oCena StRategii Rozwoju Regionu wykorzystanie modelu czterech ...

Studia Regionalne i LokalneNr 3(25)/2006

ISSN 1509–4995

Grzegorz Gorzelak*, Adam Płoszaj*, Maciej Smętkowski*

oCena StRategii Rozwoju Regionu – wykorzystanie modelu czterech kapitałów na przykładzie województwa lubuskiego�

Artykułprzedstawiazastosowaniemodeluczterechkapitałówdoocenydokumentuiwdrażaniastrategiirozwojuregionupodkątemrozwojutrwałego.Wewstępiezostałyzdefiniowaneterodzajekapitałów,któremogąbyćwykorzystanedoanalizytrwałościrozwojuregionu.Następnieautorzyprzedstawiająwynikićwiczeniaprzeprowadzonegozwładzamiwojewództwalubuskiego,polega-jącegonaoceniewpływurealizacjistrategiinastanwyróżnionychkapitałów.Otrzymanewynikizostałyzestawionezopiniamiwładzsamorządówlokalnychorazprzedsiębiorców.Pozwoliłotona określenie słabych stron realizacji strategii, a także nawskazanie potencjalnych konfliktówmiędzyrozwojemróżnegorodzajukapitałów.Wefekcieumożliwiłosformułowanierekomendacjizwiązanychzaktualizacjąstrategiirozwojuregionu.

1. Model czterech kapitałów a rozwój trwały

Wewspółczesnej teorii ekonomii przyjmuje się, że kapitał to zgromadzo-nawprzeszłości,w różnej postaci,wartość, która odpowiednio zastosowanawprocesachgospodarczychmożeprzynieśćnowąwartośćzawartąwproduk-tachiusługach(Wilkin2003,s.18).Istotąkapitałujestzatemto,żesłużydowy-twarzanianowychdóbr(tedobratakżemogąbyćużytedowytwarzaniainnychnowychdóbr,azatemteżmogąbyćkapitałem).Wnajwęższymsensiekapitałtośrodki(aktywa)finansowe.Klasycznateoriaekonomiiuważałatakpojmowanykapitałzajedenztrzechśrodkówprodukcji(pozostałedwatoziemiaipraca).Wmiaręrozwojunaukspołeczno-ekonomicznychpowstałykoncepcjeinnychformkapitału,np.kapitałludzki,intelektualny,społeczny,kulturowy,zaufania,organizacyjny−wszystkieonepodkreślająznaczeniemiękkich,jakościowychczynnikówdlarozwojugospodarczego.Obecniewskazujesięcorazczęściejnaznaczenieniematerialnychformkapitału,takichjakm.in.marka,know-how czyreputacja.PróbęzsyntetyzowaniadociekańnatematróżnychformkapitałupodjąłPaul

Ekins(Dahlstrom,Ekins1992),tworzącmodel czterech kapitałów.Opotrzebie

* CentrumEuropejskichStudiówRegionalnychiLokalnych,UniwersytetWarszawski.1 ArtykułprezentujewynikibadańprowadzonychwramachprojektuSRDTOOLS„Methods

and tools for evaluating the impact of cohesion policies on sustainable regional development”(nr 502485)finansowanegow ramachVIRamowegoProgramuBadańUE.WbadaniachpozaautoramibrałaudziałElżbietaKozłowska.

GRZEGORZGORZELAK,ADAMPŁOSZAJ,MACIEJSMęTKOWSKI68

wyróżnieniaconajmniejczterechrodzajówkapitałupisząrównieżSerageldiniSteer(1994,s.30–31)wraporcieBankuŚwiatowego.Ogólnieistotątegomo-delu jestprzekonanie,żewprocesie tworzeniadobrobytu istotnesąkapitały:naturalny,gospodarczy,ludzkiispołeczny,przedstawionewtab.1.

Tab. 1. Typy kapitałów

Kapitał gospodarczy Kapitał gospodarczy obejmuje wszystko to, co tradycyjnie rozumiane jest jako kapitał (wytwo-rzone zasoby, które są wykorzystywane do produkcji innych dóbr i usług). Do tego kapitału zalicza się np.: maszyny, narzędzia, budynki, infrastrukturę.

Kapitał naturalnyObejmuje wszystkie formy ekosystemu i zasobów naturalnych, które uczestniczą w tworze-niu społecznego dobrobytu. A zatem, poza tradycyjnie rozumianymi zasobami naturalnymi (drewno, woda, energia i zasoby mineralne) do kapitału naturalnego zalicza się także zasoby naturalne, które nie dają się łatwo wycenić, np. bioróżnorodność, czy też ekosystem, który jest dostarczycielem ekologicznych usług, takich jak np.: filtrowanie wody i powietrza.

Kapitał ludzkiKapitał ludzki to zdrowie, dobrobyt i potencjał produkcyjny poszczególnych ludzi. Jego ele-mentami są np. zdrowie fizyczne i psychiczne człowieka, wykształcenie, motywacja i umiejęt-ności. Elementy te nie tylko przyczyniają się do budowy szczęśliwego, zdrowego społeczeń-stwa, lecz także poprzez dostarczenie produktywnej siły roboczej stwarzają możliwości dla rozwoju gospodarczego.

Kapitał społecznyKapitał społeczny jest to system sieci i związków opartych na zaufaniu oraz formalnych i nie-formalnych zasadach, które umożliwiają jednostkom lub grupom dostęp do zasobów. Podob-nie jak kapitał ludzki, kapitał społeczny odnosi się do społecznego dobrobytu, lecz bierze pod uwagę całe społeczności, a nie indywidualnych ludzi. Kapitał społeczny odnosi się do tych zasobów społecznego zaufania, norm i relacji, z których ludzie mogą korzystać, by rozwią-zywać wspólne problemy i tworzyć spójność społeczną. Przykładowe elementy tego kapitału to: stowarzyszenia sąsiedzkie i obywatelskie oraz spółdzielnie. Polityczne i prawne struktury, które sprzyjają politycznej stabilności, demokracji, wydajnemu zarządzaniu oraz sprawiedli-wości społecznej, są także częścią kapitału społecznego.

Źródło: Dahlstrom, Ekins, 2005.

