Michał Kurtyka

Autoreferat rozprawy doktorskiej

OD RESTRUKTURYZACJI DO MODERNIZACJI. OPÓŹNIONA TRANSFORMACJA POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW

ENERGETYCZNYCH W LATACH 1990-2009

Rozprawa doktorska pod kierunkiem dr hab. prof. UW Urszuli Sztandar-Sztanderskiej

I. PROBLEMATYKA BADAWCZA

W prezentowanej rozprawie doktorskiej przeprowadzono analizę ewolucji zatrudnienia polskich przedsiębiorstw elektroenergetycznych w latach 1990-2009 z perspektywy efektywności funkcjonowania branży oraz teorii przedsiębiorstwa.

Motywacją do podjęcia takiej problematyki jest przekonanie, że branża elektroenergetyczna jest jedną z ostatnich w Polsce, której transformacja po 1990 roku nie została w pełni zakończona. Wiele innych branż, np. hutnictwo, przeszło przez bolesny i głęboki proces restrukturyzacji (Kwiatkiewicz, 2011), który umożliwił stawienie czoła konkurencji globalnej. Obszar wytwarzania, dystrybucji i sprzedaży energii elektrycznej ze względu na strategiczny dla całej gospodarki charakter swojego produktu, niski poziom integracji z innymi rynkami, oraz słabe bodźce modernizacyjne uchronił się przed takimi zmianami.

Tymczasem jednak rośnie świadomość wyzwań z jakimi elektroenergetyka będzie się musiała zmierzyć, płacąc cenę za spowolnienie procesów modernizacyjnych i restrukturyzacyjnych. W omawianym okresie te pierwsze ograniczono do podnoszenia sprawności istniejącego majątku produkcyjnego, rzadko podejmowano natomiast budowę nowych mocy wytwórczych, co wobec rosnącego popytu na energię elektryczną stwarza realne ryzyko niezbilansowania systemu energetycznego po 1 stycznia 2016 r. (ARE, 2011). Podobnie, działania restrukturyzacyjne były podejmowane tylko fragmentarycznie, pomimo że występowała znacząca różnica w produktywności w stosunku do pozostałych krajów europejskich. W rezultacie ceny energii elektrycznej dla gospodarstw domowych w relacji do parytetu siły nabywczej należą w Polsce do najwyższych w Europie. Według danych Eurostatu z 2010 roku Polska zajmuje drugie miejsce w Europie pod tym względem, co stwarza realne zagrożenie wystąpienia zjawiska tzw. „biedy energetycznej” oraz ogranicza przyszłe możliwości przenoszenia rosnących kosztów energii na konsumentów. Również w odniesieniu do cen energii elektrycznej dla odbiorców przemysłowych, są one wyższe w wartościach bezwzględnych niż np. we Francji albo w Finlandii.

Modernizacja elektroenergetyki jest wyzwaniem niesłychanie trudnym. Od początku lat 90-tych trwają głębokie zmiany w europejskich systemach regulacyjnych, promujące liberalizację i integrację rynków energii pomiędzy krajami członkowskimi, jednak procesy te dalekie są od zakończenia (Komisja Europejska, 2009). Na kluczowy dla gospodarki charakter jej produktu nakłada się kompleksowość związana z rosnącym znaczeniem wymiaru międzynarodowego dla energetyki, koniecznością zmniejszania negatywnego oddziaływania na środowisko, w tym spowolnienia zmian klimatycznych. Występują również innego typu ograniczenia, natury wewnętrznej, które utrudniają wzrost produktywności zatrudnienia branży, gdyż przywiązanie do status quo okazuje się być bardzo znaczące.

Pierwszym celem rozprawy jest wykazanie, że transformacja branży pomiędzy 1990 i 2009 rokiem była opóźniona oraz pokazanie, że państwo w swojej roli właścicielskiej nie było wystarczająco skuteczne w przeprowadzeniu restrukturyzacji wewnętrznej. W tym kontekście praca postawiła sobie za cel udowodnienie dwóch hipotez badawczych:

I. Modernizacja zatrudnienia polskich przedsiębiorstw wytwarzania energii elektrycznej przebiegająca w latach 1990-2009 jest opóźniona

II. Słabość nadzoru właścicielskiego Skarbu Państwa hamuje modernizację wewnętrzną spółek energetycznych

Jednak w świetle tych hipotez konieczne okazało się poszukiwanie wyjaśnienia dlaczego nie tylko publiczne ale i prywatne spółki energetyczne modernizują się z opóźnieniem. Spowodowało to podjęcie badań poświęconych teorii przedsiębiorstwa, mających na celu zidentyfikowanie głębszych czynników, wykraczających poza aspekt właścicielski i wynikających z natury przedsiębiorstwa – również tak specyficznego jak elektroenergetyczne – wyjaśniających powolność zmian w badanej branży. Dlatego rozprawa postawiła sobie również za cel zweryfikowanie potencjału wytłumaczenia opóźnionej modernizacji w świetle ekonomicznych teorii przedsiębiorstwa, stawiając trzecią hipotezę:

III. Nawyki organizacyjne są istotnym elementem charakteryzującym przedsiębiorstwo i w sytuacji gdy okoliczności zewnętrzne zmieniają się stopniowo, mogą determinować jego ewolucję

Zastosowane tutaj pojęcie „nawyki organizacyjne” wywodzi się z ewolucyjnej teorii przedsiębiorstwa i stanowi według Wintera (2004) kluczowe ogniwo dla zrozumienia jego natury. Nawyki organizacyjne stanowią o niepowtarzalności przedsiębiorstwa, zbudowane są poprzez proces uczenia się i dostosowywania przedsiębiorstwa do uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych. Dlatego zostały ono wytypowane jako możliwe uzasadnienie sił ciążenia, które spowodowały opóźnienie modernizacji przedsiębiorstw elektroenergetycznych.

