytuły wielu innych monografii z.dziedziny psychologii różnic indywidualnych (na przykład Płeć mózgu czy Inteligencja emocjonalna). Nadając swojej pra-cy taki właśnie tytuł, chciałem wyraźnie zasugerować, iż mechanizmy uwagi selektywnej są indywidualnie zróżnicowane. Chciałem także podkreślić, że jakościowe różnice w.funkcjonowaniu uwagowym są po-wiązane z.różnicami w.zakresie struktury temperamentu.

Jednocześnie chcę wyraźnie stwierdzić, iż zarówno w.całej mono-grafii, jak i.w.samym tytule, nie kryje się dodatkowe założenie o.kie-runku relacji pomiędzy cechami różnic indywidualnych a.efektywnoś-cią funkcjonowania uwagi. Może być bowiem tak, że biologicznie uwa-runkowane cechy temperamentu determinują efektywność i. sposób funkcjonowania poznawczego w.określonych warunkach zadania. Jed-nakże może być również i. tak, że różnice indywidualne w.natężeniu cech temperamentu są warunkowane możliwościami w.zakresie prze-biegu procesów poznawczych.

W.tytule zawarte jest natomiast założenie, iż psychotyczność jest równie dobrą kandydatką na cechę temperamentu, jak i. inne właści-wości różnicowe, powszechnie uznawane za temperamentalne. Temu problemowi zostało poświęcone wiele miejsca w.części teoretycznej ni-niejszej pracy. Dlatego w.tym miejscu nie będę przytaczał argumentów na korzyść mojego założenia. Dla tych, którzy nie zgadzają się jednak

Przedmowa 15

z.moim przekonaniem, tytuł niniejszej monografii powinien brzmieć – Osobowość uwagi..

Badania prezentowane w. tej monografii były prowadzone przy współpracy z. licznym gronem koleżanek i. kolegów z. Instytutu Psy-chologii Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Szkoły Wyższej Psycholo-gii Społecznej w.Warszawie. Szczególne podziękowania winien jestem Profesorowi EDWARDOWI NĘCCE. Dzięki niemu podjąłem badania do-tyczące różnic indywidualnych w.funkcjonowaniu poznawczym. Wspól-nie z.nim zrealizowałem swoje pierwsze trzy eksperymenty i.opubliko-wałem pierwszy artykuł. Jego uwagi i.komentarze do moich później-szych badań zawsze wnosiły wiele interesujących wątków i.pozwalały kierować moje wysiłki badawcze na właściwe tory.

Głęboką wdzięczność chciałbym także wyrazić pracownikom Zakła-du Psychologii Eksperymentalnej Instytutu Psychologii UJ: ALEKSAN-DRZE GRUSZCE i ZOFII WODNIECKIEJ oraz doktorantom Wydziału Fi-lozoficznego KAROLINIE CZERNECKIEJ i KAMILI ŚMIGASIEWICZ,.z.któ-rymi w. kolejnych latach trwania mojego projektu współpracowałem nad konstrukcją wykorzystywanych w.eksperymentach narzędzi badaw-czych do pomiaru różnych aspektów selektywnej uwagi, z.którymi tak-że realizowałem dalsze eksperymenty kolejnych serii badań. Za wszel-kie, bardzo pomocne w.trakcie mojej pracy komentarze dziękuję także innym byłym i.aktualnym członkom Zakładu Psychologii Eksperymen-talnej Instytutu Psychologii UJ: ANDRZEJOWI BEAUVALE, MAŁGORZA-CIE KOSSOWSKIEJ, JAROSŁAWOWI ORZECHOWSKIEMU, RYSZARDOWI STOCKIEMU, ALEKSANDRZE TOKARZ, SZYMONOWI WICHAREMU, MI-CHAŁOWI WIERZCHONIOWI i.PIOTROWI WOLSKIEMU ..

Specjalne podziękowania należą się pierwszym Czytelnikom tej roz-prawy. Profesorowie: ALINA KOLAŃCZYK i EDWARD NĘCKA, doktorzy: ALEKSANDRA GRUSZKA, MAŁGORZATA KOSSOWSKA, MICHAŁ WIERZ-CHOŃ i ELIGIUSZ WRONKA, oraz doktoranci: KAROLINA CZERNECKA i KAMILA ŚMIGASIEWICZ sformułowali długą listę komentarzy, sugestii i.poprawek. Pomogli tym samym nadać niniejszej pracy jej ostateczny kształt. KAROLINIE CZERNECKIEJ chciałbym także podziękować za po-moc w.sporządzeniu ilustracji.

1� Przedmowa

Rozdział 1

Koncepcja temperamentu pen H. j. eySencKa

1.1. Cechy osobowości a cechy temperamentu

Cecha osobowości jest strukturą neuropsychiczną, zdolną do wzbudzenia określonych form zachowania (Allport, 1937). Powyższa definicja precyzyjnie wskazuje na dwa bardzo ważne aspekty rozważa-nego tu konstruktu psychologii różnic indywidualnych. Po pierwsze, właściwość ta powinna posiadać swoje biologiczne podstawy. Inny-mi słowy, cecha osobowości powinna być jednoznacznie związana ze specyficznym funkcjonowaniem określonych struktur układu nerwo-wego (centralnego i/lub autonomicznego). Po drugie, cecha osobowo-ści powinna posiadać również swój aspekt funkcjonalny. Inaczej mó-wiąc, właściwość ta powinna determinować funkcjonowanie (poznaw-cze, afektywne, społeczne) człowieka w.szerokim zakresie sytuacji.

Nie wszystkie dotychczas wskazane przez psychologię różnic indy-widualnych cechy osobowości spełniają dwa powyższe kryteria defi-nicyjne. Na przykład, mimo przejawianej w. ostatnich latach ambicji twórców koncepcji Wielkiej Piątki McCrae i.Costy Jr. (1987)1, biolo-

1 Na Wielką Piątkę (NEOAC) składa się pięć czynników stanowiących według jej zwolenników całościową taksonomię cech osobowości. Są to: (1) neurotyczność – N; (2)

giczne podstawy takich właściwości różnicowych jak sumienność czy ugodowość nie są jeszcze dokładnie poznane2. Podobnie, wpływ tych cech na zachowanie człowieka nie został dotąd dokładnie zbadany. W.konsekwencji, nie ma żadnej pewności, czy koncepcja Wielkiej Piąt-ki jest w.stanie w.ogóle cokolwiek w.zachowaniu człowieka wyjaśnić – być może jej rola ogranicza się jedynie do opisu i.taksonomii cech oso-bowości (H. J. Eysenck, 1992a, 1992b; McAdams, 1992).

Jak się wydaje, niepowodzenia w.badaniu aspektu funkcjonalnego niektórych cech osobowości mogą być spowodowane właśnie proble-mami ze wskazaniem ich biologicznego podłoża. Znajomość fizjolo-gicznych korelatów właściwości różnic indywidualnych pozwala bo-wiem na przewidywanie specyfiki zachowania determinowanego przez te cechy. W.niniejszej pracy podjęto próbę zweryfikowania tej tezy w.za-kresie funkcjonowania poznawczego, a.ściślej – w.zakresie efektywno-ści mechanizmów selekcji informacji. Niedostateczne jednak przebada-nie biologicznego podłoża przynajmniej niektórych cech wskazanych w koncepcji Wielkiej Piątki zadecydowało o. odrzuceniu przez auto-ra tej pracy, już na wstępie, niewątpliwie cieszącego się ostatnio naj-większą popularnością wśród koncepcji psychometrycznych osobowo-ści, modelu Big Five, jako wyjaśniającego różnice w.funkcjonowaniu po-znawczym człowieka.

Wśród cech różnicowych są wszakże takie właściwości, w.przypad-ku których biologiczne korelaty i.mechanizmy neuronalne są stosun-kowo dobrze poznane. Należą do nich cechy temperamentu. Według Strelaua (2002a), cechę temperamentu można opisać jako właściwość różnic indywidualnych, występującą u.człowieka od wczesnego dzie-ciństwa i.mającą swój odpowiednik również w.świecie zwierząt. Będąc pierwotnie genetycznie zdeterminowaną.i.charakteryzując się biolo-gicznymi uwarunkowaniami, cecha temperamentu jest względnie sta-łą właściwością – ulega jedynie bardzo powolnym zmianom spowodo-wanym dojrzewaniem oraz oddziaływaniem środowiska. W.przypadku cech osobowości najważniejszą determinantą rozwoju jest środowi-sko społeczne, które może powodować nawet znaczne zmiany w.na-tężeniu tych właściwości w.ciągu życia człowieka. Powyższe rozróżnie-

ekstrawersja – E; (3) otwartość na doświadczenie – O; (4) ugodowość – A; (5) sumien-ność – C.

2 Może z.wyjątkiem odziedziczalności tych cech (Strelau, 2002a, 2002b).

18 Koncepcja temperamentu PEN H. J. Eysencka

nie pomiędzy cechami osobowości i.temperamentu wydaje się bardzo precyzyjne, a.jednak właściwości te często są mylone lub błędnie kla-syfikowane. Sam autor modelu Wielkiej Trójki H. J. Eysenck (1967)3.nazwał swoją koncepcję biologiczną teorią osobowości, mimo że wszystkie uwzględnione przez niego właściwości różnic indywidual-nych mają raczej naturę temperamentalną niż osobowościową. Poję-cia „temperament” i.„osobowość” są zresztą często używane zamien-nie (Strelau, 2002b).

