P A Ñ S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y

JÓZEF LEWANDOWSKI, ZYGMUNT HELIASZ,RYSZARD CHYBIORZ

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER

Koordynator regionu zachodniego Pomorza — A. PIOTROWSKI

1 : 50 000

Arkusz Czaplinek (196)

(z 3 tab. i 3 tabl.)

WARSZAWA 2008

Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiskaza œrodki finansowe wyp³acone przez

Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiskai Gospodarki Wodnej

OBJAŒNIENIA

DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ

POLSKI

Autorzy: Józef LEWANDOWSKI, Zygmunt HELIASZ,Ryszard CHYBIORZ

Uniwersytet Œl¹ski, Wydzia³ Nauk o Ziemi

ul. Bêdziñska 60, 41–200 Sosnowiec

Redakcja merytoryczna: Kamila JANUS

Akceptowa³ do udostêpnianiaDyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego

doc. dr hab. Jerzy NAWROCKI

ISBN 978-83-7538-416-1

© Copyright by Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2008

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2

SPIS TREŒCI

I. Wstêp — J. Lewandowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu — J. Lewandowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

III. Budowa geologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

A. Stratygrafia — J. Lewandowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1. Karbon — Z. Heliasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

a. Karbon dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

b. Karbon górny (?) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

2. Perm — Z. Heliasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

a. Perm dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Czerwony sp¹gowiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Czerwony sp¹gowiec dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

b. Perm œrodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Czerwony sp¹gowiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Czerwony sp¹gowiec górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

c. Perm górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Cechszyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Cyklotem 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Cyklotem 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Cyklotem 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Cyklotem 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

3. Trias — Z. Heliasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

a. Trias dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Pstry piaskowiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Pstry piaskowiec dolny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Pstry piaskowiec œrodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

b. Trias dolny–œrodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Pstry piaskowiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Pstry piaskowiec górny (ret) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

c. Trias œrodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Wapieñ muszlowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

3

Wapieñ muszlowy œrodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Wapieñ muszlowy górny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

d. Trias górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Kajper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

„Retyk”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

4. Jura — Z. Heliasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

a. Jura dolna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

5. Paleogen — Z. Heliasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

a. Eocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

b. Oligocen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

6. Neogen — Z. Heliasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

a. Miocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

7. Czwartorzêd — J. Lewandowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

a. Plejstocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Zlodowacenia po³udniowopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Interglacja³ wielki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Zlodowacenia œrodkowopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Zlodowacenie Odry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Zlodowacenie Warty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Interglacja³ eemski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Zlodowacenia pó³nocnopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Zlodowacenie Wis³y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Stadia³ górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

b. Czwartorzêd nierozdzielony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

c. Holocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu — Z. HeIiasz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

C. Rozwój budowy geologicznej — Z. Heliasz, J. Lewandowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

IV. Podsumowanie — J. Lewandowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

L i t e r a t u r a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

Tablica III — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

4

I. WSTÊP

Granice obszaru arkusza Czaplinek (196) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000

wyznaczaj¹ wspó³rzêdne: 16º00’–16º15’ d³ugoœci geograficznej wschodniej i 53º30’–53º40’ szero-

koœci geograficznej pó³nocnej. Powierzchnia badanego terenu wynosi 307 km2, w tym 41 km2 stano-

wi¹ liczne jeziora.

Zgodnie z podzia³em fizycznogeograficznym Kondrackiego (2002) prawie ca³y obszar arkusza

le¿y w obrêbie Pojezierza Drawskiego, nale¿¹cego do makroregionu Pojezierze Zachodniopomor-

skie, a pozosta³a, po³udniowa czêœæ stanowi fragment Równiny Wa³eckiej, wchodz¹cej w sk³ad ma-

kroregionu Pojezierze Po³udniowopomorskie.

Administracyjnie omawiany teren le¿y w po³udniowo-wschodniej czêœci województwa zachod-

niopomorskiego, w powiecie Drawsko Pomorskie, w granicach gmin: Czaplinek (na wschodzie),

Z³ocieniec (na zachodzie) oraz Ostrowice (na pó³nocnym zachodzie).

Zachodni¹ czêœæ obszaru opracowania zajmuj¹ kompleksy leœne Nadleœnictwa Z³ocieniec, a czêœæ

wschodni¹ i czêœciowo centraln¹ pokrywaj¹ lasy Nadleœnictwa Czaplinek, wchodz¹ce w sk³ad Draw-

skiego Parku Krajobrazowego. Pozosta³¹, po³udniow¹ czêœæ terenu arkusza obejmuj¹ zwarte lasy

Nadleœnictwa Œwierczyna. W czêœci centralnej i pó³nocnej przewa¿aj¹ pola uprawne i ³¹ki, zajmuj¹ce

obszary wysoczyznowe. Na badanym terenie znajduj¹ siê 32 jeziora o bardzo zró¿nicowanym

kszta³cie i wielkoœci. Najwiêkszym z nich jest jezioro Drawsko, o powierzchni 18,7 km2 i maksymal-

nej g³êbokoœci 84,0 m. Jest to drugie co do g³êbokoœci jezioro w Polsce. W czêœci pó³nocno-zachod-

niej po³o¿one jest jezioro Siecino (7,3 km2), a w czêœci po³udniowo-zachodniej znajduje siê fragment

jeziora W¹sosze (W¹sowo) (3,3 km2). W czêœci po³udniowo-wschodniej wystêpuje grupa jezior, m.in:

Kaleñskie, Krzemno, £¹ka i P³awno. Wiêkszoœæ jezior drenuje rzeka Drawa z dop³ywami. Na obszarze

arkusza znajduj¹ siê dwa niewielkie miasta: Czaplinek (7,5 tys. mieszkañców) i Z³ocieniec (14,5 tys.

mieszkañców), bêd¹ce siedzibami gmin. £¹czy je droga krajowa Stargard Szczeciñski–Gdynia i linia

kolejowa Szczecinek–Drawsko Pomorskie. Obszar arkusza posiada wybitne walory przyrodniczo-kra-

5

jobrazowe. Na terenie Drawskiego Parku Krajobrazowego znajduje siê kilka rezerwatów, m.in: ornito-

logiczny „Jezioro Prosino”, wodno-florystyczny „Jezioro Czarnówek” oraz torfowiskowo-florystyczny

„Torfowisko nad Jeziorem Morzys³aw Ma³y”. Oprócz bardzo licznych pomników przyrody ¿ywej i u¿yt-

ków ekologicznych, na obszarze arkusza znajduje siê 20 chronionych g³azów narzutowych, z których g³az

granitowy „Tempelburg” (po³o¿ony oko³o 6 km na po³udnie od Czaplinka) ma 19,0 m w obwodzie i 3,5 m

wysokoœci (ponad powierzchni¹ terenu). Miejscowoœci po³o¿one nad jeziorami (Stare Drawsko, Klucze-

wo, Uraz, Siecino, Cieszyno i Siemczyno) pe³ni¹ funkcje turystyczno-rekreacyjne. Bogactwo przyrody

predysponuje ten rejon do rozwoju us³ug agroturystycznych (Karger, 1999).

Arkusz Czaplinek zosta³ zrealizowany na zlecenie Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Ka-

tedrze Geologii Podstawowej Uniwersytetu Œl¹skiego, na podstawie „Projektu badañ geologicznych”

zatwierdzonego przez Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa, decyzj¹ nu-

mer KOK/52/96 z dnia 15.10.1996 r.

Prace nad realizacj¹ arkusza prowadzone by³y w latach 2003–2006. W ramach terenowych ba-

dañ kartograficznych wykonano 1291 punktów dokumentacyjnych (tab. 1), w tym: 1210 sond rêcz-

nych (g³êbokoœæ oko³o 2–5,5 m), 61 sond mechanicznych (g³êbokoœæ oko³o 4–11,5 m), sprofilowano

20 ods³oniêæ i szurfów. Sondowania rêczne i mechaniczne objê³y ³¹cznie oko³o 3373 m profili.

Do powierzchniowych badañ geologiczno-kartograficznych wykorzystano ponadto 96 doku-

mentacji: hydrogeologicznych, surowcowych, g³ównie torfowych i kruszywa naturalnego, oraz geofi-

zycznych. W celu rozpoznania g³êbszych struktur geologicznych przeanalizowano 396 profili wierceñ

archiwalnych, z których 170 to otwory studzienne o g³êbokoœci od 12,0 do 120,0 m. Jedynie piêæ z nich

obejmuje pe³ny profil utworów czwartorzêdowych. Otwór badawczy Czaplinek IG-2 (otw. 1), o g³êbo-

koœci 5020,0 m, dokumentuje utwory: karbonu, permu, triasu, paleogenu, neogenu i czwartorzêdu, acz-

kolwiek opis litologiczny osadów kenozoicznych jest bardzo lakoniczny, a granice stratygraficzne

pomiêdzy poszczególnymi oddzia³ami s¹ niepewne.

Wzd³u¿ linii przekroju geologicznego A–B wykonano przekrój elektrooporowy oparty na 106

sondowaniach geoelektrycznych (Grycko, Iciek, 2004), obrazuj¹cy po³o¿enie stropu formacji mioce-

ñskiej oraz rozprzestrzenienie niskooporowych poziomów gliniastych w obrêbie formacji plejstoce-

ñskich. Wyró¿niono ponadto dwie, lokalnie trzy ci¹g³e warstwy piasków wodonoœnych oraz seriê

mu³ków piaszczystych, zalegaj¹c¹ w dolnej czêœci kompleksu utworów czwartorzêdowych. Strop

osadów miocenu zalega prawie poziomo, nie wykazuj¹c wiêkszych zaburzeñ.

W celu ustalenia stratygrafii utworów plejstocenu oraz opracowania przekroju geologicznego

wykonano trzy pe³nordzeniowe wiercenia badawcze (kartograficzne), siêgaj¹ce stropu utworów mio-

ceñskich, o ³¹cznym metra¿u 451,5 m (otw. 2 — 146,5 m, otw. 31 — 142,5 m i otw. 34 — 162,5 m). Z rdzeni

wiertniczych pobrano 218 próbek do standardowych analiz laboratoryjnych, w ramach których wyko-

6

nano badania: sk³adu granulometrycznego (188 analiz), mineralogiczne (71 analiz), petrograficzne

(42 analizy), obtoczenia ziarn kwarcu (38 analiz) oraz zawartoœci wêglanu wapnia (70 analiz). Wyniki

badañ laboratoryjnych pozwoli³y wydzieliæ formacjê mioceñsk¹ oraz siedem formacji litostratygra-

ficznych reprezentuj¹cych piêæ odrêbnych zlodowaceñ plejstoceñskich oraz jeden (niepewny) inter-

glacja³ (Karwowski i in., 2005).

W celu okreœlenia wieku osadów torfowych i jeziornych wykonano szeœæ analiz metod¹ radio-

wêglow¹ (14C) (Pazdur, 2006) oraz osiem analiz piasków jeziorno-lodowcowych metod¹ optycznie

sterowanej luminescencji (OSL) (Bluszcz, 2006). Dla opracowania holoceñskiej sukcesji roœlinnej wyko-

nano 20 analiz palinologicznych na próbkach pobranych z profili osadów jeziorno-torfowych w KuŸnicy

Drawskiej i Sikorach (Nita, 2006).

Historia badañ geologicznych centralnej czêœci Pojezierza Pomorskiego obejmuje ca³y wiek

XX. Rozpoczêli je geolodzy niemieccy, a ich syntez¹ by³y geologiczno-geomorfologiczne mapy Po-

7

T a b e l a 1

Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych

Numer punktuRodzajpunktu*(wed³ug

s³ownika)

Lokalizacja(miejscowoϾ)

Rzêdna(m n.p.m.)

G³êbokoœæ(m)

Uwagi

na mapiegeologicznej

w notatnikuterenowymi na mapie

dokumentacyjnej

1 1313 sm Szczycienko 152,0 4,5 przekrój geologiczny A–B

2 1314 sm S³owianki 142,5 5,8 przekrój geologiczny A–B

3 274 sr KuŸnica Drawska 129,0 5,5badania palinologiczne,

badania wieku bezwzglêdnego metod¹ 14C

4 262 a od ¯erdno 178,0 (–)**badanie wieku bezwzglêdnego metod¹ 14C,

glinianka

5 913 sm Sikory 131,0 11,0badania palinologiczne,

badanie wieku bezwzglêdnego metod¹ 14C

6 908 sm Piaseczno 136,0 11,5 przekrój geologiczny A–B

7 907 sm Piaseczno–Siemczyno 146,0 7,5 przekrój geologiczny A–B

8 906 sm Siemczyno 141,0 7,5 przekrój geologiczny A–B

9 905 sm ¯elis³awie 155,0 7,5 przekrój geologiczny A–B

10 904 sm ¯elis³awie 155,0 7,5 przekrój geologiczny A–B

11 614 od £¹ka 148,0 5,0badania wieku bezwzglêdnego metod¹ OSL,

piaskownia

12 1618 od Z³ocieniec 137,0 5,4badania wieku bezwzglêdnego metod¹ OSL,

piaskownia

13 1617 odZ³ocieniec(cegielnia)

134,5 5,4badania wieku bezwzglêdnego metod¹ OSL,

glinianka

14 1620 od W¹sosz 146,0 7,0dokumentacja struktur sedymentacyjnych

i deformacyjnych, piaskownia

15 612 sr Kaleñsko 141,0 1,6 badanie wieku bezwzglêdnego metod¹ 14C

16 902 sm P³awno 152,0 10,5 przekrój geologiczny A–B

17 901 sm P³awno 152,0 9,0 przekrój geologiczny A–B

* sr — sonda rêczna, sm — sonda mechaniczna, od — ods³oniêcie; ** — sonda zakoñczona w wodzie

morza w skali 1:500 000 (Habermann, 1913; Keilhack, 1901, 1921, 1930) oraz pierwsze opracowania

„sambijskiej formacji burowêglowej” Pomorza (Pietzsch, 1925; Jentzsch, 1927). Pierwsze badania

prowadzone w okresie powojennym wi¹za³y siê z opracowaniem arkuszy Bydgoszcz (Galon, 1949;

Adamiec, 1954) oraz Szczecin (Rühle, 1948; Ró¿ycki, Tyski, 1955) Przegl¹dowej mapy geologicznej

Polski w skali 1:300 000. Obraz kartograficzny pod³o¿a mezozoicznego, zwi¹zanego struktural-

nie z antyklinorium pomorskim, opracowali Dadlez (1980, 2000) oraz Dadlez i Dêbowska (1965). Bu-

dowa geologiczna i litologia tego antyklinorium zosta³y szczegó³owo rozpoznane w badaniach

geofizycznych (D¹browska, 1998; Graniczny i in., 1995; Cieœla i in., 1997) i opisane w licznych

opracowaniach regionalnych (Dadlez, Marek, 1969; Dadlez, red., 1976; ¯elichowski, 1987; Po¿ary-

ski, 1987; Doktór, Graniczny, 1990; Szczepanik, 2000; Jaworowski, 2000). Istotny wk³ad w rozpo-

znanie formacji mioceñskich wnios³y prace Nowickiego (1965) i Ciuka (1970, 1974).

Problematykê czwartorzêdow¹ Pojezierza Pomorskiego zapocz¹tkowa³y prace Woldstedta (1935,

1950). Kolejny wk³ad w rozwi¹zanie zagadnieñ morfogenetycznych i okreœlenie przebiegu deglacjacji

ostatniego zlodowacenia skandynawskiego na Pojezierzu Pomorskim wnios³y badania Galona (1968,

1982) i Bartkowskiego (1972). Genezê ci¹gu jezior rynnowych Drawsko–¯erdno–Komorze–Pile oma-

wiaj¹ prace Marsza (1971, 1973). Wyniki badañ nad rozwojem strefy marginalnej l¹dolodu fazy pomor-

skiej oraz jej przestrzennym zró¿nicowaniem na Pojezierzu Drawskim opublikowali Karczewski (1990,

1991, 1997) i K³ysz (1990, 1992, 1998). Syntezê procesów deglacjacji podczas ostatniego zlodowacenia

w Polsce pó³nocno-zachodniej opracowa³ Kozarski (1995).

Opracowaniem regionalnym dotycz¹cym zarówno kartografii powierzchniowej, jak i budowy

geologicznej i stratygrafii ca³ego plejstocenu jest arkusz Szczecinek Mapy geologicznej Polski w skali

1: 200 000 (Maksiak, Mróz, 1976; Maksiak i in., 1976, 1978) oraz póŸniejsza publikacja autorów (Mak-

siak, Mróz, 1978). Podsumowaniem dotychczasowych wyników badañ kartograficzno-geologicznych

wykonanych na Pomorzu Œrodkowym by³a IX Konferencja „Stratygrafia Plejstocenu Polski”. Materia³y

konferencji opublikowano w przewodniku: „Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu

Parsêty” (Dobracka, Piotrowski, 2002; Dobracka, Lewandowski, 2002; Dobracki, Lewandowski, 2002).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar objêty arkuszem Czaplinek zwi¹zany jest ze stref¹ marginaln¹ l¹dolodu fazy pomor-

skiej. Ma on wyraŸne cechy m³odej rzeŸby polodowcowej. Charakteryzuje go wystêpowanie du¿ych

jezior, na ogó³ o charakterze rynnowym, którym towarzysz¹ pola sandrowe i zag³êbienia wype³nione

osadami zastoiskowymi b¹dŸ wodnolodowcowymi (tabl. I). Wy¿ej po³o¿one obszary (oko³o 150–190 m

n.p.m.) zajmuje falista wysoczyzna polodowcowa. W pó³nocno-wschodniej czêœci badanego terenu

wysoczyzna polodowcowa zdominowana jest przez liczne formy akumulacji szczelinowej, wy-

8

kszta³cone w postaci równoleg³ych do siebie wa³ów o deniwelacjach rzêdu oko³o 20–30 m. Na po³ud-

nie od jeziora Wilczkowo rozci¹ga siê strefa moren martwego lodu, którym towarzysz¹ liczne kotlinki

wytopiskowe. W czêœci po³udniowo-wschodniej przewa¿a lekko falista powierzchnia sandrowa uroz-

maicona rozleg³ymi wytopiskami zajêtymi czêœciowo przez jeziora. Ca³y obszar, z pó³nocy na po³ud-

nie, przecinaj¹ rynny subglacjalne, zajête w wiêkszoœci przez jeziora rynnowe.

Formy lodowcowe. Obszar arkusza Czaplinek zdominowany jest przez w y s o c z y z n ê m o -

r e n o w ¹ f a l i s t ¹ , zbudowan¹ na ogó³ z glin zwa³owych. Strefy wysoczyznowe, po³o¿one na

wysokoœci oko³o 150–190 m n.p.m., charakteryzuj¹ siê obecnoœci¹ licznych pagórków i wa³ów, roz-

dzielonych zag³êbieniami wytopiskowymi, uk³adaj¹cych siê we wspó³kszta³tne, ³ukowato wygiête ze-

spo³y form pozytywnych. Formy te powsta³y w warunkach deglacjacji arealnej i prawdopodobnie

naœladuj¹ systemy tensyjnych szczelin lodowych. Ku po³udniowi powierzchnie wysoczyznowe stop-

niowo obni¿aj¹ siê, a w rzeŸbie zaczynaj¹ dominowaæ formy negatywne — kotliny wytopiskowe.

M o r e n y c z o ³ o w e a k u m u l a c y j n e wystêpuj¹ w kilku odrêbnych zespo³ach, w rejo-

nie: P³awna, gdzie tworz¹ niewielkie, chaotycznie rozrzucone pagórki, Czaplinka — na obrze¿eniu

po³udniowej zatoki jeziora Drawsko, oraz ko³o Piaseczna, gdzie uk³adaj¹ siê w trzy równoleg³e do sie-

bie ci¹gi wzgórz o wysokoœci wzglêdnej do oko³o 20–30 m. Wymienione zespo³y znacz¹ kolejne, re-

cesyjne linie postojowe czo³a l¹dolodu fazy pomorskiej.

Bezpoœrednio na po³udnie od jeziora ¯erdno rozci¹ga siê strefa m o r e n c z o ³ o w y c h w y -

c i œ n i ê c i a , wykszta³conych w postaci wa³u gliniasto-¿wirowego, o wysokoœci wzglêdnej oko³o

15–25 m. Wzd³u¿ zboczy towarzysz¹ mu w¹skie zag³êbienia bezodp³ywowe. Wewnêtrzna budowa

wa³u jest nieznana, najprawdopodobniej ma on strukturê glacitektonicznie wyciœniêtych fa³dów i ³usek,

które powsta³y na wschodnim obrze¿eniu strumienia lodowego, pokrywaj¹cego siê z depresj¹ jeziora

Drawsko. Pojedyncze wa³y moren wyciœniêcia wystêpuj¹ tak¿e w rejonie ¯elis³awia i na po³udnio-

wym obrze¿eniu Zatoki Henrykowskiej.

Pomiêdzy jeziorami Drawsko i Wilczkowo (rejon Siemczyna) rozci¹ga siê wielkie z a g ³ ê b i e -

n i e w y t o p i s k o w e , z lokalnymi kotlinkami i pagórkami kemowymi oraz drumlinopodobnymi

pagórkami gliniastymi. Dno kotliny wytopiskowej po³o¿one jest na rzêdnej oko³o 140–150 m n.p.m.,

oko³o 20 m poni¿ej otaczaj¹cych j¹ od pó³nocy moren czo³owych i oko³o 10–15 m ni¿ej od po³o¿onej

na po³udniu wysoczyzny polodowcowej.

Formy utworzone w strefie martwego lodu. M o r e n y m a r t w e g o l o d u , wykszta³cone

w postaci chaotycznie rozmieszczonych pagórków i wzgórz piaszczysto-¿wirowych, wystêpuj¹ w kil-

ku izolowanych strefach: na po³udnie od Siemczyna, na pó³noc od Kluczewa, w rejonie Nowego Woro-

wa i Chlebowa oraz na pó³noc od Siecina. Towarzysz¹ce im kotlinki wytopiskowe oraz wype³niaj¹ce je

osady sugeruj¹, ¿e powstawa³y one na etapie zaawansowanego procesu deglacjacji arealnej, z udzia³em

martwych lodów.