II. STRUKTURA PRACY

Struktura rozprawy została przedstawiona na rysunku 1. Rozdział pierwszy ma za zadanie przedstawić teorie przedsiębiorstwa, analizowane z różnych perspektyw badawczych oraz pokazać kluczowe etapy ewolucji nowożytnego przedsiębiorstwa. Na rozdział drugi składa się syntetyczny opis elektroenergetyki w Polsce oraz przedstawienie sytuacji zatrudnienia polskiej elektroenergetyki przy wykorzystaniu badania statystycznego BAEL. Rozdział trzeci ocenia efektywność zatrudnienia i opisuje opóźnioną modernizację zatrudnienia przedsiębiorstw elektroenergetycznych, co składa się na dowód pierwszej hipotezy rozprawy. Rozdział czwarty analizuje wpływ nadzoru właścicielskiego państwa na ich modernizację i udowadnia drugą hipotezę. Rozdziały drugi, trzeci czwarty nawiązują do pierwszego rozdziału identyfikując elementy charakterystyczne dla opisanych tam teorii przedsiębiorstwa. Umożliwiają opisanie nawyków organizacyjnych, które zostały streszczone na zakończenie każdego z nich. W podsumowaniu rozprawy, zebranie zidentyfikowanych nawyków organizacyjnych składa się na udowodnienie trzeciej hipotezy pracy, pokazując w jakim stopniu miały one wpływ sytuację przedsiębiorstwa.

ROZDZIAŁ IVROZDZIAŁ IIIROZDZIAŁ II

ROZDZIAŁ IPerspektywy teoretyczne przedsiębiorstwa

Ewolucja elektroenergetyki w Polsce w latach 1990-2008: Elektroenergetyka jako nisza

regulacyjna i polityczna, która wykształciła własne

mechanizmy dostosowawcze

Hipoteza 1: Modernizacja zatrudnienia polskich

przedsiębiorstw wytwarzania energii elektrycznej

przebiegająca w latach 1990-2008 jest opóźniona

Hipoteza 3: Nawyki organizacyjne są istotnym elementem charakteryzującym przedsiębiorstwoi w sytuacji gdy okoliczności zewnętrzne zmieniają się stopniowo, mogą determinować jego ewolucję

Hipoteza 2: Słabość nadzoru właścicielskiego Skarbu

Państwa hamuje modernizację wewnętrzną spółek

energetycznych

Modele ewolucji przedsiębiorstwa

ROZDZIAŁ IIAnaliza zatrudnienia (BAEL)

Zidentyfikowane nawyki organizacyjne

Zidentyfikowane nawyki organizacyjne

Zidentyfikowane nawyki organizacyjne

Rysunek 1. Ramowy schemat rozprawy oraz jej hipotezy Źródło: opracowanie własne

W rozdziale pierwszym rozprawy „Przedsiębiorstwo: jego teoria i ewolucja” przedstawiono fundamentalne trendy, które ukształtowały nowoczesne przedsiębiorstwo oraz wyodrębniono sześć perspektyw opisu teorii przedsiębiorstwa, w oparciu m.in. o wkład Coriata i Weinsteina (1995), Chandlera (1992), Tirole’a (1993). Każda z perspektyw była przedmiotem krytyki, która posłużyła następnie jako punkt wyjścia do zidentyfikowania trudności w uzyskaniu za ich pomocą całościowego opisu natury przedsiębiorstwa. Na podstawie zidentyfikowanych trendów zostały opisane trzy etapy charakteryzujące nowoczesną historię przedsiębiorstwa: od przedsiębiorstwa zintegrowanego (typu I), poprzez procesowe (P), skończywszy na sieciowym (S), które następnie zostały zaadoptowane do branży energetycznej w postaci modelu MLP: przedsiębiorstwo monopolistyczne (M), zliberalizowane (L) i przedsiębiorcze (P). Wykorzystano charakterystyki branży elektroenergetycznej wynikające ze specyficznego charakteru produktu, jakim jest energia elektryczna: konieczność ciągłego równoważenia popytu i podaży, brak możliwości magazynowania, niską elastyczność popytu i podaży w średnim okresie, złożoność systemu sterowania, strategiczne znaczenie dla gospodarki i państwa, atrakcyjność na zawłaszczenie przez grupy wpływu.

Prezentując ekonomiczne teorie przedsiębiorstwa, w szczególności teorię kosztów transakcyjnych oraz przedsiębiorstwa traktowanego jako wspólnota interesów, nawiązano do nurtu psychoekonomii, m.in. do asymetrii informacji zidentyfikowanej przez Akerolof’a, oportunizmu Willimsona, analizy zachowań Simona1, efektywności grupy Mayo, dynamiki grup Lewina2, zachowań grupowych Olsona3 i wielu innych. Jako centralne dla pracy pojęcie „nawyki organizacyjne” zostało po raz pierwszy zdefiniowane w drugim akapicie pracy4, a następnie zostały szczegółowo opisane w części pierwszego rozdziału poświęconej teorii 1 Wsyztskie opisane na s. 22 2Obydwie opisane na s. 34 3 s. 72 4 s. 6

ewolucyjnej5 na podstawie prac Nelsona i Wintera (1982), a ich relacja z zatrudnieniem została pogłębiona na zakończenie opisu teorii przedsiębiorstwa. W tym rozdziale przedstawiono podejście ekonomiczne i zarządcze do przedsiębiorstwa, co zostało odzwierciedlone w strukturze rozdziału, jak również znalazło syntezę w postaci autorskich modelów jego ewolucji.