Badając strukturę temperamentu można przyjąć dwa możliwe typy analizy psychologicznej. Analiza „oddolna” wymaga wpierw empirycz-nego zróżnicowania w.zakresie biologicznych mechanizmów funkcjo-nowania układu nerwowego (UN), a.następnie dopiero przypisania tym różnicom odpowiadających im struktur psychicznych. Natomiast analiza „odgórna” polega na założeniu – na podstawie na przykład ob-serwacji zachowania – istnienia pewnych właściwości różnic indywi-dualnych, a. następnie na poszukiwaniu ich biologicznych podstaw w.funkcjonowaniu UN. Pierwszym z.wymienionych typów analizy po-służył się Pawłow (1952), wyróżniając takie cechy układu nerwowego, jak: siłę procesów pobudzenia i.hamowania oraz ruchliwość procesów nerwowych, a. następnie przypisując zróżnicowanie w. zakresie tych właściwości układu nerwowego powszechnie znanym typom tempe-ramentu, pochodzącym z.klasyfikacji Hipokratesa-Galena (flegmatycz-nemu, sangwinicznemu, melancholicznemu i.cholerycznemu)4. Anali-zą odgórną posłużył się natomiast H. J. Eysenck (1967). Na podstawie obserwacji zachowania oraz analiz teoretycznych przeprowadzonych przez zwolenników psychoanalitycznych koncepcji osobowości założył on istnienie cech różnicowych: ekstrawersji, neurotyczności i.psycho-tyczności, a następnie usiłował wskazać biologiczne korelaty tych wła-ściwości w.zakresie funkcjonowania struktur nerwowych. Ta właśnie koncepcja stała się modelem dla wyjaśniania obserwowanych w.bada-

3 Wielką Trójkę cech osobowości tworzą: (1) psychotyczność; (2) ekstrawersja; (3) neurotyczność. Koncepcja ta w.skrócie bywa nazywana PEN – od pierwszych liter nazw właściwości wchodzących w.skład jej taksonomii.

4 Podejście to nie do końca jest jednak przykładem analizy „oddolnej”. Pawłow za-trzymał się bowiem w.badaniach właściwości układu nerwowego, gdy wykrył ich tyle, by zróżnicować cztery typy temperamentu. Zarzucał mu to zresztą jego uczeń Tiepłow (1971), prawdziwy zwolennik omawianego sposobu podejścia do badania różnic indy-widualnych.

Koncepcja temperamentu PEN H. J. Eysencka 19

niach własnych różnic indywidualnych w.funkcjonowaniu uwagowym. Aby możliwe stało się zrozumienie i.przewidywanie różnic indywidu-alnych w.funkcjonowaniu mechanizmów selektywnej uwagi, konieczne jest dokładne przedstawienie modelu H. J. Eysencka.

1.2. Trójczynnikowa struktura temperamentu

H. J. Eysenck (1970) zdefiniował osobowość jako względnie trwa-łą organizację charakteru, intelektu i.właściwości fizycznych, które de-terminują specyficzne sposoby przystosowania do otoczenia. Analiza tej definicji wskazuje na bardzo szerokie rozumienie pojęcia osobowo-ści przez autora koncepcji PEN. Uważał on bowiem osobowość za kon-strukt szerszy niż temperament, mimo że obu tych pojęć często uży-wał zamiennie. Z. kolei temperament zdefiniował jako „indywidual-ny charakter fizycznej konstytucji, mający wpływ na działania, uczucia i.myśli” (H. J. Eysenck i.M. W. Eysenck, 1985, s. 86). Ostatecznie au-tor koncepcji PEN uznał, że z.temperamentem należy utożsamiać wy-łącznie biologiczne aspekty osobowości (H. J. Eysenck, 1994). Ponie-waż jednak wszystkie cechy struktury PEN posiadają swoje biologiczne podłoże (H. J. Eysenck i.M. W. Eysenck, 1985), biologiczną teorię oso-bowości można w.zasadzie uznać za koncepcję temperamentu. Takiego zdania jest także Strelau (2002a), na co wskazuje umieszczenie przez niego koncepcji PEN wśród innych teorii temperamentu5. Dlatego też wbrew swojej angielskiej nazwie (Biological Theory of Personality; H. J. Eysenck, 1967), koncepcja PEN będzie dalej w.tej pracy nazywana te-orią temperamentu. Rozważenie argumentów empirycznych odnośnie do biologicznych podstaw cech PEN wydaje się kluczowe dla ustalenia statusu koncepcji H. J. Eysencka jako teorii temperamentu lub jako te-orii osobowości. Problemowi temu zostanie poświęcony odrębny roz-dział tej pracy (zob. rozdz. 2).

W.swojej definicji osobowości, H. J. Eysenck także intelekt uczy-nił składową częścią definiowanego konstruktu. Starał się jednak przy tym podkreślać, że intelekt i. temperament są względnie niezależny-

5.Strelau (2002a) nie jest jednak do końca przekonany, czy status cech temperamentu należy się wszystkim właściwościom koncepcji PEN. Zwraca on uwagę na słabe potwier-dzenie tezy o.biologicznym podłożu jednego z.superczynników – psychotyczności.


mi składnikami osobowości, a.związki pomiędzy inteligencją a.cecha-mi PEN są zapośredniczone przez sytuację zadaniową (H. J. Eysenck, 1994). Określił nawet temperament jako pozapoznawcze aspekty osobowości (H. J. Eysenck i.M. W. Eysenck, 1985). W.przeciwieństwie do Robinsona (1986), który w.swoich badaniach wskazywał na zróż-nicowanie w.zakresie profili zdolności ze względu na natężenie cech temperamentu, H. J. Eysenck (1994) sugerował, iż omawiane związ-ki są słabe i.nieistotne statystycznie6,.a.ujawniają się wyraźniej jedy-nie w.pewnych warunkach eksperymentalnych, na przykład w.sytua-cji konieczności rozwiązywania testów inteligencji przez dłuższy czas lub w.warunkach narzuconej zewnętrznie presji czasu podczas wykony-wania zadań intelektualnych. W.pierwszym przypadku w.testach inteli-gencji z.reguły gorsze wyniki uzyskują ekstrawertycy, natomiast w.drugim – osoby o.wysokim natężeniu neurotyczności. Jednak stworzenie odpo-wiednich, „temperamentalnie” dopasowanych warunków do wypełniania testów inteligencji, na przykład przez usunięcie monotonii lub presji cza-su, natychmiast redukuje uzyskiwane zależności (H. J. Eysenck, 1994).

Tworząc koncepcję temperamentu H. J. Eysenck (1950) przyjął trzy podstawowe założenia. Po pierwsze, stwierdził, że cechy temperamen-tu są strukturami neuropsychicznymi.o.wyraźnie określonych pod-stawach biologicznych. Przyjęcie tego założenia zmusiło go, z. jednej strony, do poszukiwania – przez cały czas tworzenia koncepcji – bio-logicznych korelatów cech Wielkiej Trójki PEN, z. drugiej jednak – umożliwiło krytykę innych podejść do opisu i.wyjaśniania osobowo-ści, które postulatu Allporta nie uwzględniały (na przykład koncepcji Wielkiej Piątki – krytyka H. J. Eysencka, 1992a, 1992b). Po drugie, ce-chy temperamentu – według H. J. Eysencka – są niezależne od siebie, .a.ich struktura jest ortogonalna ..W.języku analizy czynnikowej ozna-cza to całkowity brak korelacji pomiędzy wyróżnionymi właściwościa-mi. Z.kolei na poziomie mechanizmów biologicznych oznacza to od-mienność biologicznych podstaw wyróżnionych cech temperamentu. Po trzecie, H. J. Eysenck był zdania, iż postulowane przez niego właś-ciwości temperamentalne wiążą się z.podatnością na określone cho-

6 Współczynnik korelacji określający współzmienność inteligencji i.ekstrawersji nie przekracza z.reguły wartości 0.15. Podobnie jest w.przypadku neurotyczności. Natomiast negatywny związek psychotyczności i.inteligencji jest nieco silniejszy – w.badaniach Da-visa (1974) uzyskano współczynnik korelacji nawet -0.46.


roby psychiczne. Co więcej stwierdził, że granica pomiędzy zdrowiem psychicznym a.chorobą nie istnieje (teoria kontinuum). To samo natę-żenie cech temperamentu w.mniej stresującej sytuacji może zapewnić efektywne funkcjonowanie, podczas gdy w.sytuacji bardziej stresującej może prowadzić do zaburzeń osobowości: nerwic czy psychoz. Właś-ciwości temperamentu: neurotyczność i.psychotyczność często nazy-wa się zresztą „cechami ze skazą”, a.samą teorię ich dotyczacą – „teo-rią skaza-stres”.