WraporcieBankuŚwiatowegoMonitoring Environmental Progress (WorldBank 1995) znajdujemy próbę oszacowania źródeł światowego bogactwawkontekścietrzechrodzajówkapitału(naturalnego,gospodarczegoiludzkiego−tenostatniobejmujekapitałyspołecznyiludzkiwrozumieniumodeluczte-rechkapitałów).Wgtegoźródła20%światowegobogactwaprzypadanakapi-tałnaturalny(Natural capital),16%nakapitałgospodarczy(Produced assets),natomiastreszta,64%,nakapitałludzki(Human resources).Takwięcjakwidaćz powyższego przykładu, ludzie i ich zdolności są najważniejszym zasobemipodstawąfunkcjonowaniagospodarki.

OCENASTRATEGIIROZWOJUREGIONU... 69

Modelczterechkapitałów,zastosowanydlawyjaśnieniatrwałegorozwoju2,zakłada,żerozwój(czylizaspokajaniepotrzebiaspiracjiczłowieka)zachodzidzięki różnorakim usługom dostarczanym przez kapitał ludzki, gospodarczy,społecznyinaturalny.Zaspokajaniepotrzebludziiwzrostjakościżyciamogąbyćpostrzeganejakowzrostspołecznegodobrobytulubużyteczności(poprzezkonsumpcję,satysfakcjonującąpracę,zdrowie,zadowalającestosunkimiędzy-ludzkie,dobrzefunkcjonująceinstytucjespołeczneorazzapewnionydostępdopełnegozakresuzasobówiusługdostarczanychprzezśrodowiskonaturalne).Zachowanie trwałości rozwojuwymaga, by zasoby kapitału, dzięki któremupotrzebyludzkiesązaspakajaneiwzrastajakośćżycia,byłyutrzymywanenastałympoziomielubteżpowiększałysięwczasie.Istotnejestpytanie,najakimpoziomiezasóbkapitałówmusizostaćzacho-

wanyorazczyidojakiegostopniamożemyzastąpićdanykapitałinnymrodza-jemkapitału?Czyniektórekomponenty sąniezastępowalne?Próbującodpo-wiedziećnatopytanie,możemystwierdzić,żezastępowalnośćkapitałówjestmożliwa,jednakżeograniczona.Naprzykładzastępowaniekapitałunaturalne-gogospodarczymjestograniczonepoprzeztakiecechyśrodowiskanaturalnego,jaknieodwracalnośćczyistnienie„krytycznych”składowychkapitałunatural-nego(odpowiednipoziomtlenuwatmosferze),którewnosząunikalnywkładwdobrobyt.Wodniesieniudo zastępowalności kapitałówmożemywyróżnićdwiekoncepcjetrwałościrozwoju:silnąisłabą(ang.strong sustainability, weak sustainability).Pierwszakoncepcjazakłada,żedziałalnośćczłowiekaniemożeprowadzićdouszczupleniakapitałunaturalnego.Wgdrugiejkoniecznejesttyl-ko,abycałkowitasumazasobówbyłazachowana.Innymisłowywyczerpywa-niekapitałuprzyrodniczegomożebyćzgodnezkoncepcjąsłabejtrwałościroz-wojutakdługo,jakdługowyrównywanejestakumulacjąpozostałychrodzajówkapitału(Żylicz2004,s.197).SerageldiniSteer(1994,s.32)bardziejszcze-gółowowyróżniajączteryrodzajetrwałości:słabą(weak),rozsądną(sensible),silną(strong)iabsurdalniesilną(absurdly strong).Pierwszaznichdopuszczanieograniczoną zastępowalności kapitałów, druga zastępowalność kapitałówograniczawystępowaniempewnychprogów,którychprzekroczeniejąwyklu-cza,trzeciapostulujecałkowitąniezastępowalnośćróżnychrodzajówkapitału,aczwartawzywadoniezużywaniazasobównieodnawialnych.Zaletąprzedstawionegowyżejmodelu jest to, żew łatwy sposóbpozwala

zidentyfikowaćprzypadki„sprzeczności”pomiędzyrozwojemposzczególnychrodzajówkapitału(np.rozwójwielkoskalowejprodukcjirolnejmożeprowadzićdopogorszeniastanuśrodowiskanaturalnego).Dlategoteżwdalszejczęściar-

2 Prawo ochrony środowiska definiuje trwały rozwój jako rozwój społeczno-gospodarczy,wktórymnastępujeprocesintegrowaniadziałańpolitycznych,gospodarczychispołecznych,zza-chowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych,wcelu zagwarantowaniamożliwości zaspokajaniapodstawowychpotrzebposzczególnych spo-łecznościlubobywatelizarównowspółczesnegopokolenia,jakiprzyszłychpokoleń(UstawaPra-woochronyśrodowiska2001,art.3pkt50).Wliteraturzeprzyjęłasięjednakprostszadefinicja,mówiąca,iżtrwałyrozwójtozaspokajaniepotrzebdniadzisiejszegowsposób,którynieograniczaprzyszłympokoleniommożliwościzaspokojeniaichpotrzeb(Żylicz2004,s.197).


tykułu pokazane zostanie zastosowaniemodelu czterech kapitałów do ocenytrwałości rozwojuorazdostrategii rozwoju regionu.Dobadańwybranowo-jewództwo lubuskie,cobyłopodyktowanegłówniedwomaprzesłankami.Popierwsze,regionjestobszaremowysokiejjakościśrodowiskaprzyrodniczego,mimoznacznegostopniajegoprzekształcenia.Jednocześniewojewództwojestdośćistotnymelementempolskiegosystemugospodarczegozuwaginaistnieją-cepowiązaniazkrajamiUniiEuropejskiej.Wykorzystanieszansrozwojowychstojącychprzedtymregionemzależym.in.odszybkiegorozwojuinfrastrukturytechnicznejizbliżeniapoziomurozwojuijakościżyciapoobustronachgranicy.Wtymkontekścieotwartepozostajepytanieowpływrozwojugospodarczegoregionunapozostałe rodzajekapitału.Podrugie,władzewojewództwa lubu-skiegowykazująsiędużymzaangażowaniemwprocesrozwojuregionu(lubu-skiejakopierwszeprzyjęłostrategięrozwoju)orazpragmatycznympodejściemi dużą otwartością na nowemetody i techniki programowania i zarządzania.Świadczyotymnajlepiejprzygotowanastrategiarozwojuwojewództwa(por.Gorzelak,Jałowiecki2001).

