Landform Analysis, Vol. 16: 187–190 (2011)

Ochrona przyrody nieożywionej na terenie WielkopolskiegoParku Narodowego. Kopalne i współczesne terasy Warty

w zapisie strukturalnym i morfologicznym

Maria Górska-Zabielska, Barbara Antczak-GórkaInstytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznańe-mail: gorska@man.poznan.pl, antczak@amu.edu.pl

Trasa wycieczki prowadzi na południe od Poznania,częściowo po terasie Warty w granicach PradolinyWarszawsko-Berlińskiej, a częściowo po terenie mo-reny dennej pagórkowatej, znajdującej się w grani-cach Wielkopolskiego Parku Narodowego. Jest toobszar ukształtowany podczas zlodowacenia wisły,zarówno w czasie awansu lądolodu fazy leszczyńskiej(morena spiętrzona w Pożegowie, kem w Komorni-kach), jak i w czasie jego recesji z fazy leszczyńskiej, a

zwłaszcza fazy poznańskiej (Pradolina Warszaw-sko-Berlińska).

Stanowisko Jeziory: Lapidarium Petrograficz-ne Wielkopolskiego Parku Narodowego

: 52°16’07,068", : 16°47’49,438"Stanowisko Żabinko: koryta roztokowe pod

wydmą śródlądową: 52°11’17,09” N, : 16°52’51,30 W

187

Ryc. 1. Trasa wycieczki WWP na tle Mapy geomorfologicznej Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej pod red. B. Krygowskiego(http://geoinfo.amu.edu.pl/igig/files/Krygowski_mapa.pdf)

188

Maria Górska-Zabielska, Barbara Antczak-Górka

Ryc. 2. Trasa wycieczki WWP

Obszar, przez który prowadzi wycieczka WWPleży w obrębie centralnej części Niziny Wielkopol-skiej w strefie maksymalnego zasięgu zlodowaceniawisły (fazy leszczyńskiej) datowanego przez S. Ko-zarskiego (1995) na 20 000 lat BP.

Według podziału regionalnego B. Krygowskiego(1961) jest to obszar Obniżenia Środkowowielkopol-skiego w obrębie którego, wyróżnił między innymiWysoczyznę Poznańską. W obrębie tej wysoczyznycytowany autor wyróżnił obszary o rzeźbie pagórko-watej oraz równinnej. Prezentowany obszar to Rów-nina Poznańska oraz śremski odcinek PradolinyWarszawsko-Berlińskiej.

Region ten również w swojej regionalizacji Polskiwyznacza J. Kondracki (2000) i określa symbolem315.51. Region te ograniczony jest od zachoduBruzdą Zbaszyńską, a od wschodu Wysoczyzną Gnie-źnieńską. Średnia wysokość terenu to 75 do 100 mn.p.m., a kulminację stanowi Góra Moraska (153,75m n.p.m.) położona w północnej części Poznania.

W północnej części regionu znajduje się prawierównoleżnikowo ułożone morena czołowa fazy po-znańskiej zlodowacenia Wisły. Najwyższe wzgórzapoznańskiej moreny czołowej położone są w północ-nej części Poznania pomiedzy Moraskiem a Radoje-wem a ich wysokości względne wynoszą do 50 m wstosunku do poziomu wysoczyzny i do 100 m w sto-sunku do poziomu doliny Warty. Ich maksimum sta-nowi, jak wspomniano wyżej Góra Moraska, i jestona najwyższym wzniesieniem środkowej Wielko-polski. Gliny morenowe oraz rozdzielające je piasz-czysto-żwirowe osady akumulacji wodno-lodowco-wej osiągają tu średnią miąższość 50 do 80 m. Nazboczach wzgórz morenowych obserwuje się wy-chodnie podłoża trzeciorzędowego sięgające do wy-sokości względnej 50 m (Krygowski 1961).

Znaczący element w rzeźbie stanowi Wał Poże-gowski. Jest to obszar spiętrzonej moreny czołowej,którego kulminację stanowi Osowa Góra (132 mn.p.m.), a który dzieli się na serię wzgórz określanychjako: Morena Pożegowska, Morena Korosińska,Morena Piskorzewska i Morena Dymaczewska. Jestto według badań T. Krygowskiego (1965) wałczołowo morenowy powstały w czasie zlodowaceniaśrodkowopolskiego, który został przekształcony gla-citektonicznie podczas ostatniego glacjału. Wodsłonięciach w Dymaczewie czy Pożegowie możnaobserwować struktury zaburzonych iłów trzeciorzę-dowych (Krygowski 1961).

