Scenariusz lekcji

TEMAT: HUSARIA NA POLACH XVII-WIECZNYCH BITEW

Uwaga: na poprzednich zajęciach należy zadać klasie pracę domową. Wieczorem 12 września 1683 roku

odbywa się konferencja prasowa z trzema osobami – Janem III Sobieskim, Karą Mustafą oraz cesarzem

Leopoldem I Habsburgiem. Trzeba się na nią przygotować. Uczniowie, wcielając się w dziennikarzy,

muszą wymyślić jedno pytanie dla każdej z postaci i przeczytać krótki internetowy biogram na ich temat.

1. Cele lekcji

Podczas lekcji uczeń:

zapamiętuje daty roczne najsłynniejszych bitew husarii w dziejach Rzeczpospolitej XVII w.:

Kircholm (1605), Kłuszyn (1610), Chocim (1621), Beresteczko (1651), Chocim (1673),

Wiedeń (1683);

utrwala pojęcia: husaria, hetman, buława, szabla, pałasz, napierśnik, szyszak, karwasz,

oblężenie, odsiecz;

poznaje historię husarii i potrafi określić, do jakich zadań ją przeznaczano;

zabiera głos w dyskusji;

stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków wydarzeń historycznych oraz formułuje

wnioski.

W trakcie lekcji uczeń:

Kształtuje kompetencje interpersonalne związane z wyrażaniem i obroną własnych

poglądów;

rozwija zainteresowania;

uczy się osadzać wydarzenia historyczne w miejscu i w czasie;

poznaje podstawowe pojęcia dotyczące XVII-wiecznej sztuki wojennej i ekwipunku

żołnierskiego;

przygotowuje się do wystąpień publicznych.

Metody i formy pracy:

dyskusja, rozmowa moderowana;

scenki – nauka przez zabawę;

praca ze źródłami ikonograficznymi;

rozmowa nauczająca.

Czas: godzina lekcyjna.

2. Przebieg lekcji:

Wprowadzenie

1. Nauczyciel wita uczniów. Zajęcia rozpoczynają się od wspólnego obejrzenia fragmentu

filmu Ogniem i Mieczem w reżyserii Jerzego Hoffmana, ukazującego szarżę polskiej husarii

na wojska kozackie – <https://www.youtube.com/watch?v=UZKjxrP947M>.

2. Po obejrzeniu nagrania nauczyciel zadaje uczniom kilka pytań wprowadzających, np.:

Czy kiedykolwiek słyszeliście o husarii?

Jak ona wyglądała? Co nosili husarze zaprezentowani na filmie?

Z czym Wam się kojarzy husaria?

Nauczyciel informuje uczniów o tym, że husaria to była najsłynniejsza konnica polska,

która w czasach swojej świetności nie miała sobie równej na polu walki. Posiadała wspaniałe

zbroje, a służyć w niej mogli jedynie najzamożniejsi szlachcice. Często decydowała o losach

bitew i była w stanie pokonać o wiele liczniejszego wroga. Nauczyciel może zacytować

znamienitego dowódcę szwedzkiego Alfrida Wittenberga, który w 1655 roku tak przestrzegał

króla szwedzkiego Karola Gustawa przed husarią:

Wytrzymujcie Polaków natarcia w jak najgęstszym szyku, albowiem luźni

niezwłocznie ich natarcia nie wytrzymacie. Niechaj zaś żaden z was w ucieczce ratunku

nie szuka, albowiem nic nie jest w stanie ujść przed nadzwyczajną koni polskich

rączością i wytrzymałością.

3. Nauczyciel nawiązuje do zadanej pracy domowej. Informuje uczniów, że będzie ona

sprawdzona pod koniec lekcji.

Rozwinięcie

1. Nauczyciel rozdaje uczniom materiały do zajęć (załącznik 1), prosząc o zapoznanie się

z nimi.

2. Prowadzący lekcję prosi, by uczniowie zwrócili uwagę na informacje o bitwach,

dowódcach, którzy brali w nich udział, a także na wygląd, uzbrojenie oraz wyposażenie

husarza. Po 5 minutach, które uczniowie mają na przyswojenie materiału, przystępuje do

omawiania źródeł.

3. Na początek prosi, by uczniowie powiedzieli, co takiego nosili husarze i jak się te

rzeczy nazywały? W zależności od wiedzy uczniów, nauczyciel dopowiada, że wyposażenie

husarza składało się z: pancerza złożonego z napierśnika, szyszaka, obojczyków i karawaszy.

Można poprosić uczniów, aby wskazali, gdzie się te rzeczy znajdowały. Do szarży husarz

używał 5–6 metrowej kopii, po której skruszeniu walczył szablą lub pałaszem. Miał również

pod ręką dwa pistolety. Znakiem rozpoznawczym husarii były skrzydła.

