231 Recenzje i artykuły recenzyjne

nie ich wiejskich gospodarstw rolnych" (s. 345). Te konkluzje stanowią ważny przyczynek do szerszej dyskusji, toczonej w polskiej historiografii na temat po-staw i zachowań społeczeństwa polskiego w okresie peerelowskim: czy więcej w nich było oporu czy przystosowania? Przykład studium T. Ruzikowskiego pokazuje, że to badania na szczeblu lokalnym mogą nas przybliżyć do pełniej-szej odpowiedzi na te pytania.

Recenzowana książka zawiera prace o różnej wartości naukowej, co zresztą wydaje się nieuchronne zważywszy na ich genezę. Ich podstawową zaletą jest wysiłek podjęty przez debiutujących autorów dla wypełnienia „białych plam" w historiografii. I choć efekt tych wysiłków nie zawsze jest w pełni satysfakcjo-nujący, to jednak trudno im zarzucić nierzetelność. Obraz problemów, jakimi się zajęli został przez nich być może nie zawsze dostatecznie szczegółowo zaryso-wany, ale szkice wydają się obiecujące i dobrze rokują na przyszłość.

Iwona Miernik

Od Berlina do Kynoskefalaj - pierwsza setka „Historycznych Bitew"

W maju 2002 r. w serii „Historyczne Bitwy" Domu Wydawniczego Bellona ukazała się praca Tomasza Kęćka Kynoskefalaj 197p.n.e. Stanowi ona setny tytuł serii, co oznacza dobrą okazję do podsumowań. Pozwalam sobie na podzielenie się refleksjami, dość ogólnymi, na temat tak szeroko zakrojonego przedsięwzię-cia jak „Historyczne Bitwy" ponieważ, jak sądzę, nie najgorzej znam tę serię. Prawie od początku jestem jej wiernym czytelnikiem, choć nie należę do wcale licznego grona tych, którzy czytają wszystkie tytuły. Od 2001 r. stałem się rów-nież autorem książek serii (Strzegom-Dobromierz 1745, a na październik 2003 r. jest planowana Praga 1757) oraz opublikowanych lub przyjętych do druku re-cenzji kilkunastu jej tytułów.

„Historyczne Bitwy" towarzyszą pasjonatom historii wojskowości w Polsce od 1980 r. Seria, mimo powszechnie znanych trudności na rynku księgarskim, zyskuje uznanie. Dowodem jest wysoki nakład, Nagroda Klio w 1996 r. dla naj-lepszej serii wydawniczej popularyzującej historię, a także wzięcie za granicą. Prawa do publikacji 47 monografii zakupili Amerykanie oraz rosyjska agencja wydawnicza. Wielką i niezaprzeczalną zasługą „Historycznych Bitew" jest to, że pasjonatom historii wojskowości w Polsce dała możność wszechstronnego zapoznawania się z dziejami wojen, w wielkiej mierze innych narodów, we wszystkich epokach, nie zapominając o dziejach rodzimych, które w ramach serii są silnie reprezentowane. Wiele wśród prac serii stanowi pierwsze polskie mo-nografie poświęcone danej wojnie czy bitwie.

232 Recenzje i artykuły recenzyjne

Można chyba stwierdzić, że „Historyczne Bitwy" zastąpiły chętnie czytane dawniejsze serie, takie jak „Żółty Tygrys" czy „Bitwy. Kampanie. Dowódcy". Zdecydowanie jednak nad nimi górują, przez połączenie godnego uwagi pozio-mu naukowego z popularyzacją, gdy w przypadku tamtych serii była w zasadzie tylko popularyzacja. Przewaga „Historycznych Bitew" wyraża się też w tematy-ce, która obejmuje całą historię wojskowości, gdy „Żółty Tygrys" odnosił się tylko do II wojny światowej, a „Bitwy. Kampanie. Dowódcy" wyłącznie do wojskowości polskiej.