Rozdział drugi „Ewolucja polskiej elektroenergetyki od 1990 do 2009 roku” pozwolił osadzić podstawowe wydarzenia, które zachodziły w polskim sektorze elektroenergetycznym w ciągu dwudziestolecia 1990-2009, wykorzystując do tego aparat pojęciowy wypracowany w pierwszym rozdziale. Dzięki temu opis zmian zachodzących w polskiej elektroenergetyce został ograniczony do niezbędnych elementów umożliwiających ocenę wzajemnych relacji pomiędzy otoczeniem i wnętrzem przedsiębiorstwa. Przyjęcie wymienionej typologii sześciu perspektyw jako układu referencyjnego, opisane w części 2.1, stanowi oryginalne tło, na którym zostały opisane zmiany zachodzące w branży w latach 1990-2009. Dzięki temu wyodrębniono wyzwania, na jakie napotyka branża w procesie modernizacji: demonopolizacja i prywatyzacja, zmniejszenie wpływu elektroenergetyki na środowisko naturalne, bariery we wdrożeniu rynku energii elektrycznej, konsolidacja, uwarunkowania kulturowe i społeczne, podatność sektora na presje społeczne i polityczne. Nie podjęto natomiast analizy sił zewnętrznych wpływających na branżę (np. konsolidacja w innych krajach europejskich, zmiany technologiczne, itp.), a jedynie, tam gdzie jest to celowe z perspektywy analizy zatrudnienia, dokonano inwentaryzacji ich konsekwencje dla wewnętrznego funkcjonowania firm. Ze względu na zogniskowanie uwagi na zatrudnieniu pominięto w opisie branży również inne kwestie, takie jak np. porównanie produkcji energii elektrycznej do tempa wzrostu gospodarczego, inflacji, produkcji, itp. Kompleksowe badanie wymagałoby bowiem podjęcia o wiele liczniejszych analiz i przekroczyłoby ramy rozprawy doktorskiej. W postaci osobnego badania scharakteryzowano zmiany zachodzące w zatrudnieniu badanej branży na podstawie danych BAEL GUS, które w połączeniu z pierwszą częścią rozdziału zostały podsumowane w postaci wyzwań – analizowanych z perspektywy zatrudnienia – dla polskiej elektroenergetyki. Tymi wyzwaniami okazały się starzenie się załóg i niska mobilność zawodowa wynikające z dużego, a być może nadmiernego przywiązania pracowników do jednego miejsca pracy.

W rozdziale trzecim „Opóźniona modernizacja zatrudnienia przedsiębiorstw energetycznych” szczegółowo przeanalizowano sytuację zatrudnienia w polskiej elektroenergetyce. Zamieszczono porównanie międzynarodowe efektywności zatrudnienia branży, jak również porównano polskie firmy pomiędzy sobą. Pokazano, że skala przerostów zatrudnienia dochodziła do 60% w porównaniu z najbardziej efektywnymi krajami Unii Europejskiej i zakładami branży. Niewątpliwie ten wynik powinien być przyjmowany z ostrożnością (np. ze względu na stosunkowo niewielkie bloki energetyczne w Polsce, wiek urządzeń wytwórczych, itp.) jednak w sytuacji integrującego się rynku europejskiego różnice pomiędzy poszczególnymi systemami energetycznymi będą stopniowo niwelowane i będzie następowała konwergencja we wszystkich wymiarach jego funkcjonowania. Czynnikiem

5 s. 29

opóźniającym podwyższenie produktywności zatrudnienia w latach 1990-2009 były słabości zarządzania, jak również stosunkowo kosztowne mechanizmy restrukturyzacji zatrudnienia.

W rozdziale czwartym „Wpływ nadzoru właścicielskiego państwa na modernizację przedsiębiorstw energetycznych” podjęto analizę porównawczą ewolucji przedsiębiorstwa przed i po prywatyzacji. Przedstawiono centralną rolę państwa w modernizacji elektroenergetyki, zarówno w wymiarze kształtowania stabilnych ram regulacyjnych jak również w roli właścicielskiej. Pokazano, że w obecnym układzie organizacyjnym troska o modernizacją branży jest rozmyta na styku trzech ministerstw: środowiska, gospodarki i skarbu. Dowiedziono, że nowy właściciel umożliwiał przewartościowanie relacji wewnętrznych: malało znaczenie pracowników i związków zawodowych, rosła natomiast rola kadry kierowniczej, zwłaszcza zarządu, który zwiększał swoją determinację do podjęcia modernizacji wewnętrznej. Po prywatyzacji rosło znaczenie współpracy poziomej, usprawniano procesy decyzyjne, następowała „ekonomizacja” funkcjonowania poprzez ambitne cele ekonomiczne i handlowe, a system wykonawczy stawał się skoncentrowany na ciągłym podnoszeniu efektywności kosztowej. Zmiany uruchamiały nową dynamikę wśród kadry i pracowników podnosząc ich zaangażowanie. Przedstawione zmiany przedstawiono w ramach modelu MLP – przedsiębiorstwo monopolistyczne (M), zliberalizowane (L) i przedsiębiorcze (P) – pokazując, że przedsiębiorstwa z publicznym właścicielem pozostawały bliżej fazy M, natomiast po prywatyzacji przechodzą do fazy L.

