O WARSZAWSKI ZRZESZENIA „WOLNOŚĆ N...Warszawa 2001; T. Balbus, Z dziejów prasy podziemnej 1946:...

Grzegorz Łeszczyński

Zarys problematyki

OKRĘG WARSZAWSKI

ZRZESZENIA „WOLNOŚĆ I NIEZAWISŁOŚĆ”NA TLE STRUKTUR CENTRALNYCH

Okręg WarszaWski zrzeszenia „WOlnOść i niezaWisłOść”

na tle struktur centralnych. zarys prOblematyki

GRZEGORZ ŁESZCZYŃSKI

Okręg WarszaWski zrzeszenia „WOlnOść i niezaWisłOść”

na tle struktur centralnych. zarys prOblematyki

WarszaWa 2019

Redakcja, korekta i indeksJolanta Rudzińska

Opracowanie graficzne i projekt okładkiDariusz Górski

© Copyright by Fundacja im. Jadwigi Chylińskiej 2019

ISBN 978-83-940208-2-8

Wydanie I, Warszawa 2019

SPIS TREŚCI

WSTĘP 7

1. GENEZA I STRUKTURY ZRZESZENIA „WOLNOŚĆ I NIEZAWISŁOŚĆ” 151.1. Armia Krajowa – „Nie” – Delegatura Sił Zbrojnych 151.2. WiN i jego struktury ogólnopolskie 22

1.2.1. Cztery Zarządy Główne 291.2.2. Formacja polityczna 331.2.3. Stosunek WiN do powojennej odbudowy kraju 351.2.4. Wywiad i propaganda 361.2.5. Stosunek do Żydów 421.2.6. Dział Opieki Społecznej 44

2. OBSZAR CENTRALNY WIN: STRUKTURA, HISTORIA, ROLA 452.1. Wywiad 552.2. Działalność zbrojna 692.3. Prasa 81

3. OKRĘG WARSZAWSKI WiN 853.1. Władze i struktury organizacji 853.2. Wywiad 1013.3. Likwidacja organizacji 1043.4. Rozpracowanie byłych środowisk Okręgu Warszawskiego WiN 119

ZAKOŃCZENIE 121

WYKAZ SKRÓTÓW 123

BIBLIOGRAFIA 125

ANEKSY 130

INDEKS OSOBOWY 152

WSTĘP

Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” właściwie nie doczekało się jeszcze osobnej, rzetelnej monografii przedstawiającej jego historię, strukturę i rozpracowanie przez organa bezpieczeństwa Polski Ludowej, opartej na aktualnym stanie wiedzy i dostępnych źródłach1 Dotyczy to również znacznej części obszarów Polski, które organizacja obejmowała swym zasięgiem2. Wyjątek stanowi tu Obszar Południowy, któremu poświęcono dwie obszerne monografie, obejmujące Okręgi Krakowski i Rzeszowski3. Podobnie wyglądała dotychczas sytuacja

1 Zrzeszeniu poświęcone są m.in. publikacje, które ukazały się jeszcze w czasach odzyskiwania suwerenności przez Polskę, mające charakter syntetycznych broszur bądź opracowań popularnonaukowych; zob.: A. Lenkiewicz, Wolność i Niezawisłość, Wrocław 1989 (II obieg); Z. Lazarowicz, WiN: O Polskę wolną i niezawisłą, Wrocław 1991; Z. Woźniczka, Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” 1945–1952, Warszawa 1992. W ostatnich latach WiN poświęcony był w całości jeden z numerów „Biuletynu Instytutu Pamięci Narodowej” (2008, nr 1–2); obszerną syntezę stanowi też praca G. Wąsowski, L. Żebrowski, Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, Warszawa 1999. Pojęcie „Żołnierze Wyklęci” utrwaliło się zresztą w powszechnej świadomości w latach dziewięćdziesiątych m.in. za sprawą działaczy Ligi Republikańskiej, którzy przygotowali wystawę poświęconą żołnierzom podziemia niepodległościowego po II wojnie światowej walczącym z sowieckim okupantem; zob. G. Wąsowski, „Żołnierze wyklęci…” Ale przez kogo? Refleksje w przeddzień święta. „Jakościowa zmiana nastąpiła dopiero po powstaniu IPN”, http://wpolityce.pl/polityka/110368-zolnierze-wykleci-ale-przez-kogo-refleksje-w-przeddzien-swieta-jakosciowa-zmiana-nastapila-dopiero-po-powstaniu-ipn (6 X 2015).

2 Na temat Obszaru Zachodniego WiN zob.: T. Balbus, Konspiracja dolnośląska: AK-WiN (1945–1948). Leksykon, Wrocław 2000; idem, Ludzie podziemia AK-WiN w Polsce południowo-zachodniej (1945–1948), t. 1: Okręg Wrocław „Wschód”, odtworzony Okręg Wrocław, wrocławska komórka „Ż”, drugi Zarząd Obszaru Zachodniego, Wrocław 2004.

3 Z. Zblewski, Okręg Krakowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” 1945–1948. Geneza, struktury, działalność, Kraków 2005; G. Ostasz, Okręg Rzeszowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”: model konspiracji, struktura, dzieje, Rzeszów 2006. O Obszarze Południowym WiN zob.: Rozpracowanie i likwidacja Rzeszowskiego Wydziału WiN w dokumentach UB (1945–1949), wybór, wstęp i oprac. T. Balbus, Z. Nawrocki,

8 Wstęp

w zakresie Obszaru Centralnego, z wchodzącymi doń poszczególnymi okręgami4. Zmieniło się to jednak na kilka miesięcy przed opublikowa-niem niniejszej pracy. Tego zagadnienia dotyczyła bowiem konferencja naukowa zorganizowana 5 grudnia 2013 r. przez warszawski Oddział Instytutu Pamięci Narodowej pt. „Obszar Centralny Zrzeszenia »Wolność i Niezawisłość«”. Jej plonem jest wydany pod koniec 2018 r. pokonferencyjny, rozbudowany zbiór referatów pt. Obszar Centralny Zrzeszenia WiN 1945–1947 pod red. Tomasza Łabuszewskiego. Dzięki temu wydawnictwu miałem możliwość skorygowania i uzupełnienia pewnych informacji. Wpływ na niewielkie dotychczas zainteresowanie samym Okręgiem Warszawskim miał fakt, że II konspiracja rozwijała się przede wszystkim na terytorium Polski wschodniej, szczególnie na obszarze Białostocczyzny, Lubelszczyzny, Podkarpacia oraz wschod-niego i północnego Mazowsza, a także południowej: Kielecczyzny, Małopolski, Żywiecczyzny i Śląska5. Warszawa odgrywała przede wszystkim rolę ośrodka wywiadowczego, a tuż po wojnie stanowiła centralną siedzibę WiN, przeniesioną następnie – wraz z II Zarządem – do Krakowa. Niestety Okręg Warszawski Zrzeszenia WiN należał do jednego z najsłabszych i najkrócej działających. Twórcy Atlasu polskiego podziemia niepodległościowego słusznie zauważają, że „Okręg Warszawa WiN krypt. »Ł-1« był organizacyjnie słaby, jego liczebność można oceniać na zaledwie kilkaset osób”6. O roli, jaką zajmował w strukturach całego Obszaru najlepiej świadczą chyba słowa zastępcy

Warszawa 2001; T. Balbus, Z dziejów prasy podziemnej 1946: „Orzeł Biały” – pismo Obszaru Południowego WiN, „Więź” 2001, nr 1.