Wypada zatem wymienić tytuły serii. Są to następujące prace (w nawiasie podane są lata wydań danej pracy):

1. Z. Stąpor, Berlin 1945 (1980) 2. L. Podhorodecki, Wiedeń 1683 (1980, 1983, 2001) 3. W. Majewski, Grochów 1831 (1982) 4. K. Kaczmarek, Budziszyn 1945 (1982) 5. W.A. Serczyk, Połtawa 1709 (1982) 6. A. Wolny, Okinawa 1945 (1983) 7. A. Karpiński, Kursk 1943 (1983) 8. K. Sobczak, Lenino 1943 (1983) 9. T. Malarski, Waterloo 1815 (1984, 1996)

10. T. Jurga, Bzura 1939 (1984, 2001) 11. I. Rusinowa, Saratoga-Yorktown 1777-1781 (1984) 12. J. Sikorski, Kanny 216p.n.e. (1984) 13. R. Tomicki, Tenochtitlan 1521 (1984) 14. K. Kaczmarek, Stalingrad 1942-1943 (1985) 15. R. Dzieszyński, Leningrad 1941-1944 (1986) 16. E. Potkowski, Crecy-Orlean 1346-1429 (1986) 17. L. Podhorodecki, Kulikowe Pole 1380 (1986) 18. B. Brodecki, Szypka i Plewna 1877 (1986) 19. A. Murawski, Akcjum 31 p.n.e. (1986) 20. L. Wyszczelski, Madryt 1936-1937 (1986) 21. W. Biegański, Bolonia 1945 (1986) 22. J.W. Dyskant, Zatoka Świeża 1463 (1987) 23. H. Wisner, Kircholm 1605 (1987) 24. W. Wróblewski, Moskwa 1941 (1987) 25. T. Konecki, Sewastopol 1941-1942, 1944 (1987) 26. A. Toczewski, Kostrzyn 1945 (1988) 27. L. Podhorodecki, Chocim 1621 (1988) 28. E. Dąbrowa, Gaugamela 331 p.n.e. (1988) 29. J. Odziemkowski, Narwik 1940 (1988) 30. R. Bielecki, Somosierra 1808 (1989) 31. B. Brodecki, Dien Bien Phu 1954 (1989, 1998)

233 Recenzje i artykuły recenzyjne

32. J. W. Dyskant, Cuszima 1905 (1989) 33. J. Nadzieja, Lipsk 1813 (1990, 1998) 34. R. Bielecki, Berezyna 1812 (1990) 35. M. Nagielski, Warszawa 1656 (1990) 36. S. Leśniewski, Marengo 1800 (1990) 37. J. Wojtasik, Podhajce 1698 (1990) 38. B. Borucki, Valmy 1792 (1990) 39. E. Potkowski, Warna 1444 (1990) 40. W. Mikuła, Maciejowice 1794(1991) 41. W. Król, Wielka Brytania 1940 (1990, 1996, 1999) 42. G. Swoboda, Gettysburg 1863 (1990, 1999) 43. R. Bielecki, Bastylia 1789 (1991) 44. R. Bielecki, Normandia 1944 (1991) 45. L. Wyszczelski, Niemen 1920 (1991) 46. M. Klimecki, Gorlice 1915 (1991) 47. M. Borkowski, Midway 1942 (1992) 48. P. Olender, Lissa 1866 (1993) 49. L. Podhorodecki, Lepanto 1571 (1993) 50. A. Nadolski, Grunwald 1410 (1993, 1996) 51. R. Bielecki, Austerlitz 1805 (1993) 52. Z. Kwiecień, Tobruk 1941-1942 (1993) 53. S. Leśniewski, Wagram 1809 (1993) 54. Z. Flisowski, Bitwa Jutlandzka 1916 (1994) 55. R. Romański, Beresteczko 1651 (1994) 56. J. Nadzieja, Zamość 1813 (1994) 57. W. Wagner, Kliszów 1702 (1994) 58. Z. Flisowski, Leyte 1944 (1994) 59. M. Plewczyński, Obertyn 1531 (1994) 60. R. Kulesza, Maraton 490p.n.e. (1995) 61. W. J. Długołęcki, Batoh 1652 (1995) 62. T. M. Gelewski, Jalu 1894 (1995) 63. J. Naziębło, Sycylia 1943 (1995) 64. L. Wyszczelski, Warszawa 1920 (1995, 1997) 65. S. Leśniewski, Jerozolima 1099 (1995) 66. M. Winid, Santiago 1898 (1995) 67. R. Romański, Cudnów 1660 (1996) 68. J. Maroń, Legnica 1241 (1996) 69. J. W. Dyskant, Port Artur 1905 (1996) 70. J. Wojtczak, Alamo-San Jacinto 1836 (1996) 71. S. Czmur, El Alamein 1942 (1997) 72. M.G. Przeździecki, Kunersdorf 1759 (1997)