2. Województwo lubuskie – ocena stanu czterech kapitałów

Województwolubuskieleżywśrodkowo-zachodniejczęściPolski,wpasieprzygranicznymzNiemcami. Jest jednymzmniejszychpolskich regionów–zajmujepowierzchnię13984km2,costanowitylko4,5%całkowitejpowierzch-nikraju.Lubuskie jest równieżnajmniejszympodwzględem liczby ludnościregionemPolski(1,024mlnludności),jednymznajsłabiejzaludnionych(73os.nakm2).Funkcjęośrodkówstołecznychwregioniepełniądwamiasta.GorzówWielkopolski (126,3 tys.mieszkańców) jest siedzibą administracji rządowej,aZielonaGóra(119,2tys.mieszkańców)stanowisiedzibęwładzsamorządo-wych. Jednocześnie region ma duże znaczenie dla powiązań gospodarczychPolskizpozostałymikrajamiUniiEuropejskiej.Nalubuskimodcinkupolsko-niemieckiejgranicyfunkcjonujebowiem8dużychdrogowychprzejśćgranicz-nych oraz 4 przejścia kolejowe, które koncentrują ponad 80% całego ruchutowarowegowkierunkucentralnychregionówkrajuorazwkierunkugranicywschodniej.WielkośćPKBnamieszkańca (17850zł, czyli około4450euro)plasuje

województwoponiżejśredniejkrajowej(87,4%),wporównaniudośredniejUEwskaźniktenwynosizaledwieokoło33%.Wstrukturzegospodarczejregionudominująusługi,wtymusługirynkowe,takiejak:handelinaprawyoraztrans-port,gospodarkamagazynowa i łączność.Podwzględempotencjałuprzemy-słowegowojewództwozaliczasiędoregionówśredniozindustrializowanych.Przemysł, pełniący do niedawna podstawową funkcję rozwojową, przeszedłgruntownąrestrukturyzacjęwwynikuprocesuprywatyzacjioraznapływuka-pitału zagranicznego, głównie niemieckiego. Struktura branżowa przemysłujest stosunkowo zdywersyfikowana, a do relatywnie najważniejszych branżnależą przemysł drzewny,meblarski i papierniczy, wykorzystujące naturalną


bazęsurowcową.Wlubuskimprzeważająfirmymałe,zatrudniającedopięciupracowników, co świadczyodużej przedsiębiorczościmieszkańców regionu.Najwięcejnowychfirmpowstajem.in.wpośrednictwiefinansowym,obsłudzenieruchomościifirmorazochroniezdrowia.Średniezatrudnieniewprzedsię-biorstwieprywatnymwynosi2,5osoby(wUniiEuropejskiejjestto7–8pracow-ników).Rolnictwowojewództwalubuskiegocharakteryzujesięnajmniejszymwkraju udziałemużytków rolnychw powierzchni (około 40%) orazmałymudziałemgospodarstwindywidualnych,którezajmujątylko61%tegoobszaru.Przeciętnapowierzchniaużytkówrolnychwgospodarstwach indywidualnychwynosi9,8haijesto50%większaniżśredniakrajowa,cowskazujenawielko-powierzchniowycharakterprodukcjirolnej.Whandluzagranicznym–zarównoweksporcie,jakiwimporcie–głównympartneremgospodarczymregionusąNiemcy.Narynekniemieckikierowanychjestniemal70%towarówiusług.Stopieńurbanizacjiwojewództwanieodbiegaodśredniejkrajowej–oko-

ło65%mieszkańcówżyjewmiastach.Jednocześniezarównonatlekraju,jakisąsiednichregionówlubuskiewyróżniasięstosunkowowysokimodsetkiemludnościwwiekuprzedprodukcyjnymorazniskimodsetkiemludnościwwie-kupoprodukcyjnym.Jakośćkapitału ludzkiegowojewództwa lubuskiego jestrelatywnieniska,cowyrażam.in.niskiodsetekludnościzwyższymwykształ-ceniem,6,9%(średniakrajowa8,4%).Cowięcej,dystansdopozostałychwo-jewództwbędzie sięprawdopodobnie zwiększał zuwagina relatywnieniskąliczbęstudentów,wynoszącątylko333na10000mieszkańców,podczasgdyśredniaogólnopolskajestprawiedwukrotniewyższa.Mieszkańcywojewództwa lubuskiegosąpotomkami ludziz różnychstron

Polski,którzynapłynęlinatenterenpoIIwojnieświatowej.Doprowadziłotozjednejstronydowymieszaniaróżnychtradycji,zdrugiejdoukształtowaniasiędośćjednorodnejspołeczności.Byćmożedziękitemujesttoregion,którycha-rakteryzujesiędośćwysokimstopniemmobilizacjispołecznej,wyrażającejsięzaangażowaniemspołeczności lokalnychwsprawygminy.Ponadto,powielulatachsilnejwzajemnejniechęci,polsko-niemieckiekontaktysąobecniebardzoożywione.Natereniewojewództwadziałajądwaeuroregiony„Szprewa–Nysa–Bóbr”i„ProEuropaViadrina”,którepodejmującałyszeregróżnorodnychini-cjatywmającychna celuwzajemnezbliżenie społecznościmieszkającychpoobustronachgranicy.PonadtoweFrankfurcie–Słubicach(mieściepodzielonymgranicą)działawspólnypolsko-niemieckiUniwersytetViadrina.Jednocześnieprzygranicznesąsiedztwowpewnymstopniusprzyjazachowaniompatologicz-nym,czegoprzejawemjestzorganizowanaidrobnaprzestępczość,jakrównieżaspołecznym–rozwinięta„szarastrefa”.Województwo lubuskie charakteryzuje się najwyższym w kraju udziałem

lasówwcałkowitej powierzchni (49%,wkraju średnio29%), które to 7,5%powierzchniobszarówleśnychwskalikraju.Ponad1/3powierzchnitoobszaryprawniechronione,oszczególnychwalorachprzyrodniczych.Istniejetu48re-zerwatówołącznejpowierzchni6240ha,7parkówkrajobrazowychorazliczneobszarychronionegokrajobrazu.Ponadtonatereniewojewództwalubuskiego


znajdujesięblisko600jezior,anajwiększeichzagęszczeniewystępujewśrod-kowejczęściregionu,międzyMiędzyrzeczemiŚwiebodzinem.

Tab. 2. Stan zasobów kapitałów województwa lubuskiego na tle Polski i Unii Europejskiej

Stan zasobów kapitału Bardzo zły Zły Średni Dobry Bardzo dobry

Gospodarczego

Ludzkiego

Społecznego

Naturalnego

na tle UE

na tle PL

Źródło: opracowanie własne.