Inspiracją dla H. J. Eysencka w.myśleniu o.strukturze temperamen-tu stała się przede wszystkim koncepcja Junga (1923/1989). Autor te-orii PEN wyraźnie podkreśla (H. J. Eysenck i.M. W. Eysenck, 1985), że istnienie wymiaru ekstrawersji/introwersji (E) przyjął właśnie za tym uczniem Freuda. Według Junga (1923/1989) istnieją dwa przeciw-ne kierunki, jakie może przyjąć ogólna energia psychiczna/libido: do wewnątrz, w.stronę własnych i.aktualnych stanów psychicznych, gdy czyni przedmiotem zainteresowania podmiot przeżyć; lub na zewnątrz, w.stronę otaczającego podmiot świata, gdy przejawia zainteresowanie głównie przedmiotem przeżyć. Libido skierowane do wewnątrz cha-rakteryzuje introwertyków, na zewnątrz – ekstrawertyków. Za Jungiem H. J. Eysenck (1965, s. 308) przyjął więc, że:

[...] ekstrawertyk to człowiek, który [...] łatwo nawiązuje kontakty, odnosi się z.zaufa-niem do ludzi. Jego aktywność jest skierowaną na zewnątrz aktywnością fizyczną [...], jest zmienny, lubi wszystko, co nowe, a.zatem poznawanie nowych ludzi, doznawanie nowych wrażeń.

Introwertyka charakteryzują przeciwne skłonności, a. więc niskie natężenie takich cech pierwotnych, jak towarzyskość, żwawość, aktyw-ność i.poszukiwanie wrażeń. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że H. J. Eysenck i.Jung zgadzają się jedynie co do opisu zachowania ekstrawerty-ków i.introwertyków. Jak słusznie zauważa Strelau (2002a, s. 76):

[…] termin „ekstrawersja-introwersja” zapożyczony został od Junga (1923), natomiast Eysenck przypisuje mu inne znaczenie.

To „inne znaczenie”, to bez wątpienia przekonanie o.specyficznym biologicznym podłożu cechy E, które – zdaniem H. J. Eysencka – wy-jaśnia różnice w.zachowaniu pomiędzy osobami różniącymi się natęże-niem ekstrawersji.


Zdecydowanie trudniej jednoznacznie wskazać na inspirację dla H. J. Eysencka w.zakresie drugiego wymiaru temperamentu – neurotycz-ności/stabilności emocjonalnej (N). Neurotyczność H. J. Eysenck utożsamiał głównie z. lękiem, sugerując nawet, że toczący się pomię-dzy nim a.Grayem (1981) spór o.to, który z.konstruktów temperamen-tu: neurotyczność czy lęk jest bardziej pierwotny, jest „[…] raczej ter-minologiczny niż rzeczowy” (H. J. Eysenck i.M. W. Eysenck, 1985, s. 289). Pierwotna definicja neurotyczności H. J. Eysencka (1950) była jednak bardzo szeroka, gdyż zawierała wiele cech pierwotnych zwią-zanych z.afektywnymi zaburzeniami osobowości. Były wśród nich ta-kie właściwości, jak: wadliwa organizacja osobowości, lęk, depresyj-ność, tendencje obsesyjne, apatie, skłonność do irytacji, mała toleran-cja na wysiłek i.inne. W.analizie koncepcji PEN, Kline (1994) sugeruje jednak, iż H. J. Eysenck, zawężając rozumienie cechy N, nie do końca utożsamiał neurotyczność wyłącznie z. lękiem. Według tego badacza, definicję neurotyczności H. J. Eysencka można sprowadzić do dwóch najbardziej istotnych komponentów tej cechy: emocjonalnego – lęku.(anxiety) i.poznawczego – zamartwiania się (worry). Osoby stabilne emocjonalnie, a.więc te, które cechuje niskie natężenie neurotyczności, charakteryzują się spokojem, zrelaksowaniem, brakiem poczucia lęku i.kontrolą emocjonalną.

Zdaniem H. J. Eysencka (1970), to Jung (1923) jako pierwszy stwier-dził, że neurotyczność wcale nie musi wiązać się z.introwersją. Było to wyrazem sprzeciwu Junga wobec jednej z.tez Freuda (1920), zgodnie z.którą to właśnie introwertycy są osobowościowo podatni na nerwi-ce, o.ile nie nauczą się w.odpowiedni sposób rozładowywać swojego li-bido. Tymczasem Jung twierdził, że na nerwice są podatni zarówno in-trowertycy, jak i.ekstrawertycy, tyle tylko, że są to zupełnie odmienne postacie nerwic: histeryczna u.ekstrawertyków i.psychasteniczna7 u.in-trowertyków. H. J. Eysenck (1970) uważał, że Jung właśnie z.odmien-ności zaburzeń nerwicowych wyprowadził twierdzenie o.niezależności dwóch podstawowych wymiarów osobowości (w.koncepcji H. J. Eysen-cka – temperamentu): E i.N, jednakże tezy tej Jung nie poddał żadnej głębszej analizie. Nie dostarczył także żadnych danych empirycznych przemawiających na jej korzyść.

7 Nerwica psychasteniczna współcześnie wiązana jest z. afektywnymi zaburzeniami osobowości, takimi jak: lęk, depresje, fobie czy obsesje, i.określana jest jako dystymiczna.


Dane takie zebrali dopiero H. J. Eysenck (1944, 1950) oraz Himmel-weit (1952, 1970). W.badaniu H. J. Eysencka uczestniczyła grupa 700 osób cierpiących na nerwice, wybrana spośród większej grupy – około 1000 żołnierzy. Z.grupy badanych usunięto: cierpiących na epilepsję, posiadających uszkodzenia głowy i/lub centralnego układu nerwowe-go oraz tych, w.przypadku których choroby somatyczne były ważnym czynnikiem w.kształtowaniu się zaburzeń nerwicowych. Autor koncep-cji PEN uzyskał wyniki badanych w.39 skalach – oceniał między innymi natężenie cech temperamentu i.osobowości oraz inteligencję. Następ-nie wyniki te poddał analizie czynnikowej. Jej rezultatem było rozwią-zanie czteroczynnikowe, przy czym tylko dwa czynniki miały istotne znaczenie dla wyjaśnienia wariancji wyników, co potwierdziło idee Jun-ga. Pierwszy z.wyróżnionych superczynników, charakteryzowany przez takie czynniki niższego rzędu, jak: zła organizacja osobowości, zabu-rzenia psychiczne przed wystąpieniem choroby, brak energii, wąskie zainteresowania, zaburzenia psychiczne w.rodzinie, został przez H. J. Eysencka zinterpretowany jako stabilność/niestabilność emocjonalna. Drugi z.wyróżnionych czynników, ortogonalny wobec pierwszego, po-zwolił na podzielenie osób neurotycznych na cierpiących na nerwice histeryczne i.dystymiczne.

Histerycy charakteryzowali się nadmierną i.pozostającą poza kontrolą emocjonalnością, natomiast dystymicy – depresyjnością, obniżonym na-strojem, apatią i.skłonnością do irytacji. W. interpretacji H. J. Eysencka wśród cech temperamentu osób cierpiących na nerwicę histeryczną do-szukać się można wyłącznie cech ekstrawertywnych, zaś wśród analogicz-nych właściwości osób cierpiących na dystymię – wyłącznie cech intro-wertywych. Tak różna temperamentalnie charakterystyka dwóch rodza-jów nerwic podważyła empirycznie tezę Freuda o. ich homogeniczności i.wyłącznie introwertywnym podłożu. W.kolejnym badaniu, tym razem na grupie 2000 osób (w.tym 1000 kobiet) cierpiących na nerwice, H. J. Ey-senck ustalił, że rozkład obu uprzednio wyróżnionych czynników – sta-bilności/niestabilności emocjonalnej oraz ekstrawersji/introwersji – jest normalny, a.nie bipolarny, co pozwala na nadanie im statusu pełnowy-miarowych cech różnic indywidualnych. Co ciekawe, w.omawianych ba-daniach nieco niższą inteligencją wykazywali się ich uczestnicy cierpiący na nerwicę histeryczną, a.więc osoby jednocześnie neurotyczne i.ekstra-wertywne. Rezultat ten przeczy poglądom H. J. Eysencka (1994) na bez-pośrednią niezależność cech temperamentu i.inteligencji.


H. J. Eysenck odniósł się też krytycznie do badań Ackersona (1942), który zgromadził dane dotyczące różnorodnych przyczyn problemów szkolnych 3294 dzieci (w.tym 1181 dziewczynek). W.raportach doty-czących tych dzieci wyróżnił aż 162 właściwości mające wpływ na wy-stępowanie trudności w.szkole i.poddał je analizie korelacji. Wyniki tej analizy, zdaniem H. J. Eysencka (1970), niewiele jednak wniosły do po-znania struktury temperamentu. Dopiero kolejna analiza, tym razem czynnikowa, przeprowadzona na danych Ackersona przez Himmel-weit (1952), pozwoliła na wykrycie dwóch nadrzędnych czynników mających wpływ na sukces/niepowodzenie szkolne. Jednym z.nich oka-zała się ponownie neurotyczność – stabilność/niestabilność emocjonal-na. Drugi czynnik, analogicznie jak w.badaniach H. J. Eysencka (1944, 1950), pozwalał natomiast na wyróżnienie dwóch rodzajów zaburzeń neurotycznych: o.podłożu introwertywnym (depresyjność, zmienność nastrojów, wrażliwość, marzycielskość) i.ekstrawertywnym (agresyw-ność, kłamliwość, niegrzeczność, przemoc). Powyższe dane wyraźnie wskazują na istnienie dwóch cech różnic indywidualnych: E i.N oraz – co ważne – na ich niezależność.