W podsumowaniu dokonano scalenia wniosków wypływających z poszczególnych rozdziałów w celu udokumentowania odpowiedzi na trzecią hipotezę pracy, dotyczącą roli nawyków organizacyjnych w tworzeniu całościowej teorii przedsiębiorstwa. Zinwentaryzowano płynące z nich wnioski pokazując, że wpływają one na zdolność przedsiębiorstwa do stawienia czoła wyzwaniom zewnętrznym i warunkują jego zdolność przeżycia. Potwierdzają tym samym kluczowy postulat szkoły ewolucyjnej (Winter, 1993).

III. METODA BADAWCZA

W rozprawie uprzywilejowano szeroki wachlarz stosowanych narzędzi badawczych umożliwiających ocenę sytuacji zatrudnienia przedsiębiorstw energetycznych z wielu różnych perspektyw. Poprzez analizę przypadków, pogłębione wywiady oraz ankiety indywidualne zidentyfikowano tendencje w zakresie zmian organizacji pracy, zatrudnienia, kultury i relacji wewnętrznych zachodzące w największych przedsiębiorstwa wytwarzania energii w Polsce. Badania przypadków objęły sześć przedsiębiorstw charakterystycznych dla różnych etapów ewolucji i produkujących razem 8% energii elektrycznej zużywanej w Polsce. W ankiecie pisemnej uczestniczyło 86 pracowników, reprezentujących podmioty odpowiedzialne za 16% produkcji polskiej, natomiast wywiady indywidualne objęły 22 decydentów z przedsiębiorstw branży. Dodatkowo przeprowadzono analizę kultur organizacyjnych dwóch przedsiębiorstw, jednego sprywatyzowanego, drugiego pozostającego w gestii Skarbu Państwa, jak również oceniono systemy wynagradzania 8 spółek sektora. Zebrano powszechnie dostępne dane na temat 41 spółek, w tym dla 20 zbadano porozumienia

i pakiety podpisywane pomiędzy związkami zawodowymi i pracodawcami. Takie kompleksowe podejście zostało uzasadnione potrzebą dogłębnego zrozumienia trendów kształtujących zatrudnienie. Wadą tego systemu prowadzenia badań jest niemożność uzyskania pełnej porównywalności danych liczbowych i jakościowych, jak również wątpliwości dotyczące zastosowania jednakowego modelu wyjaśniającego do różnych przedsiębiorstw, jak miało to miejsce np. w wypadku porównania kultur organizacyjnych przedsiębiorstwa przed prywatyzacją i po niej. Zaletą zaś była komplementarność wniosków i głębokość przeprowadzonej analizy.

W tym kontekście, zatrudnienie stało się zarówno przedmiotem badania jak również było narzędziem weryfikacji teorii przedsiębiorstwa. W efekcie udało się osiągnąć dwa komplementarne cele. Po pierwsze, dokonano oceny efektywności zatrudnienia i oszacowano, zarówno w wymiarze ilościowym jak i jakościowym, luki do pokonania. Po drugie, zidentyfikowano nawyki organizacyjne, dzięki którym udało się pokazać, iż występuje silna „zależność od ścieżki” i że przedsiębiorstwo nie jest tylko czarną skrzynką i pozbawionym funkcji reakcji punktem, lecz – w specyficznych okolicznościach charakteryzujących sytuację przemysłu elektroenergetycznego w Polsce w latach 1990-2009 – jego wnętrze ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia sposobu jego ewolucji.

Ze względu na interdyscyplinarny charakter pracy niekiedy przyjęte słownictwo może być interpretowane rozbieżnie w zależności od dziedziny, którą przyjmujemy jako punkt odniesienia. Np. słowo wartości przedsiębiorstwa – używane w pracy w znaczeniu wartości kulturowych charakteryzujących wspólnotę pracowników – mogły być interpretowane z perspektywy nauki o finansach. Podobnie niektóre sformułowania mogą mieć szersze lub węższe znaczenie, jak np. system zarządzania i system rozwoju kompetencji traktowane są w tekście rozprawy jako rozłączne pojęcia, jakkolwiek można również opisywać ten drugi jako składową pierwszego, czy też rozwój pracowników i rozwój kapitału ludzkiego.

IV. WYNIKI BADAŃ

Wszystkie hipotezy zostały zweryfikowane pozytywnie. W rozprawie pokazano, że modernizacja wewnętrzna przedsiębiorstw była opóźniona ze względu na istnienie ochronnej przed oddziaływaniem rynku niszy regulacyjnej i właścicielskiej. Jej skutkiem stała się nieefektywność zatrudnienia oszacowana na poziomie około jednego miliarda euro rocznie. Zidentyfikowano jakościowe mankamenty stosowanej polityki ochrony zatrudnienia i narzędzi zarządzania. Przedstawiono słabość nadzoru właścicielskiego Skarbu Państwa, który w porównaniu do innych właścicieli spółek energetycznych wolniej prowadził modernizację wewnętrzną spółek energetycznych, gdyż państwo stało się zakładnikiem swojej podwójnej roli wobec sektora: właścicielskiej i regulacyjnej stając się podatnym na presje społeczne i polityczne.