4 Temu zagadnieniu w ujęciu lokalnym ostatnio poświęcono pracę: K. Kacprzak, Podziemie zbrojne na Mazowszu Północnym w walce z systemem komunistycznym 1945–1952, Warszawa 2011.

5 T. Wolsza, „Żołnierze wyklęci”. Druga konspiracja w badaniach regionalnych i ogólno-polskich historyków IPN w latach 2000–2010 [w:] Bez taryfy ulgowej. Dorobek naukowy i edukacyjny Instytutu Pamięci Narodowej 2000–2010, red. A. Czyżewski, S.M. Nowi-nowski, R. Stobiecki, J. Żelazko, Łódź 2012, s. 94. Jak zauważa autor, referujący stan badań historyków IPN nad tym zagadnieniem, słabo opracowane tereny Polski centralnej, a szczególnie jej zachodniej części, z zakresu II konspiracji wynikają z faktu, że konspiracja ta była silne umocowana i rozwijała się przede wszystkim na dawnych Kresach RP. Na to zaś wpływ miały represje Sowietów wobec Polaków oraz usuwanie ich z obszaru „małej ojczyzny” i faworyzowanie Ukraińców, Białorusinów i Litwinów; ibidem, s. 92.

6 Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. R. Wnuk, S. Poleszak, A. Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa–Lublin 2007, s. 228.

9Wstęp

prezesa Zarządu Obszaru Centralnego WiN Stanisława Sędziaka: „Jak się zorientowałem, obszar centralny składał się zasadniczo z dwóch okręgów: białostockiego i lubelskiego. Reszta była fikcją”7. Istniał zaledwie niecałe pół roku – od września 1945 do stycznia 1946 r. Próbę jego reaktywacji – bez większych sukcesów – podjęto jeszcze wiosną 1946 r. Na jego słabość składało się kilka przyczyn, które podał Kazi-mierz Krajewski w swym wystąpieniu podczas wzmiankowanej konfe-rencji. Wymienił on m.in. ogromne straty wojskowe na terenie stolicy po Powstaniu Warszawskim, ujawnienie się, a następnie rozbrojenie i bardzo często wymordowanie w niewyjaśnionych okolicznościach przez Armię Czerwoną i NKWD wielu żołnierzy AK w ramach akcji „Burza” czy też rozwiązanie oddziałów leśnych w związku z amnestią ogłoszoną przez komunistów 2 sierpnia 1945 r.8 Mimo tych słabości Okręg odegrał pewną rolę w funkcjonowaniu całej organizacji, przede wszystkim na polu wywiadowczym, dowodzonym przez por. Tadeusza Jaegermanna9, posiadając własną komórkę, niezależną od organizacji

7 Cyt. za: T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego „Nie”-DSZ-WiN, „31”, „Zatoka”, „Wisła” [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN 1945–1947, red. T. Łabuszewski, Warszawa 2018, s. 14, przyp. 13.

8 K. Krajewski, Warszawski Okręg Zrzeszenia WiN [w:] ibidem, s. 388 n.; por. T. Łabu-szewski, Komenda Obszaru Centralnego…, s. 14, 15–16, 29.

9 Tadeusz Jaegermann „Michał”, „Ewa”, „Klimek” (1918–2008), pochodził z Tarnowa, w latach trzydziestych zamieszkał i uczył się w Warszawie. W czasie okupacji żołnierz ZWZ-AK, 1942–1945 dowódca oddziału dywersyjnego AK, adiutant Józefa Rybickiego „Macieja” i dowódca oddziału Kedywu AK w Obwodzie Mokotów (krypt. ODB-19), potem szef II, czyli informacji na okręg warszawski AK, następnie WiN. W czerwcu 1945 r. mianowany przez Rybickiego szefem pionu informacyjnego Okręgu Warszawskiego DSZ. Jako jeden z nielicznych członków dowództwa warszawskiego Zrzeszenia WiN uniknął aresztowania – zarówno w grudniu 1945, jak i w styczniu 1946 r., kiedy w ręce bezpieki wpadł prezes Okręgu Warszawskiego. Aresztowany w lipcu 1946 r., dla ratowania życia zdecydował się na podjęcie współpracy z UB na podstawie „kompromitujących materiałów”. Przyjął wówczas ps. „Kim”. Jego działalność znacznie przyczyniła się do rozpra-cowania struktur warszawskich organizacji. Członek ZBoWiD (od 31 XII 1976) odznaczony brązową (1978) i srebrną (1981) odznaką Zasłużonego Działacza Ligi Obrony Kraju; Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (dalej: AIPN), 00168/47, t. 1, Materiały oryginalne tajnego współpracownika ps. „Kim”, k. 1–2 (zob. Załączniki); AIPN, 1003/805, Akta paszportowe: Jaegermann Tadeusz Jan, ur. 10 VIII 1918 r., Wniosek do Biura Paszportów MSW, 28 II 1983, b.p.; zob. też K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 1945 w raportach siatki wywiadowczej Okręgu Warszawskiego WiN, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, nr 1–2, s. 130.

10

terenowej, istniejącą jeszcze w czasach Delegatury Sił Zbrojnych, a więc przed formalnym powołaniem struktur WiN. Innym mocnym punktem Okręgu był kolportaż prasy winowskiej, tak centralnej, jak i z poszczególnych Okręgów („Wolne Słowo”, „Nowy Zew”).