Istnienie zaburzeń o.charakterze psychotycznym oraz trzecie z.za-łożeń koncepcji PEN, dotyczące związków cech temperamentu i.cho-rób psychicznych, zmusiło H. J. Eysencka do poszukiwania cech tem-peramentu, których natężenie mogłoby być przyczyną tychże zaburzeń. Według H. J. Eysencka (1952; 1992c; H. J. Eysenck i.S. B. G. Eysenck, 1976), istnieje tylko jedna cecha będąca podłożem wszystkich zabu-rzeń omawianego typu – jest nią psychotyczność (P). Wszystkie zabu-rzenia psychotyczne można opisać na jednym wymiarze, którego bie-gunem z.jednej strony jest norma, a.z.drugiej psychoza. Tym samym H. J. Eysenck jawi się jako zwolennik teorii kontinuum, zgodnie z.któ-rą zaburzenia psychotyczne nie różnią się kategorycznie od normalno-ści. Jego zdaniem, niskim natężeniem cechy P, a.więc brakiem podatno-ści na zaburzenia psychotyczne, charakteryzują się osoby altruistyczne, socjalizowane, empatyczne, konwencjonalne i. konformistyczne, na-tomiast wysokim natężeniem omawianej cechy – osoby impulsywne, wrogie, agresywne, schizoidalne i.schizofreniczne. Dlatego w.koncep-cji PEN stwierdza, że „jakościowo” istnieje tylko jedna forma psychoz, a.ich pozorna wielość i.różnorodność wynika z.różnego natężenia ce-chy P w.ich odmianach oraz – podobnie jak ma to miejsce w.przypad-ku nerwic histerycznych i.dystymicznych – ze zróżnicowania struktury


temperamentu osób cierpiących na psychozy w.zakresie ortogonalnej wobec właściwości P cechy ekstrawersji.

Także i.w.tym punkcie swojej koncepcji H. J. Eysenck (1981) zgo-dził się z.Jungiem co do tego, że introwersja i.schizofrenia są ze sobą skorelowane. Wykazał to zresztą również we własnych badaniach (Ver-ma i.H. J. Eysenck, 1973). Ich uczestnikami byli pacjenci szpitali psy-chiatrycznych, cierpiący na schizofrenię, paranoję oraz afektywne za-burzenia osobowości. Analiza czynnikowa wyników kwestionariuszy ujawniła ortogonalne rozwiązanie dwuczynnikowe. Natężenie cechy psychotyczności pozwalało zróżnicować powyższe choroby – najwyż-szym wynikiem na skali P charakteryzowali się paranoicy, najniższym schizofrenicy, a.przeciętnym – osoby cierpiące na zaburzenia afektywne osobowości. Jednocześnie drugi czynnik – ekstrawersja – pozwalał na odróżnienie schizofrenii i.afektywnych zaburzeń osobowości. Pacjenci cierpiący na schizofrenię charakteryzowali się bowiem introwertywny-mi właściwościami, podczas gdy ci drudzy – ekstrawertywnymi.

Wśród cech pierwotnych psychotyczności często wymieniana jest impulsywność, która również jest jedną z. dwóch najważniejszych (oprócz towarzyskości) właściwości składowych ekstrawersji. To jed-nak sugerowałoby, z. jednej strony, współzmienność psychotyczno-ści i.ekstrawersji, a.z.drugiej wtórność cech PEN wobec właściwości temperamentu, wskazanych w.modelu Graya (1981): impulsywności i.lęku. H. J. Eysenck jako autor biologicznej teorii temperamentu był jednak zdania, że impulsywność nie jest cechą homogeniczną. Dopusz-czał możliwość, że może ona być rozbita na kilka czynników, które ko-relują albo z.ekstrawersją, albo z.psychotycznością. W.badaniach kwe-stionariuszowych wykazał (S. B. G. Eysenck i.H. J. Eysenck, 1977; H. J. Eysenck, 1983), że impulsywność jest cechą drugorzędową. Stwier-dził też, iż na poziomie cech pierwotnych składa się z.wąsko rozumia-nej impulsywności8, skłonności do podejmowania ryzyka, tendencji do działania bez planu oraz żwawości. Impulsywność – jak dalej zauważył – koreluje z.ekstrawersją i.psychotycznością (choć silniej z.P niż z.E), natomiast z.cechą E wyraźnie związana jest żwawość (niemal wyłącz-nie) i.skłonność do podejmowania ryzyka, a.z.cechą P – tendencja do działania bez planu (niemal wyłącznie) i.wąsko rozumiana impulsyw-

8.Wąska rozumiana impulsywność zazwyczaj utożsamiana jest z. dużą szybkością w.podejmowaniu decyzji i.słabą kontrolą impulsu (słabym mechanizmem hamowania).

2� Koncepcja temperamentu PEN H. J. Eysencka

ność, choć skłonność do podejmowania ryzyka również niemal istotnie koreluje z.psychotycznością.

Inne badania kwestionariuszowe nad typami zaburzeń doprowadzi-ły H. J. Eysencka (1970) do przekonania, iż typy zaburzeń – neurotycz-ny i.psychotyczny – są odrębne, a.cechy temperamentu N i.P, leżące u.podłoża tych zaburzeń, ortogonalne. Dodatkowo w.badaniach gene-tycznych potwierdzono, że zarówno rodzice osób cierpiących na schi-zofrenię, jak i.dzieci osób chorujących na psychozy bardzo rzadko prze-jawiają jakiekolwiek osiowe objawy nerwic (H. J. Eysenck i.M. W. Ey-senck, 1985). Przy założeniu, że cechy temperamentu są dziedziczone (teza ta zostanie rozważona później – zob. rozdz. 1.3), oznacza to po-nownie niezależność właściwości: N i.P ..

Warto również podkreślić, że koncepcja PEN wyraźnie odróżnia za-równo neurotyczność oraz nerwice, jak i.psychotyczność oraz psycho-zy (H. J. Eysenck, 1995). Natężenie cechy temperamentu jest jedynie wskaźnikiem predyspozycji do zaburzeń psychicznych. Według H. J. Eysencka, czynnik temperamentalny tworzy konstytucjonalną predys-pozycję – diathesis; dopiero na skutek niezwykle stresujących sytuacji życiowych owa diathesis może się przekształcić w.zaburzenia psychicz-ne (Claridge, 1985). Silny stres niekoniecznie jednak musi być kata-lizatorem chorób psychicznych u.osób o.wysokim natężeniu psycho-tyczności. Negatywną konsekwencją silnego stresu u.osób o.wysokim poziomie psychotyczności może być rzeczywiście, z.jednej strony, zabu-rzenie psychotyczne; z.drugiej strony jednak wysokie natężenie cechy P może też mieć pozytywne konsekwencje w.postaci wysokiej twórczo-ści (H. J. Eysenck, 1992c). Jak sugerują H. J. Eysenck i.S. B. G. Eysenck (1976), osoby o.wysokich wynikach na skali P z.reguły uzyskują wyso-kie wyniki w.skalach oryginalności testów myślenia dywergencyjnego (korelacja nawet 0.74), choć niekoniecznie tej niezwykłości twórczego myślenia towarzyszy płynność (korelacja tylko 0.24).

Kwestią otwartą pozostaje pytanie, czy wskazane przez H. J. Eysenc-ka diathesis obejmują całość predyspozycji dla wszystkich możliwych zaburzeń osobowości. Kwestię tę podjęli w. badaniach korelacyjnych Jang, Lievesley i.Vernon (1999). Zastosowali oni kwestionariusz EPQ-R (Eysenck Personality Questionnaire – Revised) do pomiaru cech tempera-mentu PEN oraz skalę DAPP (Dimensional Assesment of Personality Patho-logy), służacą do oceny zaburzeń osobowości. Badania przeprowadzili na grupie 200 dorosłych osób (w.tym 161 kobiet). Analiza czynnikowa

Koncepcja temperamentu PEN H. J. Eysencka 2�

ujawniła 5 głównych typów zaburzeń osobowości. Największa porcja wariancji (36%) w.ich zakresie (typ pierwszy zaburzeń) była determi-nowana przez neurotyczność. Autorzy wskazali na takie konsekwencje predyspozycji konstytucjonalnych w.zakresie wysokiego natężenia ce-chy N, jak: lękowość, labilność emocjonalna, rozregulowanie poznaw-cze, niepewność, submisywność, narcyzm, unikanie kontaktów spo-łecznych. Za 14% wariancji w.zakresie zaburzeń osobowości (typ dru-gi) odpowiadało natężenie cechy ekstrawersji. Wśród wskazywanych możliwych konsekwencji zróżnicowanego natężenia cechy E były: od-rzucenie, nieczułość i.podejrzliwość. Natomiast zaledwie 8% warian-cji w.zakresie zaburzeń osobowości (typ trzeci) wyjaśniało wysokie na-tężenie cechy psychotyczności. Zaburzenia te dotyczyły: stosowania przemocy, kłopotów z.adaptowaniem norm społecznych czy naduży-waniem różnego rodzaju substancji zmieniających świadomość (narko-tyków czy alkoholu). Niestety dwa pozostałe typy zaburzeń osobowo-ści nie były wyjaśniane w.żaden sposób przez natężenie cech PEN.