Z perspektywy teoretycznej w rozprawie pokazano, że żadna ze zidentyfikowanych w rozprawie sześciu teorii przedsiębiorstwa: przedsiębiorcza, technologiczna, transakcyjna,

instytucjonalna, społeczna i ewolucyjna, nie pozwala na pełne zinterpretowanie zmian zachodzących w przedsiębiorstwach wytwarzania energii elektrycznej w Polsce, jednak każda zawiera pojedyncze elementy eksplikatywne. W świetle przeprowadzonych badań najbardziej obiecującą dla ekonomicznego opisu przedsiębiorstwa wydaje się koncepcja „zależności od ścieżki”, wyróżniona w artykule Gibbonsa (2010). W tym ujęciu przedsiębiorstwo funkcjonuje pod presją wcześniej wykształconych nawyków organizacyjnych, które w oryginale występują jako organizational routines. Ponieważ w polskiej literaturze brakuje jednoznacznego tłumaczenia tego pojęcia, dlatego w pracy zaproponowano pojęcie „nawyki organizacyjne” oddające nierozerwalne zakorzenienie w przeszłości przedsiębiorstwa, nawarstwianie się w czasie a nawet nieco kompulsywny charakter.

W szczególności wykazano, że konfrontacja ze zmianami w otoczeniu zewnętrznym nie musi przekładać się na dostosowanie przedsiębiorstwa, jak wynikałoby to z tradycyjnej koncepcji firmy-punktu i firmy-czarnej skrzynki, gdyż w zależności od siły nawyków organizacyjnych może dojść do jego spowolnienia, a w skrajnych sytuacjach również do przejmowania kontroli nad zewnętrznymi zmianami przez przedsiębiorstwa i/lub branże. Korzystając z niszowego środowiska rynkowego i słabej jakości nadzoru właścicielskiego, przedsiębiorstwa energetyczne nie wykształciły wewnętrznych sił działających na rzecz modernizacji ekonomicznej. Powstał kokon ochronny, który nie sprzyjał podnoszeniu efektywności ekonomicznej a polityka państwa wobec sektora skutkowała słabymi bodźcami do zmian.

W rozprawie zidentyfikowano siły sprawcze i bariery dostosowania polskich przedsiębiorstw energetycznych do wyzwań otoczenia. Poprzez zastosowanie autorskiego modelu MPS pokazano, w jakim stopniu wpisują się one w podobne trendy obserwowane na świecie i jakie mogą mieć konsekwencje dla ewolucji branży wytwarzania energii i ciepła. Zidentyfikowano podniesienie jakości nadzoru właścicielskiego, uproszczenie bodźców regulacyjnych oraz liberalizację rynku jako siły sprawcze modernizacji. Wykazano, że przedsiębiorstwa sprywatyzowane znacznie szybciej zwiększają efektywność działania, mierzoną zarówno poprzez wskaźniki ilościowe produktywności zatrudnienia, jak również identyfikowalne w opisie jakościowym. Przedsiębiorstwa z silnym właścicielem (w tym wypadku prywatnym) prawie dwukrotnie szybciej przeprowadzają wydzielenia działalności nie związanych z działalnością główną. Właściciel prywatny z większą determinacją prowadzi zmiany wewnętrzne, podczas gdy publiczny pozostaje zakładnikiem różnych grup interesu znajdujących się wewnątrz i poza przedsiębiorstwem. W rezultacie ten pierwszy umacnia kadrę kierowniczą, klarownie definiując cele i delegując odpowiedzialność za ich osiągnięcie. Ten drugi natomiast ją ubezwłasnowolnia, czemu sprzyja nadmiernie sformalizowany i powierzchowny nadzór właścicielski.

W rozprawie połączono podejście z różnych dziedzin nauk społecznych: ekonomii, socjologii i zarządzania, napotykając na niepełną kompatybilność modeli pojęciowych wykształconych przez poszczególne dyscypliny. Z tego powodu zaproponowano autorskie modele tłumaczące ewolucję przedsiębiorstwa: IPS (przedsiębiorstwo zintegrowane, procesowe i sieciowe) oraz MLP (przedsiębiorstwo monopolistyczne, zliberalizowane i przedsiębiorcze). Stanowią one

układ referencyjny pozwalający na ocenę relatywnego „opóźnienia” (o którym mówi druga hipoteza rozprawy) pomiędzy spółkami sprywatyzowanymi i państwowymi, sytuując ich ewolucję na osi czasu. Za cenę mniejszej szczegółowości modeli, uzyskano narzędzie do holistycznego opisu ścieżki ewolucji przedsiębiorstw. Rola modeli w rozprawie była instrumentalna: ich rozwinięcie może być przedmiotem pogłębionych prac. W przeciwnym razie kompleksowość i szczegółowość modelowania stałaby się celem samym w sobie i wymagałaby odrębnego opracowania.