W wysoczyznę morenową wcięte są licznezagłębienia o zróżnicowanej genezie – doliny ryn-nowe, doliny rzeczne oraz zagłębienia bezodpływo-we. Rynny glacjalne występują głównie na wschódod doliny Warty i mają orientację północny zachód– południowy wschód. W najgłębszych partiach ry-nien powstały zbiorniki wodne, tak jak w rynnieGłównej, Cybiny, Potoku Junikowskiego oraz wnajdłuższej w Wielkopolsce, rynnie kórnicko-zanie-

myskiej wypełnionej przez 9 jezior. Największyakwen w rynnie kórnicko-zaniemyskiej to JezioroBnińskie o powierzchni 226 ha, długości 4,5 km igłębokości ok. 8,5 m.

W granicach miasta Poznania znajdują się trzy je-ziora rynnowe: Kierskie ( o pow. 285,6 ha), Strzeszyń-skie (pow. 34,9 ha) oraz Umultowskie (pow. 3 ha).

Wśród form pochodzenia polodowcowegoznaczące powierzchnie zajmują sandry. Są to po-wierzchnie prawie płaskie o nieznacznym nachyleniuw kierunku S i SW. Na Wysoczyźnie Poznańskiej naj-rozleglejsze z nich to sandry: naramowicki, Głównej,Cybiny, strzeszyński, ławicki, kiciński oraz junikow-ski. Do innych form o glacjalnej genezie na omawia-nym terenie należą ozy z najdłuższym, 37 kilometro-wym ozem bukowsko-mosińskim, kemy np. rozległykem w Komornikach oraz liczne zagłębienia wytopi-skowe (Kostrzewski 1978).

Jednym z najbardziej znaczących elementówmorfologicznych przedstawianych okolic jest Pozna-ński Przełom Warty. Jest to przełom przez glacitek-tonicznie spiętrzone moreny czołowe fazy pozna-ńskiej. W aspekcie czasowym A. Witt (1974) wiążejego powstanie z subfazą chodzieską ostatniego zlo-dowacenia. Przełom ten rozpoczyna się w rejoniemiasta Śrem, a kończy w okolicach Obornik i madługość około 100 km. Na odcinku tym T. Bartkow-ski (1957) wyróżnił system składający się z 7 teraszwiązanych z różnymi fazami rozwoju sieci hydrogra-ficznej tego obszaru. Cztery najwyższe poziomyzwiązane są z fazą sandrową spływu i określane sąjako przejściowe do sandrów. Terasa VI powstałazdaniem cytowanego autora, w okresie postoju lądo-lodu na linii moren północnopoznańskich (subfazachodzieska według S. Kozarskiego, 1981). Wykazujeona nieznaczny spadek ku północy, co należy wiązaćz początkiem odwodnienia pradolinnego i powsta-niem przełomu poznańskiego (Bartkowski 1957).Faza ta zakończyła się na poziomie terasy III. Kolej-na, ostatnia faza rozwoju doliny Warty to faza flu-wialna, której zapis stanowią terasy od III do I.

W dnie doliny Warty wyróżnia się trzy poziomyterasowe związane z końcem odwodnienia pradolin-nego i odwodnieniem fluwialnym. Są to:– terasa bifurkacyjna (III) – ostatni poziom, na któ-

rym funkcjonowały wody pradolinne, o wysokości66–65 m n.p.m.,

– terasa przejściowa (II) o wysokości 65–61 mn.p.m.,

– terasa zalewowa (I) o wysokości 60–58 m n.p.m.W przełomowym odcinku doliny terasy wyższe,

pochodzące z pierwszych faz odwodnienia występująw sposób nieciągły, natomiast terasa bifurkacyjnapojawia się jako ciągły poziom koło miejscowościMosina, w zachodniej części doliny. Osiąga ona wtym rejonie szerokość 8 km i zanika w kierunkupołudniowym. W morfologii czytelne są tu śladyodpływu w postaci paleokoryt i łach w rzece o cha-

189

Ochrona przyrody nieożywionej na terenie WPN. Kopalne i współczesne terasy Warty...

rakterze roztokowym. Na terasach niższych obser-wuje się ślady paleomeandrów o zmniejszających sięparametrach geometrycznych w kierunku współcze-snego koryta.