Kazimierz Krajewski, znawca tematu podziemia niepodległościo-wego na terenie Polski centralnej, jako jeden z nielicznych podjął się opracowania zagadnienia Okręgu Warszawskiego WiN, poświęcając mu kilka artykułów (cytowanych i omówionych w dalszej części pracy), a także organizując wspomnianą konferencję dotyczącą działania całego Obszaru Centralnego. Podsumowuje ona dotychczasowy stan badań nad tym zagadnieniem, wykorzystując bogatą dokumentację źródłową dotyczącą Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. Jednakże w aktach pozostawionych przez peerelowski aparat bezpieczeństwa Okręg War-szawski WiN często jest jedynie wzmiankowany jako współtworzący Obszar Centralny. Zasób archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej obejmuje kilkadziesiąt teczek poświęconych pośrednio lub bezpośrednio temuż Okręgowi, oprócz akt Urzędu Bezpieczeństwa i powstałej w jego miejsce Służby Bezpieczeństwa także prace dyplomowe funkcjonariuszy milicji z lat osiemdziesiątych, oparte w dużej mierze na materiale źródłowym, co – mimo ich jednoznacznego nacechowania ideologicz-nego – pozwala jednak na wykorzystanie pewnych, zawartych w nich informacji. Są to jednak często informacje szczątkowe, zebrane niejako zbiorczo przy omawianiu funkcjonowania całego Zrzeszenia. Wydaje się, że jest to materiał proporcjonalny do działalności tej organizacji. Nieco inny charakter mają dokumenty zgromadzone w Centralnym Archiwum Wojskowym – obejmują przede wszystkim akta wytworzone przez organa centralne WiN o charakterze propagandowym. Skierowane są tak do cywilnej części społeczeństwa, jak i żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego, Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego czy organów Milicji Obywatelskiej i Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej oraz UB. Ich zadaniem jest ukazanie prawdziwego oblicza władzy sowieckiej, a wstępującym w szeregi formacji zbrojnych ich zaborczego charakteru. Starając się unikać otwartej konfrontacji z przeciwnikiem, winowcy próbowali dotrzeć do funkcjonariuszy komunistycznego aparatu bezpieczeństwa, odwołując się do uczuć patriotycznych, wskazując na bratobójczy charakter prowadzonej przez nich walki10. Zachęcali

10 Zob. Centralne Archiwum Wojskowe (dalej: CAW), Wojskowe Biuro Badań Historycznych (dalej: WBBH), IX.3.113/1, Ruch oporu 1939–1945, Wolność

Wstęp

11

jednocześnie w okresie przedwyborczym do popierania Polskiego Stronnictwa Ludowego kierowanego przez Stanisława Mikołajczyka oraz współpracujących z nim „Wici”. Dokumenty te mają charakter uniwersalny, przeznaczone były do kolportażu na terenie całego kraju. Osobną kategorię akt stanowi dokumentacja Armii Krajowej, gdzie często pojawiają się nazwiska późniejszych działaczy WiN, jak też dwa tomy teczek dotyczące bezpośrednio raportów sieci wywiadowczej „Stocznia”. Brak jest niestety jakichkolwiek materiałów na temat omawianej organizacji w Archiwum Państwowym m.st. Warszawy i jego oddziałach terenowych. Jak poinformowano mnie w czytelni, wszystkie akta, gdzie mogłyby znajdować się jakiekolwiek informacje na ten temat zostały przekazane do archiwum IPN (przede wszystkim akta wojskowych sądów rejonowych). Podobnie rzecz wygląda w przypadku Ośrodka KARTA, gdzie również poza pojedynczymi wzmiankami we wspomnieniach brak jest osobnego zespołu poświęconego organizacji winowskiej. Cennym uzupełnieniem w tej sytuacji okazała się relacja Jerzego Juszkiewicza11, byłego żołnierza WiN w strukturze centralnej. Choć nie wniosła ona przełomowych informacji, to pozwoliła na uzupełnienie znanych już i zweryfikowanie niektórych faktów. Przede wszystkim jednak była to dla mnie możliwość spotkania z jednym z ostatnich świadków i uczestników tych wydarzeń, dla historyka

i Niezawisłość. Dokumenty, Żołnierze armii Berlinga, k. 89; ibidem, Odezwa do Polskich Żołnierzy, funkcjonariuszy KBW, PUBP i MO, k. 76.

11 Jerzy Aleksander Juszkiewicz „Leliwa” (1922–2016), od lutego 1943 r. żołnierz grupy dywersyjno-sabotażowej na Placówce AK Pionki w Obwodzie Kozienice Okręgu Radomsko-Kieleckiego AK. Od września 1945 r. zastępca kierownika komórki wywiadowczej „Syrena-Wisła” w strukturze ZG WiN. W lutym 1948 r. aresztowany przez UB, torturowany w więzieniu na ul. Rakowieckiej w Warszawie. Następnie skazany na 15 lat pozbawienia wolności. W listopadzie 1956 r. na mocy amnestii zwolniony z więzienia. Działał w organizacjach kombatanckich, m.in. jako kanclerz Kapituły Krzyża Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, prezes Rady Federacji Stowarzyszeń Weteranów i Sukcesorów Walk o Niepodległość Rzeczy-pospolitej Polskiej oraz wiceprezes Zarządu Obwodu Warszawa Stowarzyszenia Społeczno-Kombatanckiego Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość. Uhonorowany m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, Medalem „Pro Patria” i Medalem „Pro Memoria”; krewny Ryszarda Widelskiego; Relacja Jerzego Juszkiewicza, Warszawa, 22 IX 2014 r., nagranie w zbiorach autora; J.J. Kasprzyk, Nekrolog śp. Jerzego Juszkiewicza, http://www.kombatanci.gov.pl/pl/po%C5%BCegnania/330-nekrolog-%C5%9Bp-jerzego-juszkiewicza.html (15 I 2018).

Wstęp

12

będąca nad wyraz cennym doświad-czeniem.

Uzupełnieniem bazy archiwalnej i przywołanych już prac Kazimierza Krajewskiego są przede wszystkim artykuły zamieszczone w „Zeszytach Historycznych WiN-u” – wydaw-nictwa o charakterze rocznikowym, którego rola w upowszechnianiu historii i działalności jego struktur jest nie do przecenienia. Ich pełny wykaz – odnośnie do informacji na temat omawianego zagadnienia – znajduje się w przypisach i biblio-grafii. Ważną część pracy stanowią również opracowania naukowe po święcone szeroko rozumianej II konspiracji, ujmujące temat sy n tetycznie i rzucające również światło na dotychczasowy stan

ba dań nad omawianym poniżej zagadnieniem. W tym miejscu należy przedstawić strukturę książki, która składa się

z trzech rozdziałów. Zacznijmy od wyjaśnienia tytułu, a jednocześnie celu pracy. Jak już zaznaczyłem, Okręg Warszawski nie należał do najintensywniej działających. Dla oddania jego dorobku postanowiłem zatem ukazać go na tle struktur ogólnopolskich całej organizacji, a jednocześnie Obszaru Centralnego, którego istotną część stanowił przynajmniej w założeniu organizacyjnym. Poprzez taką kompozycję pragnąłem ukazać znaczenie, ale też i swego rodzaju słabość organiza-cyjną, która – przy porównaniu z siecią ogólnopolską czy nawet innymi okręgami Obszaru Centralnego – nie wypada imponująco. Struktura ta ma jednak swój własny, oryginalny dorobek, szczególnie na polu wywiadowczym, który starałem się jak najszerzej przedstawić, korzysta-jąc z wszelkiej dostępnej bazy źródłowej i literatury. Rozdział pierwszy w całości poświęciłem zatem historii i strukturom ogólnopolskim WiN, z uwzględnieniem poszczególnych aspektów działalności organizacji, jak np. wywiadu, poglądów na sferę gospodarczą i polityczną czy nawet stosunku do Żydów, dość istotnego zagadnienia z racji zarzucanego niekiedy podziemiu niepodległościowemu antysemityzmu.

