P A Ñ S T W O W Y I N S T Y T U T G E O L O G I C Z N Y

JAROS£AW WINNICKI

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER

Koordynator regionu dolnoœl¹skiego — S. DYJOR

1 : 50 000

Arkusz Twardogóra (692)

(z 1 tab. i 2 tabl.)

WARSZAWA 2002

SFINANSOWANO ZE ŒRODKÓW NARODOWEGO FUNDUSZUOCHRONY ŒRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ

OPRACOWANIE WYKONANO NA ZAMÓWIENIE MINISTRA ŒRODOWISKA

Autor: Jaros³aw WINNICKI

Przedsiêbiorstwo Geologiczne we Wroc³awiu PROXIMA SA,

ul. Wierzbowa 15, 50–056 Wroc³aw

Redakcja merytoryczna: Andrzej SZEWCZYK

Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpnianiaDyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego

prof. dr hab. Leszek MARKS

ISBN 83 – 86986 – 83 – 2

© Copyright by Ministerstwo Œrodowiskaand Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2002

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2

SPIS TREŒCI

I. Wstêp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

A. Geomorfologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

B. Hydrografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

III. Budowa geologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

A. Stratygrafia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

1. Osady pod³o¿a podkenozoicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

2. Trzeciorzêd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

a. Neogen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Miocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Miocen œrodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Miocen górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Pliocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

3. Czwartorzêd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

a. Plejstocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Zlodowacenia po³udniowopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Zlodowacenie Nidy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Interglacja³ ma³opolski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Zlodowacenie Sanu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Interglacja³ mazowiecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Zlodowacenia œrodkowopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Zlodowacenie Odry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

Zlodowacenie Warty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Interglacja³ eemski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Zlodowacenia pó³nocnopolskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

3

Zlodowacenie Wis³y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

b. Czwartorzêd nierozdzielony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

c. Holocen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

C. Rozwój budowy geologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

IV. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

L i t e r a t u r a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

4

I. WSTÊP

Arkusz Twardogóra (692) wchodz¹cy w sk³ad Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w ska-

li 1:50 000 opracowany zosta³ w latach 1988–1991 w Dziale Kartografii Geologicznej Przedsiêbior-

stwa Geologicznego we Wroc³awiu (obecnie Przedsiêbiorstwo Geologiczne we Wroc³awiu

PROXIMA SA). Podstaw¹ opracowania by³a decyzja Prezesa CUG KOP BG/015/2568/83 z dnia

6.12.1983. W pierwszej wersji arkusz wykonano na podstawie Instrukcji z 1977 roku. OpóŸnienia

zwi¹zane z pracami koordynacyjnymi by³y przyczyn¹ koniecznoœci wprowadzenia w 1998 roku

zmian stratygrafii osadów czwartorzêdowych oraz wykonania wielu innych poprawek zgodnie z wy-

mogami kolejnych instrukcji.

Arkusz Twardogóra okreœlaj¹ nastêpuj¹ce wspó³rzêdne geograficzne: 17°15’–17°30’ d³ugoœci

geograficznej wschodniej i 51°20’–51°30’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej

Pod wzglêdem administracyjnym obszar arkusza po³o¿ony jest w pó³nocno-wschodniej czêœci

województwa dolnoœl¹skiego na terenie powiatów: Milicz (gminy Milicz i Kroœnice), Oleœnica (gmi-

ny Twardogóra i Dobroszyce) i Trzebnica (gmina Zawonia). Jest to rejon w wiêkszoœci pokryty zwar-

tymi kompleksami leœnymi, z licznymi stawami rybnymi wchodz¹cymi w sk³ad rezerwatu przyrody

„Stawy Milickie”. Na obszarze Kotliny Milickiej znaczny area³ gruntów zajmuj¹ równie¿ ³¹ki. Jedy-

nym wiêkszym obiektem przemys³owym w Twardogórze jest wybudowany na pocz¹tku lat 90-tych

zak³ad produkuj¹cy czêœci samochodowe (filia FIAT Auto-Poland w Bielsku Bia³ej).

Podstaw¹ prac kartograficznych prowadzonych w latach 1988–1990 by³y marszruty terenowe,

podczas których opisano 52 ods³oniêcia. Za pomoc¹ wibrosondy i wiertnicy WH wykonano 1372 sondy

penetracyjne oraz zmierzono zwierciad³o wody gruntowej w 212 studniach gospodarczych. W okolicy

Grabownicy, Pierstnicy i Malerzowa na linii przekroju geologicznego wykonano 3 otwory badawcze

o ³¹cznym metra¿u 303,5 m. Prace wiertnicze poprzedzone zosta³y badaniami geofizycznymi (9).

Próbki z otworów kartograficznych i ods³oniêæ poddane zosta³y badaniom litologiczno-petrograficz-

nym w laboratorium Przedsiêbiorstwa Geologicznego we Wroc³awiu (5). Analizê palinologiczn¹ osa-

5

dów interglacjalnych oraz wêgla brunatnego wykonano w Zak³adzie Paleobotaniki Uniwersytetu

Wroc³awskiego (12, 23).

Na mapie dokumentacyjnej przekazanej do archiwum PIG w Warszawie przedstawiono lokalizacjê

427 otworów surowcowych, hydrogeologicznych, badawczych i geologiczno-in¿ynierskich, 1372 sondy

oraz 212 punktów pomiaru zwierciad³a wody gruntowej. Na mapie geologicznej zaznaczono 40 wybra-

nych otworów wiertniczych cytowanych w tekœcie objaœniaj¹cym lub wykorzystanych do opracowania

przekroju geologicznego, profilów syntetycznych i szkiców.

Literatura geologiczna omawiaj¹ca problemy budowy geologicznej arkusza Twardogóra jest

nieliczna. Dotyczy ona prac omawiaj¹cych tektonikê i stratygrafiê osadów monokliny przedsudeckiej

i jej pod³o¿a, z których najwa¿niejszymi s¹ publikacje Soko³owskiego (25) i Górskiego et al (7). Pro-

blemy geologii piêtra kenozoicznego Wzgórz Trzebnickich i Twardogórskich zosta³y najobszerniej

omówione w opracowaniu Pachuckiego (17). Plejstocen Kotliny ¯migrodzkiej przedstawiono w pra-

cach Szczepankiewicza (25, 26, 27) oraz Dyjora i Kuszell (6). Niektóre aspekty budowy tektonicznej

piêtra kenozoicznego okolic Twardogóry omówi³ tak¿e Rotnicki (22). Najwa¿niejszym opracowa-

niem kartograficznym tego regionu jest arkusz Ostrów Wielkopolski wchodz¹cy w sk³ad Mapy geolo-

gicznej Polski w skali 1:200 000 wraz z objaœnieniami autorstwa Baranowskiego (1), w których

przedstawiono problemy geologii kenozoiku omawianego obszaru.

Z prac geofizycznych wykonanych do po³owy lat 80-tych na obszarze arkusza Twardogóra naj-

wiêksze znaczenie mia³y prace geoelektryczne wykonane w rejonie miejscowoœci CzarnogoŸdzice,

KuŸnica Czeszycka, Pierstnica, Nowa Wieœ Goszczañska oraz Bukowice (9, 14, 18, 21, 29). Celem

tych prac by³o rozpoznanie budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych w obrêbie serii czwar-

torzêdowych i trzeciorzêdowych, a tak¿e wytypowanie miejsc lokalizacji otworów studziennych. Wiele

nowych danych dotycz¹cych budowy tektonicznej obszaru arkusza uzyskano w trakcie prac sejsmicznych

dokumentuj¹cych najwiêkszy w Polsce podziemny zbiornik gazu ziemnego w Wierzchowicach (7).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

A. GEOMORFOLOGIA

W podziale regionalnym Walczaka z 1970 roku (30) teren arkusza Twardogóra wchodzi w sk³ad

obszaru przedsudeckiego Dolnego Œl¹ska z makroregionami Wa³u Trzebnickiego i Obni¿enia Milic-

ko-G³ogowskiego.

W obrêbie Wa³u Trzebnickiego wydzielono mezoregiony obejmuj¹ce wschodni¹ czêœæ Wzgórz

Trzebnickich zamykaj¹cych od po³udniowego wschodu Kotlinê ¯migrodzk¹ oraz Wzgórza Twardo-

górskie okalaj¹ce od po³udnia i po³udniowego zachodu Kotlinê Milick¹. W sk³ad Obni¿enia Milic-

6

ko-G³ogowskiego wchodzi mezoregion Kotliny Milickiej z Obni¿eniem Grabownickim i Równin¹

KuŸnicy oraz wschodnia czêœæ Równiny Prusic nale¿¹ca do Kotliny ¯migrodzkiej.

Elementem najbardziej widocznym w morfologii omawianego terenu s¹ Wzgórza Trzebnickie

i Twardogórskie oddzielone od siebie Bram¹ Malerzowsk¹, szerokim obni¿eniem ³¹cz¹cym Równinê

Oleœnick¹ z Kotlin¹ ¯migrodzk¹. Na obszarze Wzgórz Twardogórskich wierzcho³ki niektórych

wzgórz na wschód od Twardogóry wznosz¹ siê ponad 250 m n.p.m. (maksymalnie 263 m n.p.m.) oraz

230 m n.p.m. na terenie Wzgórz Kroœnickich. Natomiast Wzgórza Trzebnickie na terenie arkusza

osi¹gaj¹ wysokoœæ dochodz¹c¹ do 215 m n.p.m.

Eksponowany obszar Wa³u Trzebnickiego charakteryzuje siê bardzo ¿yw¹ i zró¿nicowan¹ mor-

fologi¹. Wystêpuj¹ tutaj liczne pagóry i pagórki morenowe oraz pod³u¿ne formy akumulacji szcze-

linowej, których wysokoœæ czêsto przekracza 20 m (tabl. I). Formy te o stromych krawêdziach oddzielo-

ne s¹ od siebie w¹skimi i g³êbokimi dolinami pochodzenia rzecznego i denudacyjnego, o g³êbokoœci po-

nad 5 m w okolicy Twardogóry. Wa¿nym elementem rzeŸby tego obszaru s¹ ró¿nego rodzaju formy

pochodzenia eolicznego. Wysokoœæ niektórych wa³ów i wydm parabolicznych, którym towarzysz¹

pola piasków przewianych, dochodzi do 17,5 m. Stosunkowo s³abo urozmaicone s¹ pó³nocne stoki

Wa³u Trzebnickiego w rejonie na pó³noc od Twardogóry oraz wschodnia krawêdŸ Wzgórz Kroœnic-

kich, gdzie wyró¿niono powierzchnie wodnolodowcowe w ogólnoœci i wysoczyznê morenow¹ falist¹.