Literatura

Bartkowski T., 1957. Rozwój polodowcowej siecihydrograficznej w Wielkopolsce Środkowej.Zeszyty Naukowe UAM, Geografia 1: 3–79.

Kondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski.Wyd. Naukowe PWN.Kostrzewski A. (red.), 1998.Operat ochrony przyrody nieożywionej. Planochrony Wielkopolskiego Parku Narodowego.Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Poznań.

Kozarski S., 1981. Stratygrafia i chronologiavistulianu Niziny Wielkopolskiej. PAN, ser.Geografia, 6. Warszawa–Poznań.

Kozarski S., 1995. Deglacjacja północno-zachodniejPolski: warunki środowiska i transformacjageosystemu (~20 ka 10 ka BP). InstytutGeografii i Przestrzennego ZagospodarowaniaPAN. Dokumentacja Geograficzna 1.

Krygowski B., 1961. Geografia fizyczna NizinyWielkopolskiej. Cz. I. Geomorfologia. PTPN,Wydz. Mat.-Przyr., Kom. Fizjograf., Poznań.

Witt A., 1974. Rekonstrukcja kierunku odpływu wódw poziomie najwyższej terasy przełomowegoodcinka Warty pod Poznaniem. Bad. Fizjogr. Pol.Zach. 27, seria A: 153–167

190

Maria Górska-Zabielska, Barbara Antczak-Górka

Landform Analysis, Vol. 16: 191–193 (2011)

Ochrona przyrody nieożywionej na terenieWielkopolskiego Parku Narodowego

Maria Górska-ZabielskaInstytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznańe-mail: gorska@man.poznan.pl

Abstract: The collection of 20 erratics complements the exhibition of diverse forms of biotic and abiotic nature of the Wiel-kopolski National Park. Within the rocks there are examples of magmatic, sedimentary and metamorphic ones. The most in-teresting are indicator erratics, derived in known Scandinavian mother regions and transported onto Polish Lowland around18,8 ka BP. The petrographic garden plays didactic and geotourist role and stays for a favourite weekend direction.

Key words: erratics collection, geotourism, Wielkopolski National Park

Wstęp

Lapidarium Petrograficzne Wielkopolskiego ParkuNarodowego znajduje się na terenie niezwykle uroz-maiconym pod względem wykształcenia pionowegorzeźby (por. Mapa Geomorfologiczna Niziny Wiel-kopolsko-Kujawskiej pod red. B. Krygowskiego,http://geoinfo.amu.edu.pl/igig/files/Krygowski_mapa.pdf). Na niewielkim powierzchniowo obszarzerozsiane są liczne pagórki moreny dennej, powstałew czasie fazy leszczyńskiej zlodowacenia wisły. Znaj-dują się one na zapleczu spiętrzonej glacjotektonicz-nie tzw. Moreny Pożegowskiej (Krygowski 1965). Wobrębie WPN występują ozy (np. Szwedzkie Górykoło Osowej Góry), rozległy kem w Komornikach.Formy wypukłe przeplatają się z licznymi wklęsłymi,tj.: rynnowymi jeziorami o przebiegu osi dłuższej zpółnocnego zachodu na południowy wschód orazniewielkimi jeziorkami genezy studni glacjalnych(np. Kociołek). Wszystkie te geowalory krajobrazo-we objęto najwyższą formą ochrony, powołując z ini-cjatywy prof. Adama Wodziczki w 1957 r. Wielkopol-ski Park Narodowy.

O dużym potencjale geoturystycznym WPNświadczą też występujące in situ na jego terytoriumliczne głazy narzutowe (Kostrzewski 1998). Kiedytworzono w 2008 r. Lapidarium PetrograficzneWPN, zdecydowano, że głazy te pozostaną tam,gdzie zostały zdeponowane przez lądolód, a więc wswoim naturalnym środowisku. Tylko bowiem tamnajlepiej świadczą o swej przeszłości. Natomiast do

Lapidarium sprowadzono głazy z najbliższego jegootoczenia, spoza terenu WPN.