W. innych badaniach również Schroeder, Wormworth i. Lievesley (1992) potwierdzili, że, istotnie, za pomocą analizy czynnikowej wy-ników uzyskanych w.skalach DAPP można wyróżnić 5 typów zaburzeń osobowości, za które odpowiada natężenie wszystkich cech osobowo-ści Wielkiej Piątki. Badaczom udało się przypisać poszczególne typy i. rodzaje zaburzeń poszczególnym właściwościom osobowości: eks-trawersji, neurotyczności, otwartości na doświadczenie, sumienności i.ugodowości.

Podsumowując wyniki tych badań należy stwierdzić, że wprawdzie cechy PEN stanowią konstytucjonalną predyspozycję dla rozwoju róż-nego rodzaju zaburzeń, jednak w. pełni zaburzenia te przewidywane być mogę jedynie na podstawie analizy struktury osobowości, a. nie struktury temperamentu. Mimo to satysfakcjonująca większość wa-riancji w.zakresie zaburzeń jest wyjaśniana przez natężenie cech tem-peramentu PEN (Jang, Lievesley i.Vernon, 1999). Usprawiedliwia to przekonanie H. J. Eysencka, iż konfiguracja właściwości temperamen-talnych tworzy predyspozycje konstytucjonalne dla tychże.

Strukturę temperamentu można więc opisać – według H. J. Ey-sencka (1952, 1967, 1981; zob. rys. 1.1) – przez układ współrzędnych trzech prostopadłych osi opisujących wymienione cechy: P, E i.N. Pod-czas gdy osie N i. P mają punkt wspólny i. jednocześnie początkowy w. środku układu współrzędnych, to oś E przechodzi przez ten śro-


dek, mając swój bieg po obu jego stronach. Oznacza to, iż środek ukła-du współrzędnych charakteryzuje osoby zrównoważone pod względem ekstrawersji i. introwersji (ambiwertyków) oraz stabilne emocjonal-nie i.charakteryzujące się niskim natężeniem psychotyczności (kontro-lą impulsywności). Oddalając się od początku układu współrzędnych obserwuje się wzrost konstytucjonalnych predyspozycji do zaburzeń – psychoz i.nerwic w.obu zakresach E (ekstrawersji lub introwersji). Wprawdzie trzy superczynniki nie wyczerpują całkowicie opisu osobo-wości w.zakresie cech temperamentu, jednakże, zdaniem H. J. Eysenc-ka, wyjaśniają największą porcję zmienności w.zakresie zachowań – ża-den inny czynnik, którym w.modelu struktury temperamentu można byłoby zastąpić jedną z.właściwości PEN, nie przyczynia się do wyja-śnienia większej wariancji zachowań niż jest to możliwe w.ramach po-stulowanej przez koncepcję H. J. Eysencka struktury (H. J. Eysenck i.M ..W. Eysenck, 1985) (ryc. 1.1).

Rys. 1.1. Struktura temperamentu PEN H. J. Eysencka


Podkreślić należy także fakt, iż proponowany model PEN zakłada pełną niezależność omawianych cech temperamentu – osie obrazują-ce natężenie poszczególnych cech są do siebie prostopadłe, co oznacza brak współzmienności rozważanych superczynników: P, E i.N. Niestety, nawet sam H. J. Eysenck (zob. np. S.B.G. Eysenck i.H. J. Eysenck, 1969; H. J. Eysenck i.M. W. Eysenck, 1985) wielokrotnie stwierdzał występo-wanie korelacji pomiędzy introwersją i.neurotycznością. Związek ten nie jest silny (0.15 – 0.20) i.często bywa nieistotny statystycznie. Nie-mniej jednak jego istotność statystyczna w.przypadku wybranych grup badanych podważa założenie o.ortogonalności modelu9 ..W.specyficz-nych grupach badanych czasami stwierdza się również korelację cech P.i.N. Na przykład S. B. G. Eysenck, White i.H. J. Eysenck (1976), ba-dając strukturę temperamantu na próbie 882 badanych (w.tym 441 ko-biet), złożonej w.większości z.więźniów, schizofreników, osób cierpią-cych na afektywne zaburzenia osobowości, lęki, depresje endo- i.egzo-genne, uzyskali związek psychotyczności i.neurotyczności na poziomie 0.20. Co ciekawe, analiza czynnikowa wyników wielu wypełnionych przez badanych kwestionariuszy ujawniła dwuczynnikowe rozwiąza-nie. Czynnik pierwszy pozwalał różnicować osoby badane na zabu-rzone i.nie cierpiące na żadne choroby (grupa zdrowych responden-tów i.część grupy więźniów). Czynnik drugi umożliwiał natomiast od-różnienie zaburzeń o.neurotycznym i. lękowym podłożu od zaburzeń o. podłożu psychotycznym. Warto jednak podkreślić, iż współzmien-ność cech N i.E oraz N i.P jest niewielka (zaledwie 4% wspólnej wa-riancji), dlatego też H. J. Eysenck uznał, iż – mimo że hipoteza o.braku współzmienności cech PEN nie jest w.pełni potwierdzona – opisywany model dobrze oddaje ortogonalną strukturę temperamentu (Eysenck, Hendrickson i.S.B.G Eysenck, 1969).

H. J. Eysenck przeprowadził wiele badań kwestionariuszowych nad strukturą osobowości. Wyniki części z.nich zostały już wyżej przedsta-wione. W.innych badaniach wraz ze swoimi współpracownikami (H. J. Eysenck, 1972; H. J. Eysenck, White i.Soueif, 1969a, 1969b; Soueif, H. J. Eysenck i.White, 1969; White, H. J. Eysenck i.Soueif, 1969; White, Soueif i.H. J. Eysenck, 1969) wielokrotnie używał kwestionariuszy Gu-ilforda i.Cattella (konstruowanych na podstawie założeń teoretycznych

9.W.badaniach własnych, w.których uczestniczyli studenci i.studentki psychologii, uzyskano istotną statystycznie korelację ekstrawersji i.neurotyczności (zob. Aneks, tab. 2).


wieloczynnikowych koncepcji osobowości) w. celu zidentyfikowania ukrytej wśród wielu cech pierwotnych struktury trójczynnikowej wyż-szego rzędu. W.dwóch z.tych eksperymentów (Soueif, H. J. Eysenck i.White, 1969; White, H. J. Eysenck i.Soueif, 1969) dane były zbierane na podstawie dwóch powyższych kwestionariuszy oraz jednocześnie kwestionariusza EPQ (Eysenck Personality Questionnaire) H. J. Eysencka, służącego do pomiaru cech PEN. Wyniki tych analiz okazały się jedno-znaczne – we wszystkich badaniach na najwyższym poziomie analizy superczynników ujawniano co najwyżej trzy i.co najmniej dwie cechy – ekstrawersję/introwersję oraz neurotyczność/stabilność emocjonalną. Jednak tylko w.badaniach z.użyciem kwestionariusza EPQ uzyskiwano pełną strukturę trójczynnikową PEN.

Z. kolei Wakefield Jr, Byong-Hee, Bradley, Doughtie, Cox i. Kraft (1974) wykorzystali w.swoich badaniach dziewięcioczynnikowy Minne-socki Wielowymiarowy Inwentarz Osobowości (MMPI). Analiza czyn-nikowa wyników badań kwestionariuszowych na najwyższym pozio-mie ujawniła trójczynnikowe rozwiązanie proponowane w.biologicznej teorii temperamentu przez H. J. Eysencka. Co prawda, struktura PEN okazała się wyraźniejsza (wyższe ładunki item – superczynnik, słabsze korelacje item – pozostałe superczynniki) dla mężczyzn niż dla kobiet, jednak została ona niezależnie wykryta u.badanych obu płci. Także Bar-rett i.Kline (1980a, 1980b) wykazali występowanie nadrzędnej struk-tury superczynników osobowości PEN. W.pierwszym badaniu, stosu-jąc kwestionariusz Howartha łącznie z. kwestionariuszem EPQ H. J. Eysencka, uzyskali rozwiązanie tylko dwuczynnikowe (cechy: E i.N), jednakże w.kolejnym, niestety z.wykorzystaniem tylko kwestionariu-sza EPQ – już trójczynnikowe (cechy P, E i.N). Również w.badaniach zwolenników modeli Wielkiej Piątki, cechy temperamentu PEN były wykrywane na najwyższym poziomie analizy czynnikowej. W. bada-niach porównawczych kwestionariuszem EPQ i.rozszerzonym do po-miaru pięciu cech osobowości kwestionariuszem NEO-PI stwierdzono (McCrae i.Costa Jr, 1985), że cechy N i.E w.obu systemach (Wielkiej Trójki i.Wielkiej Piątki) pełnią podobną rolę, zaś cecha psychotyczno-ści z.dużym trudem, ale jednak, koresponduje z.superczynnikami oso-bowości: sumiennością i.ugodowością. Niskie wyniki w.skalach mie-rzących te ostatnie cechy osobowości oddają wysokie wyniki w. ska-li psychotyczności. Zdaniem H. J. Eysencka (1992a, 1992b), świadczy to na korzyść tezy, iż to właśnie struktura trójczynnikowa (PEN), a.nie


pięcioczynnikowa (NEOAC), jest najprostszym modelem najbardziej ogólnych cech osobowości.