Obni¿enie Grabownickie i Równinê KuŸnicy le¿¹ce w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru ar-

kusza w wiêkszoœci zajmuje rozleg³y rzeczny taras nadzalewowy ze schy³ku zlodowacenia Wis³y to-

warzysz¹cy Grabownicy, niewielkiemu ciekowi wpadaj¹cemu do Baryczy. Jego p³aska powierzchnia

³agodnie opada ku pó³nocy od wysokoœci ok. 140 m n.p.m. w rejonie Bukowic do 113 m n.p.m. ko³o

Czeszyc. Rejon ten urozmaicaj¹ liczne groble otaczaj¹ce stawy rybne oraz pojedyncze niewysokie

wa³y wydmowe. Pozosta³¹ czêœæ Kotliny Milickiej zajmuje taras pradolinny, którego powierzchnia

stopniowo opada ku pó³nocy od rzêdnych 130 m n.p.m. ko³o Dro¿d¿êcina do 120 m n.p.m. w rejonie

D¹browy. Podobnie jak na poziomie rzecznym za³o¿ono tutaj stawy hodowlane otoczone groblami.

Granica miêdzy obu tymi poziomami tarasowymi w terenie zaznacza siê bardzo s³abo, co jest efektem

dzia³alnoœci cz³owieka. WyraŸna krawêdŸ zachowa³a siê jedynie ko³o ¯eleŸnik.

Równina Prusic wchodz¹ca w sk³ad Kotliny ¯migrodzkiej w wiêkszoœci zajêta jest w dolinie

S¹siecznicy przez taras nadzalewowy, którego powierzchnia ko³o Czeszowa wznosi siê do wysokoœci

prawie 140 m n.p.m. Morfologiê tego obszaru urozmaicaj¹ liczne wydmy o wysokoœci do 7,5 m oraz

pola piasków przewianych.

Ró¿nice wysokoœciowe na arkuszu Twardogóra dochodz¹ do 150 m.

7

B. HYDROGRAFIA

Obszar arkusza Twardogóra po³o¿ony jest w dorzeczu Odry. Wiêkszoœæ terenu le¿y w zlewni

Baryczy, do której wpadaj¹ liczne niewielkie cieki odwadniaj¹ce pó³nocne i zachodnie zbocza

Wzgórz Trzebnickich i Twardogórskich. Najwiêkszymi z nich s¹ Pr¹dnia, Grabownica i S¹siecznica.

Na po³udniowych stokach Wa³u Trzebnickiego nieliczne potoki uchodz¹ do Oleœnicy, prawego

dop³ywu Widawy.

Ju¿ w œredniowieczu na omawianym terenie powstawa³y liczne stawy rybne wchodz¹ce obecnie

w sk³ad rezerwatu „Stawy Milickie”. Najwiêksze skupiska stawów, których powierzchnie niejedno-

krotnie przekraczaj¹ 100 ha, znajduj¹ siê w okolicach ¯eleŸnik, Nowej Wsi Goszczañskiej i Kroœnic.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

1 . O s a d y p o d ³ o ¿ a p o d k e n o z o i c z n e g o

Na obszarze arkusza Twardogóra wydzielone zosta³y 3 piêtra strukturalne. Najstarszym z nich

jest piêtro karboñskie, którego silnie zaburzone i zdiagenezowane utwory podœcielaj¹ permo-mezozo-

iczne osady monokliny przedsudeckiej, nastêpnego piêtra strukturalnego. Najm³odsz¹ jednostk¹ jest

piêtro kenozoiczne, w którego sk³ad wchodz¹ utwory trzeciorzêdowe i czwartorzêdowe. Budowê geo-

logiczn¹ pod³o¿a podkenozoicznego na obszarze arkusza Twardogóra poznano dziêki nowoczesnym

sejsmicznym badaniom geofizycznym i g³êbokim wierceniom poszukiwawczym za gazem ziemnym,

dziêki którym udokumentowano z³ó¿a: „Wierzchowice”, „Brzostowo” i „Czeszów”. Obecnie kopal-

nia gazu ziemnego „Wierzchowice” zosta³a przekszta³cona w najwiêkszy w Polsce podziemny maga-

zyn gazu, w którym gromadzone s¹ zapasy tego surowca (7).

Piêtro karboñskie tworz¹ silnie zdiagenezowane i spêkane i ³ o w c e , m u ³ o w c e oraz p i a -

s k o w c e karbonu górnego o charakterystycznym czerwono-fioletowym zabarwieniu. W szczeli-

nach spotyka siê liczne ¿y³ki kalcytowe oraz naloty ¿elaziste. Ska³y te na obszarze arkusza le¿¹ na

wysokoœciach od 1491,2 m p.p.m. w otworze Brzostowo-2 do 1756,8 m p.p.m. w otworze Czeszów-2.

W otworze 11 (Wierzchowice-4) nawiercono 73 m osadów z tego okresu.

Profil utworów buduj¹cych monoklinê przedsudeck¹ rozpoczynaj¹ p i a s k o w c e ró¿noziarni-

ste czerwonego sp¹gowca maj¹ce charakterystyczne czerwonawe zabarwienie, czêsto z warstwami

z l e p i e ñ c ó w w sp¹gu. Gruboœæ osadów czerwonego sp¹gowca jest zmienna i waha siê od 38 m

w otworze 34 (Grabowno-3) do 238 m w otworze 39 (Czeszów-4). W cechsztynie transgresja morska

pozostawi³a g³ównie a n h y d r y t y , s o l e k a m i e n n e , d o l o m i t y , w a p i e n i e i i ³ o w c e

8

wykszta³cone w 4-ch cyklotemach. W cyklotemie Aller wystêpuj¹ czerwone i³y z anhydrytami,

i³owce przejœciowe oraz i³y solne. Cyklotem Leine tworz¹ m³odsze sole kamienne, anhydryt g³ówny

i dolomit p³ytowy zawieraj¹cy wk³adki szarych i³ów solnych. Do cyklotemu Stassfurt zaliczono anhy-

dryt podstawowy i silnie spêkany dolomit g³ówny. Profil cyklotemu Werra rozpoczyna anhydryt

górny. Ni¿ej zalegaj¹ najstarsze sole kamienne, anhydryt dolny i wapieñ podstawowy. W samym

sp¹gu w wielu otworach wystêpuje cienka warstwa czarnych ³upków dolomitycznych, czêsto okrusz-

cowanych galen¹, bêd¹cych odpowiednikiem ³upków miedzionoœnych z okolic Lubina. Mi¹¿szoœæ osa-

dów cechsztyñskich wyraŸnie wzrasta ku pó³nocy od 145 m w otworze 34 (Grabowno-3) do 288 m

w otworze 2 (Henrykowice-15).

Na omawianym obszarze utwory triasu maj¹ trójdzieln¹ budowê typu germañskiego. Osady

triasu dolnego i czêœciowo œrodkowego (ret) reprezentowane s¹ przez piaskowce, wapienie z wk³ad-

kami mu³owców, i³owców, anhydrytów i dolomitów. Jest to kontynuacja sedymentacji z okresu

cechsztyñskiego, z tym ¿e osady chemiczne zast¹pione zosta³y utworami pochodzenia l¹dowego typu

piaskowców, mu³owców i i³owców, maj¹cych charakterystyczne pstre zabarwienie. W recie ponow-

nie rozpoczyna siê akumulacja utworów pochodzenia morskiego, g³ównie wapieni i dolomitów, za-

wieraj¹cych przewarstwienia margli i anhydrytów. Sumaryczna gruboœæ serii skalnej triasu dolnego

wynosi 681 m. w otworze Czeszów-1.

W wapieniu muszlowym podczas maksimum transgresji morskiej osadzi³y siê g³ównie szare,

czêsto zdolomitozywane wapienie, z wk³adkami margli i i³owców w sp¹gu. Osady morskie z tego

okresu maj¹ sta³¹ mi¹¿szoœæ ponad 200 m.; maksymalnie 237,5 m. w otworze Brzostowo-8.

Pod koniec triasu œrodkowego zalew morski zaczyna siê powoli wycofywaæ, a sedymentacja

osadów odbywa siê w warunkach brakicznych. Osady kajpru to przede wszystkim i³owce, mu³owce

i i³y, przy czym w kajprze dolnym tworz¹ siê przede wszystkim i³owce i mu³owce, w sp¹gu z wk³ad-

kami margli, wapieni, rzadziej piaskowców glaukonitowych. W kajprze górnym powsta³a jednolita

seria i³owcowo-mu³owcowa, lokalnie z przewarstwieniami dolomitów. Profil triasu koñcz¹ retyckie

i³y, podrzêdnie i³owce i mu³owce. Utwory triasu górnego osi¹gaj¹ znaczne mi¹¿szoœci dochodz¹ce

w otworze 34 (Czeszów–8) do 573,5 m.

2 . T r z e c i o r z ê d

System ten reprezentowany jest przez utwory górnego neogenu, przede wszystkim miocenu

górnego i pliocenu. Nie jest wykluczone, ¿e w lokalnych zag³êbieniach w stropie monokliny przedsu-

deckiej osadzi³y siê starsze ogniwa miocenu œrodkowego, a nawet i miocenu dolnego. Na omawianym

obszarze niepe³ny profil osadów trzeciorzêdowych znany jest jedynie z otworu kartograficznego 23

odwierconego w rejonie Pierstnicy. Materia³y uzyskane z otworów poszukiwawczych za gazem ziem-

9

nym ze wzglêdu na bezrdzeniowy system wiercenia w osadach kenozoicznych nie nadaj¹ siê do in-

terpretacji. W obrêbie Kotliny Milickiej utwory neogeñskie w otworze 2 osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ prawie 100 m,

podczas gdy w strefie zaburzeñ tektonicznych Wzgórz Twardogórskich prawdopodobnie ok. 200 m.

Stratygrafiê oraz litologiê osadów trzeciorzêdowych przedstawiono w oparciu o pracê Piwoc-

kiego z 1975 roku (19), Instrukcjê z 1996 roku oraz najnowsz¹ propozycjê podzia³u trzeciorzêdu Ni¿u

Polskiego autorstwa Piwockiego i Ziembiñskiej-Tworzyd³o z 1995 roku (20).

a . N e o g e n

Miocen

M i o c e n œ r o d k o w y

Okres ten reprezentowany jest przez i ³ y z w k ³ a d k a m i p i a s k ó w i w ê g l a b r u n a t -

n e g o nale¿¹ce do warstw œrodkowopolskich i poznañskich dolnych (19). W otworze 23 osi¹gaj¹ one

mi¹¿szoœæ ponad 33,4 m. Wchodz¹ one w sk³ad ni¿szych ogniw formacji poznañskiej œrodkowego

miocenu (20).

Przewa¿aj¹ szare i ciemnoszare i³y, niekiedy o odcieniu zielonkawym i niebieskawym. Spora-

dycznie spotyka siê wk³adki szarych piasków drobnoziarnistych z okruchami lignitów oraz cienkie

pok³ady wêgla brunatnego. Uzyskany obraz py³kowy typowy jest dla spektrów pok³adu œrodkowopol-

skiego z obszaru Wysoczyzny Leszczyñskiej (23). Diagram py³kowy przedstawia zbiorowisko roœlin-

noœci bagiennej charakterystycznej dla miocenu Ni¿u Polskiego, w którym dominowa³y: Alnus

(maksymalnie 41,1%), Taxodiaceae-Cupressaceae (38,7%) oraz Nyssa (32,6%). Na brzegach ba-

gnisk przewa¿a³a roœlinnoœæ torfowiskowa ze znacznym udzia³em paproci. Suchsze siedliska zajmo-

wa³y lasy z przewag¹ Celtis, Ulmus, Quercus i Acer. Wœród drzew szpilkowych przewa¿a³a sosna.