Il. 1. Jerzy Juszkiewicz, warszawski żołnierz WiN, fot. z 2014 r.; zbiory własne autora

Wstęp

13

Rozdział drugi dotyczy już stricte Obszaru Centralnego, w którego skład wchodził bezpośrednio Okręg Warszawski. Co ważne, struktury te bardzo mocno się przenikały – choćby z tego powodu, że Warszawa stanowiła siedzibę władz tak Okręgu, jak i Obszaru. Nie da się zatem zupełnie oddzielić od siebie tych dwóch różniących się zasięgiem jednostek terytorialnych organizacji.

Rozdział trzeci poświęciłem wyłącznie funkcjonowaniu Okręgu Warszawskiego. Ukazałem w nim szczegółowo jego historię, struktury, obsadę personalną i najważniejsze cele. Ponieważ większość działań pozostała w sferze planowania, stąd też odnosić się można głównie do dokumentacji zawierającej rozkazy, plany i założenia ideowe organizacji na tym terenie. Tekst uzupełniają tabele ukazujące przekrój społeczny członków Okręgu Warszawskiego WiN.

Pracę uzupełniają aneksy w postaci edycji dokumentów tak pro-weniencji winowskiej, jak i ubeckiej. Ponadto w tekście zamieszczono fotografie zarówno oryginalnych akt, jak też prezentujące prasę kolpor-towaną przez organizację oraz nieliczne zachowane zdjęcia żołnierzy należących do Zrzeszenia.

W przypisach uwzględnione zostały biogramy wielu żołnierzy-człon-ków WiN i innych organizacji niepodległościowych. Przedstawiono przede wszystkim życiorysy osób związanych z Obszarem Centralnym Zrzeszenia, w tym szczególnie postaci nieobecnych w powszechnej świadomości, ale także bohaterów – dowódców poszczególnych oddzia-łów, którzy częstokroć – ze względu na tematykę pracy – zostali jedynie zasygnalizowani w tekście, ale ze wszech miar zasługują choćby na krótkie przedstawienie ich dokonań w przypisie rzeczowym. Krótkie biogramy szeregowych żołnierzy, jak i współpracowników organizacji sporządzone przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa rozpra-cowujących środowisko byłego WiN również znalazły się w aneksie. Siłą rzeczy uwzględniają one jedynie informacje biograficzne z okresu przed sporządzeniem owych akt, a więc na ogół do lat siedem-dziesiątych–osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Stanowią jednakże cenne i często jedyne źródło poznania działalności i dalszych losów bohaterów tworzących struktury warszawskie i rejonowe omawianej formacji. W kilku wypadkach – gdzie możliwa była bliższa identyfika-cja – zaprezentowane zostały również biogramy funkcjonariuszy UB, którzy najczęściej w brutalny i wykraczający nawet poza ówczesne normy prawne sposób przesłuchiwali i znęcali się nad żołnierzami podziemia niepodległościowego. Pamiętać jednak należy, że to nie oni

Wstęp

14

są bohaterami niniejszej rozprawy, a krótkie notki biograficzne mają jedynie na celu ukazanie ich drogi zawodowej.

Nieocenioną pomoc w pisaniu tej pracy stanowiły dla mnie strony internetowe poświęcone Żołnierzom Wyklętym, zawierające obszerne biogramy. Bogaty materiał źródłowy o charakterze ikonograficznym (niestety nie w odniesieniu do samego Okręgu Warszawskiego) wypełnia lukę, jaka przez wiele lat istniała w polskiej historiografii i świadomości społecznej. Być może właśnie taki sposób przekazywania wiedzy o żołnierzach II konspiracji stanie się najlepszym sposobem dotarcia do szerokich kręgów społecznych.

Pragnę w tym miejscu podziękować wszystkim, którzy w jakikolwiek sposób pomogli mi w napisaniu tej pracy. W pierwszej kolejności słowa wdzięczności należą się śp. Panu Jerzemu Juszkiewiczowi (o którego śmierci dowiedziałem się już po ukończeniu pracy), który zechciał podzielić się ze mną swą wiedzą i wyjaśnić pewne szczegóły. Podzię-kowania kieruję także do recenzenta, prof. Tadeusza Wolszy, który na bieżąco oceniał postępy w pisaniu pracy, i recenzentów zewnętrznych z IPN, za cenne, często krytyczne uwagi. Za okazaną pomoc dziękuję również pracownikom archiwów, przygotowujących i udostępniających mi niezbędne materiały.

Wstęp

1. GENEZA I STRUKTURY ZRZESZENIA „WOLNOŚĆ I NIEZAWISŁOŚĆ”

Chcąc poznać historię największej powojennej organizacji niepodległo-ściowej, musimy cofnąć się do lat okupacji i prześledzić losy struktur konspiracyjnych, na bazie których wyrósł WiN, poczynając od Armii Krajowej. To krótkie wprowadzenie, dobrze znane historykom i pasjo-natom zagadnienia, pozostałym czytelnikom przybliży genezę, punkty wspólne, ale też różnice programowe i strukturalne I i II konspiracji1

1.1. Armia Krajowa – „Nie” – Delegatura Sił Zbrojnych

Powołana formalnie rozkazem Naczelnego Wodza 14 lutego 1942 r. Armia Krajowa była największą organizacją militarną w okupowanej przez Niemców i Sowietów Polsce, a także w całej Europie. Wywodziła się ze struktur powstałej 27 września 1939 r. Służby Zwycięstwu Polski, mającej charakter wojskowo-polityczny, której nazwę i cha-rakter funkcjonowania – Związek Walki Zbrojnej, o celach typowo wojskowych – zmieniono rozkazem premiera RP 13 listopada 1939 r. Ponieważ ZWZ-AK była oficjalnym pionem wojskowym Polskiego Państwa Podziemnego, niemalże od początku jej celem stało się scalenie wszystkich walczących w kraju organizacji militar-nych: Narodowej Organizacji Wojskowej (Stronnictwo Narodowe), Gwardii Ludowej Wolność-Równość-Niepodległość (Polska Partia Socjalistyczna-WRN), Straży Chłopskiej „Chłosty”, znanej szerzej od 1941 r. pod nazwą Batalionów Chłopskich (Stronnictwo Ludowe) i innych, mniejszych formacji, niezwiązanych z żadnymi stronnictwami

1 Podczas procesu I ZG WiN prezes Obszaru Południowego Antoni Sanojca wymienił różnice pomiędzy AK, DSZ a WiN: 1) inne cele i zadania, 2) różne ośrodki dyspozycji politycznej, 3) odmienna forma organizacyjna; cyt. za: A. Chmielarz, Powstanie i działalność I Zarządu Głównego Zrzeszenia „WiN”, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2006, nr 25, s. 15, przyp. 47.