9

Kotliny wytopiskowe, zajête czêœciowo przez jeziora, czêsto ograniczone s¹ stromymi s t o k a -

m i a k u m u l a c y j n y m i , zbudowanymi z glin zwa³owych. Wysokoœci wspomnianych stoków

wahaj¹ siê w granicach oko³o 15–25 m. Ich urozmaicona geometria œwiadczy, ¿e powstawa³y na stro-

mych sk³onach bry³ martwego lodu i po ich wytopieniu uleg³y inwersji.

Formy wodnolodowcowe. P o z i o m y s a n d r o w e na obszarze arkusza Czaplinek wystê-

puj¹ w trzech odrêbnych rejonach, w czêœci: po³udniowo-wschodniej, pó³nocno-wschodniej oraz za-

chodniej. Zajmuj¹ ni¿ej po³o¿one powierzchnie (w stosunku do wysoczyzny polodowcowej), znacz¹c

g³ówne szlaki odp³ywów poglacjalnych fazy pomorskiej. Sandr po³udniowy jest proksymaln¹ czêœci¹

wielkiego pola sandrowego, rozwiniêtego na terenie s¹siedniego arkusza Miros³awiec. Sandr pó³noc-

no-wschodni po³o¿ony jest u wylotu doliny rynnowej Drawy. Na pó³nocy jego powierzchnia uk³ada

siê na wysokoœci oko³o 160 m n.p.m., ku po³udniowi stopniowo opada, do oko³o 135 m n.p.m. w rejo-

nie Czaplinka. W obrêbie sandru wystêpuj¹ liczne kotlinki wytopiskowe, œwiadcz¹ce o tym, ¿e osady

wodnolodowcowe akumulowane by³y na zagrzebane bry³y martwego lodu. Sandr pó³nocno-zachodni

towarzyszy depresji jeziora Siecino i bierze pocz¹tek w strefie moren martwego lodu ko³o: Siecina,

Chlebowa i Nowego Worowa. Ku po³udniowi jego powierzchnia stopniowo obni¿a siê i przechodzi w p³ask¹

równinê zastoiska z³ocienieckiego (oko³o 140 m n.p.m.).

W rejonie Z³ocieñca oraz w depresji jezior: Krosino, Wilczkowo i W¹sosze, rozci¹ga siê r ó w -

n i n a z a s t o i s k o w a , po³o¿ona na wysokoœci oko³o 135–140 m n.p.m. Jest to wschodni fragment

wielkiego zastoiska z³ocienieckiego, ³¹cz¹cego siê rynn¹ jeziora W¹sosze z zastoiskiem wierzchow-

skim (na obszarze s¹siedniego arkusza Miros³awiec). W obrêbie wspomnianej równiny mo¿na wyró¿-

niæ dwie powierzchnie, oddzielone lokalnie (w rejonie Bobrowa) kilkumetrow¹ krawêdzi¹.

Powierzchnie te wyznaczaj¹ dwa etapy rozwoju jeziora lodowcowego, które utworzy³o siê pomiêdzy

maksymalnym a g³ównym (recesyjnym) zasiêgiem l¹dolodu fazy pomorskiej.

Równina zastoiskowa wystêpuje tak¿e w rejonie Warni³êgu, w poziomie oko³o 145–150 m

n.p.m. Towarzysz¹ jej liczne kotlinki wytopiskowe, co dowodzi, ¿e zastoisko egzystowa³o w obecno-

œci licznych bry³ martwego lodu.

F o r m y a k u m u l a c j i s z c z e l i n o w e j na obszarze arkusza Czaplinek wystêpuj¹ bar-

dzo licznie. Ich najwiêksze nagromadzenie obserwuje siê w jego pó³nocno-wschodniej czêœci, miêdzy

¯erdnem a Kluczewem, gdzie przyjmuj¹ postaæ równoleg³ych, ¿wirowo-piaszczystych wa³ów, otulonych

glinami zwa³owymi. Pojedyncze formy wa³owe, usytuowane po³udnikowo, zlokalizowane s¹ tak¿e w re-

jonie: Grabinka, Nowego Worowa i Chlebowa. Osi¹gaj¹ d³ugoœæ oko³o 1–2 km, a ich wysokoœci wzglêd-

ne wahaj¹ siê w granicach oko³o 20–30 m. Ich kszta³ty oraz ukierunkowanie zgodne z przebiegiem

rynien subglacjalnych œwiadcz¹, ¿e powsta³y one w otwartych szczelinach lodowych wype³nianych

osadami wodnolodowcowymi i (lokalnie) glinami zwa³owymi w sp³ywach we wczesnym etapie de-

glacjacji arealnej.

10

K e m y wystêpuj¹ na obszarach wysoczyzny, w zag³êbieniach wytopiskowych oraz (rzadziej)

w strefach sandrów. Grupuj¹ siê w zespo³y z³o¿one z licznych pagórków i wzgórz. Najwiêkszy z nich

po³o¿ony jest na po³udnie od Z³ocieñca. Kolejny zespó³ wystêpuje ko³o Siemczyna oraz na pó³noc od Rze-

powa. W rejonie ¯erdna i Grabinka rozpoznano pojedyncze kemy. Ich rozmiary oraz wzglêdne wysokoœci

(od kilku do ponad 25,0 m) s¹ ró¿ne. Kemy cechuj¹ siê owalnym kszta³tem oraz wzglêdnie p³ask¹ po-

wierzchni¹ szczytow¹. Zbudowane s¹ z osadów piaszczystych, piaszczysto-mu³kowych i mu³kowych.

Formy erozji subglacjalnej, o generalnie po³udnikowym przebiegu, ci¹gn¹ siê na ca³ej d³ugoœci

obszaru arkusza Czaplinek. Wiêkszoœæ z nich kryje siê poni¿ej zwierciad³a wód jeziornych. R y n n y

s u b g l a c j a l n e s¹ wyraŸnie ukierunkowane po³udnikowo (kierunki N–S i NNW–SSE). Ich szero-

koœæ waha siê w granicach od oko³o 100 m do ponad 1,0 km, a d³ugoœæ osi¹ga od kilku do kilkunastu

kilometrów. Najwiêksza rynna, jeziora Drawsko, jak informuje mapa batymetryczna, osi¹ga g³êbo-

koœæ 84,0 m. Odcinki rynien przebiegaj¹ce w strefie wysoczyzny ograniczone s¹ stromymi, gliniasty-

mi stokami o wysokoœci oko³o 20–30 m. Rynny nak³adaj¹ siê niezgodnie na wszystkie formy morfologiczne

(wysoczyzny, sandry i kotliny wytopiskowe). Œwiadczy to o ich subglacjalnej genezie i konserwuj¹cej roli

(w ich rozwoju) martwych lodów. Czêœæ rynien, których powierzchniowa reprodukcja rozpoczê³a siê

w koñcowym etapie akumulacji sandrów, wykorzystywana by³a przez skanalizowane przep³ywy po-

wierzchniowych wód roztopowych.

W strefie sandru pó³nocno-wschodniego (na po³udnie od jeziora Prosino) ulokowana jest w¹ska

d o l i n a w ó d r o z t o p o w y c h . Podobna forma przebiega na osi jeziora P³awno, w po³udnio-

wo-wschodniej czêœci obszaru arkusza Czaplinek. Wymienione doliny s¹ wciête w otaczaj¹ce po-

wierzchnie sandrów lub wysoczyzny na g³êbokoœæ oko³o 5–10 m. Formy te wykorzystywane by³y

przez skanalizowane przep³ywy wód roztopowych w koñcowym etapie deglacjacji, zanim ustabilizo-

wa³ siê poziom wód w jeziorach.

W strefach wysoczyzny i sandrów oraz w kotlinach wytopiskowych, na ca³ym obszarze arkusza

Czaplinek, wystêpuj¹ bardzo liczne z a g ³ ê b i e n i a p o w s t a ³ e p o m a r t w y m l o d z i e . Ich

kszta³t i wielkoœæ s¹ bardzo zró¿nicowane. Zag³êbienia maj¹ od kilkudziesiêciu do kilkuset metrów roz-

ci¹g³oœci i od kilku do ponad 20,0 m g³êbokoœci. Zwykle s¹ one rozmieszczone bez³adnie, ale czêsto te¿

uk³adaj¹ siê wzd³u¿ okreœlonych kierunków, wspó³kszta³tnie do przebiegu form akumulacji szczelino-

wej lub ³ukowato okalaj¹c du¿e depresje wytopiskowe. Prawdopodobnie ich przebieg odwzorowuje

kszta³t wa³ów lodowo-morenowych, jakie istnia³y na etapie zaawansowanego procesu deglacjacji areal-

nej. Na szkicu geomorfologicznym pokazano jedynie najwiêksze formy, mieszcz¹ce siê w skali mapy.

Formy eoliczne. W strefie sandru po³udniowo-wschodniego wystêpuj¹ nieliczne w y d m y ,

wykszta³cone najczêœciej w postaci pod³u¿nych wa³ów o wysokoœci kilku metrów.

Formy rzeczne. Doliny rzeczne na obszarze arkusza Czaplinek s¹ bardzo nieliczne. D n a d o -

l i n r z e c z n y c h wyró¿niono m.in. w erozyjnych (prze³omowych) odcinkach Drawy, ³¹cz¹cych

11

poszczególne baseny jeziorne, wzd³u¿ Miedznika — pó³nocnego dop³ywu Drawy, oraz wzd³u¿

W¹sawy, odwadniaj¹cej jezioro W¹sosze w rejonie Z³ocieñca. Erozyjne doliny Drawy oraz W¹sawy

najlepiej wykszta³cone s¹ w strefie równiny zastoiska z³ocienieckiego, wcinaj¹ siê tu na g³êbokoœæ

oko³o 8–12 m i ograniczone s¹ stromymi krawêdziami erozyjnymi.

Pó³nocne fragmenty wysoczyzny polodowcowej (w rejonie: KuŸnicy Drawskiej, Nowego Wo-

rowa, Grabinka i Prosina) porozcinane s¹ ma³ymi d o l i n k a m i e r o z y j n y m i , wcinaj¹cymi siê

na g³êbokoœæ kilkunastu metrów. Dolinki te odwadniaj¹ wiêksze kotlinki wytopiskowe, zalewane

okresowo przez wodê. Czêœæ z nich jest pog³êbiona rowami melioracyjnymi.

Formy jeziorne. T a r a s y j e z i o r n e wystêpuj¹ wokó³ wszystkich jezior. Ich szerokoœci s¹

bardzo zró¿nicowane. Na szkicu geomorfologicznym pokazano je jedynie tam, gdzie ich rozmiary

mieœci³y siê w skali mapy. Wokó³ jezior drenowanych przez Drawê (jeziora: ¯erdno, Drawsko, Krosino

i Wilczkowo) wystepuj¹ dwa tarasy jeziorne. Taras wy¿szy wznosi siê od 1,5 do 2,0 m n.p. jezior i jest

typowym tarasem abrazyjno-akumulacyjnym. Taras m³odszy, wznosz¹cy siê do 0,5 m n.p. jezior,

tworzy w¹skie pla¿e oraz równiny przyjezierne pokryte roœlinnoœci¹ bagienn¹, wkraczaj¹c¹ stop-

niowo w taflê jezior. Spadek poziomu wód w jeziorach zlewni Drawy o oko³o 2 m mia³ prawdopo-

dobnie przyczyny antropogeniczne i wi¹za³ siê z zabiegami melioracyjnymi kolonizacji folwarcznej

XVIII–XIX w. (Klimek, 1997).

Wokó³ wiêkszoœci jezior wystêpuj¹ strome klify jeziorne o wysokoœci wzglêdnej oko³o 5–30 m.

Najwiêksze rozmiary (ponad 20,0 m) klify osi¹gaj¹ na kontakcie z wysoczyzn¹ polodowcow¹, gdzie

zbudowane s¹ z glin zwa³owych.

Formy antropogeniczne. Na obszarze arkusza Czaplinek licznie wystêpuj¹ formy antropoge-

niczne: n a s y p y d r o g o w e i k o l e j o w e , a w obrêbie Z³ocieñca i Czaplinka — grunty antro-

pogeniczne (n a s y p y ). Przekopy i nasypy drogowe ci¹gn¹ siê wzd³u¿ nieukoñczonej autostrady,

budowanej w latach trzydziestych ubieg³ego wieku, obecnie poroœniêtej kilkudziesiêcioletnim lasem.

P i a s k o w n i e s¹ nieliczne, na ogó³ obecnie nieczynne lub okresowo wykorzystywane na potrzeby

lokalne. Du¿a g l i n i a n k a zlokalizowana w rejonie Z³ocieñca jest obecnie nieczynna.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Na podstawie wykonanych prac terenowych oraz zebranych materia³ów archiwalnych, na ob-

szarze arkusza Czaplinek wyró¿niono osady: paleozoiczne, mezozoiczne i kenozoiczne. Najbardziej

pe³nego profilu dostarczy³ otwór Czaplinek IG-2 (otw. 1), wykonany w rejonie Szczycienka, w któ-

rym osi¹gniêto g³êbokoœæ 5020,0 m. Wiercenie zakoñczono w utworach karbonu dolnego, dokumen-

12

tuj¹c ponadto osady: permu, triasu, paleogenu, neogenu i czwartorzêdu. Utwory triasu górnego

stwierdzone zosta³y tak¿e w profilu archiwalnego otworu wiertniczego, wykonanego w 1943 r. w oko-

licach Cieminka (otw. 3).

Bezpoœrednio pod osadami czwartorzêdowymi na ca³ym obszarze arkusza wystêpuj¹ utwory neo-

genu lub, rzadziej, paleogenu (tabl. II). W czêœci zachodniej badanego terenu, w oparciu o dane z obsza-

rów arkuszy s¹siednich, wyznaczono wychodnie osadów eocenu i oligocenu. Utwory te wystêpuj¹ tak¿e

w obrêbie rynien subglacjalnych. Na pozosta³ym obszarze powierzchniê podczwartorzêdow¹ tworz¹

osady miocenu. Ich stropowa partia zosta³a stwierdzona wiertniczo, oprócz podanych wy¿ej otworów,

tak¿e w trzech wierceniach kartograficznych (tabl. III) — w okolicach: Szczycienka (otw. 2), Siemczyna

(otw. 31) i ¯elis³awia (otw. 34), oraz w trzech otworach hydrogeologicznych — 18, 23 i 25.

1 . K a r b o n

a . K a r b o n d o l n y

I ³ o w c e p s t r e . W otworze Czaplinek IG-2 (otw. 1) nawiercono stropow¹ partiê i³owców

pstrych (mi¹¿szoœæ 29,5 m, nie przewiercono) o wykszta³ceniu ³upkowym, z nieregularnymi, cienkimi

wk³adkami ska³y okruchowej scementowanej wiœniow¹ substancj¹ ilast¹.

b . K a r b o n g ó r n y ( ? )

Z l e p i e ñ c e i p i a s k o w c e . Omawiane osady to zlepieñce szarobr¹zowe, z³o¿one z gru-

bych otoczaków, w których przewa¿aj¹: kwarcyty, mu³owce, piaskowce, porfiry i ska³y wêglanowe.

Prze³awicenia tworz¹ piaskowce. Ich ca³kowita, stwierdzona wiertniczo (otw. 1), mi¹¿szoœæ wynosi

84,5 m. Utwory te zaliczono do formacji Dziwny, o niesprecyzowanej œciœle pozycji stratygraficznej

— karbon górny–perm (?).

2 . P e r m

a . P e r m d o l n y

Czerwony sp¹gowiec

C z e r w o n y s p ¹ g o w i e c d o l n y

P o r f i r y . Utwory te s¹ zaliczane do wielkopolskiej formacji wulkanogenicznej. W otworze 1

porfiry osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 165,0 m. Ich stropowa partia (mi¹¿szoœæ oko³o 25 m) nosi wyraŸne œlady

zwietrzenia.

13

b . P e r m œ r o d k o w y

Czerwony sp¹gowiec

C z e r w o n y s p ¹ g o w i e c g ó r n y

P i a s k o w c e , m u ³ o w c e i i ³ o w c e . Jest to kompleks piaskowców kwarcowych, drobno-

ziarnistych, barwy ceglastoczerwonej, z wk³adkami mu³owców i i³owców, które przewa¿aj¹ w œrodko-

wej partii profilu. Kompleks ten zaliczono do formacji drawskiej. W otworze 1 ma on mi¹¿szoœæ 576,0 m.

M u ³ o w c e , i ³ o w c e i p i a s k o w c e . Jest to kompleks prze³awicaj¹cych siê mu³owców

i i³owców, br¹zowych, z wk³adkami drobnoziarnistych piaskowców kwarcowych i mniej licznymi

wk³adkami anhydrytów w stropie i zlepieñców w sp¹gu. Stwierdzona wiertniczo mi¹¿szoœæ wy¿ej

wymienionych osadów siêga 704,0 m. Kompleks ten zaliczono do formacji noteckiej.

c . P e r m g ó r n y

Cechszyn

W otworze 1 stwierdzono wystêpowanie osadów wszystkich czterech cyklotemów cechsztynu.

C y k l o t e m 1

A n h y d r y t y , s o l e k a m i e n n e i w a p i e n i e . Cyklotem najstarszy (Werra) rozpo-

czyna siê wapieniami, nad którymi wystêpuj¹ anhydryty, bezbarwne sole kamienne i anhydryty, miej-

scami anhydryty dolomityczne. £¹czna mi¹¿szoœæ osadów tego cyklotemu wynosi 242,0 m.

C y k l o t e m 2

S o l e k a m i e n n e i p o t a s o w e , a n h y d r y t y , i ³ o w c e i w a p i e n i e . W sp¹gu

nastêpnego cyklotemu (Stassfurt) wystêpuj¹ wapienie, miejscami dolomityczne, laminowane i³owca-

mi. Powy¿ej stwierdzono przezroczyste sole kamienne, a nad nimi sole kamienne przewarstwione sola-

mi potasowymi. Profil wieñcz¹ i³owce poprzerastane anhydrytami, solami potasowymi i kamiennymi.

£¹czna mi¹¿szoœæ utworów cyklotemu wynosi 409,0 m.

C y k l o t e m 3

A n h y d r y t y , s o l e k a m i e n n e , m u ³ o w c e i i ³ o w c e . Doln¹ partiê kolejnego cy-

klotemu (Leine) tworz¹ mu³owce anhydrytyczne i i³owce z przerostami anhydrytów. Wy¿ej wystê-

puj¹ szare anhydryty z ma³ymi kawernami i kryszta³ami soli kamiennych. Profil wieñcz¹ sole

kamienne. £¹czna mi¹¿szoœæ osadów wynosi 333,0 m.

C y k l o t e m 4

S o l e k a m i e n n e , m u ³ o w c e i i ³ o w c e . W najm³odszym cyklotemie (Aller) domi-

nuj¹ miodowe i pomarañczowe sole kamienne, krystaliczne i œrednioziarniste, przewarstwiane br¹zo-

wymi mu³owcami i i³owcami. £¹czna mi¹¿szoœæ cyklotemu wynosi 336,0 m.

14

3 . T r i a s

a . T r i a s d o l n y

Pstry piaskowiec

Utwory pstrego piaskowca na terenie arkusza zosta³y opisane wy³¹cznie w profilu otworu Cza-

plinek IG-2 (otw. 1)

P s t r y p i a s k o w i e c d o l n y

M u ³ o w c e . W profilu ni¿szego ogniwa triasu dolnego przewa¿aj¹ mu³owce ciemno- i czer-

wonobrunatne, z laminami i³owców i anhydrytów, szczególnie obfitymi w partii sp¹gowej. £¹czna

mi¹¿szoœæ omawianych osadów wynosi 411,5 m.

P s t r y p i a s k o w i e c œ r o d k o w y

I ³ o w c e , m u ³ o w c e i p i a s k o w c e . Utwory zaliczane do górnej czêœci triasu dolnego

osi¹gaj¹ ³¹czn¹ mi¹¿szoœæ 823,0 m. W ich dolnej partii przewa¿aj¹ mu³owce zaliczane do serii pomor-

skiej dolnej. Powy¿ej zalegaj¹ i³owce wapniste i piaskowce drobnoziarniste zaliczane do serii pomor-

skiej górnej. Wy¿ej wystêpuj¹ analogiczne litologicznie osady tworz¹ce seriê po³czyñsk¹ doln¹. Profil

wieñcz¹ i³owce i mu³owce wapniste, rdzawobr¹zowe i szarozielone, przewarstwione drobnoziarnisty-

mi piaskowcami, reprezentuj¹ce seriê po³czyñsk¹ górn¹. W utworach serii pomorskiej wystêpuj¹

wpryœniêcia anhydrytów.

b . T r i a s d o l n y – œ r o d k o w y

Pstry piaskowiec

P s t r y p i a s k o w i e c g ó r n y ( r e t )

I ³ o w c e . W profilu retu, najwy¿szego ogniwa pstrego piaskowca, przewa¿aj¹ i³owce wapni-

ste, br¹zowe i szarozielone, z wk³adkami anhydrytów, dolomitów i gipsów. W dolnej partii i³owcom to-

warzysz¹ mu³owce i piaskowce wapniste. Ca³kowita mi¹¿szoœæ omawianych osadów wynosi 188,0 m.

c . T r i a s œ r o d k o w y

Wapieñ muszlowy

Utwory wapienia muszlowego na terenie opracowania zosta³y rozpoznane tylko w otworze ba-

dawczym Czaplinek IG-2 (otw. 1).