M i o c e n g ó r n y

I ³ y , m u ³ k i i p i a s k i wchodz¹ w sk³ad warstw poznañskich górnych (19), gdzie dominuj¹

ró¿ne odmiany i³ów i mu³ków osi¹gaj¹ce mi¹¿szoœæ 94,1 m. w otworze 23. Przewa¿nie maj¹ one bar-

wê szarozielon¹, niebieskawozielon¹, szaroniebiesk¹ i oliwkow¹. Sporadycznie w obrêbie tych

warstw nawiercano cienkie (do 1,1 m) warstwy wêgla brunatnego i zawêglonych i³ów. Najwy¿szym

ogniwem tych warstw jest poziom i³ów p³omienistych, które na obszarze Wa³u Trzebnickiego spotyka

siê do wysokoœci 250 m n.p.m. Oprócz dominuj¹cych utworów ilasto-mu³kowych sporadycznie opi-

sywano w pobli¿u stropu tej serii warstwy piaszczyste. W otworze kartograficznym 23 w przelocie

38,8–71,7 m dominowa³y szare i jasnoszare piaski drobnoziarniste zawieraj¹ce liczne drobne szcz¹tki

roœlinne i okruchy lignitu.

Warstwy poznañskie górne nale¿¹ do formacji poznañskiej, której sedymentacja rozpoczê³a siê

w miocenie œrodkowym, a zakoñczy³a pod koniec miocenu górnego (20).

10

Pliocen

P i a s k i , ¿ w i r y i m u ³ k i s e r i i G o z d n i c y s¹ utworami pochodzenia rzecznego, które

na obszarze Wzgórz Twardogórskich miêdzy Bukowicami a Twardogór¹ czêsto spotyka siê na po-

wierzchni terenu. Niewielkie fragmenty tych sto¿ków zachowa³y siê lokalnie równie¿ w pó³nocno-za-

chodniej czêœci arkusza w rejonie Œwiebodowa i Mi³ochowic. Seria Gozdnicy powsta³a na przedpolu

Sudetów u schy³ku trzeciorzêdu i nie mo¿na wykluczyæ, ¿e sedymentacja jej najwy¿szych ogniw

mog³a zachodziæ ju¿ w plejstocenie (33). Odpowiada ona formacji gozdnickiej, której sedymentacja

rozpoczêta pod koniec miocenu górnego zakoñczona zosta³a w pliocenie górnym (20).

Na obszarze arkusza utwory serii Gozdnicy najczêœciej wchodz¹ w sk³ad czo³owej moreny spiê-

trzonej powsta³ej podczas zlodowacenia Sanu. Mimo znacznego zaanga¿owania w deformacje glaci-

tektoniczne w wiêkszoœci ods³oniêæ usytuowanych na ró¿nych wysokoœciach pierwotny uk³ad warstw

wydaje siê byæ zaburzonym w niewielkim stopniu. WyraŸne struktury glacitektoniczne z udzia³em

osadów serii Gozdnicy i miocenu górnego obserwowano jedynie w Twardogórze w wykopie pod fun-

damenty zak³adu Fiat Auto-Poland oraz w cegielni w Grabownie Wielkim. Najni¿ej utwory rzeczne

po³o¿one s¹ w rejonie Dro¿d¿êcina na rzêdnych ok. 127 m n.p.m., gdzie zalegaj¹ na glinach

zwa³owych ze zlodowaceñ po³udniowopolskich.

Na obszarze Wzgórz Twardogórskicg seria ta le¿y przewa¿nie na i³ach p³omienistych warstw

poznañskich górnych osi¹gaj¹c maksymaln¹ mi¹¿szoœæ 39,5 m. w otworze 6. S¹ to najczêœciej kwar-

cowe piaski ró¿noziarniste barwy jasnoszarej, niekiedy prawie bia³ej, z wk³adkami ¿wirów. Rzadziej

s¹ to ¿wiry zawieraj¹ce soczewki piaszczyste. W sk³adzie petrograficznym ¿wirów dominuj¹ dobrze

obtoczone kwarc i lidyt. Sporadycznie spotyka siê ³upki, rogowce i inne trudne do oznaczenia ska³y.

W obrêbie ³awic piaszczysto-¿wirowych materia³ jest najczêœciej warstwowany przek¹tnie. Lokalnie

w stropie tej serii w pobli¿u powierzchni terenu obserwuje siê wk³adki mu³ków piaszczystych

maj¹cych czêsto ¿ó³te lub ¿ó³topomarañczowe zabarwienie.

Analizy granulometryczno-petrograficzne próbek z otworu kartograficznego 23 i ods³oniêæ

wykaza³y du¿e zró¿nicowanie w obtoczeniu ziarn piaszczystych i sk³adzie minera³ów ciê¿kich (5).

W otworze badawczym wspó³czynnik obtoczenia ziaren kwarcu we frakcji 1,0–0,5 mm wynosi³

R = 0,58. W sk³adzie minera³ów ciê¿kich wyraŸnie dominowa³y granaty (ponad 50%), przy czym

w kierunku stropu ich udzia³ mala³ kosztem wzrostu zawartoœci minera³ów blaszkowych, g³ównie

chlorytów. Sta³ym sk³adnikiem by³ równie¿ staurolit (12%), cyrkon (4%) i pirokseny (3%). Natomiast

materia³ pobrany do analiz laboratoryjnych z odkrywek charakteryzowa³ siê znacznie wiêkszym zró¿-

nicowaniem obtoczenia materia³u. Piaski z odkrywki w Twardogórze mia³y wspó³czynnik obtoczenia

R = 0,32, z cegielni w Grabownie Wielkim R = 1,2, a z Che³stowic R = 4,6. W zespole minera³ów

ciê¿kich sk³adnikiem dominuj¹cym by³y równie¿ granaty, przy czym udzia³ innych sk³adników by³

11

zmienny, a sk³ad bardziej urozmaicony. Lokalnie (odkrywka ko³o Trzech Cha³up) w znacznych ilo-

œciach wystêpowa³ cyrkon i rutyl (odpowiednio 21,7% i 19,7%), dysten (10,8% w cegielni w Grabow-

nie Wielkim) oraz turmalin (3% w Twardogórze).

W strefie kontaktu Wzgórz Twardogórskich z Kotlin¹ Milick¹ utwory serii Gozdnicy le¿¹ na

rzêdnych ponad 125 m n.p.m., podczas gdy w rejonie Che³stówka na wysokoœciach dochodz¹cych

prawie do 240 m n.p.m.

3 . C z w a r t o r z ê d

a . P l e j s t o c e n

W okresie poprzedzaj¹cym wkroczenie pierwszego l¹dolodu, na terenie arkusza Twardogóra

dominowa³y procesy denudacyjne. Powsta³a wtedy kopalna dolina Prabaryczy granicz¹ca od po³ud-

nia z wysoczyzn¹ neogeñsk¹, której zasiêg w ogólnych zarysach pokrywa³ siê z obszarem dzisiejszego

Wa³u Trzebnickiego. Geneza tego obni¿enia zwi¹zana jest przede wszystkim z procesami erozji

rzecznej, na co wskazuje brak w jego obrêbie utworów serii Gozdnicy i stropowych czêœci warstw po-

znañskich górnych, g³ównie poziomu i³ów p³omienistych. Procesy erozji zachodzi³y przypuszczalnie

przy wspó³udziale ruchów tektonicznych w g³êbszym pod³o¿u.

W zlodowaceniach po³udniowopolskich w dolinie Prabaryczy osadzi³y siê mi¹¿sze serie utwo-

rów glacjalnych i interglacjalnych. Na obszarze wysoczyzny neogeñskiej podczas zlodowacenia Sanu

wskutek procesów tektonicznych zaburzone zosta³y na du¿¹ skalê utwory kenozoiczne, przede

wszystkim trzeciorzêdowe.

Podczas zlodowaceñ œrodkowopolskich na obszarze Wa³u Trzebnickiego l¹dolód Odry pozosta-

wi³ warstwê osadów glacjalnych i wodnolodowcowych. Z okresu zlodowacenia Warty pochodzi roz-

leg³y taras pradolinny, który zachowa³ siê na terenie Kotliny Milickiej.

Utwory czwartorzêdowe na obszarze arkusza Twardogóra wykazuj¹ znaczne zró¿nicowania

mi¹¿szoœciowe. W Kotlinie Milickiej osi¹gaj¹ one gruboœæ ponad 97 m w otworze 5, podczas gdy na

Wale Trzebnickim z regu³y nie przekraczaj¹ kilkunastu metrów. Wyj¹tkiem jest jedynie otwór 35 ko³o

Grabowna Wielkiego, w którym osady plejstocenu, najprawdopodobniej zaburzone glacitektonicznie

(³uski?), osi¹gnê³y mi¹¿szoœæ 97 m.

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Na obszarze Kotliny Milickiej wydzielono dwa poziomy morenowe odpowiadaj¹ce zlodowace-

niu Nidy i Sanu rozdzielone utworami rzecznymi z interglacja³u ma³opolskiego. Na terenie Wa³u

Trzebnickiego gliny zwa³owe z tych zlodowaceñ bior¹ udzia³ w zaburzeniach tektonicznych.

12

Zlodowacenie Nidy

G l i n y z w a ³ o w e z tego zlodowacenia nie tworz¹ ci¹g³ego poziomu i spotyka siê je spora-

dycznie w najg³êbszych miejscach Kotliny Milickiej, bezpoœrednio na utworach miocenu œrodko-

wego. W wielu otworach na kontakcie osadów czwartorzêdowych i trzeciorzêdowych wystêpuj¹

g³azy i otoczaki bêd¹ce pozosta³oœci¹ (rezyduum) po utworach glacjalnych z tego zlodowacenia.

S¹ to najczêœciej silnie skomprymowane ciemnoszare, rzadziej szare gliny zawieraj¹ce liczne

drobne ¿wiry i okruchy lignitu. Na obszarze Kotliny Milickiej w otworze 10 gliny zwa³owe osi¹gaj¹

mi¹¿szoœæ11,3 m, a ich strop zalega na rzêdnej 37,8 m n.p.m. Ich wspó³czynniki petrograficzne1

przedstawiaj¹ siê nastêpuj¹co: O/K — 1,68, K/W — 0,68, A/B — 1,49 (6). Z materia³u lokalnego prze-

wa¿aj¹ neogeñskie mu³owce i konkrecje fosforytowe. Wapnistoœæ wynosi ok. 11%, przy czym w stropie

gliny zwa³owe s¹ wyraŸnie odwapnione (7,9%). W obrêbie Wzgórz Twardogórskich w Kroœnicach

w strefie wystêpowania zaburzeñ glacitektonicznych mi¹¿szoœæ glin zwa³owych zaliczonych do tego

zlodowacenia dochodzi do 30 m w otworze 7.