234 Recenzje i artykuły recenzyjne

73. R. Romański, Raszyn 1809 (1997) 74. R. Kulesza, Ateny-Sparta 431-404 p.n.e. (1997) 75. G. Swoboda, Little Big Horn 1876 (1998) 76. M. Klimecki, Lwów 1918-1919 (1998) 77. J. Wojtczak, Meksyk 1837 (1998) 78. T. Strzeżek, Warszawa 1831 (1998) 79. J.W. Dyskant, Ko Chang 1941 (1999) 80. L. Wyszczelski, Kijów 1920 (1999) 81. T. Rogacki, Egipt 1798-1801 (1999) 82. K. Olejnik, Głogów 1109 (1999) 83. T. Strzeżek, łganie 1831 (1999) 84. P. Szabó, Łuk Donu 1942-1943 (2000) 85. J. Wojtczak, Naseby 1645 (2000) 86. P. Derdej, Zieleńce-Mir-Dubienka 1792 (2000) 87. P. Drożdż, Orsza 1514 (2000) 88. M. Klimecki, Czortków 1919 (2000) 89. J. Wojtczak, Quebec 1759 (2000) 90. R. Kłosowicz, Nowy Orlean 1815 (2000) 91. W. Włodarkiewicz, Przedmoście Rumuńskie 1939 (2001) 92. D. Kupisz, Smoleńsk 1632-1634 (2001) 93. S. Augusiewicz, Prostki 1656 (2001) 94. C. Grzelak, Szack-Wytyczno 1939 (2001) 95. R. Kisiel, Strzegom-Dobromierz 1745 (2001) 96. K. Kęciek, Benewent 275 p.n.e. (2001) 97. M. Sowa, Budapeszt 1944-1945 (2002) 98. C. Grzelak, Wilno-Grodno-Kodziowce 1939 (2002) 99. E. Kaczorowski, Oliwa 1627 (2002) 100. K. Kęciek, Kynoskefalaj 197p.n.e. (2002)

Wznawianych było osiem prac, w tym takie jak Wiedeń 1683, Warszawa 1920 i Wielka Brytania 1940 aż dwukrotnie. Warto też wspomnieć o tytułach, które w serii się nie ukazały, a były w niej anonsowane, zwłaszcza że miały dotyczyć bitew bardzo interesujących. Były to Sekigahara 1600, Jena 1806 czy Ostrołęka 1831.

Zestawienie tytułów pokazuje wyraźnie, że do czasu przełomu 1989 r. ist-niała potężna nadreprezentacja tytułów „słusznych", związanych z panującą ide-ologią. Dotyczą one Armii Czerwonej i Ludowego Wojska Polskiego w II woj-nie światowej oraz innych walk sił komunistycznych, a nadto sztandarowych bojów rosyjskich sprzed rewolucji październikowej (Cuszima jest tu „popraw-na", bo ściśle związana z rewolucją 1905 r.). Wyraźnie brakuje w tym zestawie rosyjskiej wojny domowej z lat 1918-1921.

235 Recenzje i artykuły recenzyjne

Autorzy pierwszej setki tytułów „Historycznych Bitew" stanowią liczną grupę 67 osób. Wśród nich jest jedna kobieta, Jadwiga Nadzieja, autorka prac Lipsk 1813 oraz Zamość 1813, a także jeden cudzoziemiec, Węgier Peter Szabó, autor pracy Łuk Donu 1942-1943.

Większość z autorów serii napisały dla „Historycznych Bitew" jedną pra-cę, ale jest też spora grupa z większą liczbą prac. W ramach pierwszej setki rekordzistą jest Robert Bielecki, autor aż pięciu prac, zmarły niestety w 1998 r. Jest też grupa czterech autorów z czterema pracami (Józef Wiesław Dyskant, Lech Podhorodecki, Lech Wyszczelski i Jarosław Wojtczak), trzech autorów z trzema pracami (Bogusław Brodecki, Michał Klimecki, Sławomir Leśniewski i Romuald Romański) i dziesięcioro z dwiema pracami (Jadwiga Nadzieja, Bo-gusław Brodecki, Zbigniew Flisowski, Czesław Grzelak, Kazimierz Kaczmarek, Tomasz Kęciek, Ryszard Kulesza, Edward Potkowski, Tomasz Strzeżek, Grze-gorz Swoboda).