Otóżodnoszącstanposzczególnychrodzajówkapitałuwwojewództwielu-buskimdoprzeciętnegostanuzasobukapitałówwPolsceiUniiEuropejskiej(tab.2),możnazauważyćwyraźneniedoborykapitaługospodarczegoiludzkie-go,zwłaszczawporównaniudoinnychkrajówUniiEuropejskiej.PozaniskimpoziomemPKBwoj.lubuskiegowporównaniudośredniejUE,wregionietymwciążwystępująbrakiwpodstawowejinfrastrukturzetechnicznejikomunalnej.Podobniesytuacjawyglądawprzypadkukapitałuspołecznego,któregojakośćmożnarównieżocenićjakogorsząniżprzeciętniewPolsceiUniiEuropejskiej.Natomiast stankapitałunaturalnegonależyuznaćzadobry lubbardzodobrywporównaniuzprzeciętną,nacowpływawgłównejmierzewysokalesistośćimałagęstośćzaludnieniategoregionu.Pozycja,którązajmujewojewództwolubuskie,jestniewątpliwiewdużejmie-

rzezdeterminowanaprzezwcześniejszymodelrozwoju.Należybowiemzauwa-żyć,żeprzed1989rokiem,wcentralnieplanowanej,zasobochłonnejgospodarcesocjalistycznej,celerozwojowebyłyukierunkowaneprzedewszystkimnatwo-rzeniedóbrinwestycyjnych,potrzebnychdorozwojudużychzakładówprzemy-słowych(wwoj.lubuskimzakładychemiczne,tworzywsztucznych,papierniczeorazodzieżowe).Natomiast zaspokajaniepotrzebkonsumpcyjnychbyłocelemdrugorzędnym,oczymświadczyłylicznebraki,nawetpodstawowychartykułówkonsumpcyjnych. Efektywność gospodarki była niska, cowiązało się równieżznieracjonalnymwykorzystywaniemzasobówśrodowiska:zużywanonadmierneilościsurowcówienergii,nieliczonosięzrozmiaremwyprodukowanychodpa-dów.Inwestycjewzakresieochronyśrodowiskaprzegrywaływwyściguośrodkifinansowezprzemysłem,zwłaszczaprzemysłemciężkim.Zmianyzapoczątkowanepo1989rokuitworzeniegospodarkiwolnorynkowej

zaowocowałyogólnokrajowymwzrostemwydajnościiefektywności,wtymrów-nieżograniczeniemzużyciaenergiiorazsurowców.Wefekciebardzoszybkiejpoprawiewwymiarzeogólnokrajowymuległstanśrodowiskanaturalnego,głów-nienaskutekupadkulubrestrukturyzacjidużychprzedsiębiorstwpaństwowych(choćwciąż istniejecały szeregobszarówzagrożeniaekologicznego).Ponadto


zerwaniezpoprzednimmodelemrozwojuumożliwiłoprogramowanierozwojukraju i regionóww sposóbuwzględniający zasady rozwoju trwałego.Obecniecelerozwojowedostosowanesądopotrzebspołeczeństwa,adążeniedowzrostuwydajności i efektywności działalności gospodarczej, dotychczaswwymiarzeogólnym,pozytywniewpływająnakapitałspołecznyinaturalny.

3. Ocena celów rozwoju województwa lubuskiego

CelerozwojuregionuzawartesąwStrategii rozwoju województwa lubuskie-go. Dokument ten został opracowany przezUrządMarszałkowski i przyjętywformieuchwałyprzezSejmikWojewództwaLubuskiegowmarcu2000roku3.Wstrategiiwyznaczononastępującegłównecelerozwojuregionu(rozpisanenaceleoperacyjne):– zapewnienie przestrzennej, gospodarczej i społecznej spójności regionu (m.in. zapewnienie sprawnego systemu komunikacyjnego, wykorzystaniewarunkówdorozwojutransportulotniczego,udoskonalenieirozbudowain-frastrukturytechnicznej,komunalnejispołecznej);

– podniesienie poziomu wykształcenia społeczeństwa i zwiększenie po-tencjału innowacyjnego nauki i gospodarki (m.in.podniesieniepoziomuszkolnictwaponadgimnazjalnego iwyższego,dostosowaniekształceniadopotrzebrynkupracyiuwarunkowańwynikającychzprocesuintegracjizUE,wyrównanieszansedukacyjnychdzieciimłodzieży,wzmocnienieiustabi-lizowanie kadry naukowej oraz rozwój bazy naukowo-badawczej uczelnilubuskich,utworzenieUniwersytetuLubuskiego iwzmocnieniesieciszkółwyższych);

– rozwój przedsiębiorczości (m.in. aktywna promocja gospodarcza i pozy-skiwanieinwestorów,stworzenieregionalnegosystemuwsparciainnowacjiitransferutechnologii,rozwójinstytucjonalnegoikapitałowegootoczeniabi-znesu,pozarolniczyrozwójterenówwiejskich,restrukturyzacjaireorientacjatowarowychgospodarstwrolnychizakładówprzetwórstważywności);

– efektywne wykorzystanie zasobów środowiska naturalnego i kulturo-wego(rozwijanieświadomościproekologicznej,wykorzystywaniewalorówśrodowiskaidziedzictwakulturowegodlarozwojuturystyki,skutecznapro-mocjawalorówturystycznychisysteminformacjiturystycznej,rozwójusługkulturalnych, zdrowotnych i sportowych dlamieszkańców regionu i gościzagranicznych).Strategia rozwoju regionu powstała z inicjatywy Zarządu Województwa

Lubuskiego.Punktemwyjściapracnadstrategiąbyłytrzydniowewarsztatydlalicznejgrupyprzedstawicieli samorządów, administracji rządowej, środowiskzawodowych i naukowych. Przeprowadzono także konsultacjew najbardziej

3 19grudnia2005SejmikWojewództwaLubuskiegouchwalił aktualizację strategii zhory-zontemczasowymdoroku2020.DoaktualizacjizostaływykorzystanewarsztatyprzeprowadzonewramachprojektuSRDTOOLS(patrzpkt3.1).


liczącychsięśrodowiskachzainteresowanychkierunkamirozwojuspołeczno--gospodarczegoregionu.Spotkaniaodbyłysięwewszystkichpowiatach,asa-morządylokalne,wojewodalubuski,radnisejmikuiprzedstawicieleinnychin-stytucjiiorganizacjiregionalnychzgłosiliwieleuwag,propozycjiiwniosków.Uzyskano także opinie ekspertów regionalnych i branżowych. Strategia, pouwzględnieniuwynikówkonsultacji,zostałazredagowanaprzezzespółroboczypodkierunkiemspecjalistów.