Dołożono starań, aby kolekcja głazów w nowopowstającym Lapidarium Petrograficznym możliwiejak najmniej różniła się od głazów z Parku. Stąd zde-cydowano się pozyskać głazy w okolicznych żwirow-niach, w których eksploatuje się lodowcowe osadyrównowiekowe z osadami powierzchniowymi WPN.Osady tego samego wieku odsłaniają się w żwirowniw Rybojedzku, oddalonej od Jezior o 12 km na za-chód, oraz w żwirowni w Dąbrowie, oddalonej odJezior o 16 km na północ. Głazy narzutowe zgroma-dzone w Ogródku Petrograficznym WPN w Jezio-rach pochodzą z tych żwirowni.

Lapidarium PetrograficzneWielkopolskiego Parku Narodowegow Jeziorach

Ogródek Petrograficzny Wielkopolskiego Parku Na-rodowego w Jeziorach obejmuje 20 typów głazów na-rzutowych (ryc. 1). Zostały one przywleczone przeznasuwający się z północy lądolód skandynawski pod-czas fazy leszczyńskiej zlodowacenia północnopol-skiego. Lądolód przemieszczał się po wychodniachskał magmowych, metamorficznych i osadowych,stąd przykłady tych skał znajdują się wśród narzut-niaków, jakie można oglądać na skwerze nieopodalbudynku Dyrekcji Wielkopolskiego Parku Narodo-wego.

191

Zebrane w Ogródku Petrograficznym w Jezio-rach głazy narzutowe reprezentują wszystkie typy pe-trograficzne skał. Są to więc skały magmowe (nr: 1,4–11, 13, 16–17), skały osadowe (nr: 12, 14, 18, 20) iskały metamorficzne (nr: 2–3, 15). Skały magmowei metamorficzne pochodzą z podłoża krystalicznejtarczy fennoskandzkiej. Wychodnie skał osadowychzlokalizowane są w obrębie przykrywającej tarczęfennoskandzką płyty zbudowanej z utworów osado-wych neoproterozoiku, dolnego paleozoiku, górnegomezozoiku i dolnego kenozoiku (ryc. 1; Górska-Za-bielska 2008a, b).

Cechy teksturalne trzynastu grup skał narzuto-wych pozwalają zaliczyć je do grupy absolutnycheratyków przewodnich. Są to głazy: nr 1 i 4 – granitSmåland z pd.-wsch. Szwecji, nr 5 – porfir Påskal-lavik ze Småland w pd.-wsch. Szwecji, nr 6 – diabazKinnekulle z wychodni na zach. wybrzeżu jezioraWener, nr 7 – granit Uppsala z Uppland wśrodk.-wsch. Szwecji, nr 8 – granit rapakivi z WyspAlandzkich, nr 9 – czerwony (4 szt.) i brunatny (1szt.) porfir bałtycki, nr 10 i 13 – porfir Dalarna (3 szt.)ze środkowej Szwecji, nr 11 – bazalt ze Skanii wpołudniowej Szwecji, nr 12 – piaskowiec Scolithus (3szt.) ze Skanii, nr 14 – piaskowce z wybrzeża cieśninyKalmar w pd.-wsch. Szwecji (piaskowiec Kalmar)oraz ze Skanii (piaskowiec Hardeberga), nr 16 – por-fir Emarp ze Småland w pd.-wsch. Szwecji.

W Ogródku Petrograficznym WPN umieszczonotakże głazy z uwagi na ciekawą rzeźbę powierzchni,

świadczącą o zdecydowanie młodszych procesachmorfogenetycznych, modyfikujących zewnętrznączęść skały.

Dwa głazy (nr 2 i 3) charakteryzują się wygładzo-ną podczas transportu glacjalnego powierzchnią,mają zatem wygłady lodowcowe.

Dwa inne głazy (nr 4 i 13) zyskały wygładzoną po-wierzchnię w efekcie korazji. Proces ten obejmujeszlifowanie, żłobienie, ścieranie i polerowanie po-wierzchni skalnej przez strumienie wiatrowo-piasz-czyste. W efekcie powstają liczne formy na po-wierzchni głazu narzutowego, np.: wygłady eoliczne,żłobki, nisze, jamy i bruzdy korazyjne, a same głazyprzyjmują miano graniaków wiatrowych. Wszystkiete elementy morfologiczne można dostrzec na wspo-mnianych głazach.