4. Nauczyciel zadaje uczniom pytania dotyczące husarskich skrzydeł. Na przykład: Jak

myślicie, co takiego noszą ci husarze na plecach? Do czego to służyło?

5. Wyjaśnia, że w skrzydłach wykorzystywano pióra orle, sokole, jastrzębie, czasem

krucze, a nawet gęsie. Ich rodzaj wynikał z dostępności i ceny. Pióra służyły do straszenia

koni nieprzyjaciela.

6. Nauczyciel informuje, że husaria była elitą wojsk Rzeczypospolitej. Dlatego też

wyposażenie pocztu husarskiego było bardzo drogie. Nauczyciel zadaje pytanie dotyczące

majętności husarzy, np.: Jak sądzicie, kto płacił za tak wyjątkowe zbroje i oręż, jaki miała

husaria?

7. Po usłyszeniu odpowiedzi nauczyciel mówi, że husarz sam siebie ekwipował, a cena za

konia (najczęściej kilka sztuk), zbroję oraz broń, była astronomiczna. Husarz musiał też

opłacać swoich czeladników, którzy mu stale towarzyszyli. Wystawienie pocztu husarskiego

równało się cenie jednej lub kilku wsi.

8. Nauczyciel, prosi o spojrzenie na źródła ikonograficzne i zadaje pytanie dotyczące

sposobu walki husarii, np.: Jak sądzicie, w jaki sposób husaria przełamywała szyki wroga?

W zależności od odpowiedzi prowadzący lekcję dopowiada, że skuteczność husarii była

efektem bardzo dobrego wyposażenia, wyszkolenia, taktyki i dobrego dowodzenia. W XVII

wieku wyszkolenie jednego konia husarskiego trwało około roku. Ponadto husarze

udoskonalili średniowieczną metodę walki kopią, którą wtedy zachodnioeuropejskie

rycerstwo odrzuciło. Kopia miała do 6 metrów i w XVII wieku wyróżniała husarza spośród

innych kawalerzystów. Po uderzeniu kopią w pierwsze szeregi wroga husarz wykorzystywał

resztę swojego ekwipunku, czyli szablę i pistolety. Następnie wycofywał się, a na wroga

nacierała kolejna szarża husarii, nie dając mu wytchnienia. Husarze wykorzystywali ponadto

technikę jazdy „w kolano”, to znaczy pędzili na wroga w rozluźnionym szyku, który tuż przed

pozycjami wroga zagęszczał się. Pozwalało to uniknąć ofiar podczas ostrzału nieprzyjaciela

a jednocześnie z całą siłą uderzyć na przeciwnika. Konie husarskie musiały być bardzo

wytrzymałe i doskonale wyćwiczone, aby mogły manewrować w środku bitwy.

9. Nauczyciel opowiada o historii husarii. O tym, że sejm uchwalił jej powstanie w 1503

roku i o najważniejszych bitwach z jej udziałem w XVII wieku. Opowiadając o tym, może

dopytywać uczniów, którzy odpowiednie informacje znajdą przy źródłach ikonograficznych.

Zakończenie:

1. Nauczyciel przechodzi do sprawdzenia pracy domowej. Wybiera trzech najbardziej

aktywnych podczas lekcji uczniów i prosi, aby wybrali swoich doradców. Informuje ich, że

na tyle dobrze opanowali wiedzę o husarii i XVII-wiecznych bitwach, że odegrają role

odpowiednio: Jana III Sobieskiego, Kary Mustafy i Leopolda I Habsburga.

2. Wybrani uczniowie mogą między sobą losować (najlepiej grając w popularną wśród

sarmatów grę – kości, ale może być też popularny „kamień, papier, nożyczki”) postacie,

w które się wcielą . Po losowaniu siadają na krzesłach, a doradcy stają za nimi.

3. Reszta klasy zadaje pytania trzem wybranym uczniom. Doradcy i nauczyciele pomagają

im odpowiadać na pytania.

4. Po zakończeniu zabawy nauczyciel podsumowuje lekcję.

Autor: Mateusz TARASIUK /m.tarasiuk@mil.ron.pl/

Załącznik 1.

Wojciech Kossak, Bitwa pod Kircholmem (1605)

W tle hetman Jan Karol Chodkiewicz

Trzy tysiące żołnierzy polskich, w tym około

dwóch tysięcy husarii doszczętnie pobiło 12 tysięcy

doskonale wyszkolonych Szwedów. O losie bitwy

przesądził atak polskiej konnicy.

Polacy, posiadając mniejszą liczbę żołnierzy,

zapędzili Szwedów w pułapkę. Upozorowali

ucieczkę, a gdy Szwedzi opuścili wzgórza, na

których rozbili obóz i znaleźli się na otwartej

przestrzeni, polska husaria przystąpiła do ataku.