3.1.Warsztatydotycząceaktualizacjistrategii

Celeoperacyjnemożnauporządkowaćwsposóbodpowiadającymodelowiczterech kapitałów.Aby to osiągnąć, wspólnie z przedstawicielami różnychdepartamentówUrzęduMarszałkowskiegozostałoprzeprowadzonećwiczeniepolegającenaokreśleniuwpływuzadańrealizowanychwramachdanegoceluoperacyjnegonaokreślonyrodzajkapitału.Wpływocenianowgnastępującychkategorii: negatywny, brakwpływu, pozytywny, bardzo pozytywny. Ponadtodokonano rozróżnienia między wpływem potencjalnym, czyli zamierzonym,orazwpływem rzeczywistymwostatnich czterech latach.Wprzypadku, gdydziałaniazmierzaływniewłaściwymkierunkulubzaniechaniedziałańmogłopowodowaćnegatywnekonsekwencjedladanegokapitałuwprzyszłości,wpro-wadzonokategorię„ostrzeżenie”ioznaczanoniąwłaściwepola.Analizującceleoperacyjne(zob.aneks),możnazauważyć,żestrategiaobej-

muje,choćwróżnymstopniu,wszystkieczterykapitały.Jednocześnieniezna-lezionoceluoperacyjnego,któregorealizacjamogłabymiećjednoznaczniene-gatywnywpływnaktóryśzrodzajówkapitału.Poczterechlatachodprzyjęciastrategiiwgopiniiwładzudałosięosiągnąćprzynajmniejczęściowąrealizacjęokoło 60% celów. Ponadto poszczególne cele operacyjnemiały jednoczesnywpływnaróżnetypykapitałów,comożeświadczyćozintegrowanympodej-ściudoichwyznaczania(zgodniezzasadamirozwojutrwałego).Wstosunkowoniewielu aspektach przedstawicielewładz regionu obawiali się negatywnychkonsekwencjirealizacjiprzyjętychcelów,dotyczyłotoprzedewszystkimniep-odjęciawłaściwychdziałańwodpowiednimzakresie(wszczególnościchodziłooprzedsięwzięciazwiązanezrozwojemkapitaługospodarczegoiludzkiego).Wgopiniiprzedstawicieliwładzmożnabyłowskazaćtylkopojednymprzykła-dziezagrożeńzwiązanychzrealizacjąprzyjętychcelówdlakapitałuspołeczne-goinaturalnego.Ocenastrategiipozwalawskazaćtecele,doktórychnapoziomieoperacyj-

nymprzywiązujesięwiększeznaczenie,atakżete,którychrealizacjawokresieostatnichpięciulatprzebiegałanajsprawniej.Napodstawieprzeprowadzonegoćwiczeniamożnawskazać,żewładzeregionalnenajwiększąwagęprzykładajądozagadnieńgospodarczych,wtymdorozwojukapitaługospodarczego.Jaksięwydaje,wzrostowiefektywnościiwydajnościgospodarkipodporządkowa-nesąpozostałecele,któremająprowadzićprzedewszystkimdorozwojuka-pitałuludzkiego,atakże−choćwmniejszymstopniu−kapitałuspołecznego


inaturalnego.Możnawuproszczeniustwierdzić,żewprzypadkuwojewództwalubuskiego,gdziepoziomrozwojugospodarczegojestniski,wzrostgospodar-czymożepozytywnieoddziaływaćnapoprawęzasobówpozostałychkapitałówpoprzezwzrostpoziomuwykształceniamieszkańców,rozwójmałejiśredniejprzedsiębiorczości orazwzrost świadomości ekologicznej.Równieżw sferzerealizacyjnejnajsprawniejwykonywanesązadaniazwiązanezrozwojemkapi-taługospodarczegoiludzkiego.Natomiastwstosunkudozamierzeńnajsłabszajestrealizacjacelówzwiązanychzkapitałemspołecznym.Takierozłożenieak-centówmiędzyposzczególnymicelamizdaniemwładzsamorządowychwynikaz rzeczywistych potrzeb regionu.Te potrzeby są zaś pochodną pozycji, jakązajmujewojewództwonatlekrajuiEuropy.

Tab. 3. Potencjalne oddziaływanie celów strategicznych na różne kapitały

Gospodarczy Ludzki Społeczny Naturalny

Cel 1

Cel 2 silne (3 pkt)

Cel 3 średnie (2 pkt)

Cel 4 słabe (1 pkt)

Ogółem 10 9 7 4 brak (0 pkt)


3.2.Opiniewładzlokalnychiprzedsiębiorstw

Strategia jest dokumentem opracowanym przez ZarządWojewództwa, alejednocześnieefektempolitycznegoprocesuiwspólnychuzgodnieńmiędzyrad-nymi – przedstawicielami różnych partii politycznych,wynikiem konsultacjizróżnymigrupamispołecznymi,atakżedoradztwaekspertówzewnętrznych.Jakpokazałybadaniaempiryczne4,znajomośćstrategiiwśródprzedsiębior-

ców iwładz lokalnychbyładość zróżnicowana.Tylko15%przedsiębiorcówzadeklarowałoznajomośćstrategii.Natomiastwśródprzedstawicieliwładzlo-kalnychwiedzaocelachstrategicznychbyłapowszechna(93%).Badanibylizgodnicodo tego,żewszystkieczterystrategiczneceleodpowiadająpotrze-bomrozwojowymwojewództwa.Większerozbieżnościwystąpiłyprzyoceniestopniarealizacjicelów.Zgodnośćdotyczyłapozytywnejocenyrealizacjiceluzwiązanegozwzrostemwykształceniaspołeczeństwaipotencjałuinnowacyjne-go.Realizacjazadańzwiązanychzrozwojemprzedsiębiorczościiefektywnymwykorzystaniemzasobówśrodowiskazostałaocenionaprzeciętnie(nieznacznie

4 WIIIkwartale2005rokuprzeprowadzonobadaniakwestionariuszowewśród106małychiśrednichprzedsiębiorstwzlokalizowanychwpięciugminachwojewództwalubuskiego(GorzówWielkopolski,Słubice,Sulęcin,Torzym,ZielonaGóra).Ankietępocztowązawierającąpodobnyzestawpytańrozesłanodowładzwszystkich83gminwchodzącychwskładwojewództwa.Otrzy-mano30odpowiedzi(stopazwrotuwwysokościok.36%).


niżejprzezprzedsiębiorców).Głównarozbieżnośćdotyczyławzrostuspójnościprzestrzennej,gospodarczejispołecznejregionu,którazdaniemprzedsiębiorstwzostałaosiągniętatylkowniewielkimstopniu.Natomiastwopiniiwładzlokal-nychudałosięwtymzakresieosiągnąćsukcesporównywalnyzrozwojemka-pitałuludzkiego.Wszystkietecelezdaniembadanychbyłygodnekontynuacji,wnajwiększymstopniudotyczyłotorozwojuprzedsiębiorczości.