Interglacja³ ma³opolski

Z tego okresu pochodz¹ przede wszystkim utwory rzeczne stwierdzone w wielu otworach wyko-

nanych w dolinie Prabaryczy na obszarze Kotliny Milickiej. Akumulacjê rzeczn¹ poprzedzi³a w tym ob-

ni¿eniu erozja, w wyniku której w wielu miejscach ca³kowicie zniszczone zosta³y osady glacjalne ze

zlodowacenia Nidy. Powsta³y w ich miejscu bruk morenowy nie tworzy na omawianym obszarze wyra-

Ÿnego poziomu. Osady rezydualne spotyka siê niekiedy w zaburzeniach glacitektonicznych na terenie

Wa³u Trzebnickiego.

P i a s k i , p i a s k i z e ¿ w i r a m i i m u ³ k i r z e c z n e zosta³y najlepiej poznane w otworze

10, gdzie osi¹gnê³y mi¹¿szoœæ 42,5 m, a ich strop zalega³ na rzêdnej 80,2 m n.p.m. W sp¹gu utworów

fluwialnych le¿a³y warstwowane horyzontalnie oliwkowoszare mu³ki ilaste, o gruboœci 4,1 m. Osady

charakteryzowa³y siê bardzo dobrym obtoczeniem ziarn kwarcu (R = 0,44) i nie jest wykluczone, ¿e

mog¹ to byæ resztki osadów pochodzenia jeziornego (6). Ponad mu³kami wystêpowa³y szare piaski

ró¿noziarniste i œrednioziarniste o mi¹¿szoœci 17,6 m, zawieraj¹ce niewielk¹ domieszkê drobnych,

dobrze obtoczonych ¿wirów, wœród których wyró¿nia³y siê czerwone granity, czarne krzemienie oraz

piaskowce. Œredni wspó³czynnik obtoczenia ziaren piasku wynosi³ R = 0,88. Powy¿ej zalega³a warstwa

jasnych mu³ków o gruboœci 1 m zbudowanych z doskonale obtoczonych ziaren kwarcu (R = 0,18). Ich

13

1Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwa³owych, charakteryzuj¹zale¿noœci pomiêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O — ska³y osadowe, K — ska³y krystaliczne i kwar-cowe, W — ska³y wêglanowe, A — ska³y nieodporne na niszczenie, B — ska³y odporne na niszczenie

powierzchnie by³y silnie zmatowia³e, co mo¿e œwiadczyæ o ich obróbce eolicznej. Profil osadów

interglacjalnych koñczy³a warstwa szarooliwkowych piasków drobnoziarnistych i mu³ków charakte-

ryzuj¹cych siê dobrym obtoczeniem ziarn kwarcu, z tendencj¹ jego poprawy w kierunku stropu.

Zlodowacenie Sanu

I ³ y , m u ³ k i i p i a s k i z a s t o i s k o w e wystêpuj¹ na obszarze Kotliny Milickiej w obrêbie

kopalnej doliny Prabaryczy, najczêœciej pod glinami zwa³owymi ze zlodowacenia Sanu. S¹ to najczêœciej

szare i³y warwowe, niekiedy szarobe¿owe mu³ki z wk³adkami ilastymi oraz piaski py³owate. W otworze 5

odwierconym w KuŸnicy Czeszyckiej mi¹¿szoœæ serii zastoiskowej przekracza³a 50 m. Szczepankie-

wicz osady te okreœli³ jako utwory jeziorne zawieraj¹ce „ch³odn¹” florê, pochodz¹ce z tzw. interstadia³u

¿migrodzkiego (27, 28).

P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e . W Kotlinie Milickiej spotyka siê je sporadycznie

miêdzy glinami zwa³owymi a utworami zastoiskowymi ze zlodowacenia Sanu. W otworze 14 w ¯ele-

Ÿnikach osady wodnolodowcowe o mi¹¿szoœci 26 m zalega³y na wysokoœci 82,5 m n.p.m. Przewa¿a³y

piaski drobnoziarniste, w sp¹gu ze ¿wirami o œrednicy do 10 cm.

G l i n y z w a ³ o w e , p i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e , i ³ y i m u ³ k i z a s t o -

i s k o w e o r a z b r u k m o r e n o w y w s p i ê t r z o n e j m o r e n i e c z o ³ o w e j , a t a k ¿ e

i ³ y , m u ³ k i i p i a s k i m i o c e n u g ó r n e g o , p i a s k i , ¿ w i r y i m u ³ k i s e r i i G o z d n i -

c y w s p i ê t r z o n e j m o r e n i e c z o ³ o w e j . Wzgórza Twardogórskie i Trzebnickie wchodz¹ce

w sk³ad Wa³u Trzebnickiego podobnie jak le¿¹ce w pobli¿u Wzgórza Ostrzeszowskie s¹ spiêtrzon¹

moren¹ czo³ow¹ powsta³¹ podczas transgresji l¹dolodu Sanu (3, 15, 32). Wiek g³ównych zaburzeñ

wywo³anych przez l¹dolód ustalono na podstawie badañ petrograficznych glin zwa³owych le¿¹cych

dyskordantnie na strukturach glacitektonicznych. Na obszarze Wzgórz Ostrzeszowskich procesom

glacitektonicznym towarzyszy³y ruchy tektoniczne w obrêbie mas skalnych pod³o¿a podkenozoiczne-

go. Podczas zlodowacenia Odry powsta³a kolejna generacja deformacji glacitektonicznych, których

skala by³a jednak niewspó³miernie ma³a w porównaniu ze starsz¹ generacj¹ zaburzeñ.

Na obszarze arkusza deformacje osadów kenozoicznych (zlustrowania w obrêbie i³ów trzecio-

rzêdowych) obserwowano w otworze kartograficznym 23 do g³êbokoœci 145 m. W otworach wiertni-

czych inwersje stratygraficzne obserwowano do g³êbokoœci ponad 70 m. W otworze 7 w Kroœnicach

pod 35 m seri¹ i³ów neogeñskich le¿a³y dwie warstwy glin zwa³owych o sumarycznej mi¹¿szoœci 30 m.

W Pierstnicy w otworze 20 opisano 4 poziomy glin zwa³owych o ³¹cznej gruboœci ponad 40 m. W otwo-

rze 35 ko³o Grabowna Wielkiego gliny zwa³owe i utwory wodnolodowcowe maj¹ gruboœæ 97 m. W ce-

gielniach w Grabownie Wielkim jeszcze niedawno na du¿¹ skalê eksploatowano i³y miocenu górnego

zalegaj¹ce na utworach plejstocenu, m.in. bruku morenowym. Utwory rezydualne stwierdzano w rejo-

14

nie Bukowic i CzarnogoŸdzic, gdzie œrednica pojedynczych g³azów w otworach wiertniczych prze-

kracza³a 40 cm.

G l i n y z w a ³ o w e zachowa³y siê g³ównie na obszarze Kotliny Milickiej. Podobnie jak gliny ze

zlodowacenia Nidy s¹ one silnie skomprymowane, maj¹ zabarwienie szare lub ciemnoszare i zawieraj¹

liczne ¿wiry i okruchy lignitu. W stropie gliny te s¹ najczêœciej zwietrza³e i mocno spêkane. W otworach

archiwalnych opisywano w nich porwaki i³ów trzeciorzêdowych. W otworze 4 utwory morenowe

mia³y mi¹¿szoœæ 20 m, a ich strop zalega³ na rzêdnej 85 m n.p.m. Na pó³nocnym sk³onie Wzgórz

Twardogórskich w rejonie Nowej Wsi Goszczañskiej gliny tego zlodowacenia maj¹ maksymaln¹ gru-

boœæ wynosz¹c¹ 26 m, przy rzêdnej stropu 102 m n.p.m. Na obszarze Kotliny Milickiej strop osadów

morenowych jest przewa¿nie rozmyty na co wskazuj¹ warstwy bruku morenowego oraz silnie zredu-

kowane mi¹¿szoœci glin.

Interglacja³ mazowiecki

Okres ten najwyraŸniej zaznaczy³ siê w obrêbie kopalnej doliny Prabaryczy, gdzie erozja rzecz-

na siêgnê³a maksymalnie na g³êbokoœæ ok. 30 m, niszcz¹c w znacznym stopniu utwory starsze. Inter-

glacjalne piaski i ¿wiry rzeczne z ciep³olubn¹ flor¹ opisano bardziej na zachód na terenie Kotliny

¯migrodzkiej (26, 27, 28).

Zlodowacenia œrodkowopolskie

W literaturze geologicznej Wa³ Trzebnicki uwa¿any by³ powszechnie za czo³ow¹ morenê spiê-

trzon¹ ze zlodowacenia Warty, a niekiedy za formê morenow¹ starsz¹ przykryt¹ jedynie cienk¹ warstw¹

osadów z tego glacja³u (7, 24, 26, 28). Prace geologiczne prowadzone na wschodnim odcinku Wa³u

Trzebnickiego na obszarze arkuszy Trzebnica, ¯migród, Miêdzybórz, Czeszów, Ostrzeszów i Kêpno

w ramach Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 nie potwierdzi³y tej koncepcji. Wy-

niki analiz laboratoryjnych osadów morenowych le¿¹cych dyskordantnie na zaburzeniach wykaza³y jed-

noznacznie, ¿e na omawianym odcinku Wa³u Trzebnickiego osady morenowe ze zlodowacenia Warty nie

wystêpuj¹ (15, 32). Znalezienie moren czo³owych Warty w rejonie Jutrosina (33) pozwala przesun¹æ za-

siêg zlodowacenia Warty na pó³noc od doliny Baryczy. Odpowiada to wczeœniejszemu rozwi¹zaniu

przyjêtemu podczas opracowywania arkusza Leszno Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 (11).

Na obszarze arkusza Twardogóra wiêkszoœæ osadów pochodzi ze zlodowacenia Odry. Do okre-

su zlodowacenia Warty zaliczono jedynie taras pradolinny le¿¹cy na krawêdzi doliny Baryczy.

Zlodowacenie Odry

M u ³ k i , p i a s k i i i ³ y z a s t o i s k o w e na obszarze Kotliny Milickiej wype³niaj¹ doliny

powsta³e w interglacjale mazowieckim. W otworze 10 natrafiono na seriê szarooliwkowych mu³ków

15

ilastych z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych i py³owatych zawieraj¹cych drobne konkrecje

wapniste i rozproszony detrytus roœlinny. Jej strop zalega tutaj na rzêdnej 97,3 m n.p.m., a mi¹¿szoœæ

wynosi 17,1 m. Osady zastoiskowe charakteryzuj¹ siê stosunkowo dobrym obtoczeniem ziarn kwar-

cowych i wapnistoœci¹ w granicach 3–6%. Na terenie Równiny KuŸnicy rozci¹gaj¹cej siê na pó³noc

od Pierstnicy strop serii mu³kowo-piaszczystej le¿y na wysokoœci ok. 135 m n.p.m., a jej gruboœæ do-

chodzi do 28 m.

P i a s k i i ¿ w i r y w o d n o l o d o w c o w e (dolne). Na obszarze Wzgórz Twardogórskich

wype³niaj¹ lokalne obni¿enia w stropie utworów kenozoicznych tworz¹cych spiêtrzon¹ morenê

czo³ow¹ ze zlodowacenia Sanu. W otworze 36 w S¹dro¿ycach piaski œrednio-i drobnoziarniste ze

znaczn¹ domieszk¹ ¿wirów le¿¹ na rzêdnej 235 m n.p.m. i osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 24 m.