W a p i e ñ m u s z l o w y œ r o d k o w y

Wa p i e n i e i i ³ o w c e . W profilu przewa¿aj¹ szare wapienie przewarstwione i³owcami

wapnistymi. W partii sp¹gowej obserwuje siê wiêkszy udzia³ i³owców z wk³adkami piaskowców i wa-

15

pieni oraz gniazdami anhydrytów. W górnej czêœci wapienie s¹ miejscami dolomityczne. £¹czna

mi¹¿szoœæ kompleksu wynosi 118,0 m.

W a p i e ñ m u s z l o w y g ó r n y

I ³ o w c e i p i a s k o w c e . Wapieñ muszlowy górny reprezentuj¹ i³owce z przewarstwienia-

mi piaskowców wapnistych. Ich ³¹czna mi¹¿szoœæ wynosi 22,0 m.

d . T r i a s g ó r n y

Kajper

I ³ o w c e . Osady kajpru stwierdzone zosta³y w otworach 1 i 3, przy pó³nocnej granicy obszaru

arkusza. W otworze Czaplinek IG-2 (otw. 1) utwory te maj¹ mi¹¿szoœæ 110,5 m. W ciemnoszarych i pstrych,

mikowych i³owcach wystêpuje detrytus roœlinny oraz szcz¹tki ma³¿oraczków diagnostycznych dla

kajpru dolnego. Osady te reprezentuj¹ warstwy sulechowskie.

G i p s y . Rozpoznane w otworze 1 gipsy bia³e i ró¿owo-pomarañczowe osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ

118,5 m. Reprezentuj¹ one warstwy gipsowe dolne.

I ³ o w c e i p i a s k o w c e . W otworze 3, w okolicach Cieminka, kajper górny reprezentowa-

ny jest przez i³owce o barwach najczêœciej pstrych, czerwonobrunatnych i szarozielonych. Osady te

zawieraj¹ niekiedy detrytus roœlinny, ma³¿oraczki i fragmenty koœci. W ich obrêbie wystêpuj¹ kilku-

metrowej mi¹¿szoœci wk³adki piaskowców. W stropowej partii pojawiaj¹ siê równie¿ cienkie wk³adki

dolomitów, wapieni dolomitycznych i gipsów. Stwierdzona mi¹¿szoœæ opisanych osadów w otworze 3

wynosi 188,7 m.

„ R e t y k ”

I ³ o w c e . Rozpoznane osady maj¹ barwy szarozielone i czerwonobrunatne, niekiedy z szarymi

plamami. Pospolicie wystêpuje w nich spoiwo dolomityczne oraz szcz¹tki roœlinne, ma³¿oraczki i frag-

menty koœci. W otworze 3 utwory te maj¹ mi¹¿szoœæ 119,5 m, a w otworze 1 (Czaplinek IG-2) — 66,0 m.

Zaliczono je do warstw zb¹szyneckich.

P i a s k o w c e i i ³ o w c e . Stropowy odcinek profilu triasu, o mi¹¿szoœci 66,0 m (otw. 1),

tworz¹ piaskowce drobno- i œrednioziarniste, przewarstwione i³owcami, zawieraj¹ce sieczkê roœlinn¹.

Zosta³y one zaliczone do warstw z Trileites.

4 . J u r a

a . J u r a d o l n a

P i a s k o w c e z w k ³ a d k a m i ³ u p k ó w . Osady jury dolnej stwierdzono w dwóch otwo-

rach zlokalizowanych na terenie i tu¿ poza po³udniow¹ granic¹ obszaru arkusza £ubowo (Lewandow-

16

ski i in., 2006, 2007). W obu wierceniach zdecydowanie przewa¿aj¹ piaskowce drobnoziarniste,

czêsto ze zwêglonym detrytusem roœlinnym. £upki stanowi¹ cienkie prze³awicenia w niektórych pa-

kietach piaszczystych, a tylko wyj¹tkowo tworz¹ grubsze i jednorodne litologicznie wk³adki. Maksy-

maln¹ mi¹¿szoœæ poziomu ³upkowego, prawie 20,0 m, stwierdzono w otworze Czaplinek-4. Poniewa¿

nie wykonano ¿adnych badañ stratygraficznych, nie jest mo¿liwe dok³adniejsze okreœlenie wieku tych

osadów. Korelacje na podstawie litologii, wobec monotonii profilu, s¹ ma³o wiarygodne. Jedynie wy-

stêpowanie zlepieñców i piaskowców gruboziarnistych na g³êbokoœci 620,2–628,8 m w otworze Je-

ziorno-3 mog³oby wskazywaæ, ¿e mog¹ to byæ warstwy mechowskie.

Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ utworów jury dolnej na obszarze arkusza Czaplinek mo¿na szacowaæ

na oko³o 100–120 m.

5 . P a l e o g e n

Osady paleogenu na obszarze arkusza zosta³y przewiercone zaledwie dwoma otworami wiertni-

czymi. W obu przypadkach opisy w kartach wierceñ s¹ skrajnie lakoniczne. O obecnoœci utworów pale-

ogenu mo¿na wnosiæ jedynie na podstawie wyników karota¿u w profilu otworu badawczego Czaplinek

IG-2 (otw. 1) i opieraj¹cej siê na wczeœniejszych publikacjach znajomoœci przebiegu sedymentacji

w tym przedziale czasowym. Mi¹¿szoœæ osadów zawartych pomiêdzy powierzchni¹ podczwar-

torzêdow¹ a stropem utworów triasu górnego wynosi 54,0 m w otworze Czaplinek IG-2 i 33,5 m

w otworze 3 w Cieminku.

a . E o c e n

I ³ y i m u ³ k i . W otworze Czaplinek IG-2 (otw. 1) mi¹¿szoœæ osadów, które mo¿na zaliczyæ

do eocenu wynosi 17,0 m. Wobec braku danych stratygraficznych, a nawet bli¿szego opisu litologiczne-

go, nie mo¿na jednak wykluczyæ, ¿e omawiane osady powsta³y w oligocenie dolnym. Byæ mo¿e odcinek

profilu w otworze w Cieminku (otw. 3), po³o¿ony poni¿ej powierzchni podczwartorzêdowej (52,0 m

p.p.m.), opisany w karcie otworu jako „trzeciorzêd”, reprezentuje g³ównie eocen. Z badañ regionalnych

wynika, ¿e jest to seria ilasto-mu³kowa o zmiennej mi¹¿szoœci, od kilkunastu do ponad 30,0 m.

b . O l i g o c e n

P i a s k i z g l a u k o n i t e m i w k ³ a d k a m i m u ³ k ó w . Osady te (mi¹¿szoœæ 22,5 m)

stwierdzono w otworze Czaplinek IG-2 (otw. 1). Piaski (prawdopodobnie z glaukonitem) zawieraj¹

cienkie wk³adki mu³ków. Reprezentuj¹ one warstwy mosiñskie. Na powierzchni podczwartorzêdowej

osady oligocenu ods³aniaj¹ siê w obrêbie rynien subglacjalnych oraz w po³udniowo-zachodniej czêœci

obszaru arkusza. Ich ca³kowit¹ mi¹¿szoœæ mo¿na szacowaæ na oko³o 50 m.

17

6 . N e o g e n

a . M i o c e n

Utwory miocenu, poza niewielkim zachodnim fragmentem terenu i odcinkami g³êbokich rynien

subglacjalnych (gdzie zosta³y zerodowane), wystêpuj¹ na zdecydowanej wiêkszoœci obszaru arkusza

Czaplinek. Osady tego wieku stwierdzono ewidentnie w trzech otworach kartograficznych (otw.: 2, 31

i 34), przebijaj¹cych utwory czwartorzêdu. Prawdopodobnie wystêpuj¹ tak¿e w wierceniu Czaplinek

IG-2 (otw. 1) oraz w trzech otworach archiwalnych (otw.: 18, 23 i 25), zlokalizowanych w okolicach

Czaplinka. W dwóch z nich utwory podœcielaj¹ce osady czwartorzêdowe zosta³y (b³êdnie) zaliczone

do jury dolnej. Jednak z uwagi na charakter litologiczny (mu³ki) i pozycjê hipsometryczn¹, autorzy

uwa¿aj¹, ¿e utwory te reprezentuj¹ miocen. W ¿adnym z otworów nie wykonano badañ palinologicz-

nych. Ponadto opisy profili zawieraj¹ wiele luk. W rezultacie utrudnione jest wydzielanie jednostek li-

tostratygraficznych, a ich korelacja przestrzenna jest ma³o wiarygodna.

M u ³ k i i p i a s k i z w k ³ a d k a m i w ê g l a b r u n a t n e g o . Mi¹¿szoœæ utworów mioce-

nu zosta³a wykazana w otworze Czaplinek IG-2 (otw. 1), gdzie wynosi zaledwie 14,5 m, ale formacja

miocenu jest tu zredukowana erozyjnie. Prawdopodobnie maksymalne mi¹¿szoœci osadów tego wieku

na obszarze arkusza Czaplinek wynosz¹ oko³o 50–60 m. Strop ogniw miocenu w wyniku procesów

erozyjnych i egzaracyjnych jest zró¿nicowany hipsometrycznie. Najni¿ej wystêpuje w s¹siedztwie ry-

nien subglacjalnych (oko³o 0–20 m p.p.m.), najwy¿ej — w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arku-

sza, ko³o Starego Drawska, gdzie wznosi siê 54,0 m n.p.m. (otw. 18).

Utwory miocenu na arkuszach s¹siednich (Lewandowski i in., 2006, 2007) charakteryzuj¹ siê

dwudzielnym wykszta³ceniem. Cyklotem starszy z³o¿ony jest z mu³ków piaszczystych i piasków

py³owatych z cienkimi (mi¹¿szoœæ do oko³o 6 m) pok³adami wêgla brunatnego. Cyklotem m³odszy

sk³ada siê z piasków drobnoziarnistych i py³owatych, które lokalnie przechodz¹ w mu³ki. Na obszarze

arkusza Czaplinek prawdopodobnie zachowa³y siê g³ównie utwory starszego cyklotemu.

7 . C z w a r t o r z ê d

Mi¹¿szoœæ utworów czwartorzêdowych na przewa¿aj¹cej czêœci obszaru arkusza Czaplinek

waha siê zwykle w granicach oko³o 100–150 m. Ich maksymaln¹ mi¹¿szoœæ (185,0 m) udokumento-

wano w profilu otworu archiwalnego ko³o Cieminka (otw. 3), usytuowanego w pó³nocno-zachodnim

naro¿niku badanego terenu. Jednak brak opisu litologicznego utworów kenozoicznych we wspomnia-

nym profilu nie pozwala wiarygodnie okreœliæ doln¹ granicê utworów plejstocenu. Rozk³ad mi¹¿szo-

œci utworów czwartorzêdowych na obszarze arkusza uwarunkowany jest obecnoœci¹ kopalnych

rynien subglacjalnych (tabl. II) oraz hipsometri¹ powierzchni wspó³czesnej, której deniwelacje

(uwzglêdniaj¹c batymetriê jezior) przekraczaj¹ lokalnie 120,0 m. Na urozmaiconej powierzchni pod-

18

czwartorzêdowej, której deniwelacje przekraczaj¹ 50,0 m, a w strefach rynien nawet 80,0 m, zalega

piêæ (lokalnie szeœæ) poziomów glacjalnych, rozdzielonych seriami piaszczysto-¿wirowymi i mu³ko-

wymi (przekrój geologiczny A–B).

a . P l e j s t o c e n

Podzia³ genetyczno-wiekowy formacji plejstoceñskich oraz ich korelacjê oparto na kryteriach

litostratygraficznych, pos³uguj¹c siê na wynikami badañ litopetrograficznych i mineralogicznych

(Karwowski i in., 2005). Dla utworów powierzchniowych zastosowano ponadto wnikliw¹ analizê

geomorfologiczn¹. Sk¹pa dokumentacja wiertnicza (zaledwie osiem otworów obejmuje pe³ny profil

czwartorzêdu) powoduje, ¿e podzia³ wiekowy utworów czwartorzêdowych mo¿e budziæ w¹tpliwoœci.

Uwaga ta szczególnie dotyczy najstarszych poziomów glacjalnych (zlodowaceñ po³udniowopolskich,

dlatego te¿ w ich obrêbie nie wyró¿niono odrêbnych piêter glacjalnych).

Osadów eopejstocenu oraz zlodowaceñ najstarszych (zlodowacenia Narwi) na obszarze arkusza nie

stwierdzono. Okresy te najprawdopodobniej wyra¿one s¹ luk¹ sedymentacyjn¹ i denudacyjn¹. Wniosek

ten potwierdzaj¹ wyniki badañ geologiczno-kartograficznych przeprowadzonych na obszarze ca³ego Po-

morza Œrodkowego (Maksiak, Mróz, 1976, 1978; Dobracki, Lewandowski, 2002).

Zlodowacenia po³udniowopolskie

P i a s k i i m u ³ k i z a s t o i s k o w e . W lokalnych zag³êbieniach pod³o¿a mioceñskiego, po-

ni¿ej najstarszego poziomu glin zwa³owych (otw. 2) wystêpuje kilkunastometrowe ogniwo szarych

piasków py³owatych i mu³ków piaszczystych, z du¿ym udzia³em we frakcji ciê¿kiej biotytu i chlory-

tów (oko³o 38–43%), a znikomym amfiboli i piroksenów (1,3%). S¹ to prawdopodobnie redeponowa-

ne osady miocenu. Wskazuje na to du¿y udzia³ substancji wêglistej oraz litologiczne podobieñstwo do

typowych utworów miocenu.

M u ³ k i , p i a s k i i g l i n y z w a ³ o w e r y n i e n s u b g l a c j a l n y c h . W g³êbokich ob-

ni¿eniach pod³o¿a podczwartorzêdowego o charakterze rynien subglacjalnych zalegaj¹ mu³kowe i piasz-

czysto-gliniaste, lokalnie ¿wirowo-g³azowe osady o mi¹¿szoœciach kilkudziesiêciu metrów. Nie

zosta³y one udokumentowane na obszarze arkusza Czaplinek, ale znane s¹ z terenów arkuszy s¹sied-

nich. Ich obecnoœæ poœrednio potwierdza uk³ad wspomnianych rynien (tabl. II) (otw. 3 — profil archi-

walny bez opisu litologicznego utworów czwartorzêdowych).

G l i n y z w a ³ o w e (dolne). Bezpoœrednio na pod³o¿u mioceñskim lub powy¿ej opisanych

serii piaszczysto-mu³kowych zalega najstarszy poziom glin zwa³owych. Jest on rozprzestrzeniony na

niemal ca³ym obszarze arkusza (otw.: 1, 2 i 34). Jedynie w strefach kulminacji pod³o¿a podczwarto-

rzêdowego, w pó³nocno-wschodniej czêœci badanego terenu, poziom ten jest prawdopodobnie ca³ko-

19

wicie zredukowany egzaracyjnie. S¹ to gliny piaszczyste i piaszczysto-py³owate, ciemnoszare,

zwarte, o bardzo zmiennej wapnistoœci (oko³o 2–18%). Cech¹ charakterystyczn¹ tych glin jest bardzo

ma³a zawartoœæ frakcji ¿wirowej (oko³o 1–5%) oraz obecnoœæ porwaków mioceñskich. Wœród ska³

skandynawskich przewa¿aj¹ ska³y wêglanowe (do 50,0%). Wartoœci wspó³czynników petrograficz-

nych1 O/K–K/W–A/B s¹ zmienne w poszczególnych próbkach i wynosz¹ œrednio: 2,22–0,85–0,70

(tab. 2). Mi¹¿szoœæ badanych glin jest zmienna, waha siê od kilku do ponad 30,0 m.

M u ³ k i p i a s z c z y s t e i i ³ y z a s t o i s k o w e . Pomiêdzy dwoma poziomami glin zwa³owych

zlodowaceñ po³udniowopolskich lokalnie wystêpuj¹ mu³ki piaszczyste i i³y zastoiskowe o stwierdzonych

mi¹¿szoœciach 3,5 (otw. 34) i 5,2 m (otw. 2). S¹ to osady laminowane, miejscami zaburzone glaci-

tektonicznie (otw. 2).

G l i n y z w a ³ o w e (górne). Górny poziom najstarszych glin zwa³owych wystêpuje na ca³ym

obszarze arkusza Czaplinek (otw.: 2, 18, 23 i 34). Jego mi¹¿szoœæ waha siê zwykle w granicach kil-

ku–kilkunastu metrów. S¹ to gliny piaszczysto-py³owate lub py³owate, ciemnoszare, o wyj¹tkowo ma³ym

udziale frakcji ¿wirowej (do 2,0%). W poziomie tym wystêpuj¹ kry utworów mioceñskich o stwierdzonej

mi¹¿szoœci 15,5 m (otw. 2). Wœród ska³ skandynawskich ska³y wêglanowe (oko³o 32–53%) na ogó³

20

T a b e l a 2Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych O/K–K/W–A/B i frekwencja wybranych ska³ lokalnych,

obliczone dla poszczególnych poziomów glin zwa³owych (Karwowski i in., 2005)

Wiek OtwórWspó³czynniki petrograficzne Ska³y lokalne (%)

WapnistoϾ(%)

O/K K/W A/B piaskowce mu³owce

zlodowacenie Wis³y(gliny zwa³owe górne)

2 2,43 0,65 0,87 2,6 5,0 6,0

31 2,66 0,59 1,01 1,5 10,4 3,1

34 3,17 1,10 0,49 – 1,3 4,8

zlodowacenie Wis³y(gliny zwa³owe dolne)

2 2,81 0,60 0,92 – 4,8 5,8

zlodowacenie Warty

2 2,67 0,45 1,48 – 0,8 9,8

31 1,94 0,85 0,78 1,6 6,3 5,5

34 2,63 0,85 0,72 – 1,1 6,0

zlodowacenie Odry31 1,70 0,97 0,66 0,7 0,8 3,5

34 2,15 0,73 0,77 0,9 5,6 4,9

zlodowaceniapo³udniowopolskie

(gliny zwa³owe górne)

2 2,34 0,68 0,91 – 3,3 11,1

34 1,58 1,07 0,71 – 0,6 7,2

zlodowaceniapo³udniowopolskie

(gliny zwa³owe dolne)

2 2,64 0,72 0,83 – – 8,9

34 1,80 0,97 0,56 – 5,6 11,2

1Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystalicznei kwarc, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie

przewa¿aj¹ nad krystalicznymi (do 34,0%), jedynie w próbkach stropowych obserwuje siê prawie

ca³kowity lub ca³kowity brak wapieni. Jest to zapewne efekt zwietrzenia, potwierdzony odwapnie-

niem osadów. Œrednie wartoœci wspó³czynników petrograficznych przedstawia tabela 2.

M u ³ k i i i ³ y z a s t o i s k o w e . W lokalnych obni¿eniach, pokrywaj¹cych siê na ogó³ z prze-

biegiem wspomnianych wczeœniej rynien subglacjalnych, wystêpuj¹ bardzo mi¹¿sze serie

mu³kowo-ilaste. S¹ to mu³ki ilaste (otw. 34) lub i³y py³owate (otw. 31) o strukturze masywnej, rzadziej

ze œladami poziomej laminacji, szare lub ciemnoszare, wapniste. Ich najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ stwierdzo-

no w otworze kartograficznym 31 ko³o Siemczyna, gdzie osi¹gaj¹ 37,9 m i le¿¹ wprost na utworach

miocenu, bêd¹cych zapewne ich g³ównym Ÿród³em alimentacji (przekrój geologiczny A–B).

P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e . W stropie górnych glin zwa³owych zlodowa-

ceñ po³udniowopolskich lub lokalnie powy¿ej opisanych mu³ków i i³ów zastoiskowych, niemal na

ca³ym obszarze arkusza Czaplinek (przekrój geologiczny A–B), na wysokoœci oko³o 40–100 m n.p.m,

zalega prawdopodobnie ci¹g³a seria piaszczysto-¿wirowa, o mi¹¿szoœci od kilku do kilkunastu, lokal-

nie ponad 30,0 m. Jej ci¹g³e rozprzestrzenienie najpe³niej dokumentuje przekrój elektrooporowy.

Omawian¹ seriê przewiercono w otworze kartograficznym 34, gdzie ma mi¹¿szoœæ 10,8 m. Wysoka

frekwencja amfiboli i piroksenów (15,4%) oraz bardzo z³e wysortowanie osadów wskazuj¹ na ich

wodnolodowcow¹ genezê.

Interglacja³ wielki

Na Pomorzu Œrodkowym nie s¹ znane stanowiska palinologiczne interglacja³u wielkiego, przyj-

muje siê jednak obecnoœæ kopalnych utworów rzecznych, których pozycjê litostratygraficzn¹ okreœla

siê na interglacja³ wielki lub mazowiecki (Dobracki, Lewandowski, 2002). Doliny tego wieku uloko-

wane s¹ zazwyczaj w strefach rynien subglacjalnych lub w obni¿eniach egzaracyjnych. Na Pojezierzu

Drawskim, po po³udniowej stronie garbu pomorskiego, dna œrodkowoplejstoceñskich dolin rzecznych

uk³adaj¹ siê zwykle w poziomie oko³o 35–50 m n.p.m. Kopalna dolina rzeczna wykorzystuj¹ca praw-

dopodobnie dolinê marginaln¹ (pradolinê) ulokowana jest na linii jezior: Pile–Komorze–¯erd-

no–Drawsko–Wilczkowo (Lewandowski i in., 2006, 2007)

P i a s k i r z e c z n e . Na obszarze arkusza Czaplinek osady rzeczne szeroko pojêtego intergla-

cja³u wielkiego zosta³y stwierdzone w otworze kartograficznym 31, zlokalizowanym w Siemczynie,

pomiêdzy Zatok¹ Henrykowsk¹ jeziora Drawsko a jeziorem Wilczkowo. Utwory tego wieku prawdo-

podobnie zachowa³y siê w pobli¿u rynny subglacjalnej jeziora Drawsko (otw. 25). S¹ to piaski drobno-

ziarniste (zawartoœæ frakcji 0,1–0,25 mm wynosi oko³o 79–90%), ¿ó³to-szare, z obecnoœci¹ substancji

organicznej i pojedynczymi okruchami drewna. Wœród minera³ów przezroczystych dominuj¹: epidot

(oko³o 20–26%), granaty (oko³o 16–22%) oraz turmaliny (oko³o 12–20%). Udzia³ amfiboli i pirokse-

nów jest bardzo ma³y (oko³o 3–7%). Wszystkie te cechy wskazuj¹ na rzeczn¹ lub rzeczno-jeziorn¹

genezê omawianych osadów.