Ryc. 1. Najważniejsze cele rozwojowe wg władz gmin i przedsiębiorców


Postawieniprzedmożliwościąwyborunajważniejszychcelówdlarozwojuwojewództwareprezentancifirm,codośćoczywiste,wybieralirozwójprzed-siębiorczości.Natomiastprzedstawicielewładzgminnajczęściejwskazywalina rozwój infrastruktury transportowej.Na drugimwmiejscuwspólnie dlaobugrupuplasowałsięcelzwiązanyztworzeniemmiejscpracy.Nadalszychmiejscachwładzegminwskazywałyrozwójinfrastrukturykomunalnej,aroz-wój turystyki był dla nichważniejszyod rozwojunowych technologii orazoświatyiedukacji.Zkoleiprzedsiębiorcywyżejcenilisobietedwaostatniecele.Cozaskakujące,firmywwiększymstopniuprzejawiałychęćrealizacjicelówocharakterzesocjalnym,związanychzpomocądlanajuboższychorazrodzinom.Celeteniezostaływskazaneprzezprzedstawicieliwładzgmin,comożeświadczyćodoświadczeniachzwiązanychzniskąskutecznościąizłymadresowaniempomocyspołecznej.Ochronaśrodowiskajakojedenznajważ-niejszychcelówrozwojowychzajęłaodległemiejscezewskazaniaminiewie-luponad10%badanych.Jednocześniebadaniwyrażaliznaczącąakceptacjędlazasadrozwojutrwa-

łego(por.Parteka1997).Wyrażałosiętowyboremspośród6przedstawionychmożliwości,opcjizgodnychztymizasadami,wyrażonychwtakichstwierdze-niach,jak(odpowiedniofirmyiwładzelokalne):


– należynałożyćwysokiekaryzazanieczyszczanieśrodowiska,nawetzacenędo-prowadzeniadoupadkudużychzakładówtrującychśrodowisko(73%,65%);

– drogęnależywybudowaćwolniejiwiększymkosztem,jaknajlepiejchroniącśrodowisko(83%,86%);

– lepiejwybudowaćdrogędłuższąiwiększymkosztem,chroniącsiedliskogi-nącegogatunkuptaków,niżpostąpićodwrotnie(89%,66%);

– należywspomagaćrozwójfirmwprowadzającychnowetechnologie,zamiastprzeciwdziałaćupadkowinierentownychprzedsiębiorstw(90%,93%).

Ryc. 2. Czynniki utrudniające rozwój województwa (w stosunku do równoważnych opinii, powyżej osi OX – czynnik utrudniający, poniżej osi OX – czynnik nie stanowi bariery; w skali ocen od 1 do 3)


Natomiastzdaniabadanychbyłypodzielonewprzypadkunowychinwesty-cji,któretworząmiejscapracy,alesąjednocześnieszkodliwedlaśrodowiska.Okołopołowybadanychbyłoskłonnychwierzyć,żewprzyszłościdziękiza-stosowaniunowychtechnologiiudasięprzywrócićpierwotnystanśrodowiska,podczasgdydrugapołowaniewyrażałazgodynawetnaokresowepogorsze-nie. Poza tymprawiewszyscybadani niemieli nic przeciwko sprowadzaniuzasobówpotrzebnychdoprodukcjiprzemysłowejspozaregionuwprzypadkuwyczerpanialokalnychzasobów.Jeślichodziobarierydlarozwojuwojewództwa,najpoważniejsząwgbada-

nychbyłzłystaninfrastrukturytransportowej,copodkreślalizwłaszczaprzed-stawicielewładzgmin.Zautrudnieniewrozwojuwojewództwauznanotakżeniskąjakośćżyciamieszkańcóworazniskistopieńinnowacyjności.Zdrugiejstronybadaninieuważalinormochronyśrodowiskazabarieręwrozwojure-gionu, podobnie zresztą jakwykształceniamieszkańców, które uznaliw tymkontekściezawystarczającowysokie.


Przedsiębiorcomiwładzomgminyzadanorównieżpytanie,czyzauważająsprzecznościmiędzyszeregiemróżnychcelówlubzjawisk.Zanalizyodpowie-dziwynika, żenajwiększa sprzecznośćwopiniibadanychwystępujemiędzywzrostem zamożności społeczeństwa, a wzrostem nierówności społecznychorazrozwojemmotoryzacji,aochronąśrodowiska.Pozostałesprzecznościniesątakoczywisteisąwyrażanetylkoprzezcześćwładzgminiprzedsiębiorców.Dotycząoneprzedewszystkimkonfliktumiędzywielkoobszarową,intensywnąprodukcjąrolną,aochronąśrodowiskaoraz,wyłączniewocenieprzedsiębior-ców,międzybudowądróg,aochronąśrodowiska.Pewnetylkowątpliwościsąwyrażane przez badanychw związku zwpływem rozwojumiast (suburbani-zacji) imasowej turystykinastanśrodowiskanaturalnego.Natomiastprawieżadnychkontrowersjiniebudziłichzdaniemnapływcudzoziemców,cowynikaprawdopodobnieześladowegonatężeniategozjawiska.

Tab. 4. Sprzeczność między parami celów/zjawisk

Sprzeczności między Firmy (%) Władze gminy (%)

tak nie trudno powiedzieć tak nie trudno

powiedzieć

Ochroną środowiska a budową dróg 21 58 21 17 76 7

Ochroną środowiska a rozwojem miast 11 70 18 14 66 21

Ochroną środowiska a masową turystyką 15 66 19 14 55 31

Ochroną środowiska a motoryzacją 40 42 17 39 29 32

Ochroną środowiska a wielką produkcją rolną

12 56 31 24 52 24

Wzrostem zamożności społeczeństwa a wzrostem nierówności społecznych

47 29 25 57 17 27

Napływem cudzoziemców a ludnością rodzimą

6 76 18 0 90 10

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.