G l i n y z w a ³ o w e . S¹ to najczêœciej silnie zapiaszczone gliny o zabarwieniu ¿ó³tobrunat-

nym, niekiedy z niebieskawymi plamami, zawieraj¹ce stosunkowo niewielk¹ domieszkê materia³u

¿wirowego i g³azowego. Najwiêksze rozprzestrzenienie osi¹gaj¹ na wschodniej krawêdzi Wzgórz

Kroœnickich w rejonie Kroœnic, Bukowic i Pierstnicy, gdzie ich œrednia gruboœæ waha siê w granicach

3–4 m., a maksymalnie 6,9 m w otworze 8 w Kroœnicach. Mniejsze powierzchnie utworów more-

nowych znaleziono ko³o Che³stowa na wysokoœci prawie 250 m n.p.m. W sondach penetracyjnych

wykonanych na wschód od Kroœnic utwory morenowe le¿a³y najni¿ej — 117,5 m n.p.m. W Kotlinie

Milickiej w otworze 17 le¿a³y one na rzêdnej 113,0 m n.p.m.

P i a s k i z e ¿ w i r a m i i g ³ a z a m i l o d o w c o w e na obszarze Wzgórz Twardogórskich

i Trzebnickich wchodz¹ w sk³ad moreny ablacyjnej spotykanej najczêœciej w kulminacjach

wzniesieñ. Le¿¹ one tam bezpoœrednio na spiêtrzonych utworach moreny czo³owej ze zlodowacenia

Sanu lub na glinach zwa³owych ze zlodowacenia Odry. Dominuj¹ bezstrukturalne piaski ró¿noziarni-

ste ze ¿wirami, wiêkszymi otoczakami i pojedynczymi g³azami czêsto o œrednicy powy¿ej 1,5 m., któ-

re lokalnie w sondach i ods³oniêciach osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ ponad 3 m. Czasami na doœæ znacznej

powierzchni spotyka siê nagromadzenia g³azów narzutowych (m.in. na pó³noc od Ma³ej Pierstnicy).

Nie jest wykluczone, ¿e mo¿e to byæ bruk morenowy powsta³y w okresach interglacjalnych.

P i a s k i , ¿ w i r y i m u ³ k i a k u m u l a c j i s z c z e l i n o w e j na obszarze Wa³u Trzeb-

nickiego tworz¹ szereg pod³u¿nych form, niekiedy o wysokoœci ponad 15 m. W rejonie po³o¿onym na

wschód od Twardogóry wierzcho³ki form szczelinowych po³o¿one s¹ na rzêdnych powy¿ej 260 m n.p.m.

Utwory akumulacji szczelinowej reprezentowane s¹ przez grubo³awicowe serie piaszczy-

sto-¿wirowe le¿¹ce przewa¿nie na i³ach miocenu górnego. Czêste s¹ tutaj niewielkie otoczaki, a tak¿e

„uzbrojone” toczeñce i³ów trzeciorzêdowych, rzadziej glin zwa³owych. Osady maj¹ najczêœciej barwê

szaro¿ó³tobrunatn¹, a w rejonie Twardogóry jasnoszar¹, od znacznej domieszki materia³u ¿wirowego

(g³ównie mleczny kwarc i lidyt) i piaszczystego pochodz¹cego z rozmytej serii Gozdnicy. Na obsza-

16

rze Wzgórz Kroœnickich spotyka siê czêsto w sondach szarobrunatne, niekiedy drobnolaminowane,

mu³ki piaszczyste i ilaste, które w niektórych wzgórzach s¹ materia³em dominuj¹cym. W kulmina-

cjach form akumulacji szczelinowej czêsto spotyka siê cienk¹ warstwê moreny ablacyjnej wy-

kszta³conej w postaci bezstrukturalnych piasków zawieraj¹cych domieszkê ¿wirów i otoczaków.

P i a s k i z e ¿ w i r a m i w o d n o l o d o w c o w e (górne) wystêpuj¹ na ró¿nych wysoko-

œciach na znacznej powierzchni Wa³u Trzebnickiego, gdzie tworz¹ stosunkowo ma³o urozmaicone

morfologicznie powierzchnie wodnolodowcowe. Najczêœciej s¹ to ¿ó³tobrunatne piaski ró¿noziarni-

ste zawieraj¹ce zmienn¹ domieszkê materia³u ¿wirowego. Lokalnie spotyka siê cienkie wk³adki

mu³ków piaszczystych. Osady s¹ najczêœciej warstwowane przek¹tnie, rzadziej horyzontalnie. Gru-

boœæ osadów wodnolodowcowych jest na ogó³ niewielka i nie przekracza kilku metrów. Doœæ czêsto

na ich powierzchni spotyka siê pojedyncze g³azy narzutowe, na co ju¿ wczeœniej zwróci³ uwagê Pa-

chucki (17) wi¹¿¹c to zjawisko z oscylacjami czo³a l¹dolodu. Autor ten uwa¿a, ¿e pokrywy wodnolo-

dowcowe z rejonu po³o¿onego miêdzy Mi³ochowicami a Grabownem Wielkim powsta³y po

ust¹pieniu l¹dolodu Warty z obszaru Wa³u Trzebnickiego.

Zlodowacenie Warty

P i a s k i z e ¿ w i r a m i r z e c z n o - w o d n o l o d o w c o w e wystêpuj¹ w tarasie prado-

linnym na obszarze Kotliny Milickiej. S¹ to szare i ¿ó³toszare piaski, najczêœciej drobnoziarniste, zawie-

raj¹ce domieszkê dobrze obtoczonych ¿wirów. W rejonie Nowej Wsi Goszczañskiej spotyka siê w tym

poziomie liczne ziarna ¿wirów kwarcowych i lidytowych pochodz¹cych z serii Gozdnicy. Mi¹¿szoœæ

utworów pradolinnych w otworze 17 ko³o Brzostowa dochodzi prawie do 10 m.

Interglacja³ eemski

W pocz¹tkowej fazie tego okresu przewa¿a³y procesy erozyjne, które najwyraŸniej zaznaczy³y siê

na obszarze Kotliny Milickiej. Powsta³a tam wtedy szeroka dolina o g³êbokoœci dochodz¹cej do 15 m

wype³niona w póŸniejszym okresie osadami rzeczno-jeziornymi. Na obszarze Wa³u Trzebnickiego

w lokalnych zag³êbieniach mia³a miejsce akumulacja utworów jeziornych.

P i a s k i , m u ³ k i i t o r f y maj¹ najwiêksze rozprzestrzenienie na terenie Kotliny Milickiej,

gdzie wystêpuje ci¹g³a seria szarooliwkowych i be¿owych mu³ków piaszczystych, piasków drobno-

ziarnistych i py³owatych z cienkimi warstewkami ilastymi. W jej stropie u schy³ku interglacja³u po-

wsta³y torfy, które w otworze 3 maj¹ mi¹¿szoœæ 4 m. W otworze kartograficznym 10 w stropie

utworów piaszczystych charakteryzuj¹cych siê bardzo dobrym wspó³czynnikiem obtoczenia R = 0,53

(6) znaleziono warstwê szarobrunatnych mu³ków piaszczystych z poziomem gleby kopalnej. W kilku

innych miejscach tego profilu znaleziono nagromadzenia wiwianitu. W Kotlinie Milickiej strop serii

17

utworów interglacja³u eemskiego le¿y œrednio na wysokoœci 105–110 m n.p.m., a jej mi¹¿szoœæ

w otworze 3 wynosi 16 m.

Torfy z tego okresu zosta³y równie¿ znalezione w rejonie Bukowic i Kubryka na terenie

Wzgórz Twardogórskich. S¹ to pierwsze na tym obszarze stanowiska utworów interglacjalnych.

Szczegó³owym badaniom palinologicznym poddane zosta³y osady ze stanowiska w Kubryku (12,

13), gdzie na wysokoœci ok. 155 m n.p.m. pod warstw¹ piasków eolicznych zalega³y silnie spraso-

wane torfy o mi¹¿szoœci ponad 2,5 m. Uzyskany diagram py³kowy obejmuje spektra charakterystycz-

ne dla tego okresu, przy czym profil interglacjalny nie jest kompletny. Rozwój roœlinnoœci rozpoczyna

siê poziomem E5 Carpinus, w którym obok Carpinus spotyka siê liczne py³ki Alnus i Picea. Poziom

ten w ca³ym interglacjale eemskim charakteryzuje siê najbardziej zró¿nicowanymi skupiskami le-

œnymi, wœród których du¿e znaczenie mia³y nadal dêbowe lasy mieszane i zbiorowiska leszczyn.

W poziomie E6 Picea-Abies-Alnus w spektrach py³kowych maksymalne wartoœci osi¹gaj¹ Picea

i Abies. Maleje wtedy znaczenie lasów mieszanych, a wzrasta lasów szpilkowych. W ostatnim pozio-

mie E7 Pinus dominuj¹ py³ki sosny, przy zmiennych udzia³ach Betula, Picea oraz Abies. Wœród roœlin

zielnych najwiêksze znaczenie maj¹ zarodniki mchów torfowych (Sphagnum).

Zlodowacenia pó³nocnopolskie

Zlodowacenie Wis³y

Oko³o 20 000 lat B.P. w okresie swojego maksymalnego zasiêgu l¹dolód zlodowacenia Wis³y

zatrzyma³ siê na pó³nocnej krawêdzi Wysoczyzny Leszczyñskiej oko³o 70 km na pó³noc od obszaru

arkusza Twardogóra.

P i a s k i z e ¿ w i r a m i t a r a s ó w n a d z a l e w o w y c h . Taras nadzalewowy usypany zo-

sta³ na obszarze Kotliny Milickiej oraz Równinie Prusic, gdzie osi¹ga znaczne rozprzestrzenienie i sta³¹

mi¹¿szoœæ rzêdu 5–7 m; maksymalnie 8,8 m w otworze 10. Tworz¹ go szare i ¿ó³toszare piaski drob-

noziarniste zawieraj¹ce domieszkê drobnych, dobrze obtoczonych ¿wirów. W stropie spotyka siê

cienkie warstewki namu³ów torfiastych. W otworze 10 ziarna kwarcu maj¹ wyraŸnie lepsze wskaŸniki

obtoczenia (R = 0,42) od osadów le¿¹cych ni¿ej (6).

P i a s k i e o l i c z n e i p i a s k i e o l i c z n e w w y d m a c h . Na omawianym obszarze

dzia³alnoœæ eoliczna na du¿¹ skalê zachodzi³a u schy³ku zlodowacenia, kiedy to na powierzchni tarasu

pradolinnego i rzecznego powsta³y liczne wydmy i pola piasków eolicznych. Wiele form wydmowych po-

wsta³o wtedy równie¿ na terenie Wa³u Trzebnickiego, czêsto na wychodniach i³ów trzeciorzêdowych.

Wysokoœæ niektórych wydm, zbudowanych z bardzo dobrze obtoczonych ziaren kwarcu, przekracza 17 m.

18

b . C z w a r t o r z ê d n i e r o z d z i e l o n y

Do czwartorzêdu nierozdzielonego zaliczone zosta³y osady deluwialne, które od schy³ku zlodo-

wacenia Wis³y powstaj¹ g³ównie na obszarze Wa³u Trzebnickiego.