21

Zlodowacenia œrodkowopolskie

W oparciu o trzy profile wierceñ kartograficznych oraz kilkanaœcie profili wierceñ archiwalnych

(g³ównie studziennych) na obszarze arkusza Czaplinek mo¿na wyró¿niæ dwa odrêbne poziomy gla-

cjalne, których pozycjê wiekow¹ mo¿na odnieœæ do zlodowaceñ œrodkowopolskich. Autorzy arkusza

Szczecinek Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 (Maksiak, Mróz, 1976), zgodnie z ówcze-

snym schematem stratygraficznym, wyró¿nili trzy stadia³y zlodowacenia œrodkowopolskiego. Gliny

zwa³owe stadia³u najstarszego (maksymalnego) w niniejszym opracowaniu zosta³y zaliczone, zgod-

nie z wczeœniejszym pogl¹dem Pasierbskiego (1973), do zlodowaceñ po³udniowopolskich, natomiast

dwa górne poziomy glin — do zlodowaceñ œrodkowopolskich: Odry i Warty.

Zlodowacenie Odry

P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e . W lokalnych obni¿eniach kopalnej powierzch-

ni interglacjalnej, pod starszymi glinami zwa³owymi zlodowaceñ œrodkowopolskich (zlodowacenia

Odry), zalega kilku–kilkunastometrowa seria piaszczysta b¹dŸ piaszczysto-¿wirowa, której wiek

mo¿na odnieœæ do transgresywnej fazy zlodowacenia Odry. Osady te zosta³y nawiercone w otworze

kartograficznym 2, gdzie le¿¹ ponad zwietrza³ym poziomem górnych glin zwa³owych zlodowaceñ

po³udniowopolskich. S¹ to piaski drobnoziarniste, szare, o mi¹¿szoœci 3,8 m. We frakcji ciê¿kiej domi-

nuj¹ granaty (oko³o 34%), przy sporym udziale amfiboli i piroksenów (oko³o 11%).

G l i n y z w a ³ o w e . Na prawie ca³ym obszarze arkusza, w przedziale oko³o 60–110 m n.p.m.,

wystêpuje ci¹g³y poziom glin zwa³owych o mi¹¿szoœci od kilku do ponad 20,0 m. Zosta³ on zarejestro-

wany we wszystkich profilach kartograficznych (otw.: 2, 31 i 34) oraz w g³êbszych profilach studziennych

rejonu Czaplinka i Starego Drawska (otw.: 17, 18, 23 i 25). Najprawdopodobniej lokalnie w centralnej

i pó³nocnej czêœci obszaru arkusza poziom ten (wraz z poziomami ni¿ej- i wy¿ejleg³ymi) jest zaburzo-

ny glacitektonicznie. Poœrednio wskazuj¹ na to wyniki badañ elektrooporowych. Charakterystyka gra-

nulometryczna i mineralogiczno-petrograficzna glin zosta³a sporz¹dzona na podstawie analiz próbek

pobranych z otworów kartograficznych. S¹ to gliny piaszczyste z du¿¹ domieszk¹ frakcji ¿wirowej

(oko³o 4–10%), ciemnoszare, o œredniej wapnistoœci (oko³o 4–10%). Wœród ska³ skandynawskich

ska³y osadowe nieznacznie przewa¿aj¹ nad krystalicznymi. Œrednie wartoœci wspó³czynników petro-

graficznych wynosz¹: 1,93–0,85–0,72 (tab. 2).

M u ³ k i i p i a s k i z a s t o i s k o w e . Pomiêdzy poziomami glin zwa³owych zlodowaceñ

œrodkowopolskich (Odry i Warty), w kilku otworach archiwalnych (otw.: 18, 25 i 45) oraz w otworze

kartograficznym 31, wystêpuje kilku–kilkunastometrowe ogniwo mu³ków oraz piasków drobnoziarnistych

i py³owatych. W jego stropie zalega oko³o 1-metrowa wk³adka glin zwa³owych, prawdopodobnie sp³ywo-

wej genezy. S¹ to osady jeziorno-lodowcowe zdeponowane w kopalnych obni¿eniach zastoiskowych.

22

Zlodowacenie Warty

P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e . W dwóch otworach kartograficznych (otw. 2 i 31)

oraz dwóch wierceniach archiwalnych (otw. 6 i 18) rozpoznano miêdzyglinowy poziom piaszczysto-¿wi-

rowy. Jego mi¹¿szoœæ jest zmienna, waha siê od kilku do kilkunastu metrów. Udzia³ amfiboli i piroksenów

w omawianych osadach wynosi oko³o 12–19%, a wskaŸnik obtoczenia ziarn kwarcu (Ro) waha siê w gra-

nicach 0,9–2,4. Nale¿y s¹dziæ, ¿e s¹ to transgresywne utwory wodnolodowcowe zlodowacenia Warty.

G l i n y z w a ³ o w e . Trzeci od powierzchni terenu poziom glin zwa³owych, o mi¹¿szoœci

zwykle od kilku do kilkunastu metrów, wystêpuje na prawie ca³ym obszarze arkusza Czaplinek (prze-

krój geologiczny A–B). Lokalnie jest on dwudzielny (otw. 25). Zosta³ udokumentowany w wierce-

niach kartograficznych (otw.: 2, 31 i 34). S¹ to gliny piaszczyste, z du¿¹ domieszk¹ frakcji ¿wirowej

(oko³o 2–3%), ciemnoszare, miejscami zastêpowane ¿wirami gliniastymi (otw. 31). Cech¹ charaktery-

styczn¹ frakcji ¿wirowej tego ogniwa jest wysoka frekwencja ska³ osadowych, wapieni i piaskowców

(do 67,0%), co odró¿nia omawiane gliny od ni¿ejleg³ych glin zlodowacenia Odry. Wspó³czynniki

petrograficzne maj¹ uœrednione wartoœci: 2,41–0,72–0,99, nieznacznie odbiegaj¹ce od wartoœci typo-

wych dla wy¿ej- i ni¿ejleg³ych glin zwa³owych (tab. 2).

M u ³ k i i p i a s k i z a s t o i s k o w e . W stropie wy¿ej opisanych glin zwa³owych (lokalnie)

wystêpuje ogniwo mu³ków piaszczystych, masywnych, przechodz¹cych w stropie w piaski (otw. 2

i 34). W otworze 2 seria ta osi¹ga mi¹¿szoœæ 16,3 m. Jej pozycja stratygraficzna jest niepewna. Praw-

dopodobnie s¹ to osady zastoiskowe, reprezentuj¹ce recesyjn¹ fazê zlodowacenia Warty. Od osa-

dów ostatniego zlodowacenia oddziela je warstwa bruku erozyjno-denudacyjnego (otw. 2).

Interglacja³ eemski

Na Pojezierzu Drawskim eemskie utwory organiczne zosta³y rozpoznane w Wierzchowie (Mak-

siak i in., 1978). Udokumentowane palinologicznie gytie i mu³ki jeziorne tego wieku wystêpuj¹ tak¿e

w Rzecinie na Równinie Bia³ogardzkiej, gdzie przykryte s¹ najm³odszymi osadami lodowcowymi (Do-

bracka, Winter, 2001). W dotychczasowych opracowaniach geologiczno-kartograficznych znacznie

czêœciej przyjmuje siê obecnoœæ kopalnych osadów rzecznych reprezentuj¹cych ostatni interglacja³.

P i a s k i r z e c z n e . Na obszarze arkusza Czaplinek dolina rzeczna interglacja³u eemskiego

prawdopodobnie biegnie wzd³u¿ depresji zajêtej przez jeziora: ¯erdno–Drawsko–Wilczkowo. Wystê-

powanie g³ównej doliny eemskiej przyjêto w oparciu o analizê paleogeograficzn¹, z uwzglêdnieniem

s¹siedniego arkusza £ubowo (Lewandowski i in., 2006, 2007). Na badanym terenie osady prawdopo-

dobnie tego wieku dokumentuj¹ profile studzienne w Starym Worowie (otw. 10) i Piasecznie (otw. 22)

oraz byæ mo¿e w Budowie ko³o Z³ocieñca (otw. 29). S¹ to piaski gruboziarniste, przechodz¹ce w pia-

ski py³owate, z notowan¹ obecnoœci¹ okruchów drewna, o sumarycznej mi¹¿szoœci kilkunastu me-

trów. Osady g³ównych dolin rzecznych tego wieku lokuj¹ siê w poziomie oko³o 65–90 m n.p.m.

(przekrój geologiczny A–B).

23

Zlodowacenia pó³nocnopolskie

Zlodowacenie Wis³y

S t a d i a ³ g ó r n y

Na obszarze arkusza Czaplinek wyró¿niono dwa kompleksy glacjalne zlodowacenia Wis³y, re-

prezentuj¹ce dwie fazy stadia³u górnego (g³ównego): leszczyñsko-poznañsk¹ oraz pomorsk¹ (prze-

krój geologiczny A–B). Oddzielnoœæ wspomnianych kompleksów dokumentuj¹ profile licznych

wierceñ oraz dobrze rozwiniêta strefa marginalna (tabl. I). Transgresywny charakter l¹dolodu fazy po-

morskiej wyra¿a siê niemal powszechn¹ dwudzielnoœci¹ glin zwa³owych stadia³u g³ównego, obser-

wowan¹ w licznych wierceniach archiwalnych na obszarze ca³ego arkusza. Maksymalny zasiêg fazy

pomorskiej, szczególnie na obszarze arkusza Czaplinek, w dotychczasowej literaturze jest ró¿nie in-

terpretowany (Maksiak, Mróz, 1976; Karczewski, 1990, 1991, 1997; K³ysz, 1998). Ró¿nice tych pogl¹dów

wynikaj¹ g³ównie z braku (na omawianym obszarze) typowych form czo³owomorenowych. Prawdo-

podobnie wynika to z faktu, ¿e rejon Czaplinka i Z³ocieñca po³o¿ony by³ pomiêdzy dwoma aktywny-

mi lobami lodowcowymi: Parsêty na wschodzie i Odry na zachodzie. W strefie miêdzylobowej

deglacjacja mia³a w przewadze charakter arealny i tylko lokalnie utworzy³y siê nieliczne formy o cha-

rakterze moren czo³owych. Przewa¿aj¹ moreny martwego lodu oraz kemy, którym towarzysz¹ liczne

kotliny wytopiskowe. Po³o¿enie aktywnej krawêdzi l¹dolodu fazy pomorskiej, o charakterze etapo-

wego postoju, wyznaczaj¹ recesyjne moreny czo³owe w rejonie Czaplinka oraz Piaseczna.

Sumaryczna mi¹¿szoœæ osadów ostatniego zlodowacenia na obszarze arkusza Czaplinek waha

siê na ogó³ w przedziale oko³o 35–45 m, dochodz¹c lokalnie (w strefach spiêtrzeñ glacitektonicznych

i rynien subglacjalnych) do oko³o 60–70 m.

M u ³ k i i i ³ y z a s t o i s k o w e (dolne). W strefach dolinnych i obni¿eniach kopalnej (eem-

skiej) powierzchni interglacjalnej (m.in. otw.: 19, 23, 29, 31, 32 i 38) obserwuje siê kilku–kilkunasto-

metrow¹ seriê mu³ków i/lub i³ów warwowych. S¹ to zapewne osady rozleg³ych zastoisk, które

tworzy³y siê podczas transgresji l¹dolodu zlodowacenia Wis³y w stadiale górnym.

P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e (dolne). Bezpoœrednio pod dolnymi glinami

zwa³owymi stadia³u górnego, w licznych otworach archiwalnych oraz w wierceniach kartograficz-

nych (otw. 2 i 31) wystêpuje mi¹¿sza (do oko³o 10–15 m) seria piaszczysto-¿wirowa. W otworze 2 seria

ta osi¹ga mi¹¿szoœæ 21,0 m. S¹ to w przewadze piaski ró¿noziarniste i ¿wiry, w sp¹gu z brukiem otocza-

ków (o œrednicy do 120 mm) ska³ skandynawskich: granitów, kwarcytów i sporadycznie wapieni. Bar-

dzo z³e wysortowanie i obtoczenie wskazuj¹ na wodnolodowcow¹ genezê omawianych osadów.

¯ w i r y i p i a s k i r y n i e n s u b g l a c j a l n y c h . Na obszarze arkusza Czaplinek wystê-

puj¹ (usytuowane po³udnikowo) liczne rynny subglacjalne, odwzorowane na powierzchni obecnoœci¹

jezior rynnowych: d³ugich i g³êbokich (jeziora Drawsko i Siecino) oraz w¹skich (jeziora Kaleñskie i Krze-

24

mno). Prawdopodobnie w dnach wspomnianych jezior, pod dolnymi glinami zwa³owymi zlodowace-

nia Wis³y, wystêpuj¹ serie piaszczysto-¿wirowe zdeponowane w kana³ach subglacjalnych (przekrój

geologiczny A–B), podobnie jak na terenie s¹siedniego arkusza £ubowo, gdzie zosta³y udokumento-

wane w rynnie jeziora Komorze (Lewandowski i in., 2006, 2007).

G l i n y z w a ³ o w e (dolne). Poziom glin zwa³owych fazy leszczyñsko-poznañskiej, o zmien-

nej mi¹¿szoœci (od kilku do ponad 20,0 m), wystêpuje na niemal ca³ym obszarze arkusza. Poziom ten

zosta³ udokumentowany w otworze kartograficznym 2, gdzie osi¹ga mi¹¿szoœæ 14,8 m. S¹ to gliny

piaszczysto-py³owate, szare, mocno wapniste, z du¿¹ zawartoœci¹ g³azów narzutowych. W sk³adzie

petrograficznym frakcji ¿wirowej (5–10 mm) ska³y wêglanowe (40,0–43,8%) zdecydowanie przewa-

¿aj¹ nad krystalicznymi (20,6–27,8%), przy bardzo du¿ym udziale piaskowców (do 28,0%). Œrednie

wartoœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: 2,81–0,60–0,92 (tab. 2).

P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e (œrodkowe). W obni¿eniach dolinnych, pokry-

waj¹cych siê z dolinami kopalnymi i rynnami subglacjalnymi (przekrój geologiczny A–B), oraz w obrê-

bie dolnych glin zwa³owych zlodowacenia Wis³y (na po³udniowy wschód od Czaplinka) zalega

kilku–kilkunastometrowa seria piaszczysto-¿wirowa. Udokumentowano j¹ w otworze kartograficz-

nym 31. S¹ to piaski gruboziarniste ze ¿wirkami, z brukiem erozyjnym w sp¹gu. Bardzo z³e obtoczenie ziarn

kwarcu (Ro = 1,5–2,7) wskazuje na wodnolodowcow¹ genezê omawianych osadów, zdeponowanych za-

pewne w kana³ach inglacjalnych, w czasie deglacjacji subfazy krajeñskiej (Piotrowski, 2003).

M u ³ k i p i a s z c z y s t e i p i a s k i z a s t o i s k o w e . Pomiêdzy dwoma poziomami glin

zwa³owych zlodowacenia Wis³y (liczne otwory archiwalne i niektóre sondy mechaniczne) lokalnie

wystêpuje kilku–kilkunastometrowa seria mu³ków piaszczystych, masywnych. Udokumentowano j¹

w otworze kartograficznym 31, gdzie posiada 10,7 m mi¹¿szoœci. Mu³ki i piaski py³owate, prawdopo-

dobnie tego samego wieku, tworz¹ doln¹ seriê zastoiska z³ocienieckiego. Dokumentuj¹ j¹ profile stu-

dzienne w Z³ocieñcu i Bobrowie (otw.: 26, 29, 40 i 41), gdzie jej mi¹¿szoœæ przekracza 20,0 m. Seria ta

wystêpuje tak¿e w okolicach Czaplinka (otw. 23 i 24). Sedymentacja omawianych osadów mia³a

prawdopodobnie miejsce w przetainach pokrywaj¹cych siê z dolinami kopalnymi i rynnami, zanim

nast¹pi³a szar¿a l¹dolodu w fazie pomorskiej.

P i a s k i , m i e j s c a m i p i a s k i z e ¿ w i r a m i , w o d n o l o d o w c o w e . Na ogó³ po-

ni¿ej górnego poziomu glin zwa³owych zlodowacenia Wis³y wystêpuje kilkunastometrowa seria

piaszczysta, zastêpowana lokalnie poziomami piaszczysto-¿wirowymi z g³azami. Szczególnie du¿¹

mi¹¿szoœæ seria ta posiada w po³udniowo-wschodnej czêœci obszaru arkusza. Udokumentowano j¹

w otworze kartograficznym 34, gdzie ma mi¹¿szoœæ 29,8 m. S¹ to piaski œrednio- i gruboziarniste, do-

brze wysortowane. Omawian¹ seriê dokumentuj¹ liczne otwory studzienne w rejonie Czaplinka oraz

ods³oniêcie w miejscowoœci £¹ka (punkt dok. 11). Pod oko³o 2-metrow¹ warstw¹ ¿wirów i piasków

25

lodowcowych oraz bruku erozyjnego po rozmytych glinach zwa³owych zalega seria bardzo dobrze

wysortowanych piasków wodnolodowcowych, poziomo warstwowanych. Oznaczenie ich wieku bez-

wzglêdnego metod¹ optycznie sterowanej luminescencji (Bluszcz, 2006) nie da³o wiarygodnych wy-

ników. Badane osady mo¿na odnieœæ do szeroko pojêtego stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y.

G l i n y z w a ³ o w e , m i e j s c a m i ¿ w i r y i p i a s k i , m o r e n w y c i œ n i ê c i a . Na

po³udnie od jeziora ¯erdno usytuowany jest kilkusetmetrowej szerokoœci wa³ gliniasto-¿wirowy o po³ud-

nikowym przebiegu, z szeregiem pojedynczych kulminacji. Wa³y gliniasto-g³azowe wystêpuj¹ tak¿e

na po³udniowym obrze¿eniu Zatoki Henrykowskiej oraz ko³o ¯elis³awia. Charakter rzeŸby oraz budo-

wa litologiczna (udokumentowana wierceniami i sondami mechanicznymi na terenie s¹siedniego ar-

kusza £ubowo — Lewandowski i in., 2006, 2007), przemawiaj¹ za glacitektoniczn¹ struktur¹

wspomnianych form. Brak ods³oniêæ uniemo¿liwia jednak ich jednoznaczn¹ interpretacjê genetyczn¹.

Formy te zinterpretowano jako moreny wyciœniêcia fazy pomorskiej.

G l i n y z w a ³ o w e (górne). W strefach wysoczyzny polodowcowej, niemal na ca³ym obsza-

rze arkusza Czaplinek, na ogó³ na powierzchni lub pod cienk¹ warstw¹ piasków lodowcowych b¹dŸ

wodnolodowcowych wystêpuj¹ gliny zwa³owe. Ich mi¹¿szoœæ jest bardzo zmienna, w czêœci pó³noc-

nej waha siê w granicach oko³o 5–20 m, a w czêœci po³udniowej na ogó³ maleje do oko³o 2–10 m. Kon-

takt omawianego poziomu glin z ni¿ejleg³ymi piaskami zosta³ udokumentowany w przekopie drogi

Z³ocieniec–Siemczyno. S¹ to gliny piaszczyste lub piaszczysto-¿wirowate, z bardzo du¿¹ iloœci¹

g³azów narzutowych, brunatne, odwapnione w stropie. Analiza petrograficzna omawianych glin

(otw.: 2, 31 i 34) wykaza³a du¿e zró¿nicowanie, jednak z przewag¹ ska³ wêglanowych (oko³o

25–42%) nad krystalicznymi (oko³o 13–28%). Cech¹ charakterystyczn¹ tych glin jest du¿y udzia³

okruchów mu³owcowych (oko³o 5–10%) lokalnego (prawdopodobnie oligoceñskiego) pochodzenia.

Uœrednione wspó³czynniki petrograficzne posiadaj¹ nastêpuj¹ce wartoœci: 2,75–0,78–0,79 (tab. 2).

¯ w i r y i p i a s k i a k u m u l a c j i s z c z e l i n o w e j . Po³udnikowo lub skoœnie usytu-

owane wa³y ¿wirowo-piaszczyste, o d³ugoœci od kilkuset metrów do oko³o 2 km, wystêpuj¹ po-

wszechnie na obszarze arkusza Czaplinek. Najwiêkszy z nich, po³o¿ony po wschodniej stronie jeziora

Siecino, posiada d³ugoœæ oko³o 2 km i wysokoœæ wzglêdn¹ oko³o 20–30 m. Podobne formy, tak¿e zbu-

dowane ze ¿wirów, zlokalizowane s¹: na po³udnie od Nowego Worowa, po zachodniej stronie Zatoki

Kluczewskiej — miêdzy Urazem a Grabinkiem, oraz na pó³noc od Grabinka. Najliczniejszy zespó³

¿wirowo-piaszczystych wzgórz zlokalizowany jest na pó³noc od ¯erdna — ko³o: KuŸnicy Drawskiej,

Prosinka i Prosina. Podobne formy wystêpuj¹ tak¿e na pó³noc od Kluczewa. Pojedynczy wa³ ¿wiro-

wo-g³azowy po³o¿ony jest na po³udnie od Nowego Drawska. Kszta³ty wymienionych form, ich po³ud-

nikowe usytuowanie w strefie wysoczyzny polodowcowej oraz bardzo du¿y udzia³ frakcji ¿wirowej

(czêsto g³azowej) wskazuj¹ na ich szczelinow¹ genezê, zbli¿on¹ do ozów. Akumulacja odbywa³a siê

prawdopodobnie w otwartych szczelinach lodowych, podczas wczesnego etapu deglacjacji.