Koncepcja PEN H. J. Eysencka (1967) realizuje dwa zadania. Pierw-sze z.nich ma charakter opisowy, drugie – wyjaśniający. Koncepcja PEN jest bowiem modelem opisowym struktury temperamentu – de-finiuje w.swych ramach minimalną liczbę cech, które charakteryzują wszystkich ludzi i.są właściwościami, za pomocą których można opi-sać największą liczbę (jeśli nie wszystkie) zachowań (H. J. Eysenck i.M ..W. Eysenck, 1985; założenie 1). Cechy te wykrywane są w.badaniach kwestionariuszowych z.wykorzystaniem analiz korelacyjnych i.czynni-kowych (H. J. Eysenck i.M. W. Eysenck, 1985; założenie 2). Natęże-nie właściwości temperamentu może być mierzone przy wykorzysta-niu kwestionariuszy, ocen ekspertów, obiektywnych testów laborato-ryjnych i/lub pomiarów psychofizjologicznych (H. J. Eysenck i.M ..W ..Eysenck, 1985; założenie 4). Realizację tego deskryptywnego zadania w.ramach koncepcji PEN przedstawiono powyżej. Opis zachowania.nie jest najważniejszym zadaniem biologicznej teorii temperamentu – podstawowym celem prac H. J. Eysencka było bowiem wyjaśnienie za-chowania ..

Według autora koncepcji PEN, w. wyjaśnianiu tym można odwo-łać się do dalszych i.bliższych czynników poprzedzających ujawnienie wpływu cechy na zachowanie (zob. rys. 1.2). Do czynników dalszych należą genetyczne determinanty zachowania – autor biologicznej koncepcji PEN twierdził, iż wszystkie cechy temperamentu są – bez wyjątku – dziedziczone (H. J. Eysenck i.M. W. Eysenck, 1985; zało-żenie 3). Natomiast do czynników bliższych należą biologiczne me-chanizmy.i.właściwości funkcjonowania układu nerwowego (cen-tralnego i.autonomicznego), które ujawniają się w.wewnętrznych sta-nach organizmu, będących konsekwencją interakcji cechy i.warunków zachowania (H. J. Eysenck i.M. W. Eysenck, 1985; założenie 5). Sta-ny organizmu mogą być badane przy wykorzystaniu kwestionariuszy, pomiarów psychofizjologicznych i/lub testów laboratoryjnych (H. J. Eysenck i.M. W. Eysenck, 1985; założenie 6). Na przykład chwilowy poziom aktywacji może być określony na podstawie wyniku w.kwe-stionariuszu LPT Thayera, pomiaru potencjałów spoczynkowych i.wy-wołanych w.korze mózgowej lub też prostych zadań laboratoryjnych na czujność. Zarówno cechy, jak i.stany, dzięki swojemu biologicznemu podłożu, umożliwiają wyjaśnienie różnic indywidualnych w.zachowa-


niu (H. J. Eysenck i.M. W. Eysenck, 1985; założenie 7). Warunki zada-niowe mają modyfikujący wpływ na związki pomiędzy cechami i.stana-mi, z.jednej strony, a.reakcjami i.zachowaniami z.drugiej. Oznacza to, iż badanie tych związków musi uwzględniać manipulację warunkami zadania (H. J. Eysenck i.M. W. Eysenck, 1985; założenie 8). Zaobser-wowano, że introwertycy zachowują się podobnie impulsywnie jak eks-trawertycy, o.ile uprzednio spożyją odpowiednią dawkę alkoholu (tzw. postulat lekowy, H. J. Eysenck, 1967, 1994). Autor koncepcji PEN nie zgodził się tym samym z.tezą o.koniecznej międzysytuacyjnej stałości przejawiania się cechy temperamentu w.zachowaniu.

Omawiając H. J. Eysencka biologiczną teorię temperamentu, Stre-lau (2002b) – wśród efektów wpływu cech PEN i.stanów organizmu na zachowanie – wyróżnił konsekwencje bliższe.i.dalsze (zob. rys. 1.2). .

Rys. 1.2. Model wyjaśniania zachowania H. J. Eysencka


Te pierwsze ujawniane są bezpośrednio w.badaniach eksperymental-nych podstawowych procesów przetwarzania informacji takich, jak: uwaga – na przykład czujność i.wrażliwość na niewielkie zmiany w.oto-czeniu (zob. Koelega, 1992); percepcja – na przykład rozpoznawanie ukrytych kształtów (zob. Howard i.McKillen, 1990); pamięć – na przy-kład przeszukiwanie magazynów krótko- i.długotrwałego (zob. M. W. Eysenck i.Ch. Eysenck, 1979); czy uczenie się – na przykład warunko-wanie (zob. Levey i.Martin, 1981). Konsekwencje dalsze dotyczą za-równo złożonych zachowań społecznych, takich jak twórczość (zob. np. Rushton, 1997), przestępczość (zob. np. Gudjonsson, 1997) czy zachowania seksualne (zob. np. Wilson, 1997), jak też postaw, a.nawet światopoglądu (H. J. Eysenck, 1965). Sam H. J. Eysenck (1967, 1981) wykazał empirycznie, iż różnice indywidualne w.natężeniu ekstrawer-sji są odzwierciedlane przez różnice w.zakresie: progów percepcji, pro-gów bólu, precyzji szacowania upływającego czasu, odporności na de-prywację sensoryczną, obronności percepcyjnej, czujności, rozpozna-wania wzorów i.ukrytych kształtów, stałości percepcji, podatności na maskowanie percepcyjne, tempa pisania na klawiaturze, tempa artyku-lacji mowy, warunkowania, reminiscencji oraz ekspresji emocjonalnej.

Związkom cech temperamentu i. funkcjonowania mechanizmów uwagi zostanie w.tej pracy poświęcony odrębny rozdział (zob. rozdz. 4). W.tym miejscu rozważone zostaną natomiast poprzedzające wpływ cech PEN na zachowanie czynniki dalsze – genetyczne uwarunkowa-nia omawianych właściwości. Przedstawione i.omówione zostaną tak-że inne argumenty przemawiające za tezą, iż ekstrawersja, neurotycz-ność i.psychotyczność mogą być traktowane jako cechy temperamentu. W.kolejnym rozdziale (zob. rozdz. 2) zaprezentowane zostaną z.kolei czynniki bliższe, bezpośrednio poprzedzające wpływ omawianych cech na zachowanie – właściwości funkcjonowania układu nerwowego (cen-tralnego i.autonomicznego), odzwierciedlające natężenie cech PEN.

1.3. Właściwości PEN jako cechy temperamentu

Zgodnie z. przytoczonymi powyżej definicjami temperamentu H. J. Eysencka i.Strelaua, cechy PEN, będąc odzwierciedleniem fizycznej konstytucji, powinny być odziedziczalne (heritability) oraz obserwowal-ne niezależnie od kultury i.środowiska, z.którego pochodzi próba osób


badanych. Także ich względna stałość i. niezmienność w. ciągu życia musi zostać potwierdzona w.studiach longitudinalnych. Ponieważ ce-chy temperamentu wspólne są ludziom i.zwierzętom, wykrycie orto-gonalnej struktury cech PEN powinno być możliwe także w. świecie zwierząt.

Argumenty empiryczne na rzecz odziedziczalności cech Wielkiej Trójki zgromadzili miedzy inymi H. J. Eysenck (H. J. Eysenck i.M ..W ..Eysenck, 1985) oraz Fulkner (1981). Najbardziej znane badania w.tym zakresie przeprowadzili Shields (1962), Loehlin i. Nichols (1976), Eaves i.H. J. Eysenck (1975, 1977), Eaves (1978) i.Loehlin (1992). Stosowano w.nich różne kwestionariusze do pomiaru cech osobowo-ści i.temperamentu (MMPI – Minnesota Multiphasic Personality Inventory,.CPI – California Psychological Inventory, EPI – Eysenck Personality Inventory,.EPQ, EPQ-R). Badane próby różniły się wielkością: od 71 par bliźnia-ków w.badaniach Shieldsa do 8660 par takich dzieci w.badaniach Lo-ehlina i.Nicholsa. Uzyskano w.nich także różnej wielkości wskaźniki odziedziczalności poszczególnych cech PEN, co w.dużej mierze zależ-ne było od rzetelności stosowanych narzędzi pomiarowych oraz rodzaju transformacji dokonanych na danych surowych – wynikach uzyskanych w.zastosowanych kwestionariuszach (Kline, 1994). Po wprowadzeniu poprawki na błąd pomiaru, wskaźnik odziedziczalności dla neurotycz-ności wahał się od 0.55 (Eaves, badania dorosłych), przez 0.60 (Eaves, badania dzieci) do 0.70 (Loehlin i.Nichols; Shields); dla ekstrawersji – od 0.55 (Eaves i.H. J. Eysenck) przez 0.65 (Eaves, badania dorosłych), 0.75 (Eaves, badania dzieci) nawet do 0.80 (Loehlin i.Nichols), a.dla psychotyczności wynosił aż 0.81 (Eaves i.H. J. Eysenck)!