P i a s k i , m u ³ k i i g l i n y d e l u w i a l n e . Spotyka siê je przewa¿nie u podnó¿a stoków

Wa³u Trzebnickiego lub te¿ w dolinkach denudacyjnych, gdzie czêsto osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ powy¿ej 2 m.

Wykszta³cenie litologiczne utworów deluwialnych zale¿y od rodzaju niszczonych wychodni. Czêsto

obserwowano wyraŸne warstwowanie osadu.

c . H o l o c e n

W okresie tym na obszarze arkusza Twardogóra sedymentacja osadów ma miejsce g³ównie w do-

linach rzecznych, gdzie s¹ akumulowane g³ównie p i a s k i zawieraj¹ce niewielk¹ domieszkê drob-

nych ¿wirów. W ich stropie czêsto wystêpuje warstwa n a m u ³ ó w. Rzeczne osady holoceñskie na

obszarze Kotliny Milickiej osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ dochodz¹c¹ do 5–6 m. Na terenie Wzgórz Kroœnickich

w pobli¿u Dziewiêtlina niewielki ciek p³ynie po wychodniach i³ów p³omienistych.

T o r f y na terenie arkusza wystêpuj¹ tylko w jednym miejscu. Na wschód od Grabowna Wiel-

kiego wype³niaj¹ one niewielkie zag³êbienie terenowe. Osady organogeniczne le¿¹ tutaj na wysokoœci

ok. 215 m n.p.m. i osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ dochodz¹c¹ do 5 m. Badania palinologiczne wykaza³y, ¿e sedy-

mentacja torfów trwa³a na tym stanowisku od okresu atlantyckiego po starsz¹ czêœæ okresu subatlan-

tyckiego (2).

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Odkrycie z³ó¿ gazu ziemnego „Czeszów”, „Wierzchowice” i „Brzostowo” na obszarze arkusza

Twardogóra umo¿liwi³o dobre rozpoznanie budowy monokliny przedsudeckiej i jej pod³o¿a. Prace

geologiczne prowadzono równie¿ w okresie póŸniejszym, ju¿ po prawie ca³kowitym wyeksploatowa-

niu z³ó¿ gazu. Dotyczy to z³o¿a „Wierzchowice” udokumentowanego w strukturze brachyantyklinal-

nej, która w tej chwili jest najwiêkszym podziemnym zbiornikiem gazu ziemnego w Polsce.

Zastosowanie najnowszych technik interpretacyjnych przy opracowywaniu danych z trójwymiarowe-

go zdjêcia sejsmicznego umo¿liwi³o ustalenie budowy tektonicznej terenu w rejonie z³o¿a (8). Na

podstawie zebranych informacji wydzielono nastêpuj¹ce piêtra tektoniczne: trzeciorzêdowe, mezozo-

iczne, permskie i karboñskie.

Piêtro mezozoiczne zosta³o w ca³oœci poddane dzia³alnoœci bardzo intensywnej tektoniki lara-

mijskiej. Analiza danych geofizycznych wskazuje na blokow¹ budowê strukturaln¹. Jej przejawem

w strefie z³o¿a „Wierzchowice” jest obecnoœæ rowu tektonicznego o orientacji NW–SE. Towarzysz¹

19

mu mniejsze równoleg³e dyslokacje interpretowane jako syngenetyczna tektonika towarzysz¹ca (8).

Drugi system tektoniczny ma kierunek NNE–SSW i w stosunku do poprzedniego ma charakter prze-

suwczy.

W tektonice piêtra permskiego dominuje kierunek tektoniczny NW–SE. Niewielkie reorientacje

tego kierunku obserwuje siê w pobli¿u wystêpowania w nadk³adzie mezozoicznym systemu prze-

suwczego NNE–SSW. Z analiz wynika, ¿e nie wszystkie uskoki przecinaj¹ seriê cechsztyñsk¹ (8).

Obraz budowy strukturalnej tego piêtra jest wypadkow¹ waryscyjskiego systemu tektonicznego,

halotektoniki wywo³anej przemieszczaniem siê utworów solnych oraz oddzia³ywania laramijskich ru-

chów tektonicznych. Ten ostatni czynnik mia³ wp³yw na odm³odzenie starszej tektoniki waryscyjskiej,

a tym samym na jej kontynuacjê w obrêbie piêtra permskiego.

Najs³abiej poznana jest tektonika waryscyjska. Najnowsze dane uzyskane z analizy zalegania

stropu utworów karboñskich z powodu dzia³alnoœci erozji przedpermskiej nie wnios³y wiele nowych

obserwacji. Z danych uzyskanych wczeœniej wynika, ¿e teren arkusza le¿y w obrêbie tzw. jednostki

Czeszowa, w której ska³y karboñskie tworz¹ formê antyklinaln¹ o przebiegu równole¿nikowym (16).

Analiza tektoniczna wykaza³a równie¿, ¿e w rejonie z³o¿a „Wierzchowice” tektonika laramijska

nie zaznaczy³a siê w obrêbie serii osadów trzeciorzêdowych na co wskazuje brak stref dyslokacyjnych

(8). Nie mniej jednak budowa tektoniczna piêtra kenozoicznego jest bardzo skomplikowana. Wp³yw

na to mia³y procesy glacitektoniki zwi¹zane z wkraczaniem l¹dolodów skandynawskich na omawiany

obszar. Jak wynika z badañ na terenach s¹siednich, najwiêksze nasilenie tego typu procesów przypada

na zlodowacenie Sanu (3, 15, 32). Zjawiskiem powszechnym na omawianym obszarze s¹ inwersje

stratygraficzne. W otworach wiertniczych spotyka siê je na g³êbokoœciach ponad 70 m od powierzchni

terenu (71 m w otworze 12). W otworze 23 zlustrowania w obrêbie i³ów trzeciorzêdowych obserwo-

wano do g³êbokoœci 145 m.

Ze wzglêdu na sk¹pe informacje nie mo¿na jednoznacznie okreœliæ stylu zaburzeñ glacitekto-

nicznych. Z cegielni w Twardogórze znane s¹ struktury fa³dowe (22). W odkrywkach usytuowanych

w rejonie Z³otowa obserwowano struktury ³uskowe zbudowane z osadów czwartorzêdowych, g³ównie

glin zwa³owych. Jak wynika z analizy materia³ów wiertniczych tego typu deformacje wystêpuj¹ rów-

nie¿ w rejonie Zakrzowa u podstawy Wzgórz Twardogórskich na kontakcie z Kotlin¹ Milick¹. Strefa

wystêpowania intensywnych zaburzeñ glacitektonicznych ma najprawdopodobniej zwi¹zek z tekto-

nik¹ g³êbszego pod³o¿a. Zosta³o to stwierdzone na obszarze arkusza Ostrzeszów, gdzie struktury zrê-

bowe maj¹ wysokoœæ wzglêdn¹ dochodz¹c¹ do 200 m, a w ich tworzenie zaanga¿owane by³y

najprawdopodobniej procesy halotektoniki (15). Na terenie arkusza Twardogóra mog¹ równie¿ wy-

stêpowaæ podobne formy, mimo ¿e nie rozpoznano ich w rejonie z³o¿a „Wierzchowice” (8). Nale¿y

zwróciæ uwagê na fakt, ¿e g³êbokie otwory poszukiwawcze wiercono systemem bezrdzeniowym.

20

Granica trzeciorzêd–trias jest trudna do uchwycenia m.in. z tego wzglêdu. ¿e ilaste utwory retyku

le¿¹ce w stropie monokliny przedsudeckiej nie ró¿ni¹ siê od podobnych utworów trzeciorzêdowych

zalegaj¹cych wy¿ej. Dlatego te¿ deniwelacje stropu monokliny przedsudeckiej dochodz¹ce na z³o¿u

„Czeszów” do ponad 110 m w otworach usytuowanych niedaleko od siebie, mog¹ byæ znacznie wiêk-

sze (31). Ró¿nego rodzaju struktury glacitektoniczne, na znacznie mniejsz¹ skalê, powstawa³y naj-

prawdopodobniej równie¿ podczas zlodowaceñ Nidy i Odry.

W morfologii powierzchni podczwartorzêdowej wyró¿niæ mo¿na dwie strefy wyraŸnie ró¿ni¹ce

siê miêdzy sob¹. Jedna z nich pokrywa siê z zasiêgiem Wa³u Trzebnickiego, a druga Kotliny Milickiej.

Na obszarze Wa³u Trzebnickiego, jednostki morfologicznej charakteryzuj¹cej siê bardzo skompliko-

wan¹ budow¹ wewnêtrzn¹, utwory trzeciorzêdowe, przewa¿nie piaski i ¿wiry serii Gozdnicy, na po-

wierzchni terenu w rejonie Twardogóry spotyka siê do rzêdnych ponad 250 m n.p.m. Czêste zjawiska

inwersji stratygraficznych wywo³anych procesami glacitektoniki, a przede wszystkim brak wiêkszej

iloœci danych z otworów wiertniczych, uniemo¿liwiaj¹ przedstawienie na szkicu geologicznym

odkrytym rzeŸby stropu utworów trzeciorzêdowych. Z tego wzglêdu obszar ten zaznaczono jako strefê

wystêpowania intensywnych zaburzeñ glacitektonicznych (tabl. II). Autorzy podobnych szkiców z ob-

szarów arkuszy Milicz i Miêdzybórz nie przyjêli tej koncepcji i w sposób klasyczny przedstawili morfo-

logiê powierzchni podczartorzêdowej (4)., Zebrane dane archiwalne i obserwacje terenowe z rejonu

kontaktowego wskazuj¹ jednak na s³usznoœæ rozwi¹zania przyjêtego w niniejszym opracowaniu.

Na obszarze Kotliny Milickiej dno doliny Prabaryczy le¿y miejscami poni¿ej 10 m n.p.m.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Pocz¹tek rozwoju budowy geologicznej przypada na górny karbon, kiedy to na omawianym ob-

szarze powsta³a gruba seria utworów klastycznych sfa³dowanych podczas koñcowych faz orogenezy

waryscyjskiej (tab. 1).

W czerwonym sp¹gowcu na omawianym terenie mia³a miejsce sedymentacja utworów pochodzenia

l¹dowego, g³ównie piaskowców i zlepieñców. W cechsztynie na obszar Ni¿u Polskiego wkracza zalew

morski. Powsta³e wtedy serie osadów pochodzenia chemicznego wchodz¹ w sk³ad czterech cyklotemów.

Pod koniec permu transgresja morska ustêpuje i w piaskowcu pstrym dolnym rozpoczyna siê

akumulacja utworów terygenicznych, g³ównie piaskowców w wk³adkami i³owców i mu³owców. Pod

koniec piaskowca pstrego (ret) oraz w wapieniu muszlowym na omawiany obszar ponownie wkro-

czy³o morze, w którym powsta³a seria ewaporytów. Zapocz¹tkowane pod koniec wapienia muszlowe-

go ruchy fazy starokimeryjskiej doprowadzi³y w kajprze do prawie ca³kowitego ust¹pienia zalewu

morskiego. Sedymentacja osadów brakicznych trwa³a jeszcze w retyku.