W prezentowanej rozprawie zaprezentowano trudności, z jakimi przyszło się zmierzyć w zakresie modernizacji elektroenergetyki jednoznacznie krytycznie oceniając rolę pełnioną w tym procesie przez państwo, jednak nie określono własności prywatnej jako antidotum na wszelkie jego niedostatki. Jak bowiem zostało jeszcze pokazane przez Stiglitza (1998), brak externalities czy też pełna informacja są silnymi warunkami ograniczającymi i w efekcie typowo będziemy mieć raczej do czynienia ze zjawiskiem market failure niż z sytuacją rynku efektywnego w sensie Pareto. Niewątpliwie ta sytuacja odnosi się do energetyki, która jest bardzo specyficzną branżą, i w której ze względu na złożoność procesu regulacyjnego właścicielska rola państwa może pozostać zasadna. Tym bardziej, że na złożoność i ułomność rynku energii nakładają się również globalne trendy spadku identyfikacji pracowników z korporacjami, w których podejmują zatrudnienie. Zanikające poczucie wspólnoty w przedsiębiorstwach, będące przedmiotem analiz Senneta6, czy też zidentyfikowane np. przez Bakana (2006) słabości korporacji mogą również być brane pod uwagę w określeniu docelowej roli państwa i struktury właścicielskiej branży. Wymienione argumenty wspierają potrzebę zwiększenia jakości właścicielskiego oddziaływania państwa na branżę a niekoniecznie jego całkowite wyeliminowanie.

Podsumowując w pracy wykazano, że polska elektroenergetyka opóźniła swoją transformację, dzięki funkcjonowaniu w chronionym systemie, który wykształcił własne mechanizmy obronne, m.in. silne związki zawodowe, relacje ze światem polityki (rozdział 2.1.6), jak również dokonał przejęcia istniejących narzędzi koordynacji zatrudnienia (układy zbiorowe, pakiety socjalne opisane w rozdziale 3.1) i zmodyfikował narzędzia jego restrukturyzacji (rozdział 3.1) na potrzeby ochrony wewnętrznego status quo. W efekcie zatrudnienie w polskiej elektroenergetyce pozostało nieefektywne, co można wykazać porównując podstawowe wskaźniki działania w relacji do innych krajów jak również w odniesieniu do najbardziej efektywnych zakładów branży (co zostało zrobione w rozdziale 3.2) co doprowadziło do pogłębiającej się luki kompetencyjnej (rozdział 3.3) oraz pociągnęło za sobą niedowład wewnętrznych narzędzi modernizacji zatrudnienia (rozdział 3.4), co w efekcie uprawnia tezę, że modernizacja zatrudnienia przedsiębiorstw energetycznych jest opóźniona.

Porównanie dynamiki zmian w zatrudnieniu w sytuacji po prywatyzacji i przed nią pokazuje, że nowy właściciel precyzyjnie formułuje oczekiwania i doprowadza do przewartościowania wewnętrznego układu relacji na korzyść swojej kadry kierowniczej (rozdział 4.2.2) i kosztem innych interesariuszy przedsiębiorstwa (m.in. związków zawodowych, co zostało pokazane w rozdziale 4.2.1). która zostaje upełnomocniona do reprezentowania głosu klienta 6 s. 57

i racjonalności ekonomicznej właściciela. Modernizacja wewnętrznych systemów ulega przyśpieszeniu, zwłaszcza w aspekcie związanym z zaangażowaniem zespołu na rzecz sukcesu firmy (rozdział 4.3.5) jak również kontroli i jakości obiegi informacji (rozdział 4.3.3) i podejmowania decyzji (rozdział 4.3.2). W badanym okresie polski właściciel publiczny pozostał tymczasem zakładnikiem zbyt sformalizowanego i za mało merytorycznego nadzoru, który dodatkowo spotęgował zapóźnienie modernizacyjne branży. Wykorzystując jako ramy odniesienia model MLP w rozdziale 4.3.6 pokazano, że przedsiębiorstwa publiczne we wszystkich wymiarach wewnętrznego systemu ustępowały swoim sprywatyzowanym odpowiednikom.

Wnioski predyktywne wypływające z przedstawionych w pierwszym rozdziale teorii przedsiębiorstwa (rozdział 1.1) zostały zweryfikowane na podstawie przeprowadzonej analizy zatrudnienia. Zinwentaryzowano elementy potwierdzające, że przedsiębiorstwo ewoluowało w sposób, na który ważny wpływ miały wewnętrzne nawyki organizacyjne. W tym kontekście podejście ewolucyjne, oparte o koncepcję „zależności od ścieżki” uzyskuje potwierdzenie jako wiarygodna teoria przedsiębiorstwa. Jednakże ponieważ wobec każdej z teorii znalazły się elementy potwierdzające jej skuteczność w wytłumaczeniu sytuacji zatrudnienia przedsiębiorstwa (co było przedmiotem cząstkowych podsumować w rozdziałach 2.2.2, 3.5 oraz 4.4, a następnie zostało zagregowane w tabeli 5.1), oznacza to, iż nie ma adekwatnej, kompletnej i zunifikowanej teorii przedsiębiorstwa.

V. DALSZE PERSPEKTYWY BADAWCZE

Niewątpliwie w rozprawie nie wyczerpano całego bogactwa i wszystkich perspektyw wynikających z dziedzin badawczych takich jak nauki o zarządzaniu, teoria ekonomiczna, socjologia, psychoekonomia, itp., na skrzyżowaniu których się ona sytuuje. Ze względu na interdyscyplinarność nie było możliwe uwzględnienie wielu koncepcji i wątków teoretycznych, które w przyszłości mogą być wykorzystane, aby wzbogacić lub uzupełnić przedstawione w pracy sześć perspektyw natury przedsiębiorstwa. Z dziedziny nauk o zarządzaniu, ważne kontrybucje pozwalające opisać naturę przedsiębiorstwa można uzupełnić o prace Ansoff’a i Porter’a, jak również Takeuchi, Peroux i Nogi. Relacje pomiędzy dynamiką zbiorową i strukturą organizacyjną przedsiębiorstwa mogą być wzmocnione o podstawy teoretyczne płynące z prac Kahnemana i Tversky’ego (1979), Arrowa (1950) jak również o teorię entropii i drugą zasadę termodynamiki czy też teorie innowacyjne (np. Schmookler, 1966). Swoimi wynikami praca nawiązuje – lecz jej nie rozwija – do analizy socjologicznej organizacji Croziera i Friedberga (1977) przedstawiającej przedsiębiorstwo jako wypadkową interesów tworzących je pracowników.