Powierzchnię głazu nr 17 charakteryzuje silnezwietrzenie: poszczególne kryształy są poluźnione iłatwo ulegają wykruszeniu, zwietrzałe lepiszczesłabo stabilizuje kryształy. Woda ma ułatwioną dro-gę penetracji do wewnątrz skały, co w przypadku za-mrozu skutecznie przyspiesza rozpad skały.

Podsumowanie

W celu zachowania i ochrony wielkich kamiennychświadków epoki glacjalnej oraz w celach dydaktycz-nych i popularnonaukowych zakłada się ogródki pe-trograficzne. Idee te towarzyszyły również twórcom

192

Maria Górska-Zabielska

Ryc. 1. Schemat Ogródka Petrograficznego WPN w Jeziorach oraz lokalizacja wychodni skandynawskich eratyków przewod-nich OP WPN (na podst. Schulza 2003)1 – granit Småland, 2 – gnejs (wygład), 3 – gnejs (wygład), 4 – granit Småland, eologliptolit, 5 – porfir Påskallavik, 6 – diabaz Kinnekulle, 7– granit Uppsala, 8 – rapakivi alandzkie, 9 – porfiry bałtyckie (czerwony i brunatny), 10 – porfir Dalarna, 11 – bazalt ze Skanii, 12 – pia-skowce Scolithus, 13 – porfir Dalarna (eologliptolit), 14 – piaskowce: Dala, Kalmar, Hardeberga, 15 – gnejsy (oczkowy, z ciągnionymifałdami), 16 – porfir Emarp, 17 – zwietrzałe granity, 18 – wapień sylurski, 19 – migdałowiec z dna Zatoki Botnickiej, 20 – krzemienie

Ogródka Petrograficznego Wielkopolskiego ParkuNarodowego w Jeziorach. Zgromadzone w jednymmiejscu starannie dobrane typy skał narzutowychstanowią świetny poligon dla wszystkich, którzy inte-resują się niedawną przeszłością geologiczną tegonajwiększego w okolicach Poznania obszaru chro-nionego. Turystom, spacerowiczom, uczniom pobli-skich szkół oddana została do użytku nowa ekspozy-cja poszerzająca wystawy Muzeum PrzyrodniczegoWPN. Każdy, kto zdecyduje się zwrócić uwagę nazgromadzone głazy narzutowe, pozna podstawowetypy petrograficzne skał, dowie się, jak i skąd głazy tedostały się na teren Wielkopolski. Obserwując do-kładnie powierzchnię niejednej zgromadzonej skały,rozpozna efekty najmłodszych procesów morfogene-tycznych, które zmodyfikowały formę zewnętrznągłazów.

Do dyspozycji turysty pozostaje duża tablica in-formacyjna oraz folder objaśniający zgromadzone wkolekcji głazy narzutowe (Górska-Zabielska 2008c).Rola i znaczenie Lapidarium Petrograficznego w Je-ziorach zostały opisane także w kilku publikacjach(Górska-Zabielska 2009a, b, c).

Turysta planujący trasę wycieczki obejmującej naj-ważniejsze geowalory okolicy Poznania, w tym Wiel-kopolskiego Parku Narodowego, powinien koniecz-nie zapoznać się z Centralnym Rejestrem Geostano-wisk Polski (http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/geostanowiska). Jest to popularnonauko-wy serwis, prowadzony przez Państwowy InstytutGeologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Cen-tralnej Bazy Danych Geologicznych. W rejestrze znaj-dują się wszystkie najcenniejsze obiekty przyrody nie-ożywionej w kraju. Są nimi pojedyncze odsłonię-cia, grupy odsłonięć, skałki, głazy narzutowe, formykrasowe i wietrzeniowe oraz inne obiekty geologicz-ne. Geostanowiska są dziedzictwem geologicznymwiążącym się z problematyką ochrony georóżnorod-ności, ważnym również z punktu widzenia nauki, kul-tury i historii. Turysta znajdzie w serwisie wartościoweinformacje na temat m.in. kolekcji głazów narzuto-wych w Jeziorach – nowej atrakcji geoturystycznejWielkopolskiego Parku Narodowego.

Literatura

Górska-Zabielska M., 2008a. Fennoskandzkie ob-szary alimentacyjne osadów akumulacji glacjalnej iglacjofluwialnej lobu Odry. Wyd. Nauk. UAM, 78.