16

politycznymi. Ponieważ wykluczając pepeerowską Gwardię Ludową (której w ogóle nie uwzględniano), proces podporządkowywania przez ZWZ poszczególnych formacji szedł dość opornie ze względu na różnice polityczne, powstała w 1942 r. AK miała zjednoczyć na płaszczyźnie ponadpartyjnej wszystkie grupy zbrojne w kraju2

Struktura tej największej w kraju i Europie podziemnej organizacji wojskowej kształtowała się następująco. Organami dowodzenia były Komenda Główna AK oraz sztab. Podział terenowy oparty był na przedwojennym podziale administracyjnym Polski i składał się z:

1) placówek – obejmowały obszar gminy (w ich skład wchodziły plutony),

2) obwodów – odpowiadających powiatom,3) inspektoratów – obejmujących dwa lub trzy obwody,4) okręgów – o zasięgu województw,5) obszarów – składających się z dwóch lub trzech okręgów pod

jednym dowództwem.W okupowanej Polsce funkcjonowały trzy Obszary (Południowo-

-Wschodni, Warszawski i Zachodni), w skład których wchodziło łącznie dziewięć okręgów. Na czele każdej z tych jednostek stali komendanci, inspektoratem zaś kierował inspektor rejonowy. Kilka okręgów tworzyło samodzielne struktury, niewłączone w skład obszarów, podlegające bezpośrednio Komendzie Głównej (były to: Wilno, Nowogródek, Brześć, Wołyń, Białystok, Kraków, Śląsk, Łódź, Lublin i Okręg Radom-sko-Kielecki)3. Scalona z mniejszymi formacjami, podporządkowana Naczelnemu Wodzowi i kierowana przez komendanta głównego, AK w szczytowym okresie swego istnienia (1944 r.) liczyła ok. 380 tys. żołnierzy. Powstanie Warszawskie, a następnie akcja „Burza” w znacznej mierze zdziesiątkowały oddziały akowskie. Ponieważ AK zakładała przede wszystkim walkę z okupantem niemieckim na czas wojny, wobec nowego zagrożenia, jakim było wkroczenie w granice Polski Armii Czerwonej (u której boku oddziały AK walczyły przeciw hitlerowcom w ramach akcji „Burza”) i braku jasnego określenia stanowiska wobec zaistniałej sytuacji, 19 stycznia 1945 r. ówczesny dowódca gen. Leopold Okulicki podjął decyzję o jej rozwiązaniu. Już jednak od wiosny 1944 r.

2 J. Wołoszyn, Armia Krajowa [w:] Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. R. Wnuk, S. Poleszak, A. Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa–Lublin 2007, s. 2.

3 Ibidem

1. Geneza i struktury Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”

17

organizowana była przez gen. Augusta Emila Fieldorfa „Nila” nowa struktura konspiracyjna – „Nie” („Niepodległość”), której koncepcja pojawiła się już jesienią 1943 r. po zerwaniu stosunków polsko-sowiec-kich, gdy coraz bardziej realne stawało się podporządkowanie Polski ZSRS4. Jej faktyczna działalność rozpoczęła się w momencie likwidacji AK, której kadry w znacznej mierze przejęła (w tym samym czasie powstała AK w Likwidacji, kierowana przez płk. Janusza Bokszczanina „Wira”5). „Nie” była organizacją elitarną, skupiającą w swych szeregach tylko wybranych, niezdekonspirowanych żołnierzy AK. Nastawiona na „długi dystans”, odrzuciła działalność partyzancką, koncentrując się na wywiadzie i kontrwywiadzie (szczególnie wobec Armii Czerwonej i podległych jej jednostek formułującego się LWP), walkę zbrojną ograniczając do niezbędnej samoobrony i eliminowania najbardziej niebezpiecznych działaczy komunistycznych. Funkcjonowanie „Nie” trwało bardzo krótko – została rozwiązana rozkazem p.o. Naczelnego Wodza gen. Władysława Andersa 7 maja 1945 r. Bezpośrednią przy-czyną tej decyzji było aresztowanie przez NKWD szesnastu przywódców

4 Koncepcja konspiracji na wypadek zajęcia ziem polskich przez Sowietów pojawiła się równolegle w Londynie i w kraju. W wymienianych jesienią i zimą 1943 r. depeszach między Naczelnym Wodzem a dowództwem AK znajduje się m.in. informacja gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora”, Komendanta Głównego AK, że po wkroczeniu Sowietów planuje zabezpieczyć zdekonspirowaną w planowanej akcji „Burza” AK „przez formalne rozwiązanie” oraz że przygotowuje szkieletową nową sieć konspiracyjną do działania w warunkach kolejnej okupacji; Rozmowa z J. Kurtyką [w:] Największa opozycja antykomunistyczna O Zrzeszeniu „Wolność i Niezawisłość” z Wojciechem Frazikiem, Januszem Kurtyką i Tomaszem Łabuszewskim rozmawia Barbara Polak, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, nr 1–2, s. 13–14.

5 Janusz Bohdan Bokszczanin „Sęk”, „Wir”, „Bartek”, „Lech” (1894–1973), absolwent Korpusu Kadetów w Pskowie i Połocku, walczył podczas I wojny światowej. W II RP służył w WP jako kawalerzysta (m.in. szef Wydziału Wyszkolenia Departamentu Kawalerii MSW). Uczestnik kampanii wrześniowej, od lutego 1940 r. w ZWZ. Od marca 1943 r. płk służby stałej AK. Przygotowywał akcję „Burza”. W czasie Powstania Warszawskiego bezskutecznie próbował przebić się do stolicy z podwarszawskiego wówczas Boernerowa. Został ranny i wywie-ziony na roboty przymusowe do Niemiec, skąd w końcu września 1944 r. zbiegł i powrócił do Polski. Od października 1944 r. szef Sztabu KG AK, od kwietnia 1945 r. zastępca Delegata Sił Zbrojnych na Kraj. Od października 1945 r. żoł-nierz WiN, opuścił kraj, udając się jako emisariusz do Londynu, a po rocznym pobycie tamże jesienią 1946 r. osiadł w Paryżu. Do 1953 r. członek delegatury WiN za granicą.