26

P i a s k i i ¿ w i r y , miejscami mu³ki i gliny wodnomorenowe, m o r e n m a r t w e g o

l o d u . Pagórki i wzgórza piaszczysto-¿wirowe, znacznych rozmiarów (o œrednicy do kilkuset metrów

i wysokoœci wzglêdnej do oko³o 10–20 m), wystêpuj¹ na ogó³ w zespo³ach. Zlokalizowane s¹ w kilku

obszarach: na po³udnie od Siemczyna, na pó³noc od Siecina, ko³o Nowego Worowa i Chlebowa oraz

Kluczewa. Po³o¿enie wymienionych obszarów wzglêdem g³ównych jednostek morfogenetycznych

(przede wszystkim sandrów) wskazuje, ¿e s¹ to moreny martwego lodu, akumulowane w kolejnych

etapach deglacjacji (arealnej), w przetainach lub na sk³onach wa³ów lodowych. Du¿a zmiennoœæ tek-

sturalna osadów (piaski, ¿wiry, lokalnie mu³ki i gliny zwa³owe w sp³ywach) oraz obecnoœæ zaburzeñ

grawitacyjnych (obserwowanych w kilku ods³oniêciach) potwierdzaj¹ genezê omawianych form.

P i a s k i i m u ³ k i , miejscami ¿wiry i gliny zwa³owe w sp³ywach, k e m ó w . Wzgórza ke-

mowe na obszarze arkusza Czaplinek grupuj¹ siê w kilku rejonach: w kotlinie wytopiskowej okolic

Siemczyna, na po³udnie od Z³ocieñca, na wysoczyŸnie polodowcowej miêdzy Rzepowem a Starym

Worowem oraz (pojedyncze formy) na pó³noc od Grabinka i ¯erdna. Ich cech¹ charakterystyczn¹ s¹

ob³e kszta³ty oraz sp³aszczone powierzchnie szczytowe. Kemy zbudowane s¹ na ogó³ z piasków drob-

no- i œrednioziarnistych, przechodz¹cych poni¿ej w mu³ki. Struktura sedymentacyjna omawianych osa-

dów zosta³a udokumentowana w ods³oniêciu w Z³ocieñcu (punkt dok. 12). Rytmicznie warstwowane

mu³ki s¹ lokalnie zaburzone grawitacyjnie i przykryte oko³o 1-metrow¹ warstw¹ glin sp³ywowych.

P i a s k i i ¿ w i r y m o r e n c z o ³ o w y c h . Akumulacyjne moreny czo³owe na obszarze ar-

kusza Czaplinek grupuj¹ siê w kilku strefach. Najdalej na po³udnie wysuniête s¹ niewielkie pagórki

¿wirowo-piaszczyste okolic P³awna. Kolejne wa³y czo³owomorenowe zlokalizowane s¹ na obrze¿e-

niu po³udniowej zatoki jeziora Drawsko, w okolicy Czaplinka. Najbardziej okaza³e s¹ trzy równoleg³e

ci¹gi wzgórz: pierwszy w rejonie Siemczyna (na pó³nocnym obrze¿eniu Zatoki Henrykowskiej i je-

ziora Wilczkowo), drugi i trzeci w rejonie Piaseczna i G³êboczka. Wzgórza czo³owomorenowe zbudo-

wane s¹ z piasków ró¿noziarnistych i ¿wirów oraz bardzo licznych g³azów narzutowych na

powierzchni. Mi¹¿szoœæ omawianych osadów, s¹dz¹c po wysokoœciach wzglêdnych form, mo¿na sza-

cowaæ na oko³o 10–30 m. Na ogó³ s¹ to moreny czo³owe recesyjne, wyznaczaj¹ce etapowe postoje

czo³a l¹dolodu fazy pomorskiej.

P i a s k i i ¿ w i r y l o d o w c o w e , m i e j s c a m i g l i n y w o d n o m o r e n o w e . Wy¿ej

opisanym wzgórzom czo³owomorenowym towarzyszy ni¿ej po³o¿ona strefa charakteryzuj¹ca siê du¿y-

mi deniwelacjami. Tworz¹ j¹ osady piaszczysto-¿wirowe, lokalnie piaszczysto-gliniaste, z udzia³em

du¿ej iloœci g³azów narzutowych.

P i a s k i i ¿ w i r y l o d o w c o w e . W strefach wysoczyzny polodowcowej wystêpuj¹ izolo-

wane pokrywy piaszczysto-¿wirowe, na ogó³ o bardzo zró¿nicowanej rzeŸbie. Pokrywom tym towa-

rzyszy szereg wielkich i ma³ych wytopisk, co œwiadczy, ¿e osady te deponowane by³y na bry³ach

27

martwego lodu i pomiêdzy nimi, w strefie supraglacjalnej. Piaski i ¿wiry s¹ na ogó³ bardzo Ÿle wysor-

towane, z du¿¹ domieszk¹ frakcji py³owej. Mi¹¿szoœæ omawianych pokryw jest bardzo zmienna i waha

siê w przedziale od 0,5 do ponad 5,0 m. Spowodowane jest to bardzo nierównym stropem glin

zwa³owych le¿¹cych poni¿ej. Nale¿y podkreœliæ, ¿e omawianym osadom (a tak¿e glinom zwa³owym)

towarzysz¹ liczne g³azy narzutowe, które czêsto wystêpuj¹ w skupiskach, tworz¹c tzw. kamieñce,

czêœciowo eksploatowane w okresie przedwojennym. Na obszarze arkusza Czaplinek zarejestrowano

20 pomnikowych (o œrednicy ponad 2,0 m) g³azów narzutowych, z których najwiêkszy (o nazwie

„Tempelburg”) ma 19,0 m w obwodzie i zlokalizowany jest oko³o 6 km na po³udnie od Czaplinka.

P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e (górne, s a n d r o w e ). Powierzchnie sandro-

we na obszarze arkusza Czaplinek wystêpuj¹ w trzech odrêbnych rejonach, w czêœci: po³udnio-

wo-wschodniej, pó³nocno-wschodniej oraz zachodniej.

Sandr po³udniowo-wschodni jest niewielkim (proksymalnym) fragmentem wielkiego pola san-

drowego z maksymalnego zasiêgu l¹dolodu fazy pomorskiej, wyró¿nionego na terenie s¹siedniego ar-

kusza Miros³awiec (Piotrowski, 2003). Jego powierzchnia znajduje siê na oko³o 150 m n.p.m., a mi¹¿szoœæ

piasków i ¿wirów waha siê w granicach kilku–kilkunastu metrów (otw. 48). W czêœci proksymalnej

sandru osady wodnolodowcowe deponowane by³y na martwym lodzie, o czym œwiadcz¹ struktury de-

formacyjne widoczne w ods³oniêciu ko³o W¹sosza (punkt dok. 14).

Sandr pó³nocno-wschodni, rozci¹gaj¹cy siê miêdzy Kluczewem a Czaplinkiem, zasilany by³

rynn¹ subglacjaln¹ górnej Drawy, po³o¿on¹ na s¹siaduj¹cym od pó³nocy terenie arkusza Po³czyn Zdrój

(Dobracka, 2003). Proksymalna czêœæ omawianego pola sandrowego zalega na wysokoœci oko³o 160 m

n.p.m. i stopniowo opada ku po³udniowi do wysokoœci oko³o 135 m n.p.m. w rejonie Czaplinka.

Mi¹¿szoœæ utworów wodnolodowcowych w rejonie Drahimka i Starego Drawska waha siê od oko³o 4 do

oko³o 7 m (otw. 14 i 15). Osady tworz¹ce omawiany sandr to w przewadze piaski ró¿noziarniste ze ¿wi-

rami w sp¹gu. Zaobserwowano je w kilku ods³oniêciach ko³o Starego Drawska i Czaplinka.

Sandr zachodni jest czêœci¹ wielkiego pola sandrowego, rozwiniêtego na terenie s¹siedniego ar-

kusza Drawsko Pomorskie, bior¹cego pocz¹tek w strefie g³ównego ci¹gu moren czo³owych fazy po-

morskiej (Dobracka, 2006). Na obszarze arkusza Czaplinek omawiany sandr bierze pocz¹tek ko³o

Nowego Worowa, w strefie moren martwego lodu, oraz ko³o Chlebowa, u wylotu rynny subglacjalnej

jeziora Siecino. Jego powierzchnia w czêœci pó³nocnej po³o¿ona jest na wysokoœci oko³o 150 m n.p.m.

i opada stopniowo ku po³udniowi do oko³o 140 m n.p.m., kontaktuj¹c obocznie z osadami zastoiska

z³ocienieckiego. Mi¹¿szoœæ piasków i ¿wirów wodnolodowcowych jest bardzo zmienna i waha siê

w granicach od kilku–kilkunastu metrów (na pó³nocy) do ponad 20,0 m w rejonie Siecina (w centrum)

i ponad 15,0 m w rejonie Z³ocieñca (na po³udniu).

28

P i a s k i i ¿ w i r y , m i e j s c a m i m u ³ k i , w o d n o l o d o w c o w e ( w y t o p i s k o -

we). W rejonie Siemczyna i na po³udnie od niego wystêpuj¹ liczne kotliny wytopiskowe, wype³nione

g³ównie piaskami i ¿wirami. Poni¿ej serii piaszczysto-¿wirowej lokalnie wystêpuj¹ mu³ki piaszczyste.

Mi¹¿szoœæ omawianej pokrywy jest z regu³y niewielka, mieœci siê w granicach od oko³o 1 do oko³o 3 m

(miejscami wiêcej). Wielkie kotliny wytopiskowe zlokalizowane s¹ tak¿e w rejonie Chlebowa i Nowego

Worowa. Mniejsze kotliny wystêpuj¹ niemal na ca³ym obszarze arkusza. Wype³niaj¹ je piaski, w prze-

wadze drobnoziarniste. Osady te w profilu studziennym ko³o przysió³ka Sk¹pe (otw. 14) osi¹gaj¹

mi¹¿szoœæ oko³o 13 m. Powolne wytapianie martwych lodów (zagrzebanych w utworach wodnolodow-

cowych) spowodowa³o zapewne powstanie licznych struktur deformacyjnych, które dodatkowo ró¿ni-

cuj¹ mi¹¿szoœæ omawianych pokryw piaszczysto-¿wirowych.

M u ³ k i i i ³ y z a s t o i s k o w e . Osady jeziorno-lodowcowe wystêpuj¹ w dwóch izolowa-

nych zbiornikach, zastoiskach: z³ocienieckim (po³o¿onym w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru

arkusza Czaplinek) oraz warni³êsko-worowskim (po³o¿onym w czêœci pó³nocnej terenu arkusza).

Centralne lub g³êbsze partie wspomnianych zastoisk wype³nione s¹ osadami mu³kowymi i ilastymi,

czêsto o charakterze i³ów warwowych.

Klasyczne i³y i mu³ki warwowe (rytmicznie warstwowane) znane s¹ z zastoiska z³ocienieckiego

(Paluszkiewicz, 2004), gdzie osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ do oko³o 20 m. Paluszkiewicz (2004) szczegó³owo

zbada³a warunki sedymentacji omawianych osadów i wyró¿ni³a trzy podstawowe kompleksy litofa-

cjalne. Fazê inicjalnego rozwoju zastoiska, reprezentowan¹ przez piaski wodnolodowcowe (lokalnie

piaski i ¿wiry z brukiem po rozmytych glinach zwa³owych), fazê sedymentacji i³ów warwowych, depo-

nowanych przez sezonowe pr¹dy zawiesinowe, oraz fazê koñcow¹, reprezentowan¹ przez masywn¹ se-

riê mu³kowo-ilast¹, po³o¿on¹ w stropie omawianej serii. Autorka wyró¿ni³a 385 cykli depozycyjnych,

które umownie okreœlaj¹ minimaln¹ liczbê lat rozwoju zastoiska z³ocienieckiego. Jak wynika z ozna-

czeñ wieku bezwzglêdnego metod¹ optycznie sterowanej luminescencji (Bluszcz, 2006) schy³kowy mo-

ment sedymentacji i³ów warwowych przypada na 13 160 ±480 lat BP (GdTL-837, punkt dok. 13).

I³y i mu³ki jeziorno-lodowcowe wystêpuj¹ tak¿e w zastoisku warni³êsko-worowskim, gdzie

osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ co najmniej 5,0 m (otw. 11). Na po³udnie od Warni³êgu omawiane osady wystê-

puj¹ na powierzchni, w poziomie oko³o 145–150 m n.p.m., w czêœci pó³nocnej zastoiska przykryte s¹

facj¹ piasków drobnoziarnistych.

Osady jeziorno-lodowcowe reprezentuj¹ inicjalny etap rozwoju jezior, z rzêdn¹ lustra wody w po-

ziomie oko³o 140 m n.p.m. w po³udniowej czêœci obszaru arkusza i oko³o 145 m n.p.m. w czêœci pó³nocnej.

Sedymentacja jeziorno-lodowcowa odbywa³a siê w obecnoœci martwych lodów, pogrzebanych w osadach

ablacyjnych (glinach i i³ach). Drena¿ jezior lodowcowych, które znalaz³y siê w zlewni Drawy rozpocz¹³

siê zanim na obszar Pojezierza Pomorskiego zaczê³a wkraczaæ bujna roœlinnoœæ. Tak wiêc jeziora, w któ-

29

rych zachodzi³a intensywna sedymentacja mineralna, egzystowa³y u schy³ku zlodowacenia Wis³y, ci¹gle

pog³êbiaj¹c siê na skutek powolnego wytapiania zagrzebanych bry³ martwego lodu. Œwiadcz¹ o tym struk-

tury deformacyjne typu uskoków i grawitacyjnych ruchów masowych (Paluszkiewicz, 2004).

P i a s k i z a s t o i s k o w e . Wschodni fragment wielkiego zastoiska z³ocienieckiego, o ca³kowitej po-

wierzchni oko³o 32 km2 (Maksiak, Mróz, 1978), po³o¿ony jest w obni¿eniu jezior: Krosino, Wilczkowo i W¹so-

sze. W peryferyjnych (g³ównie pó³nocnych i wschodnich) czêœciach wspomnianego obni¿enia, w poziomie oko³o

138–140 m n.p.m., wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste i py³owate, ku pó³nocy i wschodowi przechodz¹ce obocznie

w piaski wodnolodowcowe sandrów. Jest to wiêc facja brze¿na wspomnianego zbiornika jeziorno-lodowcowego,

o charakterze deltowym, akumulowana przez wody proglacjalne p³yn¹ce g³ównie z pó³nocy, od strony l¹dolodu,

którego czo³o stacjonowa³o na linii g³ównego ci¹gu moren czo³owych fazy pomorskiej. Mi¹¿szoœæ omawia-

nych osadów jest zmienna i waha siê od kilku do ponad 20,0 m. Zbiornik z³ocieniecki ³¹czy siê wzd³u¿ rynny je-

ziora W¹sosze z zastoiskiem wierzchowskim, po³o¿onym ju¿ na s¹siaduj¹cym od po³udnia obszarze arkusza

Miros³awiec (Piotrowski, 2003).

Drugi zbiornik po³o¿ony by³ pomiêdzy Warni³êgiem a Starym Worowem. Izolowane, p³askie po-

wierzchnie, po³o¿one w poziomie oko³o 145–150 m n.p.m., zbudowane s¹ z piasków drobnoziarnistych

i py³owatych. Na pó³nocy (w rejonie Starego Worowa i Warni³êgu) omawiane piaski maj¹ niewielk¹

mi¹¿szoœæ (do oko³o 3 m) i le¿¹ na mu³kach i i³ach zastoiskowych, omówionych powy¿ej (otw. 10).

b . C z w a r t o r z ê d n i e r o z d z i e l o n y

P i a s k i d e l u w i a l n e wyró¿niono jedynie w miejscach, w których strome stoki kotlin

wytopiskowych i zag³êbieñ jeziornych, czêsto porozcinane w¹wozami, osi¹gaj¹ wysokoœæ oko³o 20–30 m.

W rzeczywistoœci tego typu osady towarzysz¹ niemal wszystkim stokom akumulacyjnym i erozyj-

nym. U ich podstawy zgromadzone s¹ mi¹¿sze (do kilku metrów) pokrywy piaszczyste.

P i a s k i p y ³ o w a t e d e l u w i a l n e i k o l u w i a l n e . W dnach g³êbokich zag³êbieñ wy-

topiskowych oraz w suchych lub okresowo przep³ywowych dolinach wód roztopowych i rynnach

(tam, gdzie nie wystêpuj¹ osady organiczne) zgromadzone s¹ mi¹¿sze osady piaszczysto-py³owate, na

ogó³ silnie za¿elazione. Bardzo z³a selekcja materia³u œwiadczy o ich deluwialno-koluwialnej genezie.

Ruchy masowe i zmywy powierzchniowe zachodzi³y zapewne w ró¿nym okresie rozwoju rzeŸby,

g³ównie u schy³ku plejstocenu, podczas degradacji wieloletniej zmarzliny, ale tak¿e w holocenie, po

wyciêciu lasów.

P i a s k i e o l i c z n e w w y d m a c h . W po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza, na

po³udnie od jeziora Krzemno, wystêpuje kilka wa³ów o wysokoœci wzglêdnej do kilku metrów, zbu-

dowanych z dobrze wysortowanych piasków drobno- i œrednioziarnistych. S¹ to wydmy nadbudo-

wuj¹ce p³ask¹ powierzchniê sandru.

30

c . H o l o c e n

Utwory holocenu ograniczaj¹ siê w zasadzie do osadów jeziornych i bagienno-torfowych, zgro-

madzonych w zag³êbieniach wytopiskowych oraz w misach i rynnach jeziornych. W prze³omowych

(erozyjnych) odcinkach doliny Drawy wystêpuj¹ piaski i mu³ki rzeczne oraz namu³y. Œwie¿y krajo-

braz polodowcowy, z bogatym zespo³em form strefy marginalnej, tylko w minimalnym stopniu prze-

kszta³cony jest przez procesy erozyjne, których nasilenie mia³o miejsce w schy³kowym plejstocenie,

w czasie wytapiania siê ostatnich bry³ martwego lodu i formowania siê odp³ywu rzecznego, dre-

nuj¹cego jeziora na szlaku Drawy. Zwarta szata roœlinna holocenu zakonserwowa³a bogat¹ rzeŸbê po-

lodowcow¹ i dopiero dzia³alnoœæ cz³owieka (wycinanie lasów i melioracja bagnisk) wp³ynê³a na

uruchomienie procesów degradacyjnych, g³ównie stokowych i erozyjnych, co w konsekwencji

wp³ynê³o na obni¿enie poziomu wód gruntowych i powierzchniowych o co najmniej 2,0 m.

P i a s k i h u m u s o w e i n a m u ³ y r z e c z n e wystêpuj¹ w dnach rozciêæ erozyjnych doli-

ny Drawy i jej dop³ywów. Poniewa¿ wymienione rzeki wyp³ywaj¹ z jezior oraz zabagnionych kotlin

wytopiskowych, ich osady zawieraj¹ namyt¹ substancjê organiczn¹, przemieszan¹ z substancj¹ mine-

raln¹ (g³ównie piaski drobnoziarniste, rzadziej ¿wiry), dostaj¹c¹ siê do koryt rzecznych z podmywa-

nych krawêdzi. W szerszych odcinkach doliny Drawy, ko³o Z³ocieñca, piaszczyste utwory rzeczne

pokrywa cienka (mi¹¿szoœæ do 0,5 m) warstwa namu³ów torfiastych.

T o r f y , g y t i e i k r e d a j e z i o r n a o r a z m u ³ k i i p i a s k i j e z i o r n e . Po³o¿enie

osadów jeziornych zosta³o zilustrowane na przekroju geologicznym A–B i syntetycznych profilach

geologicznych. Poniewa¿ utwory te wystêpuj¹ w dnach i zarastaj¹cych zatokach wspó³czesnych je-

zior, nie zosta³y uwzglêdnione na mapie. Jak wykaza³y sondowania s¹ to zwykle: gytie glonowe i (rza-

dziej) wapienne oraz mu³ki organiczne i piaski w sp¹gu. Mo¿na szacowaæ, ¿e maksymalne mi¹¿szoœci

omawianych osadów w najwiêkszych jeziorach przekraczaj¹ (Drawsko i Siecino) wartoœæ 10,0 m, na

ogó³ s¹ jednak mniejsze i wynosz¹ œrednio oko³o 3–4 m.

Najbardziej pe³ny profil osadów jeziornych (jednoczeœnie najciekawszy) uzyskano w sondzie

mechanicznej zlokalizowanej w zaroœniêtym i zdrenowanym jeziorku ko³o Sikor (punkt dok. 5 — tu¿

przy wschodniej granicy obszaru arkusza). Sedymentacjê jeziorn¹ rozpoczynaj¹ mu³ki siwe, mineral-

ne, le¿¹ce na glinach zwa³owych (g³êbokoœæ 8,2–9,2 m). Powy¿ej (g³êbokoœæ 6,3–8,2 m) zalega war-

stwa czarnych mu³ków organicznych, przykrytych warstw¹ kopalnych torfów (g³êbokoœæ 5,0–6,3 m).

Ponad torfami wystêpuj¹ mu³ki piaszczyste, ciemnoszare (g³êbokoœæ 1,5–5,0 m), przechodz¹ce ku gó-

rze w piaski drobnoziarniste, szare (g³êbokoœæ do 1,5 m). Wiek wspomnianych torfów oznaczono me-

tod¹ radiowêglow¹ na 7890 ±75 lat BP (Pazdur, 2006). Ekspertyza palinologiczna, wykonana na

osadach rozpoznanych na g³êbokoœci 5,0–8,2 m, ujawni³a sukcesjê preborealnych lasów brzozo-

wo-sosnowych, nastêpnie lasów borealnych z du¿ym udzia³em leszczyny oraz lasów sosnowo-olcho-

31

wych z wysokim udzia³em lipy — z pocz¹tku okresu atlantyckiego (Nita, 2006). Osady mineralne

le¿¹ce powy¿ej torfów wskazuj¹ na pog³êbienie zbiornika lub wyraŸne podniesienie poziomu wód w

jeziorze, przypadaj¹ce (jak sugeruje data radiowêglowa) na atlantyk.