21

22

T a b e l a 1TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

U t w o r y(opis litologiczny)

Procesy geologiczne

Sys

tem

Odd

zia³

Pod

oddz

ia³

Piê

tro

Cz

wa

rt

or

zê

d

Ho

loc

en Torfy —

t hQ Akumulacja utworów organogenicznych

w lokalnych zag³êbieniach

Namu³y den dolinnych —nf

hQ

W dolinach rzecznych sedymentacja osa-dów mineralnychPiaski z domieszk¹ ¿wirów den dolinnych —

p¿

f

hQ

Piaski, mu³ki i gliny deluwialne —pm

dQ

W zlodowaceniu Wis³y oraz w holocenietworzenie siê pokryw zwierzelinowychna obszarze Wa³u Trzebnickiego

Pl

ej

st

oc

en

Zlo

dow

acen

iapó

³noc

nopo

lski

e

Zlo

dow

acen

ieW

is³y

Piaski eoliczne —pe

pBQ 4 Uschy³ku zlodowacenia intensywne pro-

cesy eoliczne. Powstanie na terenie Ob-ni¿enia Milicko-G³ogowskiego i Wa³uTrzebnickiego licznych wydm i pól pia-sków przewianych

Piaski eoliczne w wydmach —pe

p

B wQ 4

Piaski ze ¿wirami tarasów nadzalewowych —p¿

f

h

B tQ

Akumulacja utworów rzecznych tarasunadzalewowego w Kotlinie Milickiej i¯migrodzkiej

Interglacja³eemski

Piaski, mu³ki i torfy —pm

f

pQ 3 4�

Na obszarze Kotliny Milickiej powstanieserii osadów rzeczno-jeziornych o znacz-nym rozprzestrzenieniu. Na terenieWzgórz Twardogórskich sedymentacjautworów jeziornych w lokalnychzag³êbieniach jeziornych

Zlo

do

wac

enia

œro

dk

ow

op

ols

kie

Zlo

dow

acen

ieW

arty

Piaski ze ¿wirami rzeczno-wodnolodowcowe (pradolinne)

—p¿

f - fg

p

W tQ 3

Zatrzymanie siê l¹dolodu Warty na liniidoliny Baryczy. Powstanie tarasu prado-linnego na obszarze Kotliny Milickiej

Zlo

dow

acen

ieO

dry

Piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe (górne) —p¿2

fg

p

OQ 3Podczas deglacjacji arealnej tworzenie siê naterenie Wa³u Trzebnickiego form akumulacjiszczelinowej, a nastêpnie pokryw fluwiogla-cjalnych

Piaski, ¿wiry i mu³ki akumulacji szczelinowej —p¿

gs

p

OQ 3

Piaski ze ¿wirami i g³azami lodowcowe —p¿

fg

p

OQ 3

Transgresja l¹doloduGliny zwa³owe —

g

g

p

OQzw 3

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) —p¿1

fg

p

OQ 3 Zasypywanie obni¿eñ transgresywnymiutworami zastoiskowymi i wodnolo-dowcowymiMu³ki, piaski i i³y zastoiskowe —

mp

b

p

OQ 3

Zlo

dow

acen

iapo

³udn

iow

opol

skie

Zlo

dow

acen

ieS

anu

Gliny zwa³owe —g

g

p

SQzw 2

Transgresja l¹dolodu. Intensywne pro-cesy glacitektoniczne na obszarze wy-soczyzny neogeñskiej, prawdopodob-nie przy wspó³udziale ruchów tekto-nicznych w obrêbie monokliny przed-sudeckiej. Powstanie Wzgórz Trzebnic-kich

Piaski, piaski i ¿wiry oraz mu³ki pliocenu w spiêtrzonej

morenie czo³owej —p¿m

gw

p

SQ 2

I³y, mu³ki i piaski miocenu górnego, piaski, ¿wiry i mu³kiserii Gozdnicy w spiêtrzonej morenie czo³owej

—imp

gc

p

SQ 2

Gliny zwa³owe, piaski i ¿wiry wodnolodowcowe, i³y imu³ki zastoiskowe oraz bruk morenowy w spiêtrzonej mo-

renie czo³owej —g

gc

p

SQzw 2

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe —p¿

fg

p

SQ 2 Zasypywanie obni¿eñ transgresywnymiutworami zastoiskowymi i wodnolodow-cowymiI³y, mu³ki i piaski zastoiskowe —

im

b

p

SQ 2

Interglacja³ma³opolski

Piaski, piaski ze ¿wirami i mu³ki rzeczne —pp¿

F

p

KQ 2Po okresie erozji sedymentacja osadówrzecznych w dolinie Prabaryczy

ZlodowacenieNidy

Gliny zwa³owe —g

g

p

NQzw 2 Transgresja l¹dolodu

Od momentu zakoñczenia sedymentacjiserii Gozdnicy procesy denudacyjne naobszarze wysoczyzny trzeciorzêdowej.Powstanie doliny Prabaryczy

Ruchy fazy laramijskiej z prze³omu kredy i trzeciorzêdu doprowadzi³y wzd³u¿ systemu dyslo-

kacyjnego o przebiegu NW–SE do blokowego zró¿nicowania monokliny przedsudeckiej. Ruchy tej

fazy reaktywowa³y równie¿ starsze systemy uskokowe o podobnej orientacji z okresu orogenezy wa-

ryscyjskiej, w wyniku czego powsta³y ró¿nego rodzaju struktury, m.in. o charakterze rowów.

Sedymentacja osadów zosta³a wznowiona po d³u¿szej przerwie w miocenie œrodkowym, kiedy

to powsta³y warstwy œrodkowopolskie i poznañskie dolne. Od schy³ku miocenu œrodkowego po mio-

cen górny mia³a miejsce akumulacja serii utworów ilasto-mu³kowych wchodz¹cych w sk³ad warstw

poznañskich górnych. W stropie tych warstw, czêsto na powierzchni terenu Wa³u Trzebnickiego, ob-

serwowano charakterystyczny poziom i³ów p³omienistych. U schy³ku trzeciorzêdu, a byæ mo¿e i na

23

c d . t a b e l i 1T

rz

ec

io

rz

êd

Ne

og

en

Pliocen Piaski, ¿wiry i mu³ki serii Gozdnicy — p¿ PlZakoñczona prawdopodobnie w plej-stocenie akumulacja rzecznych osadówserii Gozdnicy na przedpolu Sudetów

MiocenM

ioce

ngó

rny

I³y, mu³ki i piaski — i 3M

Sedymentacja utworów pochodzenial¹dowego wchodz¹cych w sk³ad warstwœrodkowopolskich, poznañskich dol-nych i poznañskich górnych

Mio

cen

œrod

kow

yI³y z wk³adkami piaskówi wêgla brunatnego — i 2M

Ruchy fazy laramijskiej na prze³omie kre-dy i trzeciorzêdu, Blokowa przebudowamonokliny przedsudeckiej, powstanie ro-wów tektonicznych i zrêbów.Luka sedymentacyjna od jury po œrodko-wy miocen

Tr

ia

s

Tri

asgó

rny

Kaj

per

I³owce, mu³owce i i³y —ic kTAkumulacja w fazie brakicznej g³ów-nie osadów i³owcowo-mu³owcowych.Wycofanie siê zalewu morskiego

Tri

asœr

odko

wy

Wap

ieñ

mus

zlow

y

Wapienie z wk³adkami margli i i³owców — w wT W maksimum transgresji morskiej po-wstanie serii wêglanowej

Pia

skow

iec

pstr

y

Piaskowce, wapienie z wk³adkami mu³owców, i³owców,anhydrytów i dolomitów— pc pT

W recie transgresji morska i sedymen-tacja osadów pochodzenia chemiczne-go.Powstanie mi¹¿szej serii utworów po-chodzenia l¹dowego, g³ównie piaskow-ców.Wycofanie siê zalewu morskiego

Tri

asdo

lny

Pe

rm Per

mgó

rny

Cec

hszt

yn

Anhydryty, sole kamienne, dolomity, wapienie i i³owce —

ah PZ

Sedymentacja osadów pochodzeniachemicznego w czterech cyklotemach.Pocz¹tek transgresji morskiej

Per

mdo

lny

Cze

rwon

ysp

¹gow

iec

Piaskowce i zlepieñce — pc csP Trwaj¹ca a¿ do cechsztynu sedymenta-cja osadów terygenicznych

Kar

bon

Kar

bon

górn

y I³owce, mu³owce i piaskowce — pcC

Ruchy fa³dowe podczas koñcowychfaz orogenezy waryscyjskiej. Sedy-mentacja utworów kulmowychwchodz¹cych w sk³ad tzw. jednostkiCzeszowa

pocz¹tku plejstocenu, rzeki p³yn¹ce z Sudetów akumulowa³y na obszarze arkusza piaszczysto-¿wiro-

we utwory serii Gozdnicy.

W okresie poprzedzaj¹cym wkroczenie pierwszego l¹dolodu na obszarze wysoczyzny neoge-

ñskiej w efekcie dzia³alnoœci procesów erozyjnych powsta³a g³êboka dolina Prabaryczy, w której ero-

zja rzeczna siêgnê³a utworów miocenu œrodkowego.

Podczas zlodowaceñ po³udniowopolskich l¹dolody dwukrotnie wkracza³y na obszar arkusza.

Ze zlodowacenia Nidy znane s¹ jedynie utwory morenowe zachowane w najg³êbszych miejscach Ko-

tliny Milickiej. W interglacjale ma³opolskim przewa¿a³y pocz¹tkowo procesy erozji, które w znacz-

nym stopniu zniszczy³y osady ze zlodowacenia Nidy. Z tego okresu pochodzi wiêkszoœæ rezyduów

(bruku morenowego) znanych z obszaru Kotliny Milickiej i Wa³u Trzebnickiego. Po etapie erozji w do-

linach osadzi³a siê seria utworów pochodzenia rzecznego.

Zlodowacenie Sanu mia³o decyduj¹cy wp³yw na uformowanie siê wspó³czesnego krajobrazu. Po-

wsta³y wtedy Wzgórza Trzebnickie i Twardogórskie wchodz¹ce w sk³ad Wa³u Trzebnickiego. Najwiêk-

sze znaczenie w uformowaniu tej jednostki mia³y procesy glacitektoniczne siêgaj¹ce do znacznych

g³êbokoœci, którym prawdopodobnie towarzyszy³y ruchy tektoniczne w obrêbie serii skalnych monokli-

ny przedsudeckiej. Podobne zjawiska znane s¹ z obszaru s¹siednich Wzgórz Ostrzeszowskich.

Erozja rzeczna ponownie zaznaczy³a siê w interglacjale mazowieckim, czego efektem by³o po-

wstanie niezbyt g³êbokich obni¿eñ dolinnych. Osadów z tego okresu na terenie arkusza Twardogóra

nie znaleziono. W zlodowaceniu Odry doliny interglacjalne wype³nione zosta³y transgresywnymi

osadami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi. Na obszarze Wa³u Trzebnickiego l¹dolód pozostawi³

cienk¹ warstwê utworów glacjalnych. Z okresem deglacjacji, maj¹cej si³¹ rzeczy charakter arealny,

zwi¹zane jest powstanie form akumulacji szczelinowej, a nastêpnie powierzchni zbudowanych z osa-

dów wodnolodowcowych, z g³azami w stropie.