Natomiast w.badaniach Loehlina (1992), w.których nie uwzględ-niono poprawek na błąd pomiaru, okazało się, że czynnik genetycz-ny odpowiada za wariancję w.zakresie cech E i.N odpowiednio tylko w.39% i.42%. Wysoki wskaźnik odziedziczalności w.zakresie cechy P w.badaniu Eavesa i.H. J. Eysencka (1977) jest więc raczej efektem za-biegów statystycznych niż rzeczywistej wielkości determinacji biolo-gicznej, choć autor koncepcji PEN traktuje ten wynik jako rzetelny (H. J. Eysenck i.S. B. G. Eysenck, 1976). Ze względu bowiem na skośność rozkładu cechy P oraz niskie wyniki uzyskane przez uczestników w.ska-li psychotyczności (średnie odpowiednio około 3 dla mężczyzn i.2 dla kobiet w.skali 22 itemów), przed wyliczeniem wskaźnika odziedziczal-ności, Eaves i.H. J. Eysenck dokonali transformacji wyników surowych


w.zakresie omawianej cechy do proporcji udzielonych odpowiedzi po-zytywnych na itemy w. tej skali, z.uwzględnieniem średnich dla płci. Taka transformacja zmieniła całkowicie charakter rozkładu cechy dla badanej próby, prawdopodobnie zdecydowanie zmieniając również po-czątkowo niższy wskaźnik odziedziczalności. Na podstawie wyników własnych badań zarówno Loehlin (1992), jak i.Strelau (2001) są bo-wiem przekonani, że odziedziczalność psychotyczności nie jest więk-sza niż 40% i.jest raczej zbliżona do odziedziczalności innych cech oso-bowości modelu Wielkiej Piątki (30–40%; Loehlin, 1992; Zawadzki, Strelau, Szczepaniak i.Śliwińska, 1998). Wnioskować stąd można, że czynnik genetyczny wyjaśnia wariancję w.zakresie ekstrawersji w.po-nad 50%, a.neurotyczności – w.ponad 40% (Strelau, 2002b). Relatyw-nie niski wskaźnik odziedziczalności psychotyczności podważa w.pew-nym stopniu status cechy temperamentu, jaki w.koncepcji H. J. Eysencka otrzymała ta właściwość. Niemniej jednak autor biologicznej teorii tem-peramentu, podsumowując badania nad odziedziczalnością cech PEN, twierdzi, że biorąc pod uwagę wszystkie właściwości jego modelu

[...] czynnik genetyczny w.wyjaśnianiu wariancji jest co najmniej równie ważny jak czyn-nik środowiskowy, jeśli nie ważniejszy (H. J. Eysenck, 1995, s. 52).

Podobnie uważa Kline (1994), oceniając średnią odziedziczalność cech PEN na 50%, a. z.uwzględnieniem poprawki na (nie)rzetelność metod pomiarowych – nawet na 60%.

Badania nad niezależnością kulturową modelu Wielkiej Trójki były prowadzone początkowo przez H. J. Eysencka wspólnie z.S. B. G. Ey-senck w.roku 1975 (H. J. Eysenck i.M. W. Eysenck, 1985 – zob. dla opisu wyników). Przeprowadzono je w.24 krajach na wszystkich kon-tynentach. Uwzględniono rzeczywiście wiele znaczących kultur świa-ta, choć dziwi brak próby amerykańskiej; nie było również w.tych ba-daniach próby polskiej. Liczebność grupy osób badanych w. każdym kraju wyniosła co najmniej 1000 osób; kontrolowano zmienne demo-graficzne płci i.wieku. Użyto zaproponowanego przez Kaisera, Hun-ka i. Bianchini (1971) wskaźnika KHB, który umożliwia porównanie modeli czynnikowych pod względem ich strukturalnej zgodności (licz-by superczynników, ich współzmienności, itemów budujących super-czynnik, związku item – superczynnik itd.). Wskaźnik KHB zawiera się w.przedziale od 0 (brak relacji) do 1 (całkowita zgodność porównywa-

3� Koncepcja temperamentu PEN H. J. Eysencka

nych modeli). H. J. Eysenck i.S. B. G. Eysenck zestawiali ze sobą roz-wiązania czynnikowe uzyskane w.Wielkiej Brytanii i.w.każdym innym kraju z.osobna. Wskaźnik KHB wahał się od 0.859 w.badaniu psycho-tyczności na męskiej próbie libańskiej do 0.999 w.badaniu ekstrawersji na większości prób kobiet europejskich. Największą zgodność uzyska-no w.zakresie ekstrawersji, nieco mniejszą w.przypadku neurotyczno-ści, a.najmniejszą w.przypadku psychotyczności. Wskaźniki KHB były nieco wyższe w.przypadku prób kobiecych niż męskich.

Kolejne znaczące badania nad niezależnością kulturową modelu PEN podjęli Barrett, Petrides, S. B. G. Eysenck i.H. J. Eysenck (1998). Zwiększyli oni znacznie liczbę badanych populacji (do 34 krajów), uwzględniając tym razem zarówno próbę amerykańską, jak i.polską. Za-stosowano trzy różne wskaźniki zgodności modeli czynnikowych, dla-tego że wskaźnik KHB okazał się nieodporny na próby badania zgodno-ści rozwiązań czynnikowych, uzyskiwanych dla danych generowanych losowo – dla takich wyników rezultatem porównania były niemal rów-nie wysokie wskaźniki KHB, jak dla porównywanych modeli, wylicza-nych w.oparciu o.rzeczywiste dane. Tym razem uzyskane rezultaty ana-liz nie były już tak jednoznaczne jak w.przypadku zastosowania wskaź-nika KHB i.wahały się od 0.74 do 0.86 dla psychotyczności, od 0.91 do 0.92 dla ekstrawersji, oraz od 0.90 do 0.92 dla neurotyczności. Oczy-wiście, badanie zgodności rozwiązań czynnikowych za pomocą wskaź-nika KHB potwierdziło wyniki wcześniejszych badań H. J. Eysencka i.S. B. G. Eysenck – zgodność ta wyniosła co najmniej 0.95 dla psycho-tyczności, 0.99 dla ekstrawersji i.0.96 dla neurotyczności. W.dyskusji wyników Barrett i.współpracownicy słusznie zwracają uwagę na to, że przyjęcie jakiegokolwiek poziomu zgodności czy też rozbieżności mo-deli czynnikowych jako obowiązującego wydaje się zupełnie arbitral-ne. W.przypadku wskaźnika KHB naturalnym poziomem jest zgodność 0.95 (H. J. Eysenck i.M. W. Eysenck, 1985), ale – jak to już wskazano wyżej – wskaźnik ten może być nierzetelny. Niestety nie wiadomo, czy poziom zgodności 0.74, uzyskany przy użyciu innych wskaźników dla psychotyczności, można uznać za wystarczający. Podobnie jednak jak w.badaniach nad odziedziczalnością cech PEN, to właśnie psychotycz-ność okazuje się właściwością najmniej stabilną, będąc najbardziej po-datną na wpływy kulturowe i.środowiskowe.

Z.kolei względna stałość i.niezmienność w.ciągu życia cech tem-peramentu PEN była badana niemal wyłącznie w.odniesieniu do ekstra-

Koncepcja temperamentu PEN H. J. Eysencka 3�

wersji (szczególnie towarzyskości) i.neurotyczności (szczególnie lęku). Jak słusznie zauważają H. J. Eysenck i.M. W. Eysenck (1985), wyniki studiów longitudinalnych są szczególnie trudne do analizy ze względu na to, że badania te dotyczą długich okresów czasu, co powoduje, że stosowane są w.nich z.reguły różne kwestionariusze do oceny natęże-nia tych samych właściwości. Kwestionariusze często konstruowane są na podstawie konkurencyjnych modeli teoretycznych. Narzędzia te za-zwyczaj nie korelują ze sobą zbyt wysoko nawet wtedy, gdy stosuje się je na tej samej próbie osób badanych w.tym samym czasie. Ich korela-cja jest jeszcze bardziej zaniżona w.warunku studiów longitudinalnych, które nie uwzględniają niewątpliwego wpływu środowiska na kształto-wanie się właściwości temperamentalnych. Dlatego autor biologicznej teorii PEN, jako zadowalające w.tej sytuacji, uznaje współczynniki ko-relacji na poziomie 0.6, a.jako przemawiające na korzyść tezy o.względ-nej stałości badanych cech – nawet na poziomie 0.3. Takie też wyniki (0.3–0.6) uzyskał Conley (1984) na próbie 600 respondentów (kontro-lowany czynnik płci) w.badaniu longitudinalnym stałości cech neuro-tyczności i.towarzyskości trwającym aż 45 lat.