N a m u ³ y p i a s z c z y s t o - h u m u s o w e z a g ³ ê b i e ñ b e z o d p ³ y w o w y c h . Zag³êbie-

nia wytopiskowe, których dna le¿¹ nieco powy¿ej zwierciad³a wód gruntowych wype³nione s¹ mu³kami

i piaskami humusowymi, le¿¹cymi czêsto na bagiennych glebach kopalnych. Ich wzmo¿ona sedymentacja

wi¹za³a siê zapewne z degradacj¹ gleb wywo³an¹ nag³ym wylesieniem obszaru. Osady te maj¹ wiêc (przy-

najmniej czêœciowo) charakter antropogeniczny.

T o r f y i p i a s k i h u m u s o w e j e z i o r n e . Wokó³ stromych brzegów wszystkich jezior

drenowanych przez Drawê wystêpuj¹ w¹skie listwy tarasów jeziornych. Taras starszy, abrazyjno-akumula-

cyjny, wystêpuje wokó³ jezior: Drawsko, ¯erdno, Krosino i Wilczkowo. Wznosi siê on œrednio 1,7 m n.p. jezior

i zbudowany jest z szarych piasków, na ogó³ drobnoziarnistych, z brukiem abrazyjnym w sp¹gu. O jeziornej

genezie osadów œwiadczy obecnoœæ pokruszonych skorupek miêczaków oraz lokalnie wystêpuj¹ce

wk³adki kredy jeziornej. Powierzchnia omawianego tarasu, z obecnoœci¹ mierzei, najlepiej rozwiniêta jest

na wyspie Bielawa oraz na wschodnich brzegach jeziora Drawsko. Okres tworzenia siê tarasu starszego

i towarzysz¹cych mu klifów abrazyjnych jest trudny do ustalenia. Wed³ug Marsza (1971) jest on wieku

atlantyckiego. Przyczyna spadku poziomu wód o oko³o 2 m (do poziomu obecnego) jest bli¿ej nieznana.

Marsz (1971) wi¹¿e j¹ ze zmianami klimatycznymi. Nie mo¿na jednak wykluczyæ, ¿e jest to efekt ingeren-

cji cz³owieka — kolonizacji folwarcznej Pomorza w XVIII–XIX w. i zwi¹zanych z ni¹ robót melioracyj-

nych w ca³ym dorzeczu Drawy. Poœrednio œwiadczy o tym po³o¿enie ruin zamku Drahim w Starym

Drawsku. Pierwotnie zamek (zbudowany w XIV w.) po³o¿ony by³ na wyspie, po³¹czonej obecnie sztuczn¹

grobl¹. Sonda mechaniczna zlokalizowana w pobli¿u zamku wykaza³a istnienie 9,5-metrowego nasypu,

le¿¹cego na osadach jeziornych — szarych mu³kach z substancj¹ organiczn¹.

Taras m³odszy (wznosz¹cy siê do 0,5 m n.p. jezior) wystêpuje powszechnie wokó³ wszystkich

jezior. Tworz¹ go torfy (w zaroœniêtych zatokach) oraz, lokalnie, w¹skie, piaszczyste pla¿e. Z uwagi

na niewielkie rozmiary pó³ek tarasowych, obydwa stopnie pokazano na mapie ³¹cznie i tylko tam,

gdzie ich szerokoœæ wynosi powy¿ej 50,0 m.

G y t i e . W prawie wszystkich zag³êbieniach wytopiskowych zaroœniêtych jezior, poni¿ej war-

stwy torfowej, zalegaj¹ zmiennej mi¹¿szoœci (oko³o 1–6 m) gytie ilaste i/lub wapienne, znacznie rza-

dziej glonowe. Wiek bezwzglêdny gytii glonowych rozpoznanych (na g³êbokoœci 5,3 m) w sondzie

rêcznej zlokalizowanej w zaroœniêtym jeziorze ko³o KuŸnicy Drawskiej (punkt dok. 3), zdrenowanym

przez Drawê, wynosi 4960 ±80 lat BP (Pazdur, 2006). Ekspertyza palinologiczna (Nita, 2006) okre-

œli³a wiek badanych osadów na schy³ek okresu atlantyckiego i subborea³. W sp¹gu gytii (archiwalne

sondy z dokumentacji torfowych) wystêpuje zazwyczaj cienka warstwa (mi¹¿szoœæ do 0,5 m) szarych

piasków drobnoziarnistych i/lub szarych mu³ków ilastych.

32

To r f y . Torfy wystêpuj¹ w strefach zaroœniêtych lub zarastaj¹cych jezior. S¹ to obszary bardzo ni-

sko po³o¿one i okresowo zalewane przez wodê. Czêœæ z nich jest zmeliorowana. Warstwê powierzchniow¹

stanowi¹ torfy turzycowe lub turzycowo-trzcinowe, rzadziej ³ozowe. Mi¹¿szoœæ torfów jest zró¿nicowana,

na ogó³ waha siê w granicach oko³o 1–2,5 m, maksymalnie dochodz¹c do oko³o 9 m (ko³o Bobrowa).

Wielkie torfowisko w rejonie miejscowoœci £¹ka (na po³udnie od Czaplinka) by³o eksploatowane g³ównie

w XIX w. Wystêpuj¹ce tam torfy, o mi¹¿szoœci do oko³o 5 m, le¿¹ce na ogó³ na gytiach, niemal w ca³oœci zo-

sta³y wyeksploatowane. Wiek torfów (pobranych w punktach dok. 3 i 15), oznaczony metod¹ radiowêglow¹

(Pazdur, 2006), zawiera siê w przedziale od 2840 ±65 (Gds-330) do 395 ±55 lat BP (Gds-327). Tak wiêc

g³ówny etap rozwoju wiêkszoœci torfowisk nale¿y wi¹zaæ z okresami atlantyckim i subborealnym. Cyto-

wane daty radiowêglowe potwierdza ekspertyza palinologiczna (Nita, 2006). W najwiêkszych torfo-

wiskach po³o¿onych w rejonie G³êboczka (objêtych ochron¹) proces ten trwa do dziœ.

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Sk¹pe dane o pod³o¿u podkenozoicznym, z uwagi na ma³¹ liczbê wierceñ i przeprowadzonych ba-

dañ geofizycznych, pozwalaj¹ jedynie na sformu³owanie ogólnych wniosków, w znacznym stopniu

opartych na danych regionalnych (Dadlez, Dêbowska, 1965; Dadlez, 1980, 2000). Na obszarze arkusza

Czaplinek prowadzono tak¿e badania geofizyczne, w celu opracowania mapy grawimetryczno-sej-

smicznych elementów strukturalnych kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego (Kompleksowa...,

1997; D¹browska, 1998).

Obszar arkusza Czaplinek znajduje siê w obrêbie wa³u pomorskiego, stanowi¹cego fragment

wiêkszej jednostki tektonicznej — antyklinorium œrodkowopolskiego (Po¿aryski, 1987). Wa³ pomor-

ski jest jego pó³nocnym segmentem, silniej wydŸwigniêtym w stosunku do czêœci kujawskiej. Jest on

oddzielony od niecki pomorskiej, s¹siaduj¹cej od pó³nocnego wschodu, dyslokacj¹ Ciemina i Szcze-

cinka, a od niecki szczeciñskiej, po³o¿onej na po³udniowym zachodzie, przez strefê uskokow¹ Draw-

ska. Cech¹ charakterystyczn¹ wa³u pomorskiego jest jego rozbicie na liczne bloki wyd³u¿one w kierunku

NW–SE (Doktór, Graniczny, 1990). Obszar arkusza znajduje siê w obrêbie bloku Czaplinka, oddzie-

lonego na pó³nocnym zachodzie uskokiem Œwidwina–Bia³ogardu od bloku Ko³obrzegu oraz usko-

kiem Œrodkowej Gwdy od bloku Wiêcborka na po³udniowym wschodzie (Dobracka, Piotrowski,

2002). Blok Czaplinka charakteryzuje mobilnoœæ tektoniczna trwaj¹ca od schy³ku epoki waryscyj-

skiej po kenozoik. Oœ bloku pokrywa siê z osi¹ wa³u pomorskiego. Tworzy on wyraŸn¹ anomaliê gra-

wimetryczn¹ zwi¹zan¹ z wysokim wypiêtrzeniem utworów cechsztynu i mezozoiku dolnego, a tak¿e

utworów starszych. Uskoki Po³czyna i Dêbno–Z³ocieniec, o przebiegu NE–SW, powoduj¹ dalsz¹ seg-

mentacjê bloku Czaplinka ju¿ na obszarze arkusza Czaplinek.

33

W pod³o¿u podkenozoicznym terenu arkusza Czaplinek nawiercono waryscyjskie i laramijskie

piêtra strukturalne. Na obszarach s¹siednich rozpoznano tak¿e piêtro kaledoñskie. Permsko-mezozoicz-

ny kompleks strukturalny, o mi¹¿szoœci kilku tysiêcy metrów, by³ deponowany na speneplenizowanym

pod³o¿u powaryscyjskim. Osady mezozoiczne s¹ zaburzone w efekcie tektonicznych ruchów syn- i post-

sedymentacyjnych. Tektonika wa³u pomorskiego jest poligeniczna i prawdopodobnie czêœciowo synse-

dymentacyjna. Wed³ug Dadleza i Marka (1969) kompleks cechsztyñsko-mezozoiczny wykazuje cechy

typowej tektoniki platformowej. W znacznym stopniu ma charakter potomny wobec planu strukturalne-

go starszego pod³o¿a. Synsedymentacyjny charakter niektórych struktur dysjunktywnych okreœlono na

podstawie badañ regionalnych. Taka aktywnoœæ poszczególnych uskoków by³a zmienna w czasie i wp³ywa³a

na przebieg depozycji. W strefie wa³u pomorskiego istotn¹ rolê odgrywa³a tektonika solna. Obserwuje

siê tu szerokie spektrum struktur solnych, wynikaj¹ce ze zró¿nicowanego czasu rozpoczêcia ruchów ha-

lokinetycznych (Dadlez, Marek, 1969). Pierwsza faza uruchomienia kompleksu solnego mia³a miejsce

w póŸnym triasie. Druga faza aktywnoœci soli wi¹¿e siê z okresem inwersji tektonicznej bruzdy œródpol-

skiej na prze³omie kredy i paleogenu. Powsta³e s³upy, poduszki i struktury plakantyklinalne maj¹ prze-

bieg NW–SE. S¹ one pospolite w jednostkach tektonicznych okalaj¹cych blok Czaplinka. Natomiast

w opisywanym bloku wystêpuj¹ mniej intensywnie. Jedyn¹ du¿¹ struktur¹ tego typu jest antyklina solna

Wa³cza, po³o¿ona na po³udniowy wschód od granic obszaru arkusza.

Zasadnicza przebudowa omawianego obszaru rozpoczê³a siê w najm³odszej kredzie. Nast¹pi³o wów-

czas wydŸwigniêcie wa³u kujawsko-pomorskiego w miejscu istniej¹cej wczeœniej bruzdy œródpolskiej (Dad-

lez, Dêbowska, 1965). Ruchy wznosz¹ce w strefie wa³u trwa³y w dalszym ci¹gu w paleogenie i neogenie,

a tak¿e w plejstocenie, aktywnie oddzia³ywuj¹c na wykszta³cenie i mi¹¿szoœæ osadów tego wieku. Na opisy-

wanym obszarze, na prze³omie oligocenu i miocenu oraz miocenu i pliocenu, a nawet po pliocenie, tworzy³y

siê struktury o charakterze blokowym. Ograniczaj¹ce je uskoki, prawdopodobnie naœladuj¹ce przebieg struk-

tur dysjunktywnych stwierdzonych w osadach pod³o¿a mezozoicznego, predysponowa³y rozwój przynajm-

niej niektórych rynien subglacjalnych. Najni¿sze po³o¿enie sp¹gu utworów czwartorzêdowych, siêgaj¹cych

poni¿ej 50,0 m p.p.m., stwierdzono w okolicach Cieminka, tu¿ przy pó³nocnej granicy obszaru badanego ar-

kusza. Obni¿enie to znajduje siê w obrêbie du¿ej rynny subglacjalnej, ci¹gn¹cej siê z terenu arkusza £ubowo,

na po³udniowym wschodzie, i ³¹cz¹cej siê z rynn¹ biegn¹c¹ na pó³noc, w kierunku Po³czyna Zdroju. Znaczna

czêœæ jeziora Drawsko pokrywa siê z przebiegiem tej rynny. Nieco p³ytsza forma erozyjna o podobnej gene-

zie wystêpuje w zachodniej czêœci terenu opracowania i ³¹czy siê z poprzednio opisan¹ rynn¹ przy jego

pó³nocnej granicy. Ta forma z kolei pokrywa siê na znacznym odcinku z jeziorem Siecino (tabl. II). Na ten

plan na³o¿ona jest m³odsza forma dolinna, o kierunku skoœnym (ENE–WSW), pokrywaj¹ca siê z przebie-

giem uskoku Dêbno–Z³ocieniec. Charakterystyczn¹ cech¹ rzeŸby stropu formacji podczwartorzêdowych

w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza jest pasmo kulminacji o przebiegu diagonalnym, ³¹cz¹cych

siê z podobnymi formami na terenach arkuszy £ubowo i Po³czyn Zdrój. Maksymalna wysokoœæ omawianej

powierzchni (stwierdzona wiertniczo w otworze 18) wynosi 54,5 m n.p.m.

34

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

O procesach zachodz¹cych na omawianym obszarze w czasie paleozoiku i starszego mezozoiku

mo¿na s¹dziæ tylko na podstawie opracowañ regionalnych. Teren arkusza Czaplinek znajduje siê w stre-

fie o kluczowym znaczeniu dla tektoniki centralnej Europy. Od prze³omu XIX i XX w. dyskutowany

jest problem zasiêgu platformy wschodnioeuropejskiej w kierunku po³udniowo-zachodnim. Konse-

kwencj¹ tego zagadnienia jest charakter facjalny oraz styl strukturalny utworów wystêpuj¹cych na

po³udniowy zachód od linii Teisseyre’a–Tornquista (strefa T–T). W niektórych rekonstrukcjach,

zw³aszcza z lat 50-ych i 60-ych, faworyzowano zasiêg wschodnioeuropejskiego kratonu daleko bar-

dziej na zachód, szczególnie w czêœci pomorskiej. Szczegó³owe badania wykonane na podstawie

g³êbokich wierceñ zlokalizowanych na obszarze niecki pomorskiej wykaza³y, ¿e osady staropaleozo-

iczne maj¹ du¿e mi¹¿szoœci i by³y deponowane w warunkach otwartego i doœæ g³êbokiego morza

spe³niaj¹cego kryteria zbiornika geosynklinalnego, przylegaj¹cego do stabilnego kratonu (Jaworow-

ski, 2000; Szczepanik, 2000). W efekcie zamykania basenu usytuowanego pomiêdzy kratonem wschod-

nioeuropejskim a Masywem Wschodniej Elby, zdeponowane osady zosta³y we wczesnym sylurze

intensywnie sfa³dowane, a nastêpnie, od œrodkowej czêœci syluru do wczesnego dewonu, wyniesione

jako kaledoñski górotwór. Front deformacji kaledoñskich, z których najlepiej poznanym elementem jest

struktura Koszalin–Chojnice, znajduje siê na wschód od omawianego obszaru (Dadlez, 2000).

Dla dzisiejszego charakteru tektonicznego wa³u pomorskiego szczególne znaczenie mia³a sedymen-

tacja permska (tab. 3). Pocz¹tkowo deponowany by³ materia³ klastyczny, prawdopodobnie w formie sto¿ków

nap³ywowych oraz osadów rzecznych. W cechsztynie na omawiany teren wkroczy³o morze (Dybova-Jacho-

wicz, 1997). W pierwszym etapie sedymentacja odbywa³a siê w warunkach znacznych deniwelacji dna. Po-

wstawa³y osady rozmaitych typów: klastyczne, wêglanowe i chemiczne (ewaporaty). W póŸniejszej fazie

zaczê³y dominowaæ ewaporaty, daj¹ce du¿ej mi¹¿szoœci kompleks podatny na zjawiska halokinezy urucho-

mione w okresie zasadniczej przebudowy tektonicznej tego obszaru.

W triasie dolnym mia³y miejsce epizody denudacji, na przemian z sedymentacj¹. Zbiornik pe³no-

morski panowa³ na tym obszarze w triasie œrodkowym. Zmiana warunków sedymentacji na œródl¹dowe,

w triasie górnym, zosta³a jednoczeœnie zaakcentowana kilkoma przerwami w sedymentacji i denudacj¹.

W jurze dolnej na rozpatrywanym obszarze utrzymywa³o siê g³ównie œródl¹dowe œrodowisko

sedymentacyjne o wilgotniejszych warunkach klimatycznych. Po chwilowej przewadze ruchów

wznosz¹cych i denudacji, relatywnie spokojna sedymentacja morska mia³a miejsce w m³odszej czêœci

jury œrodkowej i jurze górnej, szczególnie w oksfordzie górnym. Do ponownej transgresji dosz³o

u schy³ku wczesnej kredy.

35

36

T a b e l a 3TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory(opis litologiczny)

Procesy geologiczne

Sys

tem

Odd

zia³

Piêtro

Pod

piêt

ro

Cz

wa

rt

or

zê

d

Ho

lo

ce

n

Torfy —t hQ Akumulacja bagienno-torfowa w zara-

staj¹cych jeziorach

Gytie —gy h

Q Akumulacja jeziorna

Torfy i piaski humusowe jeziorne —tp h

Qh

Akumulacja bagienno-torfowa i jeziornaoraz abrazja w brze¿nych strefach jezior

Namu³y piaszczysto-humusowe zag³êbieñ bez-

odp³ywowych —n h

Qph

Akumulacja mineralno-organiczna w zag³êbie-niach bezodp³ywowych

Torfy, gytie i kreda jeziorna oraz mu³ki i piaski jezior-

ne —tgy h

QAkumulacja mineralno-organiczna w mi-sach jeziornych

Piaski humusowe i namu³y rzeczne —p n h

Qh

Akumulacja rzeczna — korytowa i powodziowa

Piaski eoliczne w wydmach —p

e wQ Przewiewanie osadów i powstawaniewydm

Piaski py³owate deluwialne i koluwialne —p

dk Qpy

Grawitacyjne ruchy masowe i zmywy po-wierzchniowe w strefach g³êbokichzag³êbieñ wytopiskowych

Piaski deluwialne —p

d Q Zmywy powierzchniowe w strefach stro-mych stoków erozyjnych

Pl

ej

st

oc

en

Zl

od

ow

ac

en

ia

pó

³n

oc

no

po

ls

ki

e

Zl

od

ow

ac

en

ie

Wi

s³

y

St

ad

ia

³g

ór

ny

Piaski jeziorno-lodowcowe —p

li -g

p

B3Q 4Akumulacja jeziorno-lodowcowa w pierwszymetapie powstawania zbiorników jeziornych

Piaski zastoiskowe —p

b

p

B3Q 4Akumulacja jeziorno-lodowcowa (deltowa)w brze¿nych strefach zastoisk

Mu³ki i i³y zastoiskowe (górne) —mi2

b

p

B3Q 4Akumulacja jeziorno-lodowcowa w zasto-iskach proglacjalnych

Piaski i ¿wiry, miejscami mu³ki, zastoiskowo-wodno-

lodowcowe (wytopiskowe) —p¿

b- fg

p

B3Q 4Akumulacja wodnolodowcowa i jezior-no-lodowcowa w nieckach wytopiskowychPiaski i ¿wiry, miejscami mu³ki, wodnolodowcowe

(wytopiskowe) —p¿

fg

p

B3Q 4

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne, sandrowe)