Przyjęta metoda badań ankietowych i case study pozwoliła na stosunkowo dogłębne zbadanie sytuacji pojedynczych przedsiębiorstw, a dzięki doborowi próbki również na zaryzykowanie szerszych konkluzji dotyczących całej branży. Rozwinięciem przedstawionej rozprawy mogą być ilościowe analizy porównawcze pomiędzy różnymi krajami i przedsiębiorstwami pod kątem efektywności funkcjonowania branży elektroenergetycznej, w tym jej zatrudnienia.

W rozprawie ograniczono się do opisania nieefektywności systemów płacowych wybranych przedsiębiorstw charakterystycznych dla branży elektroenergetycznej nie podejmując wprost dyskusji dotyczącej współzależności pomiędzy zatrudnieniem i płacami. Tymczasem, jak wskazał jeszcze Hicks (1932), te zagadnienia są ze sobą silnie związane. Niedoskonałości rynku pracy, koszty mobilności, związki zawodowe i instytucje mające wpływ na rynek pracy kształtują płace, które z kolei przyczyniają się do tworzenia i destrukcji zatrudnienia. Współcześnie te zagadnienia podjęli m.in. Mortensen, Pissarides i Diamond i w świetle ich kontrybucji szereg wątków badawczych może być rozwiniętych. Dotyczy to zidentyfikowanej w pracy sztywności płac i jej związku z zatrudnieniem, ilościowych konsekwencji ochrony zatrudnienia7 jak również wpływu zamrożenia zmian w zatrudnieniu w firmach energetycznych na całkowitą produktywność gospodarki8. Jak bowiem pokazała praca Bagger, Christensen, Mortensen (2005) na przykładzie Danii, przesunięcie pracowników z mniej do bardziej produktywnych firm może być znaczącym źródłem całkowitego wzrostu produktywności, co potwierdza intuicję wyrażoną w pracy, iż nieefektywność branży elektroenergetycznej pociąga za sobą negatywne konsekwencje dla całej gospodarki.

Z wyników badań wyłania się kluczowa rola, jaką pełni państwo w odniesieniu do badanej branży. W Polsce stało się ono zakładnikiem podwójnej roli, jaką pełni: właścicielskiej i regulacyjnej. Jednak w pracy nie sformułowano jednoznacznej wskazówki odnośnie docelowej roli państwa, gdyż wymagałoby to przeprowadzenia analizy porównawczej z innymi krajami, w których państwo pełni również taką podwójną rolę, a mimo to funkcjonuje sprawniej9. Powstrzymano się od wskazania docelowej roli państwa, konstatując iż konieczne jest podniesienie jakości jego oddziaływania na branżę, np. w sferze organizacyjnej (nachodzące się kompetencje dotyczących branży pomiędzy zbyt wiele ministerstw) czy też regulacyjnej (wskazanie rozwiązań długoterminowych, adekwatnych do cyklu inwestycyjnego branży), co zostało podkreślone w podsumowaniu10. Podjęcie wątku badawczego rozbudowującego analizę o pożądaną rolę państwa wobec branży znacząco rozszerzyłoby zakres i przyjęte metody badania. Praca może stanowić przyczynek do dalszych analiz w odniesieniu do warunków sukcesu dla modernizacji sektora i konkretnych rozwiązań prawno-organizacyjnych gwarantujących podniesienie jakości nadzoru właścicielskiego państwa. Takie badania mogą być prowadzone przy wykorzystaniu teorii agencji i ekonomii instytucjonalnej. Również system regulacyjny charakteryzujący się zbyt słabymi bodźcami na rzecz podnoszenia efektywności przedsiębiorstw energetycznych stanowi niewyczerpany obszar przyszłych badań.

Z perspektywy metodologicznej w rozprawie wypracowano modele ewolucji przedsiębiorstwa: IPS oraz MLP, które mogą być przedmiotem dalszych pogłębień i weryfikacji. Mogą one być uzupełnienie o aspekty takie jak efektywność techniczna,

7 Np. Pissarides (2010) 8 Np. Lentz, Mortensen (2005) 9 Np. państwo francuskie jest dominującym właścicielem firmy EDF, która uczestnicy z powodzeniem w procesach prywatyzacyjnych w Polsce. Podobna sytuacja dotyczy Szwecji i firmy Vattenfall. W Niemczech rozpowszechniona jest współwłasność przedsiębiorstw energetycznych przez samorządy i regiony (np. RWE). 10 s. 273-4

finansowa, rynkowa, jak również o wskaźniki ilościowe. W obrębie jednego przedsiębiorstwa mogą występować obszary, które będą funkcjonowały według różnych logik, co pociąga za sobą konieczność głębszego dodefiniowania związków pomiędzy fazami modeli IPS i MLP, jak również samo ich nazewnictwo może również być przedmiotem dyskusji. Dalsze prace nad modelami pozwalałby uzyskać narzędzie pozwalające za pomocą zestawu prostych kryteriów ocenić dojrzałość przedsiębiorstwa w odniesienie do najbardziej efektywnych praktyk jak również oszacować stan „dopasowania” przedsiębiorstwa do konkurencji.