18

Polskiego Państwa Podziemnego (27–28 marca 1945 r.) i tym samym uznanie organizacji za zdekonspirowaną6

W miejsce rozwiązanej „Nie” gen. Anders powołał 7 maja Delega-turę Sił Zbrojnych na Kraj, na której czele stanął zdecydowany prze-ciwnik podejmowania walki zbrojnej z komunistami7, płk Jan Rzepecki „Ożóg”8, jako delegat sił zbrojnych (z uprawnieniami dowódczymi przysługującymi uprzednio komendantowi AK). Funkcję tę pełnił aż do rozwiązania DSZ (6 sierpnia 1945 r.). Pod kierownictwem politycz-nym delegata rządu na kraj Stefana Korbońskiego9 realizował zadania wojskowe w kraju. Zastępcą Rzepeckiego został płk Janusz Bokszcza-nin „Wir”, szefem sztabu ppłk Wojciech Borzobohaty „Stanisław”10,

6 G. Wąsowski, L. Żebrowski, Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, Warszawa 1999, s. 63.

7 Więcej na ten temat zob. K. Krajewski, Warszawski Okręg Zrzeszenia WiN [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN 1945–1947, red. T. Łabuszewski, Warszawa 2018, s. 381–385.

8 Jan Rzepecki „Białynia”, „Ożóg”, „Burmistrz”, „Górski”, „Krawczyk”, „Ślusar-czyk”, „Prezes”, „Rejent”, „Sędzia”, „Wolski” (1899–1983), od 1912 r. w tajnym skautingu, od maja 1914 r. w Związku Strzeleckim, w tym samych roku zaczął służyć w Legionach Polskich. Od listopada 1918 r. w szeregach odrodzonego WP. We wrześniu 1939 r. szef Oddziału III Sztabu Armii „Kraków”. W konspiracji od października 1939 r.: szef sztabu Okręgu Warszawa-Miasto SZP-ZWZ pod ps. „Białynia”, następnie „Krawczyk”. Kierował aparatem propagandowym i informacyjnym ZWZ-AK aż do upadku Powstania Warszawskiego, później w niewoli niemieckiej. Od marca 1945 r. zastępca komendanta organizacji „Nie”, organizator i dowódca DSZ na Kraj, we wrześniu 1945 r. założyciel WiN, prezes GKW. 5 XI 1945 r. aresztowany przez UB. Podczas śledztwa ujawnił wszystkich swoich współpracowników i nawoływał do ujawnienia się pozostałych członków WiN. Skazany w procesie pokazowym w 1947 r. na 8 lat więzienia, ułaskawiony przez Bieruta i zwolniony w lutym 1947 r. Od 1949 r. ponownie więziony, zwolniony w grudniu 1955 r. i zrehabilitowany. Później pracownik naukowy Instytutu Historii PAN, gdzie uzyskał doktorat. 1956–1958 członek ZBoWiD.

9 Stefan Korboński (1901–1989), członek PSL „Wyzwolenie”, od 1931 r. we władzach SL. Od kwietnia 1941 r. szef Kierownictwa Walki Cywilnej, od lipca 1943 r. szef Oporu Społecznego w Kierownictwie Walki Podziemnej, od sierpnia 1944 r. dyr. Departamentu Spraw Wewnętrznych w Delegaturze Rządu RP na Kraj, od marca 1945 r. pełnił obowiązki Delegata Rządu. We wrześniu 1945 r. zasiadł we władzach PSL, od 1947 r. poseł. Zagrożony aresztowaniem, uciekł z Polski, działał na emigracji w USA. Od 1954 r. Delegat w Zgromadzeniu Europejskich Narodów Ujarzmionych.

10 Wojciech Borzobohaty „Jelita”, „Stanisław”, „Wojan” (1908–1991), ppłk, od 1926 r. w WP. Walczył w kampanii wrześniowej, od 1939 r. w SZP, następnie w ZWZ-AK,


19

a następnie ppłk Tadeusz Jachimek „Ninka”, „Jocker”, „Jar11 (od lipca 1945). Zastępcą szefa sztabu przez cały okres istnienia Delegatury był Franciszek Kamiński „Zenon”12. DSZ, podobnie jak jej poprzed-niczki, również była strukturą o charakterze wojskowym, przejęła też podział terytorialny po Armii Krajowej. W kwietniu i maju 1945 r. Rzepecki podzielił kraj na trzy Obszary: Centralny, Zachodni i Połu-dniowy, te zaś na okręgi. W obszarach zarządził utworzenie czterech wydziałów:

1) ogólnego – zajmował się sprawami personalnymi i sporządzaniem fałszywych dokumentów osobistych,

2) bezpieczeństwa – do jego zadań należała ochrona pracy konspi-racyjnej poprzez likwidację osób zagrażających pracy organizacji,

3) informacji – jego celem była praca wywiadowcza i propagandowa,4) akcji „Ż” – obejmował wywiad wojskowy i pracę w szeregach

Wojska Polskiego w kierunku propagandowego oddziaływania

1940–1943 szef wydziału III sztabu Okręgu Warszawskiego, 1943–1945 szef sztabu, a od 1944 r. zastępca komendanta Okręgu Radomsko-Kieleckiego. W 1945 r. szef sztabu KG DSZ na Kraj. 1945–1953 więziony za swą działalność podziemną, skazany na karę śmierci, ułaskawiony przez Bieruta. W 1965 r. zrehabilitowany przez Sąd Najwyższy. W 1989 r. współzałożyciel Stowarzyszenia Żołnierzy AK (prezes ZG), od 1990 r. przewodniczący Światowego Związku Żołnierzy AK.

11 Tadeusz Jachimek „Ninka”, „Jar”, „Jocker”, „Joker” (1911–1970), żołnierz WP od 1933. W kampanii wrześniowej uczestnik obrony Modlina, od 1940 r. w Polskim Związku Wolności, od 1941 r. w ZWZ-AK. W 1945 r. szef sztabu DSZ na Kraj, następnie członek WiN. Zorganizował sieć wywiadowczą na terenie całej Polski (ekspozytury wywiadowcze: „Pralnia II”, „Polres”, „Kasyno”, „Karo”) oraz placówki wywiadowcze w Wilnie. Na rozkaz Rzepeckiego włączył aparat wywiadowczy do akcji „Ż”, czyli wprowadzenia wywiadu do wojska. Od szefów poszczególnych ekspozytur otrzymywał meldunki wywiadowcze, które następnie przekazywał Rzepeckiemu. We wrześniu 1945 r. – już jako szef wywiadu KG WiN – nawiązał kontakt z kurierem od gen. Stanisława Kopańskiego – Jerzym Żuralskim „Michałem”. Przekazywał mu zaszyfrowane materiały wywiadowcze, a od kuriera otrzymywał pocztę od gen. Kopańskiego. Aresztowany, w 1947 r. skazany w procesie I ZG WiN, amnestionowany. W latach 1947–1950 i od 1957 w LWP; AIPN, 01480/180, Akta członków WiN, Kwestionariusz osobowy, Warszawa, 8 X 1975 r., k. 258–258v.