Górska-Zabielska M., 2008b. Obszary macierzysteskandynawskich eratyków przewodnich osadówostatniego zlodowacenia północno-zachodniejPolski i północno-wschodnich Niemiec. Geologos,14(2): 55–73.

Górska-Zabielska M., 2008c. Ogródek petrograficz-ny Wielkopolskiego Parku Narodowego w Jezio-rach. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań.

Górska-Zabielska M., 2009a. Ochrona głazów na-rzutowych w Wielkopolskim Parku Narodowym.W: M. Strzyż, A. Świercz (red.), Perspektywy roz-woju geoparków w świetle badań krajobrazowych iregionalnych. VIII Konferencja naukowa z cyklu„Ochrona przyrody a turystyka”, Kielce, 24–26września 2009. PTG, Oddz. Kielecki.

Górska-Zabielska M., 2009b. Ogródek petrograficz-ny Wielkopolskiego Parku Narodowego. W: B.Walna, L. Kaczmarek, M. Lorenc, R. Dondajew-ska (red.), Wielkopolski Park Narodowy w bada-niach przyrodniczych. Poznań–Jeziory, s. 225–235.

Górska-Zabielska M., 2009c. Ogródek Petrograficz-ny Wielkopolskiego Parku Narodowego w Jezio-rach. W: I. Hildebrandt-Radke, J. Jasiewicz, M.Lutyńska (red.), Zapis działalności człowieka wśrodowisku przyrodniczym. VII Warsztaty Tere-nowe, IV Sympozjum Archeologii Środowiskowej,Kórnik, 20–22 maja 2009. Środowisko i Kultura 6:151–152.

Kostrzewski A. (red.), 1998. Operat ochrony przyro-dy nieożywionej. Plan ochrony WielkopolskiegoParku Narodowego. Biuro Urządzania Lasu i Geo-dezji Leśnej, Poznań.

Krygowski B., 1965. Nowe dane do glacitektonikiWału Pożegowskiego pod Mosiną. SprawozdaniaPoznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 72:249–250.

Schulz W., 2003. Geologischer Führer für den nord-deutschen Geschiebesammler. CW Verlagsgruppe,Schwerin.

193

Ochrona przyrody nieożywionej na terenie Wielkopolskiego Parku Narodowego

Landform Analysis, Vol. 16: 194–196 (2011)

Morfologia i budowa wewnętrzna terasy III (bifurkacyjnej)w Poznańskim Przełomie Warty

Barbara Antczak-GórkaInstytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań,e-mail: antczak@amu.edu.pl

Abstract: Results of a case study on the Warta River were presented which demonstrate climatically controlled valley floorevolution. The change in channel pattern meant also a change in valley floor development. Very flat and broad sandy-gravelybottoms formed by braided rivers were cut by better organised meandering rivers. The key profile at Żabinko shows sedi-ments at the braided channel and organic deposits 14C dated. The dates point to bölling interstadial age. A clear differentia-tion in outflow direction has been fund in the vertical pattern of sedimentation from the western to northern sector. Thisanalysis show that the bifurcation of waters ended at level of the bifurcation (III) terrace.

Key words: river terraces, bifurcation, valley floor

Wstęp

Stanowisko położone jest na wysokości 65 m n.p.m.na poziomie terasy III w Poznańskim PrzełomieWarty. Jest to obszar o charakterze równinnym,gdzie deniwelacje osiągają średnio 1,5 m, a w rejonieprezentowanego stanowiska sięgają 14 m, gdyż tera-sa nadbudowana jest wydmą paraboliczną. Terasawcięta jest w wysoczyznę morenową fazy leszczy-ńskiej ostatniego zlodowacenia.

Na prezentowanym terenie występują trzy trasyWarty o zróżnicowanej genezie i morfologii. Stano-wią one sedymentologiczny zapis rozwoju dolinyrzecznej.

Morfologia

Przedstawiany obszar składa się z trzech poziomówmorfologicznych (Bartkowski 1957, Kozarski, Rot-nicki 1977), a są to terasy rzeczne o niewielkim spad-ku.

Najwyższy z nich to terasa III (bifurkacyjna),gdzie stwierdzono występowanie sieci dobrze zacho-wanych koryt roztokowych o wskaźniku błądzenia(wg Brice 1964) wynoszącym 8,36 (Antczak 1986).Średnia długość koryt wynosi 7790 m, a średniadługość zróżnicowanych morfologicznie łach – 2295

m. Koryta osiągają średnią głębokość wynoszącą 1,42m, a średnia szerokość łach to 61 m.