4. Wnioski i rekomendacje

Ocenastanuposzczególnychrodzajówkapitałuwwojewództwie lubuskimpozwala zauważyć wyraźne niedobory kapitału gospodarczego i ludzkiego.Natomiast stankapitałunaturalnegomożnauznać za conajmniej dobry. Jesttoprawdopodobniejednazprzyczyn,którasprawia,żewładzeregionalnenaj-większąwagęprzykładajądorozwojukapitaługospodarczego.Wzrostgospo-darczymożebowiempozytywnieoddziaływaćnapoprawęzasobówpozosta-łych kapitałówpoprzezwzrost poziomuwykształceniamieszkańców, rozwójmałejiśredniejprzedsiębiorczości,atakżewzrostświadomościekologicznej.Wsferzerealizacyjnejnajsprawniejwykonywanesązadaniazwiązanezroz-

wojemkapitaługospodarczegoiludzkiego.Natomiastwstosunkudozamierzeńnajsłabsza jest realizacja celów związanych z kapitałem społecznym. Z kolei


celezwiązanezochronąśrodowiskaniesąpostrzeganejakowyjątkowoważne.Podobną opinię wyrażają przedstawiciele władz lokalnych i przedsiębiorców.Istniejącewymogiprawneodnośniedoochronyśrodowiskaniesąpostrzeganejakoutrudnieniewrozwojuregionu,zwłaszczanatlesłaborozwiniętejinfrastruk-tury,atakże–choćwmniejszymstopniu–niskiegopoziomuinnowacyjnościija-kościżycia.Niewynikatoznikłejświadomościekologicznej,która,jakpokazałybadania,jestde factodośćwysokazarównowśródprzedsiębiorców,jakiprzed-stawicieliwładzgmin.Respondenci gotowibyliwyrazić zgodęnaponoszeniedodatkowychkosztówzwiązanychzochronąśrodowiskanaturalnegoibioróżno-rodności(kontrowersjebudziłojednakistnieniezakładówszkodliwychdlaśro-dowiska, aledającychzatrudnieniedużej liczbiemieszkańców).Cowięcej, napodstawieprzeprowadzonejocenycelówoperacyjnychstrategiirozwojumożnastwierdzić,żerealizacjawiększościzadańbędziemiałapozytywnyalboneutral-nywpływnakapitałnaturalny.Niemniejwśródzarysowującychsiękonfliktówwregionielubuskimmożnawskazaćnasprzecznościmiędzyrozwojemwielko-skalowejprodukcjirolnejizakładówprzemysłuprzetwórstwarolnego(szczegól-niemięsnego)a jakością środowiskanaturalnego. Jest to jednakproblemdośćmarginalnywstosunkudonp.przekonaniawiększościbadanychotym,żewzrostzamożnościspołeczeństwaprowadzidozwiększenianierównościspołecznych.Napodstawieprzeprowadzonychwarsztatóworazdodatkowychbadańan-

kietowychwśródprzedstawicieliwładzgmin i przedsiębiorstwmożnawska-zaćnapotrzebęsilniejszegouwypukleniawzaktualizowanejstrategii,atakżesprawniejsząrealizacjęcelówzwiązanychz: – stworzeniemiwdrożeniemsystemuwsparciadlaprzedsiębiorstwwzakresietransferutechnologiiirozwojuinnowacyjności;

– usprawnieniemsystemukomunikacyjnegoprzyzachowaniuwysokichstan-dardówśrodowiskowych,atakżeformprzewozówalternatywnychdlatrans-portusamochodowego;

– zapewnieniemrównegodostępudoedukacjidzieciimłodzieżyorazpoprawąjakościsystemukształcenia;

– dywersyfikacjądziałalnościgospodarczejnaobszarachwiejskich,wtymroz-wojem rolnictwa ekologicznego oraz reorientacjąmonokulturowych kom-pleksówprzemysłurolnego;

– rewitalizacjąiwzmocnieniemośrodkówcentralnych,copozwolizminimali-zowaćnegatywneaspektyprocesusuburbanizacji.Jaksięwydaje,odprzyjęciaiskutecznegowdrożeniatychzamierzeńzale-

żećbędzietrwałośćrozwojuregionuwprzyszłości.Celetepowinnyteżzna-leźć swoje odzwierciedleniewRegionalnym programie operacyjnym na lata2007–2013.

Literatura

DahlstromK.,EkinsP.,2005,Nature of the 4 Capitals Model,tekstnieopubli-kowany–materiałyroboczeprojektuSRDTOOLS(www.srdtools.info).


GorzelakG.,JałowieckiB.,2001,„Strategierozwojuregionalnegowojewództw.Próbaoceny”,Studia Regionalne i Lokalne,nr1(5).

Narodowy Plan Rozwoju 2004–2006 i 2007–2013,Warszawa: MinisterstwoGospodarki.

Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego i Lokalnego 2001–2006 i 2007–2013 – założenia,Warszawa:MinisterstwoRozwojuRegionalnego.

Polityka ekologiczna państwa na lata 2003–2006 z uwzględnieniem perspekty-wy na lata 2007 –2010,2002,Warszawa:MinisterstwoŚrodowiska.

Prawo ochrony środowiska,Ustawazdnia27kwietnia2001r.,Dz.U.Nr62,poz.627.

Program ochrony środowiska dla województwa lubuskiego na lata 2003–2010,2003,ZielonaGóra:ZarządWojewódzki.

Program wojewódzki dla województwa lubuskiego na lata 2005–2006, 2005,ZielonaGóra:ZarządWojewódzki.

PartekaT.,1997,Planowanie strategiczne rozwoju zrównoważonego,Gdańsk: WydawnictwoUniwersytetuGdańskiego.

SerageldinI.,SteerA.,1994,„Epilogue:ExpandingtheCapitalStock”(w:)I.Serageldin,A.Steer(red.),Making Development Sustainable. From Concepts to Action,Environmentally.

Strategia rozwoju województwa lubuskiego, 2000, Zielona Góra: ZarządWojewództwa.

SustainableDevelopmentOccasionalPaperSeries,nr2,Washington:WorldBank.WilkinJ.,2003,Ekonomia dla prawników i nie tylko,Warszawa:LexisNexis.WorldBank,1995,Monitoring Environmental Progress (MEP). A Raport on

Work in Progress,Washington: WorldBank.Żylicz T., 2004, Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, Warszawa:PolskieWydawnictwoEkonomiczne.