L¹dolód Warty nie wkroczy³ na obszar arkusza zatrzymuj¹c siê po pó³nocnej stronie doliny Ba-

ryczy. Podobnie jak i na innych arkuszach ze wschodniej czêœci Wa³u Trzebnickiego nie znaleziono

dowodów potwierdzaj¹ce wczeœniejsze koncepcje bardziej po³udniowego zasiêgu tego zlodowacenia.

Z tego okresu pochodzi jedynie taras pradolinny utworzony przy krawêdzi Kotliny Milickiej.

Podczas interglacja³u eemskiego po okresie erozji na obszarze Kotliny Milickiej mia³a miejsce

akumulacja utworów rzeczno-jeziornych. Nowe stanowiska torfów z tego okresu znaleziono podczas

prac terenowych na terenie Wzgórz Twardogórskich. W czasie zlodowacenia Wis³y l¹dolód fazy lesz-

czyñskiej dotar³ do pó³nocnej krawêdzi Wysoczyzny Leszczyñskiej zatrzymuj¹c siê kilkadziesi¹t ki-

lometrów na pó³noc od obszaru arkusza. Na terenie Kotliny Milickiej i ¯migrodzkiej powsta³ wtedy

rozleg³y rzeczny taras nadzalewowy z wieloma formami wydmowymi i polami piasków przewianych.

Wydmy tworzy³y siê wtedy tak¿e na obszarze Wa³u Trzebnickiego. W holocenie w dolinach rzecz-

24

nych ma miejsce akumulacja osadów mineralnych, podczas gdy na terenie Wa³u Trzebnickiego za-

chodz¹ g³ównie procesy denudacyjne.

IV. PODSUMOWANIE

Obszar arkusza Twardogóra charakteryzuje siê bardzo skomplikowan¹ budow¹ geologiczn¹

piêtra kenozoicznego. Niniejsze opracowanie zawiera szereg nowych informacji dotycz¹cych przede

wszystkim wieku i genezy Wa³u Trzebnickiego, który zosta³ przedstawiony jako morena czo³owa

spiêtrzona powsta³a podczas zlodowacenia Sanu.

Geologiczne prace terenowe i laboratoryjne pozwoli³y równie¿ na ustalenie stratygrafii osadów

czwartorzêdowych i trzeciorzêdowych wystêpuj¹cych w Obni¿eniu Milicko-G³ogowskim. Analizy

materia³ów archiwalnych oraz badania petrograficzne próbek z otworów kartograficznych wykaza³y

obecnoœæ trzech poziomów morenowych ze zlodowaceñ po³udniowopolskich i œrodkowopolskich.

Podobnie jak i na arkuszach s¹siednich nie znaleziono tutaj utworów glacjalnych, które mo¿na by³oby

korelowaæ ze zlodowaceniem Warty. Obserwacje geologiczne z terenu arkusza Jutrosin prawdopo-

dobnie przesun¹ jego zasiêg bardziej na pó³noc.

Na arkuszu Twardogóra znaleziono dwa nowe stanowiska osadów z interglacja³u eemskiego,

przy czym szczegó³owym badaniom palinologicznym poddano torfy z Kubryka.

Niestety z przyczyn technicznych nie uda³o siê przewierciæ serii osadów trzeciorzêdowych, a tym

samym ustaliæ litologiê oraz stratygrafiê utworów trzeciorzêdowych. W tej chwili jest to najwa¿niejszy

problem do rozwi¹zania.

Opracowano

w Dziale Kartografii Geologicznej

Przedsiêbiorstwa Geologicznego

we Wroc³awiu PROXIMA SA

Zak³ad Geologii Czwartorzêdu

Pañstwowego Instytutu Geologicznego

Wroc³aw, 1991, 1999 r.

LITERATURA

1. B a r a n o w s k i J . E . , 1976 — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Ostrów Wielkopolski, Inst.

Geol., Warszawa.

2. B o r y s ³ a w s k i Z . , K o s i n a R . , 1976 — Sukcesje roœlinne torfowiska w okolicy Grabowna. Fragm. Florist.

Geobot., 22, 4.

25

3. B u r d u k i e w i c z J . M . , M e y e r K . D . , 1991— The analysis of erratics from glacial deposits in Trzebnica (Si-

lesia). Œl. Spraw. Archeol., 32.

4. C i n c i o Z . , 1998 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Milicz (656).

Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol.,Warszawa.

5. D o b o s z T . , 1994 — Badania litostratygraficzne osadów kenozoicznych dla Szczegó³owej mapy geologicznej Pol-

ski 1:50 000 — arkusze Milicz, Odolanów, Ostrzeszów; (maszynopis). Arch. Przeds. Geol. „PROXIMA” SA,

Wroc³aw.

6. D o b o s z T . , S k a w i ñ s k a - D o b o s z B . , 1990 — Badania litostratygragficzne osadów kenozoicznych. Szcze-

gó³owa mapa geologiczna Polski 1:50 000 ark. Twardogóra i Czeszów. Opracowanie specjalne. Arch. Przeds. Geol.

„PROXIMA” SA, Wroc³aw.

7. D y j o r S . , K u s z e l l T . , 1975 — Budowa geologiczna pradoliny Baryczy. Acta Univ. Wratisl. 247. Pr. Geol.-Miner.,

4: 115–146.

8. G ó r s k i M . , K u n i c k a - G ó r s k a W . , T r e l a M . , 1998 — Wierzchowice — najwiêkszy podziemny magazyn

gazu (PMG) w Polsce. Cz. I. Studium geometrii i w³aœciwoœci serii zbiornikowej oraz budowy nadk³adu na podstawie

sejsmiki 3D. Prz. Geol. 46, 3.

9. G r y c k o M . , 1990 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. temat: Szczegó³owa mapa geologiczna Polski

1:50 000 arkusze: Rawicz, ¯migród, Czeszów, Twardogóra. Arch. Przeds. Geol. „PROXIMA” SA, Wroc³aw.

10. G r y c k o M . , U r b a n o w i c z Z . , 1970 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. temat: CzarnogoŸdzice.

Przeds. Bad. Geof., Warszawa.

11. K u c h a r e w i c z J . , 1975 — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, ark. Leszno. Wyd. Geol., Warszawa.

12. K u s z e l l T . , 1990 — Badania palinologiczne utworów czwartorzêdowych dla arkuszy ¯migród, Czeszów, Rawicz,

Twardogóra. Arch. Przeds. Geol. „PROXIMA” SA, Wroc³aw.

13. K u s z e l l T . , 1997 — Palinostratygrafia osadów interglacja³u eemskiego i wczesnego vistulianu w po³udniowej

Wielkopolsce i na Dolnym Œl¹sku. Acta Univ. Wratisl. 1965, Wroc³aw.

14. M a r c i n i a k W . , R a d o m s k i J . , 1967 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. temat: PGR Bukowice pow.

Milicz. BIPROMEL, Warszawa.

15. M a r k i e w i c z A . , W i n n i c k i J . , 1997 — On geological structure of the Ostrzeszów Hills. Geol. Quart. 41, 3:

347–361.

16. O b e r c J . , 1972 — Sudety i obszary przyleg³e. W: Budowa geologiczna Polski. 4, Tektonika. 2. Inst. Geol. Warszawa.

17. P a c h u c k i C . , 1952 — Badania geologiczne na arkuszach 1:100 000 Trzebnica i Syców. Biul. Inst. Geol. 66: 355–393.

18. P i l a c i ñ s k i T . , 1972 — Sprawozdanie z badañ geoelektrycznych wykonanych w rejonie PGR KuŸnia Czeszycka,

pow. Milicz. BIPROMEL, Warszawa.

19. P i w o c k i M . , 1975 — Trzeciorzêd i jego wêglonoœnoœæ miêdzy Rawiczem i Chobieni¹. Kwart. Geol. 15, 1: 149–152.

20. P i w o c k i M . , Z i e m b i ñ s k a - T w o r z y d ³ o M . , 1995 — Litostratygrafia i poziomy sporowo-py³kowe neoge-

nu na Ni¿u Polskim. Prz. Geol. 43, 11: 916–927.

21. R o g a l a S . , 1972 — Sprawozdanie z badañ geoelektrycznych wykonanych w rejonie PGR Bukowice folwark

Pierstnica pow. Milicz. BIPROMEL, Warszawa

22. R o t n i c k i K . , 1967 — Geneza Wzgórz Ostrzeszowskich. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. Ser. A, 19: 93–147.

23. S a d o w s k a A . , 1990 — Badania palinologiczne osadów trzeciorzêdowych dla arkuszy Czeszów i Twardogóra.

Arch. Przeds. Geol. „PROXIMA” SA, Wroc³aw.

26

24. S c h w a r z b a c h M . , 1942 — Das Diluvium Schlesiens. Neus Jb. Miner. 86: 189–246.

25. S o k o ³ o w s k i J . , 1974 — Budowa geologiczna Polski. 4. Tektonika, 1, Ni¿ Polski. Wyd. Geol., Warszawa.

26. S z c z e p a n k i e w i c z S . , 1976 — Niektóre zagadnienia czwartorzêdu po³udniowo-zachodniej Polski. W: Czwar-

torzêd Polski po³udniowo-zachodniej. PAN–Oddz. we Wroc³awiu, Wroc³aw.

27. S z c z e p a n k i e w i c z S . , 1985 — Œlady mis jeziornych i starorzeczy w interglacja³ach œl¹skich. W: Materia³y

Konferencji „Plioceñska i eoplejstoceñska sieæ rzeczna w Polsce”. PAN–Oddz. we Wroc³awiu, Wroc³aw.

28. S z c z e p a n k i e w i c z S . , 1989 — Ziemie po³udniowo-zachodniej Polski — morfogeneza i dzieje czwartorzêdu.

Acta Univ. Wratisl. 1029, Studia Geogr., 47: 1–136.

29. S o ³ o n o w i c z S . , 1971 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. temat: PGR Nowa Wieœ folwark KuŸnia.

Przeds. Bad. Geof., Warszawa.

30. W a l c z a k W . , 1970 — Obszar przedsudecki. W: Dolny Œl¹sk. 2. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.

31. W i n n i c k a G . , 1992 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Czeszów (641).

Arch. Przeds. Geol. „PROXIMA” SA, Wroc³aw.

32. W i n n i c k i J . , 1997 — Geological structure of the Trzebnica Hills in the light of new investigation. Geol. Quart.,

41, 3: 365–377.

33. W i n n i c k i J . , 1999 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Jutrosin (655). Arch.

Przeds. Geol. „PROXIMA” SA, Wroc³aw.

34. W o j e w o d a J . , M i g o ñ P . , K r z y s z k o w s k i D . , 1995 — Rozwój rzeŸby i œrodowisk sedymentacji w m³od-

szym trzeciorzêdzie i starszym plejstocenie na obszarze œrodkowej czêœci bloku przedsudeckiego. Geologia i ochro-

na œrodowiska bloku przedsudeckiego. W: Przew. LXVI Zjazdu Pol. Tow. Geol. Wroc³aw: 315–33.

27