Na podstawie badań terenowych nie stwierdzonoistnienia wyraźnej granicy pomiędzy tą terasą a po-ziomem niższym (II), natomiast pomiędzy terasaminajniższymi istnieje w morfologii wyraźna krawędź owysokości 2 do 4 m. Na dwóch najniższych pozio-mach terasowych występują dobrze zachowane paleo-koryta meandrowe o zróżnicowanych parametrachgeometrycznych (Kozarski i in. 1988). Charaktery-stykę tych paleokoryt przedstawiono w tabeli 1.

Paleomeandry na obu poziomach terasowychmają zróżnicowane parametry geometryczne. Śred-nia powierzchnia przekroju poprzecznego wynosi107,2 m2 na terasie tranzytowej i 48,8 m2 na terasiezalewowej. Tworzą one dwie odrębne generacje pa-

194

Tabela 1. Morfologia dna doliny Warty

Poziomterasowy Spadek i układ koryt rzecznych Wysokość

w m n.p.m.

III Terasa bifurkacyjna, S = 0,0023,roztoki

66–65

II Terasa tranzytowa, S = 0,000138,wielkie paleomeandry

66–61

I Terasa zalewowa, S = 0,00055,małe paleomeandry

60–58

Źródło: Kozarski i in. (1988).

leokoryt. Na terasie najniższej występują one bardzoregularnie i mają klasyczne kształty łuków i systemmeandrowych łach wałowych. Paleomeandry star-szej generacji na terasie II mają często nieregularnekształty, a meandrowe łachy wałowe (jeśli się zacho-wały) osiągają znaczne wysokości względne, docho-dzące do 6 m, oraz dobrze rozwinięty system za-głębień międzyłachowych i koryt przelewowych.

Stanowisko Żabinko

Najważniejszym odsłonięciem dla poznania historiirozwoju terasy bifurkacyjnej okazało się stanowiskoŻabinko odkryte przez Nowaczyka w 1981 r., gdzieprowadzono intensywną eksploatację piasków dlacelów budowlanych. Szczegółowe obserwacje po-zwoliły rozpoznać osady aluwialne i eoliczne w zmie-niających się intersekcjach.

Poniżej przedstawiono profil o poziomym roz-przestrzenieniu około 100 m (Kozarski i in. 1988):– 0,0–0,6 m (A) – drobnoziarniste piaski fluwialne

warstwowane horyzontalnie;– 1,6–1,7 m – drobnoziarniste piaski fluwialne o

barwie brunatno-czerwonej wynikającej z dużejkoncentracji tlenków żelaza;

– 1,7–1,8 m (B) – osady organiczne; mocnorozłożone i zmineralizowane, w wyższej partii torfmszysty mocno rozłożony z licznymi ma-kroszczątkami;

– 1,8–2,0 – mułek szaro-zielony (gytia), tłusty; wspągowej części szaro-zielony mułek mocnospiaszczony, warstewki mułku wykazują zaburze-nia synsedymentacyjne zorientowane w kierunkupiasków bazalnych;

– 2,0–2,25 (C) – piasek drobnoziarnisty z mułkiemwarstwowany horyzontalnie, w wielu miejscachobserwowane inicjalne syngenetyczne spękaniamrozowe i struktury marmurkowe związane z lo-dem segregacyjnym późnovistuliańskiej wielolet-niej zmarzliny;

– 2,25–3,0 – grubo- i średnioziarnisty piasek, zestrukturami przekątnymi w małej skali; przepływw kierunku NE; dobrze rozwinięte spękania syn-sedymentacyjne rozszerzające się w stropie i zestrukturami grawitacyjnymi po bokach.Na rycinie 1 przedstawiono sekwencję osadów

badanych w stanowisku Żabinko zawierającą zapiszarówno procesów fluwialnych (piaski i mułki), jak itych, które zachodziły w środowisku zamkniętegozbiornika wodnego (torfy lub substancja organicznapodobna do torfów).

Sekwencja osadów wskazuje na to, że osady w ko-rycie roztokowym zawierają zapis zarówno przepły-wu wody i powolnej agradacji, jak i obecności wielo-letniej zmarzliny.