FouR CaPitalS model in the evaluation oF Regional develoPment StRategy

Thearticlepresents4capitalmodelasanevaluationmethodoftheregionde-velopmentstrategyimplementationaswellasstrategydocumentanalysis.Theintroductionprovidesdefinitionofthesetypesofcapitalsthatmightbeadaptedtoanalysisofsustainabledevelopment.Thantheauthorsdescribesaresultofexercise conducted togetherwith representatives of self-government authori-tiesconsistsofimpactassessmentofthestrategyimplementationinthecontextofselectedformsofcapital.Theresultswereconfrontedwithopinionsoflo-calself-governmentsauthoritiesaswellassmallandmediumsizeenterprises.Thesebreakdownenabledauthorstoindicateweaknessofthestrategyandpo-tentialstrade-offsbetweendifferenttypesofcapital.Asthefinalresultrecom-mendationsregardingtheupdatingprocessesofthestrategywereformulated.

OCENASTRATEGIIROZWOJUREGIONU... 81A

neks

Cel

Cel

oper

acyjn

yKa

pita

ł gos

poda

rczy

Kapi

tał lu

dzki

Kapi

tał s

połec

zny

Kapi

tał n

atur

alny

Zape

wni

enie

prz

estrz

enne

j, go

-sp

odar

czej

i sp

ołec

znej

spó

jnoś

ci

regi

onu

pote

n-cj

alny

rzec

zyw

i-st

yos

trzeż

e-ni

epo

ten-

cjal

nyrz

eczy

wi-

sty

ostrz

eże-

nie

pote

n-cj

alny

rzecz

y-wi

styostrzeże-

niepo

ten-

cjalny

rzecz

y-wi

styostrzeże-

nie

Zape

wni

enie

spr

awne

go s

yste

-m

u ko

mun

ikac

yjne

go++

.-

+.

..

..

Wyk

orzy

stan

ie w

arun

ków

do

rozw

oju

trans

portu

lotn

icze

go++

..

..

..

.

Udo

skon

alen

ie i

rozb

udow

a in

frast

rukt

ury

tech

nicz

nej,

kom

unal

nej i

spo

łecz

nej

+++

+++

+.

++++

Wsz

echs

tronn

a w

spół

prac

a tra

nsgr

anic

zna

i mię

dzyr

egio

-na

lna

+++

++

++

++

Wys

oka

umie

jętn

ość

korz

ysta

-ni

a ze

śro

dków

Uni

i Eur

opej

skie

j++

++++

..

..

Pod

nies

ieni

e po

ziom

u w

yksz

tałc

e-ni

a sp

ołec

zeńs

twa

i zw

ięks

zeni

e po

tenc

jału

inno

wac

yjne

go n

auki

i g

ospo

dark

i

Pod

nies

ieni

e po

ziom

u w

yksz

tał-

ceni

a na

szc

zebl

u po

nadg

imna

-zj

alny

m i

wyż

szym

+++

++++

+++

..

Dos

toso

wan

ie k

szta

łcen

ia d

o po

trzeb

rynk

u pr

acy

i uw

arun

-ko

wań

wyn

ikaj

ącyc

h z

proc

esu

inte

grac

ji z

UE

++.

-++

++

..

.

Wyr

ówna

nie

szan

s ed

ukac

yj-

nych

dzi

eci i

mło

dzie

ży.

.++

.-

++.

-.

.

Wzm

ocni

enie

i us

tabi

lizow

anie

ka

dry

nauk

owej

ora

z ro

zwój

ba

zy n

auko

wo

bada

wcz

ej

ucze

lni l

ubus

kich

+++

++

++

..

Utw

orze

nie

Uni

wer

syte

tu L

ubu-

skie

go i

wzm

ocni

enie

sie

ci s

zkół

w

yższ

ych

++

++++

++

..


Cel

Cel o

pera

cyjn

yKa

pita

ł gos

poda

rczy

Kapi

tał lu

dzki

Kapi

tał s

połec

zny

Kapi

tał n

atur

alny

Roz

wój

prz

edsi

ębio

rczo

ści

poten

-cja

lnyrze

czy-

wisty

ostrzeże-

niepo

ten-

cjalny

rzecz

y-wi

styostrzeże-

niepo

ten-

cjalny

rzecz

y-wi

styostrzeże-

niepo

ten-

cjalny

rzecz

y-wi

styostrzeże-

nieA

ktyw

na p

rom

ocja

gos

poda

rcza

i po

zy-

skiw

anie

inw

esto

rów

++

+-

+.

+.

..

Stw

orze

nie

regi

onal

nego

sys

tem

u w

spar

-ci

a in

now

acji

i tra

nsfe

ru te

chno

logi

i++

.-

++.

-+

..

.

Roz

wój

inst

ytuc

jona

lneg

o i k

apita

łow

ego

otoc

zeni

a bi

znes

u++

++++

+++

+.

.

Poz

arol

nicz

y ro

zwój

tere

nów

wie

jski

ch+

.-

+.

-+

.+

.

Res

trukt

uryz

acja

i re

orie

ntac

ja to

war

o-w

ych

gosp

odar

stw

roln

ych

i zak

ładó

w

prze

twór

stw

a ży

wno

ści

++

+.

..

+.

-

Efek

tywn

e wyk

orzy

stan

ie za

sobó

w śr

odow

iska n

atu-

raln

ego

i kul

turo

wego

Roz

wija

nie

świa

dom

ości

pro

ekol

ogic

znej

..

++

++

+++

Wyk

orzy

stan

ie w

alor

ów ś

rodo

wis

ka

i dzi

edzi

ctw

a ku

lturo

weg

o dl

a ro

zwoj

u tu

ryst

yki

+.

..

+.

+.

Sku

tecz

na p

rom

ocja

wal

orów

tury

styc

z-ny

ch i

syst

em in

form

acji

tury

styc

znej

++

..

..

+.

Roz

wój

usł

ug k

ultu

raln

ych,

zdr

owot

nych

i s

porto

wyc

h dl

a m

iesz

kańc

ów re

gion

u i g

ości

zag

rani

czny

ch

++

++

+.

..

Wpł

ywS

ymbo

lB

arw

a

Neg

atyw

ny-

-

Bra

k∙

∙

Poz

ytyw

ny+

+

Bar

dzo

pozy

tyw

ny++

++

oCena StRategii Rozwoju Regionu wykorzystanie modelu czterech ...

Documents

Transcript of oCena StRategii Rozwoju Regionu wykorzystanie modelu czterech ...