12 J. Wołoszyn, op. cit., s. 6. Franciszek Kamiński (1902–2000), gen. bryg. (awan-sowany w 1980), komendant główny BCh (1940–1945), szef I Oddziału Sztabu KG AK (od 1944), współtwórca Polskiego Państwa Podziemnego, działacz ruchu ludowego, poseł do Krajowej Rady Narodowej i na Sejm Ustawodawczy (1945–1950), więzień stalinowski (1950–1956).


20

na żołnierzy tej formacji w celu podtrzymania w ich szeregach nastrojów patriotycznych13

Jak trafnie określił DSZ Janusz Kurtyka: „była ona genetyczną kontynuacją struktur zbrojnych, których kolejnymi wojennymi fazami organizacyjnymi były Służba Zwycięstwu Polsce, Związek Walki Zbrojnej i Armia Krajowa”14. Zadaniem DSZ było utrzymanie łączności pomiędzy podziemiem niepodległościowym w kraju a Naczelnym Dowództwem w Londynie. Jednocześnie płk Rzepecki wzywał par-tyzantów do powrotu do „normalnego życia”, ale nieujawnianie się władzom komunistycznym (w przeciwieństwie do płk. Jana Mazur-kiewicza „Radosława”15, który uwięziony latem 1945 r. nawoływał w inspirowanych przez UB odezwach do skorzystania z ogłoszonej przez komunistów 2 sierpnia amnestii). Sam pozostał w konspiracji, ale z możliwości tej skorzystało wiele oddziałów, szczególnie w Polsce centralnej i na Śląsku, łącznie około 45 tys. osób16. Inaczej sytuacja wyglądała w okręgach wschodnich Obszaru Centralnego (Białystok, Lublin) oraz w części krakowskiej Obszaru Południowego. Tam całe okręgi odmówiły wyjścia z podziemia, prowadząc walkę z intensyfiku-jącymi akcje pacyfikacyjne jednostkami NKWD i UB oraz wspomaga-jącymi ich oddziałami LWP17. Samych tylko funkcjonariuszy i żołnierzy NKWD na terenie Polski w 1945 r. doliczono się około 35 tys.18

13 Nazwa tej operacji wzięła się od nazwiska Michała Roli-Żymierskiego (1890–1989), Naczelnego Dowódcy WP i ministra obrony narodowej w latach 1945–1949; AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN – charakterystyka i struktura. Konspekt. Obszary działania oraz współpraca z PSL. Wersja robocza opracowania, k. 34; szerzej na ten temat zob. Z. Zblewski, Akcja „Ż” na terenie Obszaru Południowego DSZ i WiN w latach 1945–1946, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2002, nr 18, s. 61–122.

14 Rozmowa z B. Polak [w:] Największa opozycja antykomunistyczna…, s. 13. 15 Jan Mazurkiewicz „Zagłoba”, „Socha”, „Sęp”, „Radosław” (1896–1988), żołnierz

Legionów Polskich podczas I wojny światowej, uczestnik wojny polsko-bolszewic-kiej 1920 r. W okresie międzywojennym zawodowy oficer WP. Podczas II wojny światowej uczestnik konspiracji najpierw w TOW, następnie w AK. Od 1 II 1944 r. dowódca Kedywu AK. Podczas Powstania Warszawskiego dowódca Zgrupowania AK „Radosław”. W 1945 r. komendant centralnego obszaru DSZ; aresztowany, podjął się przeprowadzenia akcji ujawnienia konspiracji. Przewodniczący Centralnej Komisji Likwidacyjnej AK. W 1949 r. ponownie uwięziony, w 1956 r. zwolniony; od 1964 r. wiceprezes ZBoWiD.

16 G. Wąsowski, L. Żebrowski, op. cit., s. 64. 17 J. Wołoszyn, op. cit., s. 6. 18 M. Zaremba, Polityka strachu i jej konsekwencje. Polska 1944–1947 [w:] Od Piłsudskiego

do Wałęsy. Studia z dziejów Polski w XX wieku, red. K. Persak, Warszawa 2008, s. 122.


21

DSZ na terenie całej Polski prowadziła wywiad wobec UB (akcja „B”19) oraz propagandę skierowaną do żołnierzy komunistycznego wojska (akcja „Ż”), jednocześnie likwidując najbardziej niebezpiecznych dla podziemia działaczy komunistycznych. Nowe warunki określające dalszą przyszłość DSZ zaistniały latem 1945 r. 28 czerwca prezydent Bolesław Bierut powołał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej z Władysławem Gomułką jako premierem i Stanisławem Mikołajczykiem jako wice-premierem, ministrem rolnictwa i reform rolnych20. Został on uznany przez zwycięskie mocarstwa koalicji antyhitlerowskiej – ZSRS, USA, Wielką Brytanię i Francję. Dało to części pozostających dotychczas w konspiracji stronnictw politycznych nadzieję na stworzenie legalnej opozycji. Jednocześnie w tym samym niemal czasie rozwiązała się podziemna Rada Jedności Narodowej, a państwa zachodnie cofnęły swe uznanie rządowi polskiemu w Londynie (5 lipca), uważając powsta-nie TRJN za realizację układów zawartych na konferencji w Jałcie w lutym 1945 r.21 W tych warunkach – wyczekiwania na rozwój sytuacji w kraju – podjęto decyzję o zaprzestaniu akcji zbrojnych i rozpra-cowywania UB. 23 lipca 1945 r. Rzepecki wspólnie z Kazimierzem Moczarskim22 (zdecydowanie przeciwnym działalności partyzanckiej i zwolennikiem zerwania kontaktów z rządem RP na uchodźstwie), wydali ulotkę do „żołnierzy byłej Armii Krajowej”, w której wzywali do porzucenia konspiracji zbrojnej i ujawnienia się. Apel spotkał się z różnym przyjęciem przez żołnierzy, część z nich nie posłuchała wezwania dowódcy, wielu po ujawnieniu stało się ofiarami represji władz bezpieczeństwa23. Mimo to 6 sierpnia płk Rzepecki samodzielnie

19 Czyli „Bezpieczeństwo”, od bezpieki. 20 Por. Stanisław Mikołajczyk w dokumentach aparatu bezpieczeństwa, t. 1–3, wstęp

J. Gmitruk, wybór dok. W. Bagieński, F. Dąbrowski, F. Gryciuk, Warszawa 2010. 21 R. Habielski, Polski Londyn, Wrocław 2004, s. 38, 40; szerzej nt. sytuacji politycznej

w Polsce w tym okresie zob. m.in. A.L. Sowa, Historia polityczna Polski 1944–1991, Kraków 2011, s. 52 i n.