Zanik przepływu w płytkim korycie roztokowymjest zapisany w postaci drobnoziarnistych piasków i

mułków (C), które przykryte są przez mułek (gytię) iosady organogeniczne (B). Stropową część odsłonię-cia (A) budują piaski drobnoziarniste warstwowanehoryzontalnie, które są rezultatem depozycji w śro-dowisku wody płynącej o niewielkiej prędkości (ni-skoenergetycznym).

Osady organogeniczne zostały wydatowane me-todą 14C. Były to torfy i fragmenty drewna. Najstarszefragmenty drewna zostały wydatowane na Gd-924 =12 770 ± 190 i Gd-1701 = 12 680 ± 90 lat BP.

Analiza kierunków odpływu w warstwowanychosadach terasy bifurkacyjnej wykazała, że na tym po-ziomie zakończyła się bifurkacja wód Pradoliny War-szawsko-Berlińskiej. Wyraźną, określoną statystycz-nie zmianę kierunku odpływu potwierdzonobadaniami zarówno w profilach pionowych, jak i wukładzie horyzontalnym. W układzie pionowym za-obserwowano tendencję do wzrostu północnych kie-runków odpływu ku stropowi terasy. Tę samą ten-dencję rozpoznano na powierzchni terasy z kierunkupółnoc–południe. Średnia zmiana kierunku odpływuod spągu do stropu terasy wynosi 50–60° z sektora za-chodniego w kierunku północnym. Na niższych po-ziomach terasowych dominuje północny kierunekodpływu.

Podsumowanie

Stanowisko Żabinko stanowi jedno z kluczowych,dobrze rozpoznanych pod względem geomorfolo-gicznym i stratygraficznym stanowisk badawczych wdolinie Warty. Prezentuje ono zarówno morfologię,jak i charakter osadów fluwialnych budujących tera-

195

Morfologia i budowa wewnętrzna terasy III (bifurkacyjnej) w Poznańskim Przełomie Warty

Ryc. 1. Stanowisko kluczowe na obszarze terasy bifurkacyj-nej – osady paleokoryta roztokowego.B – warstwa organiczna datowana na interstadiał böllingPozostałe objaśnienia A, B, C w tekście

sę bifurkacyjną III w przełomowym odcinku dolinyWarty pod Poznaniem.

Wskazuje ono na istotną rolę procesów związa-nych z istnieniem wieloletniej zmarzliny na tym tere-nie w okresie funkcjonowania koryt roztokowychprzed böllingiem. Obszar terasy bifurkacyjnej, jakwykazały badania strukturalne, stanowi miejsce za-kończenia dwukierunkowego odpływu w dolinieWarty i ostatecznego uformowania się szlakupółnocnego (przełomowego) wód tej rzeki.

Badania geomorfologiczne i sedymentologicznedoprowadziły do następujących konkluzji do-tyczących rozwoju doliny Warty na tym obszarze(Kozarski i in. 1988):

Literatura

Antczak B., 1986. Transformacja układu koryta i za-nik bifurkacji Warty w Pradolinie Warszaw-sko-Berlińskiej i południowej części przełomu po-znańskiego podczas późnego vistulianu. Wyd.Nauk. UAM, seria Geografia, 35.

Bartkowski T., 1957. Rozwój polodowcowej sieci hy-drograficznej w Wielkopolsce środkowej. ZeszytyNaukowe UAM, Geografia, 1: 3–79.

Brice J.C., 1964. Channel pattern and terraces of theLoup River in Nebrasca. Geol. Surv. Prof. Paper,422-D: 211–240.

Kozarski S., Rotnicki K., 1977. Valley floors andchanges of the river channel pattern in the NorthPolish Plain Turing the Late-Würm and Holocene.Quaestiones Geographicae, 4: 51–94.

Kozarski S., Gonera P., Antczak B., 1988. Valleyfloor development and Paleohydrologic changes.The Late Vistulian and Holocene history of theWarta River (Poland). W: W.G. Lang, Schlüchter(red.), Lake, Mire and River Environments.Balkema, s. 185–203.

196

Barbara Antczak-Górka

późny plenivistuliani najstarszy dryas

koryta roztokowe, terasabifurkacyjna

późny vistulian(od böllingu domłodszego dryasu)

koryta meandrowe(wielkie),terasa przejściowa

holocen koryta meandrowe (małe),terasa zalewowa