Gratulacje po bitwie składali królowi papież Paweł

V, cesarz Rudolf II, król Anglii Jakub I, sułtan

Ahmed I i szach perski Abbas I.

Polacy prowadzili w XVII wieku szereg wojen ze

Szwedami. Ich dowódcy zawsze z najwyższym

szacunkiem odnosili się do polskiej husarii. Król

szwedzki Gustaw Adolf miał powiedzieć:

Gdybym miał taką jazdę, z moją piechotą

obozowałbym tego roku w Konstantynopolu.

Jak twierdził poeta Wespazjan Kochowski, inny

król szwedzki, Karol X Gustaw, który podczas

szarży husarii w trakcie bitwy warszawskiej

(29 lipca 1656 r.) tylko cudem uniknął śmierci

z rąk litewskiego husarza, stwierdził:

Gdybym miał przynajmniej dziesięć tysięcy

takich żołnierzy, to nie tylko Turcję, ale cały

świat spodziewałbym się z łatwością podbić...

Szymon Boguszowicz, Bitwa pod Kłuszynem (1610)

Obraz został namalowany w 1620 roku na polecenie samego hetmana Żółkiewskiego, który zwyciężył w tej bitwie

Bitwa pod Kłuszynem to wspaniałe zwycięstwo

husarii. Armia Rzeczypospolitej, licząca około

6 tysięcy żołnierzy, w tym 5 tysięcy husarii,

rozgromiła wojsko Carstwa Rosyjskiego liczące

około 40 tysięcy żołnierzy.

Na obrazie Szymona Boguszowicza widać ata-

kującą z flanki polską husarię. Jak myślisz,

gdzie ona się znajduje? Jakie było jej zadanie

w bitwie?

Podczas bitwy pod Kłuszynem żołnierzy

polsko-litewskich było tak mało, że aby poko-

nać przeciwnika, chorągwie husarskie musiały

po ataku na powracać na pozycje, pobierać

nowe kopie i atakować raz jeszcze.

W dawnej Rzeczpospolitej można było powiedzieć, że się służy pod buławą

hetmana. Oznaczało to, że jest się jego podkomendnym.

Buława była symbolem władzy hetmańskiej, a sam hetman był

najważniejszym dowódcą armii. W Rzeczpospolitej hetmani byli niezwykle

wpływowi, ponieważ posiadali władzę nad wojskiem.

Stanisław Batowski-Kaczor, Natarcie husarii pod Chocimem w roku 1621

W bitwie dowodził znowu znamienity hetman, Jan Karol Chodkiewicz. Zmarł podczas bitwy pod Chocimem

W 1575 roku poseł wenecki Hieronim Lippomano pisał:

W czasie wojny używają [Polacy] wszystkich sposobów, aby się

zdawało, że ich jest więcej niżeli w istocie, a dla przestraszenia

nieprzyjaciela ubierają konie w pióra, przypinają sobie skrzydła

orle, a na barkach zawieszają skóry lamparcie i niedźwiedzie.

Podczas bitwy pod Chocimem w 1621 roku

starły się ze sobą wojska Rzeczypospolitej w sile

40–50 tysięcy żołnierzy z armią Imperium

Osmańskiego, posiadającą 100–120 tysięcy

wojska. Zdobycie twierdzy umożliwiłoby

wejście Turkom na teren Rzeczypospolitej.

Obroną dowodził znany z bitwy pod Kircholmem

hetman Jan Karol Chodkiewicz.

Obrona Chocimia trwała ponad miesiąc. Liczne

kontrataki husarii na wojska tureckie unie-

możliwiły im zdobycie twierdzy. Prowadził je

schorowany już wtedy hetman Chodkiewicz. Na

przykład 7 września kontratak polskiej husarii

liczącej około 700 jeźdźców spędził z pola bitwy

około 10 tysięcy żołnierzy nieprzyjaciela. Sam

młody sułtan Osman II widząc niemoc swojej

armii w walce z polskimi jeźdźcami, miał się

rozpłakać z żalu i bezsilności.

Ostatecznie podpisano rozejm. Turcy w wyniku

ponad miesięcznych zmagań stracili ponad

40 tysięcy żołnierzy, Polacy ponad 10 tysięcy.

Sebastian Cefali, jeden z włoskich sekretarzy polskiego króla Jana

Kazimierza, w 1665 roku zanotował:

Przedniejsza szlachta zaciąga się do tych chorągwi i zasłużeni

oficerowie, którzy dowodzili kozakami lub w innych doborowych

pułkach, nie mają sobie za ujmę służyć jako prości żołnierze w

usarzach. [...] usarze [...] zostają w takim poszanowaniu, że sami

hetmani, oddając im rozkazy nazywają ich panowie bracia.