Czytelnicy serii wiedzą, że choć tytuły przeważnie odnoszą się bezpośred-nio do bitew, to tekst zawiera nie tylko opis tytułowej batalii, ale też całą nie-zwykle istotną otoczkę związaną z zarysem tła politycznego, zagadnieniami tak-tyki i strategii w danej epoce, systemów wojskowych państw walczących, prze-biegu wojen związanych z bitwą, w tym częstokroć przedstawienia wielu innych bitew niż tytułowa (lub tytułowe). Opis bitwy tytułowej przeważnie wypełnia tylko mniejszą część pracy, z czego recenzenci nieraz czynią zarzuty, ale chyba niesłuszne. Przecież przedstawienie uwarunkowań związanych z batalią jest nie-zbędne, aby ją naprawdę dobrze poznać. Wydaje się, że autorom przeważnie udaje się zachować w tej kwestii zasadę „złotego środka", choć bywają prace, nieczę-sto co prawda, w których opis tytułowej bitwy, zawarty jest dosłownie na kilku stronach. Praktykę taką wypada ocenić krytycznie, zwłaszcza jeśli dotyczy ona rzeczywiście dużych bitew.

Najstarszą bitwą przedstawioną w serii jest Maraton 490p.n.e., a najmłod-szą Dien Bien Phu 1954. Zatem pomiędzy 490 p.n.e. a 1954 r. mamy bardzo szeroki przedział czasowy w postaci 2444 lat. Najniezwyklejsząze stu bitew serii wydaje się Bastylia 1789, którą w istocie trudno nazwać bitwą, a najmniej znaną Ko Chang 1941, batalia morska między flotą francuską a syjamską. W zakresie poszczególnych epok tytuły rozłożyły się następująco:

- Starożytność - 7 tytułów; - Średniowiecze - 8 tytułów; - czasy nowożytne (historia powszechna do 1789 r., a Polski do 1795 r.) -

23 tytuły; - czasy rewolucji francuskiej i napoleońskie - 15 tytułów; - okres 1815-1914 - 12 tytułów; - I wojna światowa - 2 tytuły; - czasy międzywojenne 1918-1939 - 6 tytułów;

236 Recenzje i artykuły recenzyjne

- II wojna światowa - 26 tytułów; - czasy powojenne - 1 tytuł. Wśród tych stu bitew, 34 to bitwy armii polskiej lub armii unii polsko-li-

tewskiej, a do tego jeszcze 10 bitew, które rozegrały się przy znaczącym udziale oręża polskiego (np. Lipsk, Berezyna, bitwa o Anglię). Z bitew przedstawionych w serii 28 stoczonych zostało w granicach polskich czasu stoczenia batalii, a 20 w obecnych granicach Polski. Jak łatwo się domyśleć miejscem, które najczę-ściej występuje w tytułach jest oczywiście Warszawa. Stolica Polski jest uwi-doczniona w tytule trzech prac odnoszących się do lat 1656, 1831 i 1920.

Prace publikowane w „Historycznych Bitwach" prezentują różnorodność nie tylko w zakresie tematyki, ale również jeśli idzie o ich znaczenie naukowe. W większości są to prace związane z popularyzacją, bo też seria ma charakter popularnonaukowy. Można stwierdzić, że przeważnie jest to popularyzacja na dobrym czy bardzo dobrym poziomie, a prace merytorycznie słabe nie trafiają się często, choć występują, budząc słuszną krytykę. Nadzwyczaj rzadko, przy-najmniej w moim przypadku, pojawia się refleksja, że praca nie powinna się uka-zać, bo nawet jeśli nie jest ona merytorycznie zbyt mocna, to często stanowi pierwszą w języku polskim monografię danego zagadnienia. Co niezwykle waż-ne, w serii nie brak książek, które wnoszą do historiografii, w szerszym lub węższym zakresie, nowe i wartościowe interpretacje oraz osiągnięcia badawcze. Są to głównie prace odnoszące się do bitew polskich, ale nie tylko. Pojawiają się też prace przygotowane na kanwie doktoratu, niekiedy nawet jeszcze przed jego obroną czy publikacją w wersji stricte naukowej.