—p¿3

fg

p

B3Q 4

Akumulacja wodnolodowcowa w strefachsandrów proglacjalnych i supraglacjalnych

Piaski i ¿wiry lodowcowe —p¿

g

p

B3Q 4Akumulacja przez wody roztopowe w stre-fie supraglacjalnej

Piaski i ¿wiry lodowcowe, miejscami gliny wodnomo-

renowe —p¿

g

p

B3Q 4

Akumulacja wodnolodowcowa i wodno-morenowa w strefie terminoglacjalnej

Piaski i ¿wiry moren czo³owych —p¿

gc

p

B3Q 4Akumulacja wodnolodowcowa w strefieaktywnego czo³a l¹dolodu

Piaski i mu³ki kemów —pm

k

p

B3Q 4Akumulacja wodnolodowcowa i zasto-iskowa w izolowanych przetainach

Piaski i ¿wiry moren martwego lodu —p¿

gm

p

B3Q 4Akumulacja wodnolodowcowa pomiêdzybry³ami martwego lodu

¯wiry i piaski akumulacji szczelinowej —¿p

gs

p

B3Q 4Akumulacja wodnolodowcowa w strefieszczelin lodowych

Gliny zwa³owe (górne) —g

g

p

B3Qzw 2 4

Wytapianie martwego lodu

Gliny zwa³owe, miejscami ¿wiry i piaski, moren wy-

ciœniêcia —g

gw

p

B3Qzw 4

Deformacje glacitektoniczne w strefie ak-tywnego czo³a l¹dolodu

Piaski ze ¿wirami i mu³ki kemów —p¿m

k

p

B3Q 4Akumulacja wodnolodowcowa i zastoiskowaw izolowanych przetainach

Piaski, miejscami piaski ze ¿wirami, wodnolodowcowe

—p

fg

p

B3Q 4

Akumulacja wodnolodowcowa przedczo³em transgreduj¹cego l¹dolodu fazypomorskiej

Mu³ki piaszczyste i piaski zastoiskowe —m p

b

p

B3Qp 4

Akumulacja zastoiskowa podczas degla-cjacji w subfazie krajeñskiej

37

c d . t a b e l i 3C

zw

ar

to

rz

êd

Pl

ej

st

oc

en Z

lod

ow

acen

iap

ó³n

ocn

op

ols

kie

Zlo

dow

acen

ieW

is³y

Sta

dia³

górn

y

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (œrodkowe) —p¿2

fg

p

B3Q 4Akumulacja wodnolodowcowa podczasdeglacjacji w subfazie krajeñskiej

Gliny zwa³owe (dolne) —g

g

p

B3Qzw1 4 Wytapianie martwego lodu

¯wiry i piaski i rynien subglacjalnych —¿p

rs

p

B3Q 4Akumulacja wodnolodowcowa w tunelachpodlodowych

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) —p¿1

fg

p

B3Q 4Akumulacja wodnolodowcowa podczastransgresji l¹dolodu

Mu³ki i i³y zastoiskowe (dolne) —mi1

b

p

B3Q 4Akumulacja zastoiskowa podczas trasgre-sji l¹dolodu

Sta

dia³

doln

y+

œrod

kow

yDenudacja w strefie peryglacjnej

Interglacja³ eemski Piaski rzeczne —p

f

pQ 3 4– Akumulacja i erozja rzeczna

Zlo

dow

acen

iaœr

odko

wop

olsk

ie

Zlo

dow

acen

ieW

arty

Mu³ki i piaski zastoiskowe —mp

b

p

WQ 3Akumulacja zastoiskowa podczas recesjil¹dolodu

Gliny zwa³owe —g

g

p

WQzw 3

Wytapianie martwego lodu

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe —p¿

fg

p

WQ 3Akumulacja wodnolodowcowa podczastransgresji l¹dolodu

Interglacja³lubawski Erozja rzeczna i denudacja

Zlo

dow

acen

ieO

dry

Mu³ki i piaski zastoiskowe —mp

b

p

OQ 3Akumulacja zastoiskowa podczas recesjil¹dolodu

Gliny zwa³owe —g

g

p

OQzw 3

Wytapianie martwego lodu

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe —p¿

fg

p

OQ 3Akumulacja wodnolodowcowa podczastransgresji l¹dolodu

Interglacja³wielki

Piaski rzeczne —pf

pQ 2 3–

Denudacja w strefach wysoczyznowychAkumulacja rzecznaErozja rzeczna i denudacja

Zlo

dow

acen

iapo

³udn

iow

opol

skie

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe —p¿

fg

pQ 2

Denudacja w warunkach peryglacjalnych

Akumulacja wodnolodowcowa podczas re-cesji l¹dolodu

Mu³ki i i³y zastoiskowe —mi

b

pQ 2

Akumulacja zastoiskowa podczas degla-cjacji

Gliny zwa³owe (górne) —g

g

pQ

zw 2 2Wytapianie martwego loduTransgresja l¹dolodu

Mu³ki piaszczyste i i³y zastoiskowe —m i

b

pQ

p 2Akumulacja zastoiskowa podczas degla-cjacji

Gliny zwa³owe (dolne) —g

g

pQ

zw1 2Wytapianie martwego lodu

Mu³ki, piaski i gliny zwa³owe rynien subglacjalnych—

mp

rs

pQ 2

Akumulacja wodnolodowcowa w tunelachpodlodowych

Piaski i mu³ki zastoiskowe —pm

b

pQ 2

Akumulacja zastoiskowa na przedpolutransgreduj¹cego l¹dolodu

Mu³ki i piaski miocenu jako kry w glinach zwa³owychzlodowaceñ po³udniowopolskich —

M pQ 2

Procesy glacitektoniczne

Interglacja³ augustowski

Erozja i denudacja, ruchy wynosz¹ce nawale pomorskim

Zlodowacenianajstarsze

ZlodowacenieNarwi

Plejstocen dolny

Ne

og

en

Pli

ocen

Mio

cen Mu³ki i piaski z wk³adkami wêgla brunatnego

— mp MSedymentacja rzeczno-deltowa oraz bagien-na w strefach p³ytkich, mobilnych jeziorzysk

38

c d . t a b e l i 3P

al

eo

ge

n

Oli

goce

nPiaski z glaukonitem i wk³adkami mu³ków — pGk Ol Transgresja morska,

sedymentacja brakiczna i p³ytkomorskaE

ocen I³y i mu³ki — imE Sedymentacja jeziorno-rzeczna i bagienna

Pal

eoce

n

Ruchy wynosz¹ce na wale pomorskim,erozja i denudacja

Ju

ra

Jura

doln

a

Piaskowce z wk³adkami ³upków — pcJ1

Sedymentacja l¹dowa (jeziorno-deltowa) i bra-kiczna, subsydencja w bruŸdzie duñsko-pol-skiej

Tr

ia

s

Tri

as

gó

rny

Kajper

„Ret

yk” Piaskowce i i³owce — pcic reT

Sedymentacja brakiczno-l¹dowa

I³owce — ic reT

I³owce i piaskowce — icpc kT

Gipsy — gi kT

I³owce — ic kT

Tr

ias

œr

od

ko

wy

Wapieñ muszlowy

Wap

ieñ

mus

zlow

ygó

rny I³owce i piaskowce — icpc w3T

Sedymentacja pe³nomorska

Wap

ieñ

mus

zlow

yœr

odko

wy

Wapienie i i³owce — wic w2T

Tri

asdo

lny–

œrod

kow

y

Pstry piaskowiec

Pst

rypi

asko

wie

cgó

rny

(ret

)

I³owce — ic p3T

Sedymentacja l¹dowa

Tr

ia

sd

ol

ny

Pst

rypi

asko

wie

cœr

odko

wy

I³owce, mu³owce i piaskowce — icmc p2T

Pst

rypi

asko

wie

cdo

lny

Mu³owce — mc p1T

Pe

rm

Pe

rm

gó

rn

y

Cechsztyn

Cyk

lote

m4

Sole kamienne, mu³owce i i³owce — NamcPZ4

Sedymentacja ewaporatowa w zanikaj¹cymzbiorniku morskim

Cyk

lote

m3

Anhydryty, sole kamienne, mu³owce i i³owce— ahNa PZ3

Cyk

lote

m2

Sole kamienne i potasowe, anhydryty, i³owce i wapie-nie — Na PZ2

Cyk

lote

m1

Anhydryty, sole kamienne i wapienie — ahNa PZ1

W trakcie depozycji utworów górnokredowych na wielu obszarach bruzdy œródpolskiej zacho-

dzi³y procesy dŸwigania lokalnych elementów tektonicznych, wp³ywaj¹c na charakter i mi¹¿szoœæ

akumulowanych osadów. PóŸny mastrycht przyniós³ znaczne uspokojenie i wyrównanie warunków

depozycji, a zamieraj¹ca sedymentacja piaszczysto-wapienna z pogranicza kredy i paleogenu (pale-

ocen dolny) zamknê³a permsko-mezozoiczn¹ historiê obszaru.

Bezpoœrednio po schy³kowej fazie sedymentacji morskiej, we wczesnym paleogenie, nast¹pi³ zasad-

niczy etap deformacji tektonicznych, kszta³tuj¹cy zarówno przylegaj¹c¹ od wschodu nieckê pomorsk¹, jak

i omawiany obszar arkusza Czaplinek, jako czêœæ wa³u pomorskiego (Po¿aryski, red., 1974). Zosta³a odno-

wiona znaczna czêœæ uskoków. Przebieg linii uskokowych ma najczêœciej charakter potomny wobec struk-

tur starszych — waryscyjskich, a nawet kaledoñskich. Prawdopodobnie odm³odzone uskoki wykorzysta³y

tylko odcinkowo starsze pêkniêcia, ponadto zdarza³y siê odwrócenia kierunku ruchu skrzyde³ uskoków, co

stwierdzono na terenie s¹siedniego arkusza £ubowo (Lewandowski i in., 2006, 2007).

Etap denudacji zwi¹zany z faz¹ laramijsk¹ mia³ miejsce w paleocenie i wczesnym oligocenie.

Na podstawie danych zebranych na terenie arkusza Czaplinek trudno oceniæ jego d³ugoœæ. Z pewno-

œci¹ usuniêty zosta³ wówczas mi¹¿szy kompleks osadów kredy oraz prawie ca³ej jury. Podobnie jak na

obszarach s¹siednich, w eocenie i oligocenie dolnym, by³y deponowane osady drobnoklastyczne z wk³ad-

kami organicznymi, gromadzonymi w lokalnych zbiornikach œródl¹dowych. Krótkotrwa³y zalew

morski w oligocenie œrodkowym i górnym, pospolity na obszarze zachodniego Pomorza, pozostawi³

p³ytkomorskie osady piaszczyste z zawartoœci¹ glaukonitu. Kolejny etap erozji i denudacji przypad³

na wczesny miocen. W miocenie œrodkowym zaznaczy³o siê stopniowe obni¿anie terenu, potwierdzo-

ne sedymentacj¹ mu³ków i piasków. W licznych s³odkowodnych zbiornikach przep³ywowych trwa³a

akumulacja materia³u klastycznego, zasilanego materia³em organicznym z towarzysz¹cej zbiornikom

39

c d . t a b e l i 3P

erm

Per

mœr

odko

wy

Czerwony sp¹gowiec

Cze

rwon

ysp

¹gow

iec

górn

y

Mu³owce, i³owce i piaskowce — mcic cs3P

Sedymentacja rzeczna i deltowaPiaskowce, mu³owce i i³owce — pcmc cs3P

Per

mdo

lny

Cze

rwon

ysp

¹gow

iec

doln

y Porfiry — � Pcs1 Wulkanizm (wylewy lawowe)

Ka

rb

on

Kar

bon

górn

y(?

)

Zlepieñce i piaskowce — zcpc 3C Sedymentacja p³ytkomorska i l¹dowa

Kar

bon

doln

y I³owce pstre — ic 1Cpe Sedymentacja g³êbokomorska

roœlinnoœci bagiennej i leœnej. Lokalnie powstawa³y niewielkiej mi¹¿szoœci pok³ady allochtonicznego

wêgla brunatnego. W efekcie zró¿nicowanej subsydencji po³¹czenia pomiêdzy zbiornikami zosta³y

stopniowo przerwane i zaczê³a dominowaæ sedymentacja w izolowanych zbiornikach wód stoj¹cych.

Powstawa³y osady mu³kowe i ilaste, z niewielkim udzia³em piasków drobnoziarnistych. W niektórych

zbiornikach tworzy³ siê wêgiel brunatny. Sedymentacja ilasto-mu³kowa by³a kontynuowana tak¿e w naj-

wy¿szym miocenie i prawdopodobnie w pliocenie, choæ na obszarze arkusza Czaplinek utworów pliocenu

jak dot¹d nie stwierdzono. Byæ mo¿e zosta³y one zniszczone we wczesnym plejstocenie (preglacjale).

Garb pojezierny, po³o¿ony bezpoœrednio na pó³noc od obszaru arkusza Czaplinek, prawdopo-

dobnie ju¿ od pliocenu w³¹cznie stanowi³ strefê wododzia³ow¹ dla rzek sp³ywaj¹cych w stronê niecki

Ba³tyku oraz rzek skierowanych na po³udniowy zachód — w stronê niecki szczeciñskiej (Dobracka,

Piotrowski, 2002).

Du¿a luka stratygraficzna, obejmuj¹ca pliocen oraz plejstocen dolny (preglacja³) i najstarsze zlo-

dowacenia skandynawskie — zlodowacenia Narwi i Nidy, ma z³o¿on¹ przyczynê, wi¹¿¹c¹ siê bezpo-

œrednio z charakterem powierzchni podczwartorzêdowej. Jest to powierzchnia ró¿nowiekowa i poligenetyczna,

uwarunkowana efektami procesów denudacyjnych, sterowanych ruchami neotektonicznymi wa³u po-

morskiego oraz procesami glaciizostazji i egzaracji trwaj¹cymi podczas kolejnych transgresji l¹dolodów

plejstoceñskich (Dobracka, Piotrowski, 2002). Brak w rdzeniach wiertniczych osadów najstarszego

plejstocenu (preglacja³u) dobitnie potwierdza tê tezê.

Podczas zlodowaceñ po³udniowopolskich omawiany obszar by³ zlodowacony co najmniej dwu-

krotnie (Dobracki, Lewandowski, 2002). Sk¹pa dokumentacja wiertnicza i brak dokumentacji palino-

logicznej nie pozwalaj¹ jednak na jednoznaczne okreœlenie rangi stratygraficznej stwierdzonych

poziomów glacjalnych, dodatkowo zniszczonych wskutek póŸniejszych procesów denudacji i egzara-

cji. Du¿a iloœæ kier utworów mioceñskich w glinach zwa³owych starszych zlodowaceñ oraz obecnoœæ

g³êbokich rynien w powierzchni podczwartorzêdowej œwiadcz¹ o egzaracyjnym (subglacjalnym)

przemodelowaniu wspomnianej powierzchni. Podczas recesji m³odszego l¹dolodu zlodowaceñ

po³udniowopolskich na omawianym obszarze zosta³a zdeponowana mi¹¿sza seria osadów wodnolo-

dowcowych, prawdopodobnie o charakterze rozleg³ego sandru.

W interglacjale wielkim na obszarze arkusza Czaplinek funkcjonowa³a g³êboka dolina rzeczna. Jej

przebieg prawdopodobnie pokrywa³ siê z subrównole¿nikowym systemem jezior: Wilczkowo–Drawsko

(Zatoka Henrykowska)–¯erdno. Po³o¿enie doliny po po³udniowej stronie istniej¹cego ju¿ wówczas

garbu pojeziernego sugeruje zachodni kierunek odwodnienia, do zatoki morza holsztyñskiego, ulokowa-

nej w dolinie górnej £aby.

Transgresja l¹dolodu zlodowacenia Odry spowodowa³a spiêtrzenie wód w dolinach, nastêpnie

uruchomiona zosta³a sedymentacja wodnolodowcowa. W trakcie deglacjacji powsta³ ci¹g³y poziom

glin zwa³owych.

40

Podczas transgresji l¹dolodu zlodowacenia Warty dosz³o do kolejnego zape³nienia obni¿eñ dolin-

nych utworami wodnolodowcowymi. L¹dolód pokry³ nastêpnie ca³y obszar i po wytopieniu pozostawi³

kolejny poziom glin zwa³owych. W lokalnych zag³êbieniach gromadzi³y siê osady zastoiskowe.

W interglacjale eemskim wspomniana wczeœniej dolina rzeczna ponownie zosta³a odpreparo-

wana. Przebieg doliny kopalnej prawdopodobnie pokrywa siê z linijnym uk³adem ci¹gu jezior: ¯erd-

no–Drawsko–Wilczkowo. Wyjaœnia³oby to genezê depresji okreœlanej w literaturze jako „rynna marginalna”

(Marsz, 1973). G³êboka dolina rzeczna o za³o¿eniu marginalnym (pradolinnym) zosta³a nastêpnie wype³niona

osadami rzecznymi i byæ mo¿e jeziornymi.

Na omawianym obszarze brak jest dowodów na obecnoœæ l¹dolodu w stadia³ach przedmaksymal-

nych zlodowacenia Wis³y. Prawdopodobnie l¹dolód nie przekroczy³ depresji Ba³tyku i oddzia³ywa³ na

obszar œrodkowego Pomorza jedynie poœrednio, stwarzaj¹c dogodne warunki do sedymentacji dolinnej.

Dopiero w stadiale górnym (g³ównym) transgresja objê³a ca³y omawiany obszar. Erozja subglacjalna

spowodowa³a powstanie licznych rynien, które zosta³y zakonserwowane martwym lodem i w trakcie

jego wytapiania wype³ni³y siê osadami ¿wirowo-piaszczystymi.

Podczas zaawansowanego etapu deglacjacji arealnej dosz³o do ponownej transgresji l¹dolodu w ob-

rêbie lokalnego lobu, wykorzystuj¹cego g³êbok¹ depresjê jeziora Drawsko. Lob ten mia³ postaæ jêzora

(strumienia) wyprowadzaj¹cego o charakterze szar¿y. Zjawisko to mia³o miejsce podczas fazy pomorskiej,

której wiek ocenia siê na oko³o 16 000 lat BP (Kozarski, 1995). Na wschodnim obrze¿eniu wspomnianego

lobu dosz³o do spiêtrzeñ glacitektonicznych i akumulacji czo³owomorenowej. Transgreduj¹cy l¹dolód

pozostawi³ po sobie odrêbny poziom glin zwa³owych. Etapowe wycofywanie siê aktywnego czo³a ku pó³nocy

zaznaczy³o siê dwoma ci¹gami moren akumulacyjnych w rejonie Czaplinka i Piaseczna. Liczne szczeliny

lodowe, ulokowane g³ównie na obrze¿ach lobu lodowcowego, sprzyja³y powstawaniu form szczelino-

wych. Podczas zaawansowanej deglacjacji lokalnie tworzy³y siê moreny martwego lodu, okalaj¹ce wielkie

kotliny wytopiskowe. Kotliny te by³y wykorzystywane przez odp³ywy sandrowe — pro- i supraglacjalne.

Osady wodnolodowcowe akumulowane by³y g³ównie na martwym lodzie rozbitym na liczne bry³y. Po ich

wytopieniu powierzchnie sandrowe zosta³y silnie zdeformowane.

Wytapianie zagrzebanych bry³ martwego lodu trwa³o kilka tysiêcy lat i doprowadzi³o do osta-

tecznego ukszta³towania rzeŸby polodowcowej. Wielkie misy wytopiskowe, których rozwój by³ za-

pewne stopniowy, zaczê³y zape³niaæ siê osadami jeziorno-lodowcowymi. Œladem rozwoju zbioników

jeziorno-lodowcowych s¹ p³askie powierzchnie zastoisk z³ocienieckiego i warni³êsko-worowskiego.

Zbiorniki te znacz¹ kolejne etapy cofania siê, ku pó³nocy, aktywnej krawêdzi l¹dolodu. Drena¿ zbior-

ników jeziorno-lodowcowych rozpocz¹³ siê w trakcie stopniowego wytapiania bry³ martwego lodu

i rozwoju doliny Drawy, która w odcinkach prze³omowych wciê³a siê ostatecznie na g³êbokoœæ oko³o

10–15 m. Na osuszonej powierzchni sandru po³udniowo-wschodniego mia³y miejsce procesy eolicz-

ne i tworzy³y siê wydmy.

41

Strome brzegi wielkich jezior, m.in.: ¯erdno, Drawsko, Siecino, Krosino i Wilczkowo, maj¹ce

postaæ klifów, zosta³y przemodelowane przez procesy falowania, natomiast w strefach stromych sto-

ków (ograniczaj¹cych g³êbokie rynny i misy wytopiskowe) trwa³y ruchy masowe i zmywy powierzch-

niowe. Procesy te zachodzi³y zarówno w schy³kowym plejstocenie, jak i w holocenie.

W allerödzie na omawiany obszar zaczê³a wkraczaæ roœlinnoœæ tundrowo-stepowa. W preboreale

pojawi³y siê lasy brzozowo-sosnowe z p³atami zbiorowisk trawiastych typu stepowego. W okresie boreal-

nym zaczê³y przewa¿aæ lasy sosnowo-brzozowe z domieszk¹ wi¹zu i leszczyny. Sukcesja atlantycka cha-

rakteryzuje siê zbiorowiskami lasów liœciastych, z udzia³em dêbu, wi¹zu, jesionu, lipy i leszczyny. Na

siedliskach podmok³ych ros³y zbiorowiska olszynowe. W okresie subborealnym zaczê³a przewa¿aæ sosna,

ze znacznym udzia³em brzozy, leszczyny i dêbu oraz nadal bardzo liczn¹ olsz¹. Lokalny wzrost udzia³u tu-

rzycowatych by³ zwi¹zany z rozwojem torfowisk (Nita, 2006). Wszystkie ma³e i p³ytkie zag³êbienia wyto-

piskowe zape³ni³y siê osadami jeziornymi i bagiennymi ju¿ w okresie atlantyckim, a w g³êbszych i rozleg³ych

misach wytopiskowych proces ten trwa³ do okresu subborealnego lub trwa do dziœ.

W wyniku kolonizacji w XVIII–XIX w. i rozwoju gospodarki folwarcznej (melioracje wodne i wy-

lesianie) poziom wód w jeziorach wci¹gniêtych w odp³yw Drawy obni¿y³ siê o oko³o 2 m (Klimek, 1997).

IV. PODSUMOWANIE

Obszar arkusza Czaplinek le¿y w osiowej strefie wa³u pomorskiego, obejmuj¹c fragment bloku

Czaplinka. Pod³o¿e pokrywowego piêtra kenozoicznego tworz¹ osady jury dolnej, a w pó³nocno-za-

chodniej czêœci badanego terenu — triasu górnego. Kenozoik reprezentuj¹ osady: paleogenu (mi¹¿szoœæ

do oko³o 70 m), neogenu (mi¹¿szoœæ do oko³o 60 m) i czwartorzêdu (mi¹¿szoœæ do oko³o 185 m).

Budowê geologiczn¹ utworów czwartorzêdowych na obszarze arkusza Czaplinek rozpoznano

trzema otworami kartograficznymi oraz wierceniami archiwalnymi, z których tylko nieliczne obejmuj¹

pe³ny profil plejstocenu. Obecnoœæ w powierzchni podczwartorzêdowej g³êbokich depresji (rynien) sub-

glacjalnych oraz du¿e (do oko³o 50 m) deniwelacje powierzchni wspó³czesnej wp³ywaj¹ na rozk³ad

mi¹¿szoœci utworów plejstocenu, która waha siê w przedziale od oko³o 70 do ponad 200,0 m.