Jean Thibaut, Bitwa pod Beresteczkiem (1651)

Jest to płaskorzeźba z nagrobka serca Jana Kazimierza Wazy z kościoła Saint-Germain-des-Prés w Paryżu. Król Jan Kazimierz dowodził w tej jednej

z największych bitew XVII wieku

Bitwa pod Beresteczkiem z 1651 roku to jedno z największych starć

lądowych w XVII wieku. Wojskami Rzeczpospolitej dowodził

osobiście król Jan Kazimierz Waza. Armia polsko-litewska w sile około

63 tysięcy żołnierzy stanęła naprzeciwko ponad 100 tysięcy żołnierzy

wojsk kozacko-tatarskich. Przez dwa pierwsze dni trwały walki

podjazdowe, rozstrzygnięcie przyniósł dopiero dzień trzeci. Wroga

zaatakowała szarża husarii, a następnie wojska Rzeczypospolitej

wspomagane artylerią. Klęska Kozaków była całkowita.

Franciszek Smuglewicz, Bitwa pod Chocimem (1673)

W bitwie pod Chocimem dowodził hetman Jan III Sobieski

Pamiętnikarz Jędrzej Kitowicz w XVIII wieku pisał:

Każdy towarzysz tych znaków [husarii i pancernych] tytułował się równym swemu

rotmistrzowi; stąd poszło nazwisko towarzysz, czyli kolega. Nie mówił, że służy pod królem

Jegomością albo pod panem hetmanem, lub pod panem wojewodą, lecz z królem Jegomością,

z panem hetmanem, z panem wojewodą. Towarzysz miał wyższą rangę niż którykolwiek oficer

autoramentu cudzoziemskiego, nawet sam generał. Towarzysz nie mógł pójść pod komendę

generała, a przeciwnie, generał z całym regimentem swoim mógł pójść pod komendę

towarzysza.

W 1673 roku ponownie pod twierdzą

Chocimską stanęły naprzeciwko siebie dwie

armie – Rzeczpospolitej i Turecka. Obie

liczyły po około 30 tysięcy żołnierzy.

Dowództwo powierzono uzdolnionemu

dowódcy, hetmanowi Janowi Sobieskiemu.

Uderzenie husarii 11 listopada 1673 roku

doprowadziło do całkowitej klęski żołnie-

rzy osmańskich, którzy w nieładzie zaczęli

uciekać. Straty tureckie wyniosły niemal

30 tysięcy żołnierzy.

Wspaniałe zwycięstwo sprawiło, że na

elekcji w 1674 roku szlachta wybrała

hetmana Jana III Sobieskiego na króla.

Jan Matejko, Jan Sobieski pod Wiedniem (1683)

Jedno z najwspanialszych w historii zwycięstw polskiego oręż

Bitwa pod Wiedniem w 1683 roku jest

uznawana za jedną z tych, która zmieniła

nie tylko losy Polski, ale i Europy.

Naprzeciwko siebie stanęły wojska tu-

reckie w sile ponad 100 tysięcy żołnierzy

oraz wojska sojusznicze, w tym wojska

Rzeczypospolitej, liczące łącznie około

60 tysięcy.

Wiedeń niemal upadł, gdy pod mury

miasta dotarł Sobieski z odsieczą.

Potajemnie przedostał się pod pole

bitwy, przygotowując się do natarcia od

strony, od której Turcy się tego nie

spodziewali. Zanim 12 września rozpo-

częto atak, przez ponad 11 godzin

bombardowano artyleryjskie pozycje

tureckie.

Następnie król Jan III Sobieski na czele

z polsko-litewską jazdą ruszył na wroga

i w 30 minut pokonał go, zmuszając do

bezładnej ucieczki.

Było to największe zwycięstwo pol-

skiego króla-dowódcy, które odbiło się

ogromnym echem w całej Europie.

Przed bitwą pod Wiedniem Jan III Sobieski otrzymał od

wielkiego wezyra Kara Mustafy kwartę maku z takim

komentarzem:

Nasze wojska są tak liczne, jak owe ziarenka maku.

Polski władca, nie chcąc pozostać dłużnym, przesłał

Turkowi kwartę pieprzu i taką informację:

W tej kwarcie jest mniej ziaren pieprzu niż maku,

ale spróbujcie je zgryźć!

Uczestniczące w bitwie wiedeńskiej wojska austriacko-

-niemieckie, w momencie gdy rozpoczął się atak

husarii dowodzony przez Jana III Sobieskiego,

mimowolnie wstrzymały natarcie, by móc podziwiać

niesamowity widok szarżującej husarii.