„Historyczne Bitwy" otwierały przed polskimi pasjonatami historii wojsko-wości wiele nowych i nieznanych lub mało znanych dotąd światów, ale ciągle nie podjęły wielu ważnych zagadnień. Przede wszystkim zieje potężna luka mię-dzy bitwą pod Akcjum w 31 r. p.n.e. a zdobyciem Jerozolimy w 1099 r. Jest to 1130 lat okresu, w którym znalazła się wojskowość cesarstwa rzymskiego, cy-wilizacji bizantyjskiej i największe osiągnięcia wojskowości arabskiej. Prócz wojen Rzeczypospolitej szlacheckiej, mocno w serii reprezentowanych i tytułu poświęconego wojnie domowej w Anglii (Naseby 1645), nietknięty jest w isto-cie XVII w., zwany wiekiem wojen. Szerzej rzecz ujmując, te wojny ery nowo-żytnej (do wybuchu rewolucji francuskiej), które miały decydujące znaczenie dla rozwoju zachodniego, wiodącego przecież, nurtu sztuki wojennej, zostały w se-rii zaprezentowane w nikłym stopniu. Były to takie konflikty, jak wojny włoskie (1494-1559), wojna trzydziestoletnia (1618-1648), wojny Ludwika XIV (1666--1714), wreszcie ciąg wojen z lat 1733-1763. W „Historycznych Bitwach" zna-lazły one odzwierciedlenie zaledwie w dwóch tytułach - Kunersdorf1759 i Strze-gom-Dobromierz 1745. Nie pojawiły się żadne tytuły ze starożytności spoza antyku, I wojnę światową reprezentują tylko dwie prace (Gorlice 1915 i Bitwa Jutlandzka 1916), europejskie podboje kolonialne jedna (Tenochtitlan 1521),

237 Recenzje i artykuły recenzyjne

podobnie jak okres po II wojnie światowej (Dien Bien Phu 1954). Żadnej repre-zentacji w serii nie znalazła wojskowość Czarnej Afryki i działania wojenne w Ameryce Południowej. Dotkliwie doskwierała nieobecność tytułów poświęco-nych bitwom flot żaglowych, choć ostatnio rysuje się tendencja do wypełniania tej luki; dowodem Oliwa 1627jako 99 tytuł serii i Trafalgar 1805, który rozpoczy-na drugą setkę. Za ważny brak uznać wypada słabą obecność tytułów poświęco-nych zwycięstwom niemieckim w czasie II wojny światowej (w zasadzie tylko specyficzny przypadek bitwy nad Bzurą). Bardzo interesującą propozycją byłoby, możliwe obecnie, obiektywne przedstawienie walk wojny domowej w Rosji 1918--1921, której w latach osiemdziesiątych w serii nie uwzględniono. Przed „Histo-rycznymi Bitwami" stoją zatem wyzwania na co najmniej kolejną setkę tytułów.

Podsumowując, wypada stwierdzić, że na polskim rynku księgarskim seria stanowi wyjątkowe zjawisko, a to dzięki zakresowi podejmowanej problematyki historyczno-wojskowej, który mimo powyższych zastrzeżeń wypada uznać za szeroki, a także udanemu połączeniu walorów popularyzatorskich z godnym uwagi poziomem naukowym wielu prac. Pozostaje życzyć, aby „Historyczne Bitwy", które dotąd odgrywały ogromną rolę w zaspokajaniu zainteresowania historią wojskowości, a znaczącą również w postępie historiograficznym w tej dziedzinie, nadal dobrze spełniały te zadania.

Robert Kisiel

Tomasz Strzeżek, Warszawa 1831, Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 1998, str. 173.

Z działań wojennych związanych z Warszawą w serii „Historyczne Bitwy" Domu Wydawniczego Bellona zostały przedstawione już wydarzenia z lat 16561, 19202, a w recenzowanej pracy z 1831 r.; zdecydowanie nasuwają się jeszcze lata 1794,1939,1944, ale skoro w tej serii pojawiła się praca Bastylia 1789 można sobie wyobrazić również książki o wydarzeniach z lat 1830, 1918, 1926 i 1943.

Praca Tomasza Strzeżka to popularnonaukowa wersja jego rozprawy dok-torskiej3. Poświęcona jest obronie Warszawy przeciw szturmującym wojskom rosyjskim Iwana Paskiewicza w 1831 r. Oczywiście, istotne miejsce zajmuje w książce przedstawienie uwarunkowań politycznych i operacyjnych tego wy-darzenia, w tym zręcznej dyplomacji ze strony rosyjskiego wodza, której autor poświęcił sporo uwagi.

1 M. Nagielski, Warszawa 1656, Warszawa 1990. 2 L. Wyszczelski, Warszawa 1920, Warszawa 1995. 3 T. Strzeżek, Obrona Warszawy 6-7 września 1831 r., Olsztyn 1996.