Wyniki badañ laboratoryjnych pozwoli³y wyró¿niæ szeœæ poziomów glacjalnych, odpowiadaj¹cych

zlodowaceniom: po³udniowo- (dwa poziomy), œrodkowo- (zlodowaceñ Odry i Warty) i pó³nocnopolskim

(dwóch faz stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y). Wyró¿niono ponadto dwa poziomy interglacjalne

(genezy rzecznej). Ich niejednoznaczna pozycja wiekowa nie pozwala jednak na pe³n¹ analizê straty-

graficzn¹ utworów plejstocenu.

Powierzchniowy obraz budowy geologicznej dowodzi, ¿e omawiany obszar le¿y w strefie marginal-

nej fazy pomorskiej. Faza leszczyñsko-poznañska manifestuje siê jednym poziomem glin zwa³owych.

42

Maksymalny zasiêg l¹dolodu fazy pomorskiej odwzorowuje siê odrêbnym poziomem glin zwa³owych i to-

warzysz¹cych mu moren czo³owych, moren martwego lodu, kemów i form szczelinowych. W obni¿eniach

ulokowa³y siê trzy systemy poziomów sandrowych. W rejonie Z³ocieñca funkcjonowa³ zbiornik jezior-

no-lodowcowy (najwiêkszy na œrodkowym Pomorzu), który utworzy³ siê podczas postoju czo³a l¹dolodu

na linii g³ównego ci¹gu moren czo³owych fazy pomorskiej i zosta³ zdrenowany przez Drawê u schy³ku

plejstocenu — oko³o 13 000 lat BP.

Ogromn¹ rolê w powierzchniowej budowie geologicznej i rzeŸbie omawianego terenu odgry-

waj¹ kotliny i zag³êbienia wytopiskowe oraz rynny polodowcowe. Najwiêksze i najg³êbsze obni¿enia

wytopiskowe zajête s¹ przez jeziora. Zdecydowana wiêkszoœæ zag³êbieñ wype³niona jest osadami je-

ziornymi i bagienno-torfowymi, których mi¹¿szoœæ niejednokrotnie przekracza 10,0 m. Oznaczenia

wieku bezwzglêdnego metod¹ radiowêglow¹ i ekspertyzy palinologiczne dowodz¹, ¿e sedymentacja

jeziorna rozpoczê³a siê w póŸnym glacjale (allerödzie ?), a p³ytsze i mniejsze jeziora zaros³y ju¿ w okre-

sie atlantyckim a najpóŸniej subborealnym.

Na obszarze arkusza wystêpuje kilka czwartorzêdowych poziomów wodonoœnych. Pierwszy

(górny) poziom wód gruntowych uk³ada siê zazwyczaj na wysokoœci oko³o 130–135 m n.p.m. Obecny

poziom wód w jeziorach drenowanych przez Drawê i jej dop³ywy obni¿y³ siê o oko³o 2 m, prawdopo-

dobnie w wyniku dzia³ania systemu melioracyjnego i czêœciowego wylesienia terenu.

Urozmaicony krajobraz polodowcowy, obecnoœæ licznych jezior i lasów le¿¹cych w granicach

Drawskiego Parku Krajobrazowego stwarzaj¹ na obszarze arkusza Czaplinek doskona³e warunki do

rozwoju agroturystyki.

Przeprowadzone prace geologiczno-kartograficzne i laboratoryjne nie wyjaœni³y jednoznacznie

wielu problemów stratygraficznych i genetycznych, takich jak:

— ukszta³towanie i morfogeneza powierzchni podczwartorzêdowej, a w szczególnoœci rola pro-

cesów egzaracyjnych i glacitektonicznych w jej modelowaniu,

— ranga stratygraficzna najstarszych poziomów glacjalnych, reprezentuj¹cych zlodowacenia

po³udniowopolskie,

— przebieg interglacjalnych (interstadialnych ?) dolin rzecznych i ich jednoznaczna pozycja

stratygraficzna.

Opracowano

na Wydziale Nauk o Ziemi

Uniwersytetu Œl¹skiego

w Sosnowcu

Zak³ad Kartografii Geologicznej

Struktur P³ytkich

Pañstwowego Instytutu Geologicznego

w Warszawie

Sosnowiec, 2006 r.

43

LITERATURA

A d a m i e c D . , 1954 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Bydgoszcz, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa.

B a r t k o w s k i T . , 1972 — Strefa marginalna stadia³u pomorskiego w aspekcie deglacjacji strefowej (na wybranych

przyk³adach z pojezierzy Drawskiego i Miastkowskiego na Pomorzu). Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. Ser. A, 25.

B l u s z c z A . , 2006 — Wyniki badañ wieku bezwzglêdnego osadów mineralnych metod¹ OSL (optycznie sterowan¹ lu-

minescencj¹). Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Czaplinek (196). Centr. Arch. Geol. Pañstw.

Inst. Geol., Warszawa.

C i e œ l a E . , G i ê t k a E . , P e t e c k i Z . , S t a n i s z e w s k a B . , T w a r o g o w s k i J . , W y b r a n i e c S . ,

¯ ó ³ t o w s k i Z . , 1997 — Kompleksowa interpretacja grawimetryczno-magnetyczna Polski Zachodniej. Centr.

Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

C i u k E . , 1970 — Schematy litostratygraficzne trzeciorzêdu Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol., 14, 4.

C i u k E . , 1974 — Schematy litostratygraficzne paleogenu Polski poza Karpatami i zapadliskiem przedkarpackim.

W: Z badañ trzeciorzêdu w Polsce (J. Raniecka-Bobrowska, E. Ciuk, red.). 7. Biul. Inst. Geol., 281.

D a d l e z R . ( r e d . ) , 1976 — Perm i mezozoik niecki pomorskiej. Pr. Inst. Geol., 79.

D a d l e z R . , 1980 — Tektonika wa³u pomorskiego. Kwart. Geol., 24, 4.

D a d l e z R . , 2000 — Pomeranian Caledonides (NW Poland), fifty years of controversies: a review and a new concept.

Geol. Quart., 44, 3.

D a d l e z R . , D ê b o w s k a J . , 1965 — Budowa geologiczna paraantyklinorium pomorskiego. Pr. Inst. Geol., 40.

D a d l e z R . , M a r e k S . , 1969 — Styl strukturalny kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na niektórych obszarach

Ni¿u Polskiego. Kwart. Geol., 13, 3.

D ¹ b r o w s k a B . , 1998 — Mapa grawimetryczno-sejsmicznych elementów strukturalnych kompleksu cechszty-

ñsko-mezozoicznego na obszarze wa³u pomorsko-kujawskiego i obszarów przyleg³ych, ark. Szczecinek. Centr.

Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

D o b r a c k a E . , 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Po³czyn Zdrój (158) (wraz z Objaœnie-

niami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

D o b r a c k a E . , 2006 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Drawsko Pomorskie (195) (wraz z Obja-

œnieniami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

D o b r a c k a E . , L e w a n d o w s k i J . , 2002 — Strefa marginalna fazy pomorskiej lobu Parsêty (Pomorze Œrodkowe).

W: Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty. IX Konferencja „Stratygrafia plejstocenu

Polski”. Oddz. Pomor. Pañstw. Inst. Geol., Szczecin i Wydz. Nauk o Ziemi UŒ, Sosnowiec.

D o b r a c k a E . , P i o t r o w s k i A . , 2002 — Budowa geologiczna i rzeŸba powierzchni podczwartorzedowej.

W: Plejstocen Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty. IX Konferencja „Stratygrafia plejstocenu Pol-

ski”. Oddz. Pomor. Pañstw. Inst. Geol., Szczecin i Wydz. Nauk o Ziemi UŒ, Sosnowiec.

D o b r a c k a E . , W i n t e r H . , 2001 — Stanowisko osadów interglacja³u eemskiego w profilu otworu Rzecino. VIII

Konferencja „Stratygrafia plejstocenu Polski”. Oddz. Dolnoœl. Pañstw. Inst. Geol., Wroc³aw.

D o b r a c k i R . , L e w a n d o w s k i J . , 2002 — Plejstocen Pojezierza Drawskiego i Szczecineckiego. W: Plejstocen

Pomorza Œrodkowego i strefa marginalna lobu Parsêty. IX Konferencja „Stratygrafia plejstocenu Polski”. Oddz. Po-

mor. Pañstw. Inst. Geol., Szczecin i Wydz. Nauk o Ziemi UŒ, Sosnowiec.

44

D o k t ó r S . , G r a n i c z n y M . , 1990 — Mapa fotolineamentów satelitarnych w skali 1:200 000, ark. Szczecinek.

Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

D y b o v a - J a c h o w i c z S . , 1997 — Badania palinologiczne soli cechsztynu. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol.,

Warszawa.

G a l o n R . , 1949 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Bydgoszcz, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol.,

Warszawa.

G a l o n R . , 1968 — Przebieg deglacjacji na obszarze Peribalticum. W: Ostatnie zlodowacenia skandynawskie w Polsce

(R. Galon, red.). Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74.

G a l o n R . , 1982 — On the Stratigraphy and Chronology of the Last Glaciation (Vistulian) in Poland. Quatern. Stud., 3.

G r a n i c z n y M . , D o k t ó r S . , K u c h a r s k i R . , 1995 — Sprawozdanie z opracowania mapy liniowych elemen-

tów strukturalnych Polski w skali 1:200 000 i 1:500 000, na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ

grawimetrycznych i teledetekcyjnych. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

G r y c k o M . , I c i e k A . , 2004 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. Szczegó³owa mapa geologiczna Polski

w skali 1:50 000, ark Czaplinek (196). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst., Warszawa.

H a b e r m a n n K . , 1913 — Geologisch-morphologische Wandkarte der Provinz Pommern. 1:200 000.

J a w o r o w s k i K . , 2000 — Facies analysis of the Silurian shale-siltstone succession in Pomerania (northern Poland).

Geol. Quart., 44, 3.

J e n t z s c h A . , 1927 — Die Braunkohlenformation im Nordosten. Handb. dtsch. Braunkohlenbau. Bd. 1, Halle.

K a r c z e w s k i A . , 1990 — Morphogenesis of the Pomeranian Phase marginal zone in the Parsêta lobe region in the

Vistulian, middle Pomerania. Questiones Geogr., 13/14.

K a r c z e w s k i A . , 1991 — Rozwój i zasiêg fazy pomorskiej w obrêbie lobu Parsêty podczas zlodowacenia vistuliañskie-

go. W: Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzêdowych (A. Kostrzewski, red.). UAM Ser. Geogr., 50.

K a r c z e w s k i A . , 1997 — Geomorfologia i rozwój rzeŸby przedpola fazy pomorskiej w pó³nocnym s¹siedztwie jezio-

ra Pile. W: Studia nad œrodowiskiem geograficznym Bornego Sulinowa (E. Bukowska-Jania, M. Pulina, red.). Wyd.

Nauk. PWN, Warszawa.

K a r g e r M . M , 1999 — Mapa geologiczno-gospodarcza Polski 1:50 000, ark. £ubowo (197) (wraz z Objaœnieniami).

Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

K a r w o w s k i £ . , L e w a n d o w s k i J . , C h y b i o r z R . , 2005 — Badania litopetrograficzne i mineralogiczne.

Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Czaplinek. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

K e i l h a c k K . , 1901 — Geologisch-morfologische Übersichtskarte der Provintz Pommern. 1:500 000. König. Preuss.

Geol. Landesanst., Berlin.

K e i l h a c k K . , 1921 — Geologische Karte der Provintz Brandenburg. 1:500 000. Preuss. Geol. L-A., Berlin.

K e i l h a c k K . , 1930 — Geologische Karte der Provintz Pommern. 1:500 000. Preuss. Geol. Landesanst., Berlin.

K l i m e k K . , 1997 — Charakterystyka rzeŸby i paleogeografii pó³nocnej czêœci miêdzyrzecza Pilawy–P³ytnicy.

W: Studia nad œrodowiskiem geograficznym Bornego Sulinowa (E. Bukowska-Jania, M. Pulina, red.). Wyd. Nauk.

PWN, Warszawa.

K ³ y s z P . , 1990 — Mechanizm kszta³towania siê strefy marginalnej fazy pomorskiej na obszarze Pojezierza Drawskie-

go. UAM Ser. Geogr., 47.

K ³ y s z P . , 1992 — Osady czwartorzêdowej cementacji wêglanowej w okolicy Czaplinka na Pojezierzu Drawskim.

Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. Ser. A, 44.

45

K ³ y s z P . , 1998 — Zasiêg l¹dolodu fazy pomorskiej na Pojezierzu Drawskim w œwietle badañ w rejonie Czaplinka,

¯abina oraz Kalisza Pomorskiego. W: RzeŸba i osady czwartorzêdowe obszarów wspó³czesnego i plejstoceñskiego

zlodowacenia pó³kuli pó³nocnej. Wyd. Nauk. UAM, Poznañ.

K o m p l e k s o w a interpretacja grawimetryczno-magnetyczna Polski zachodniej., 1997 — Praca zbiorowa tematu ba-

dawczego Pañstwowego Instytutu Geologicznego. Warszawa.

K o n d r a c k i J . , 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

K o z a r s k i S . , 1995 — Deglacjacja pó³nocno-zachodniej Polski: warunki œrodowiska i transformacja geosystemu. Do-

kumentacja Geograficzna. IGiPZ PAN, 1. Wyd. Continuo, Wroc³aw.

L e w a n d o w s k i J . , H e l i a s z Z . , C h y b i o r z R . , 2006 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej

Polski 1:50 000, ark. £ubowo (197). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa [dokument elektroniczny].

L e w a n d o w s k i J . , H e l i a s z Z . , C h y b i o r z R . , 2007 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark.

£ubowo (197). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa [dokument elektroniczny].

M a k s i a k S . , M r ó z W . , 1976 — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Szczecinek, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa.

M a k s i a k S . , M r ó z W . , N o s e k M . , 1976 — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. Szczecinek, wyd. B. Inst.

Geol., Warszawa.

M a k s i a k S . , M r ó z W . , 1978 — Czwartorzêd œrodkowej czêœci Pojezierza Pomorskiego. W: Z badañ czwartorzêdu

w Polsce. 19. Biul. Inst. Geol., 300.

M a k s i a k S . , M r ó z W . , N o s e k M . , 1978 — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Szczeci-

nek. Inst. Geol., Warszawa.

M a r s z A . , 1971 — Zmiany linii brzegowej jeziora Komorze (Pojezierze Drawskie). Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. Ser. A, 24.

M a r s z A . , 1973 — Niektóre zagadnienia geomorfologii bezpoœredniego przedpola zasiêgu stadia³u pomorskiego na

Pojezierzu Drawskim (na przyk³adzie obrze¿enia rynny marginalnej Drawsko–Pile). Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach.

Ser A, 26.

N i t a M . , 2006 — Wyniki analizy py³kowej osadów organicznych. Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000,

ark. Czaplinek. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

N o w i c k i A . J . , 1965 — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce. 1:500 000. Inst. Geol., Warszawa.

P a l u s z k i e w i c z R . , 2004 — Warunki sedymentacji osadów rytmicznie warstwowanych w zastoisku z³ocienieckim

na Pojezierzu Drawskim. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, 34.

P a s i e r b s k i M . , 1973 — Przebieg deglacjacji i formy terenu pó³nocnej czêœci Wy¿yny Krajeñskiej. Stud. Soc. Sc.

Torunensis Sect. C, 8, 1.

P a z d u r A . , 2006 — Sprawozdanie nr 7/2006 z wykonania oznaczeñ wieku metod¹ C-14 dla potrzeb Szczegó³owej

mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Czaplinek (196). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

P i e t z s c h K . , 1925 — Die Braunkohlen Deutschlands. Berlin.

P i o t r o w s k i A . , 2003 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000, ark. Miros³awiec (234) (wraz z Objaœnie-

niami). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

P o ¿ a r y s k i W . (red.), 1974 — Budowa geologiczna Polski. 4. Tektonika. 1. Ni¿ Polski. Inst. Geol., Warszawa.

P o ¿ a r y s k i W . , 1987 — Tektonika. Rozwój sedymentacji i ukszta³towanie basenu. W: Budowa geologiczna wa³u po-

morskiego i jego pod³o¿a (A. Raczyñska, red.). Pr. Inst. Geol., 119.

R ó ¿ y c k i S . Z . , T y s k i S . , 1955 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Szczecin, wyd. B.

Inst. Geol., Warszawa.

46

R ü h l e E . , 1948 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski 1:300 000, ark. Szczecin, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

S z c z e p a n i k Z . , 2000 — The Ordovician acritarchs of the Pomeranian Caledonides and their foreland — similarities

and differences. Geol. Quart., 44, 3.

W o l d s t e d t P . , 1935 — Geologisch-morphologische Übersichtskarte des Norddeutschen Vereisungebietes. Jb. Pre-

uss. Geol. Landesandst., Berlin.

W o l d s t e d t P . , 1950 — Norddeutschland und angrenzende Gebiete im Eiszeitalter. F. Enke, Stuttgart.

¯ e l i c h o w s k i A . M . , 1987 — Zarys sedymentacji i paleotektoniki. W: Budowa geologiczna wa³u pomorskiego

i jego pod³o¿a (A. Raczyñska, red.). Pr. Inst. Geol., 119.

47

Kluczewo

Prosino

Grabinek

Warniłęg

Rzepowo

Siemczyno

Zatoka

Żelisławie

J.P

ław

no

CZAPLINEK

Że dnor

Pławno

Bobrowo

Złocieniec

G

wn

Bobrowo

Zatoka

Złocieniec

Cieszyno

0 1 2 3 4 5 km

16 15’o

5340’

o16 00’o

5340’

o

16 00’o

5330’

o

16 15’o

5330’

o

P

NoweWorowo

Mie

dznik

Siecino

n

n

nn

n

Chlebowo

w

P

G

J. Rzepowskie

Kuźnica Drawska

Piaseczno

Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000Ark. Czaplinek (196)

Tablica I

SZKIC GEOMORFOLOGICZNY

Skala 1:100 000

Opracowali: R. CHYBIORZ, J. LEWANDOWSKI

Formy lodowcowe

Formy wodnolodowcowe

Formy eoliczne

Formy rzeczne

Formy jeziorne

Formy utworzone przez roślinność

Formy antropogeniczne

Wysoczyzna morenowa falista

Zagłębienia wytopiskowe

Poziomy sandrowe

Równiny zastoiskowe

Formy akumulacji szczelinowej

Kemy

Zagłębienia powstałe po martwym lodzie

Wydmy

Dna dolin rzecznych

Krawędzie i stoki erozyjne

Dolinki erozyjne

Tarasy jeziorne

Równiny torfowe

Nasypy drogowe i kolejowe

Piaskownie (P) i glinianki (G)P

Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2008

Moreny czołowe akumulacyjne

Moreny czołowe wyciśnięcia

Formy utworzone w strefie martwego lodu

Moreny martwego lodu

Stoki akumulacyjne

Rynny subglacjalne

Doliny wód roztopowych

Nasypy (n) i wysypiska odpadów komunalnych (w)

Klify jeziorne

n

Prosino

Grabinek

Że dnor

Bobrowo

Kluczewo

Siemczyno

Żelisławie

Zatoka

Złocieniec

Cieszyno

Warniłęg

18

23

25

38

34

48

Q 78,4

B

usko

kD

ębno

–Zło

cien

iec

40

E+Ol

M

29

31

E+OlM

3

2

1

M

E+OlM

M

M

E+Ol

405

0

A

Mie

dznik

M

Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000Ark. Czaplinek (196)

Tablica II

SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY

Skala 1:100 000

Opracował: Z. HELIASZ

40

AB

NEOGEN MIOCEN

0 1 2 3 4 5 km

Mułki i piaski z wkładkami węgla brunatnego

Iły i mułki oraz piaski z glaukonitem i wkładkami mułków

Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowych w m n.p.m.

Krawędzie rynien subglacjalnych

Granice geologiczne

Uskoki przypuszczalne

Wybrane otwory wiertnicze z numeracją według mapy geologicznej(symbol oznacza wiek: Q — czwartorzęd, M — miocen, Pg — paleogen;liczba — wysokość stropu utworów starszych od czwartorzędu lub rzędnązakończenia otworu w osadach czwartorzędowych, w m n.p.m.)

Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej

16 15’o

5340’

o16 00’o

Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2008

5340’

o

16 00’o

5330’

o

16 15’o

5330’

o

PALEOGEN EOCEN+OLIGOCEN

M

E+Ol

M 34,0

25

usko

k

ZlodowacenieWisły

Otw. 34Żelisławie

Otw. 31Siemczyno

Otw. 2Siecino

152,0 m n.p.m. 149,0 m n.p.m.

Piaski

Żwiry

Bruk

Mułki

Iły

Gliny zwałowe

Osady kier lodowcowych

Węgiel brunatny

ZlodowacenieWarty

ZlodowacenieOdry

Zlodowaceniapołudniowopolskie

Miocen

Interglacjałeemski

Interglacjałwielki

ZNAKI PETROGRAFICZNE:

138,0 m n.p.m.4,0

8,69,0

12,214,0

17,5

27,0

46,0

48,0

52,454,1

64,3

66,3

69,0

72,074,075,577,078,8

82,6

89,0

104,5

111,0112,2

116,0117,7

120,5

122,9

128,1

131,0132,6

139,5

141,8

146,5

2,8

7,3

18,0

28,029,7

42,0

47,4

50,0

57,658,7

64,0

66,4

76,0

100,7

138,6

142,5

44,2

48,0

3,0

7,2

10,6

28,0

37,0

45,8

74,2

87,0

106,8

138,9

155,5

50,0

74,4

88,589,0

96,0

102,0

117,0118,0

121,0

124,0

127,5

131,2131,9132,8

135,5

143,2144,3

162,5

157,5158,8

45,7

0,0

U w a g a: liczba oznacza głębokość występowaniaosadów w metrach

0,0

0,0

Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000Ark. Czaplinek (196)

Tablica III

ZESTAWIENIE PROFILI OTWORÓW BADAWCZYCH DLA SMGP

(KARTOGRAFICZNYCH)

Opracował: J. LEWANDOWSKI

Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2008