W modelach podjęto trudne zadanie określenia modelu przedsiębiorstwa XXI wieku, które wykracza poza schemat przedsiębiorstwa fordowskiego (model I) i jego odmiany w postaci przedsiębiorstwa procesowego (model P). Nawiązano do takich zjawisk jak: masowa indywidualizacja i wykładnicze poszerzanie ilości oferowanych produktów, zacieranie się granic przedsiębiorstwa poprzez coraz szersze włączenie klienta w proces wytwórczy11, rekonstrukcję czynników kształtujących przewagę strategiczną12, indywidualizację pracy opisywaną m.in. przez Tofflera13 i wiele innych. Te trendy są szeroko opisywane również przez innych autorów, takich jak Riffkin, którzy przewidują zamieranie zatrudnienia w przemyśle poprzez szersze wykorzystanie technologii informacyjnych (Riffkin, 1995) oraz trzecią rewolucję przemysłową opartą o odnawialne źródła energii. W polskiej literaturze podobną analizę podejmuje Komitet Prognoz PAN (2011). Wraz z pogłębianiem się współzależności w gospodarce światowej opisane zjawiska mogą pociągać za sobą również niespodziewane i gwałtowne w swoich konsekwencjach przełomy, co przewidział Taleb (2007, 2010) w odniesieniu do kryzysu finansowego 2008 roku. Prognozowanie przyszłych trendów rozwoju przedsiębiorstwa należy do jednego z najbardziej wymagających wątków zasygnalizowanych w rozprawie, a zatem perspektywy dalszych badań tej problematyki pozostają pasjonujące i bardzo szerokie.

BIBLIOGRAFIA

ARE, (2011), Aktualizacja prognozy zużycia energii elektrycznej do Polityki energetycznej do 2030 roku, Agencja Rynku Energii, Warszawa.

Akerlof G. A., (1970), “The Market for ‘Lemons’”: Quality Uncertainty and the Market Mechanism.”, Quarterly Journal of Economics, 84: 353–374.

Arrow, K.J., (1950), "A Difficulty in the Concept of Social Welfare", Journal of Political Economy, 58(4), August, s. 328–346.

Bagger J., Christensen B. J., Mortensen D.T., (2010), Wage and Productivity Dispersion: Labor Quality or Rent Sharing?, Working Paper, dalemortensensite.

Bakan J., (2006), Korporacja : patologiczna pogoń za zyskiem i władzą. Warszawa, Wydawnictwo Lepszy Świat.

11 Tzw. prosumpcja, opisana na s. 54 12 Co ilustruje różnica pomiędzy np. Encyklopedia Brittanica i Wiki opisana na s. 55-56 13 s. 57

Chandler A. D. Jr, (1992), Organizational Capabilities and The Economic History of the Industrial Enterprise, Journal of Economic Perspectives, t. 6, nr 3.

Coriat B., Weinstein O., (1995), Les nouvelles théories de l’entreprise, Librairie Générale Française, Paris.

Crozier M., Friedberg E., (1977), L'acteur et le système : Les contraintes de l'action collective, Editions du Seuil, Paris.

Gibbons, R. (2010), Inside Organizations: Pricing, Politics, and Path-Dependence, Annual Review of Economics 2(2010), s.337-365.

Hicks J. R., (1932), The Theory of Wages, London, Macmillan.

Kahneman D., Tversky A. (1979) "Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk", Econometrica, XLVII, s. 263-291.

Komisja Europejska (2009), Sprawozdanie z postępów w tworzeniu wewnętrznego rynku gazu i energii elektrycznej, KOM(2009) 115 wersja ostateczna, 11.03.2009.

Komitet Prognoz PAN, (2011), Raport "Polska 2050", Warszawa.

Kwiatkiewicz A. (2011), Kwalifikacje zawodowe dziś i jutro – adaptacyjność przedsiębiorstw i pracowników w sektorze hutnictwa stali. Synteza raportu, BPI Polska - SGH, Warszawa.

Lentz R., Mortensen D.T., (2005), “Productivity Growth And Worker Reallocation”, International Economic Review, August, Vol. 46, 3:731-749.

Nelson R.R., Winter S.G., (1982), An Evolutionary Theory of Economic Change, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge.

Pissarides Ch. A., (2010), “Why Do Firms Offer ‘Employment Protection’?”, Economica 77: 613–636.

Rifkin J., (1995), The End of Work: The Decline of the Global Labor Force and the Dawn of the Post-Market Era, Putnam Publishing Group.

Schmookler J. (1966), Invention and Economic Growth, Cambridge, CUP.

Stiglitz J. E., (1998). "The Private Uses of Public Interests: Incentives and Institutions," Journal of Economic Perspectives, 12(2), s. 3-22.

Taleb N. N., (2007), The Black Swan: The Impact of the Highly Improbable, New York, Random House.

Taleb N. N., (2010), Force et fragilité, réflexions philosophiques et empiriques, Paris, Les Belles Lettres.

Tirole J., (1993), Théorie de l’Organisation Industrielle, Economica, Paris.

Winter S. G., (2004) Lectures on routines and capabilities, MIT’s Sloan School, March.