Lepiej kontrolowane metodologicznie badania dotyczą względnej stałości cech PEN w.okresie rozwoju osobowości u.dzieci i.młodzieży. Szczególnie wtedy cechy temperamentu wydają się podatne na oddzia-ływanie środowiska. Guganino i. Hindley (1982) sprawdzali zmiany w.zakresie ekstrawersji i.neurotyczności u.97 dzieci badanych w.wieku 3, 7, 11 i.15 lat. Podobnie jak w.badaniach osób dorosłych cechy te wy-kazały się 10-letnią względną stabilnością, a.maksymalne współczyn-niki korelacji osiągały poziom 0.5–0.6. Nieco niższe wyniki uzyskano w.badaniach dzieci szwedzkich (Backteman i.Magnusson, 1981; okres rozwoju 10–13 lat; próba blisko 1000 dzieci) – współczynniki korela-cji wyniosły tu 0.5 dla neurotyczności i.0.4 dla ekstrawersji. Autor bio-logicznej koncepcji PEN, podsumowując te wyniki stwierdza, iż cechy ekstrawersji i.neurotyczności mogą być rzetelnie mierzone w.wieku 7–8 lat, a.struktura temperamentu, przynajmniej gdy cechy E i.N są bra-ne pod uwagę, ustalona na tym etapie rozwoju jest stabilna i.wykazuje korelację ze strukturą temperamentu w.okresie dojrzewania (H. J. Ey-senck i.M. W. Eysenck, 1985). Wyniki badań osób dorosłych także po-twierdzają tezę o.względnej stałości cech ekstrawersji i.neurotyczno-ści w.ciągu życia. Nie prowadzono natomiast konsekwentnych badań nad stałością cechy psychotyczności. Mimo to, a.także mimo braku pre-


zentacji jakichkolwiek danych empirycznych, autor biologicznej teorii PEN jest przekonany, że człowiek

[...] pozostaje w.znaczącej części niezmienny w.zakresie trójwymiarowej (! – kom. B. Sz.) struktury osobowości w.ciągu całego życia (H. J. Eysenck i.M. W. Eysenck, 1985, s. 186).

Badania temperamentu zwierząt polegają na obserwacji ich zacho-wania oraz ocenie tego zachowania na odpowiednio przygotowanych skalach. Stevenson-Hinde, Stillwell-Barnes i.Zunz (1980) zastosowa-li skale przymiotnikowe do oceny zachowania rezusów. Swoje bada-nia powtarzali przez cztery lata. Analiza czynnikowa wyników ocen ujawniła trzy superczynniki: towarzyskość, pobudliwość emocjonalną i.pewność. Natężenie dwóch pierwszych cech okazało się niezmienne w.ciągu życia badanych małp, również po osiągnięciu dojrzałości.

Także Chamove, H. J. Eysenck i.Harlow (1972) opisywali i.ocenia-li kontakty społeczne, zachowania eksploracyjne i.zabawy dużej gru-py (N = 168) rezusów. Analiza czynnikowa wyników ocen ujawniła na najwyższym poziomie trzy superczynniki: towarzyskość, wrogość i.lęk. Według H. J. Eysencka i.M. W. Eysencka (1985), czynniki te korespon-dują z.uzyskanymi w.badaniach nad zachowaniami ludzi cechami PEN. Potwierdził to także swymi wynikami van Hooff (1973), który wyjaśnił aż 69% wariancji w.zachowaniu 25 obserwowanych przez siebie szym-pansów natężeniem cech: towarzyskości, agresywności i.submisywno-ści. Podobne obserwacje prowadzono na szczurach (na przykład Bro-adhurst, 1975) czy psach (na przykład Scott i.Fuller, 1965), jednak ich wyniki nie były już tak konkluzywne, jak w.przypadku rezultatów ba-dań z.udziałem naczelnych. Niemniej i.te ostatnie wyraźnie świadczą na korzyść tezy, że cechy temperamentu: psychotyczność (jako wro-gość), ekstrawersja (jako towarzyskość) i.neurotyczność (jako lęk lub pobudliwość emocjonalna), są również właściwościami charakteryzu-jącymi zwierzęta. Co więcej, właściwości te są względnie niezmienne w.ciągu życia zwierząt, tworząc trójczynnikową, ortogonalną i.względ-nie stałą strukturę ich temperamentu.

Podsumowując przedstawione wyżej dane empiryczne moż-na stwierdzić, że właściwości ekstrawersji i.neurotyczności spełniają wszystkie narzucone definicyjnie kryteria cech temperamentu. Charak-teryzują się znaczącą odziedziczalnością (czynnik genetyczny odpowia-da za ich wariancję w.co najmniej 40%) oraz względną stałością w.cią-gu życia (współczynniki korelacji co najmniej 0.5), są obserwowane od


najwcześniejszych faz rozwoju człowieka (stabilna struktura tempera-mentu w.wieku 7 lat) i.w.świecie zwierząt (w.formie towarzyskości i.lę-kliwości), są także w.dużym stopniu niezależne od kultury (współczyn-niki zgodności rozwiązań czynnikowych powyżej 0.9). Ocena wypada znacznie gorzej w.przypadku trzeciej cechy modelu – psychotyczności. Właściwość ta jest wspólna ludziom i.zwierzętom (w.formie agresyw-ności), jest jednak w.mniejszym stopniu odziedziczalna (poniżej 40%) i.bardziej zależna kulturowo (współczynniki zgodności międzykulturo-wej poniżej 0.8), co sprawia, że w.większym stopniu jest ona determi-nowana środowiskowo niż genetycznie.

Jednak rozstrzygającymi argumentami empirycznymi dla sporu o.to, czy cechę P należy traktować jako cechę temperamentu czy też ce-chę osobowości, są wyniki badań nad mechanizmami fizjologicznymi, odzwierciedlającymi natężenie tej właściwości różnic indywidualnych. Jak bowiem zauważa Strelau (2002b, s. 257)

[...] obecność czynnika genetycznego jako determinanty różnic indywidualnych nie róż-nicuje temperamentu od innych cech osobowości. Jednak w.przypadku cech tempera-mentu badacze [...] odwołują się do hipotetycznych mechanizmów fizjologicznych [...] leżących u.podstaw tych cech, co w.zasadzie nie ma miejsca w.odniesieniu do innych cech osobowości.


Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie

OkładkaStrona tytułowaSpis treściPRZEDMOWARozdział 1. KONCEPCJA TEMPERAMENTU PEN H. J. EYSENCKA1.1. Cechy osobowości a cechy temperamentu1.2. Trójczynnikowa struktura temperamentu1.3. Właściwości PEN jako cechy temperamentu

Rozdział 2. BIOLOGICZNE PODŁOŻE CECH TEMPERAMENTU PEN2.1. Heterogeniczność pojęcia aktywacji2.2. Różnice w aktywacji a natężenie ekstrawersji i neurotyczności2.2.1. Spontaniczna czynność EEG2.2.2. Korowe potencjały wywołane ERP2.2.3. Aktywność elektrodermalna EDA2.2.4. Aktywność sercowo-naczyniowa CVA2.2.5. Fizjologiczne korelaty cech E i N – uwagi ogólne

2.3. Biologiczne podłoże psychotyczności2.4. Koncepcja PEN teorią temperamentu czy osobowości?

Rozdział 3. UWAGA JAKO MECHANIZM SELEKCJI INFORMACJI3.1. Podstawowe formy i warunki selektywności3.2. Koncepcja uwagi selektywnej Johnstona3.3. Zasada przetargu między szybkością a poprawnością

Rozdział 4. TEMPERAMENTALNE DETERMINANTY EFEKTYWNOŚCI SELEKCJI INFORMACJI4.1. Ekstrawersja a funkcjonowanie uwagi4.1.1. „Głód stymulacji” a natężenie cechy ekstrawersji4.1.2. Przewaga introwertyków w łatwych warunkach selekcji4.1.3. Przewaga ekstrawertyków w warunkach dystrakcji4.1.4. Głębokość przetwarzania jako determinanta różnic ze względu na natężenie cechy E w efektywności selekcji4.1.5. Natężenie cechy E a skuteczność selekcji – uwagi ogólne

4.2. Neurotyczność a funkcjonowanie uwagi4.2.1. Ukierunkowanie uwagi na treści zagrażające4.2.2. Przewaga osób o wysokim poziomie neurotyczności w łatwych warunkach selekcji4.2.3. Trudności osób o wysokim poziomie neurotyczności w hamowaniu dystrakcji4.2.4. Deficyty uwagowe osób o wysokim poziomie neurotyczności w trudnych warunkach selekcji4.2.5. Natężenie cechy N a skuteczność selekcji – uwagi ogólne

4.3. Psychotyczność a

OKL - Publio.pl · malnej Teorii Inteligencji (Nęcka, 1994, 2000) pozwoliły uwierzyć, iż ... H....

Documents

Transcript of OKL - Publio.pl · malnej Teorii Inteligencji (Nęcka, 1994, 2000) pozwoliły uwierzyć, iż ... H....