22 Kazimierz Moczarski „Grawer”, „Rafał” (1907–1975), dziennikarz, pisarz, żołnierz ZWZ-AK. W trakcie Powstania Warszawskiego kierował działalnością stacji informacyjno-radiowej, redagował dziennik AK „Wiadomości Powstańcze”. Od kwietnia 1945 r. szef BIP. W 1945 r. aresztowany i osadzony w więzieniu moko-towskim, brutalnie torturowany. W 1952 r. skazany na karę śmierci, zamienioną rok później przez Sąd Najwyższy na dożywotnie więzienie. W 1956 r. zwolniony i uniewinniony. Autor Rozmów z katem – prowadzonych podczas pobytu w celi z Jürgenem Stroopem, nazistą tłumiącym powstanie w getcie warszawskim.

23 Szerzej na ten temat zob. M. Zaremba, op. cit., podrozdz. „Terror i strach”.


22

podjął decyzję o rozwiązaniu Delegatury Sił Zbrojnych, uznając, że działalność militarna w ówczesnych warunkach nie miała już racji bytu. Jednocześnie we wspomnianej odezwie z 23 lipca zapowiedział powstanie nowej organizacji o charakterze politycznym, nawiązującej do wzorów „Nie”.

1.2. WiN i jego struktury ogólnopolskie

Nowa organizacja miała mieć charakter czysto polityczny i w zapo-wiedzianych na konferencji jałtańskiej wyborach do Sejmu miała popierać – według koncepcji Rzepeckiego – „stronnictwa lewej części byłego »prolondyńskiego« podziemia”, czyli Stronnictwo Pracy, Stron-nictwo Ludowe, PPS oraz wspomagać je w okresie przedwyborczym24 Było to zgodne z lewicowymi poglądami jej założyciela, dążącego do nadania WiN cech organizacji o charakterze typowo cywilnym (stąd określenie „zrzeszenie”), zachowującej formy pracy wojskowej w mini-malnym jedynie stopniu w komórkach wywiadu25. Jako oficjalną datę powołania Zrzeszenia przyjmuje się 2 września 1945 r.26 Tego dnia w Warszawie odbył się zjazd założycielski, w którym udział wzięli: płk Jan Rzepecki, płk Janusz Bokszczanin, płk Antoni Sanojca27, płk Jan

24 Cyt. za A. Chmielarz, op. cit., s. 12. Wybory z 19 I 1947 r. WiN uznał za naj-ważniejszą kwestię, która przesądzi o losach Polski. „Nie są one dla nas celem ostatecznym, są jednak jednym z najważniejszych etapów, jednym z czynników, który zbliża nas do osiągnięcia naszych celów, jakimi są Wolność i Niezawisłość”; AIPN, 1568/171, II Zarząd Główny Zrzeszenia WiN, Wytyczne programowe pt. „Taktyka”, „Ogólne wnioski na najbliższy okres” (dla kierowników), 1946 r., Wnioski z referendum a wybory, poufna instrukcja WiN dla terenu w sprawie odpowiedniego nastawienia społeczeństwa do wyborów, 1946 r., mps, k. 85.

25 K. Krajewski, Warszawski Okręg…, s. 385.26 Jak zauważa A. Chmielarz (idem, op. cit., s. 13, przyp. 40), sprawa daty zjazdu

założycielskiego WiN nie jest jednoznacznie ustalona. Co prawda historiografia przyjmuje 2 IX 1945 r., lecz Rzepecki wyznaczył pierwotnie termin spotkania na 9 września. Antoni Sanojca w trakcie przesłuchania podał zaś datę 2 X 1945 r. Również sam Rzepecki podczas śledztwa wymienił jedynie, że zjazd odbył się „w pierwszej połowie września”. Także przesłuchującym go funkcjonariuszom nie udało się ustalić dokładnej daty dziennej i w akcie oskarżenia przychylili się do wersji złożonej przez Rzepeckiego.

27 Antoni Sanojca „Cis”, „Kortum”, „Marian”, „Skaleń” (1899–1990), podczas I wojny światowej żołnierz Legionów Polskich, od 1918 r. w POW, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. W czasie kampanii wrześniowej walczył


23

Szczurek-Cergowski28 i płk Franciszek Niepokólczycki29 Cele, jakie postawił Rzepecki przed nową organizacją zawierały się we wspiera-niu legalnej opozycji w kraju (przede wszystkim PSL Mikołajczyka)

w obronie Warszawy. W konspiracji od września 1939 r., od października 1939 do lipca 1944 r. szef Oddziału I (Organizacyjnego) KG ZWZ-AK. W 1940 r. awansowany do stopnia podpułkownika. Jako szef Oddziału I KG AK główny organizator procesów scaleniowych AK z innymi organizacjami podziemnymi, a także pełnomocnik dowództwa w kontaktach z Szarymi Szeregami. W trakcie Powstania Warszawskiego zastępca dowódcy Grupy AK „Północ”. W połowie kwietnia 1945 r. otrzymał z rąk płk. Rzepeckiego nominację na Komendanta Obszaru Południowego DSZ. Wspólnie z nim zredagował deklarację ideową organizacji WiN „O Wolność Obywatela i Niezawisłość Państwa – wytyczne ideowe”. Prezes Obszaru Południowego WiN. Aresztowany 5 XI 1945 r. na dworcu kolejowym w Łodzi, przewieziony do Warszawy. Wyrokiem WSR w Warszawie z 3 II 1947 r. skazany na 6 lat więzienia. Decyzją z 5 II 1947 r. ułaskawiony przez Bieruta i zwolniony. Ponownie więziony w latach 1949–1953, zrehabilitowany w 1956 r. Odznaczony m.in. Krzyżem Złotym Orderu Wojennego Virtuti Militari (1944).

28 Jan Szczurek-Cergowski „Sławbor”, „Mestwin”, „Cios”, „Wiesław” (1897–1972), żołnierz Legionów Polskich, uczestnik kampanii wrześniowej. 1941–1942 komendant okręgu stołecznego Narodowej Organizacji Wojskowej. W Powstaniu Warszawskim m.in. komendant Obwodu Śródmieście-Południe. Od kwietnia do sierpnia 1945 r. Delegat Sił Zbrojnych na Obszar Zachodni, a od września do listopada tr. prezes Obszaru Zachodniego. Od 5 listopada tr. prezes I ZG WiN, tego samego dnia aresztowany. 3 II 1947 r. skazany na 7 lat więzienia. Ułaskawiony dwa dni później, w odpowiedzi na list otwarty byłych oficerów Gwardii Ludowej i Armii Ludowej. Aresztowany ponownie 30 IX 1950 r., skazany wyrokiem WSR 2 VII 1953 r. na 15 lat więzienia. Zwolniony 30 IV 1956, zrehabilitowany w lutym 1957 r.

29 Franciszek Niepokólczycki (1900–1974), od 1918 r. żołnierz POW, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej 1920 r., od 1922 r. służył w WP. Jeden ze współzałożycieli SZP w 1939 r., następnie w ZWZ-AK. 5 X 1939 r. dowódca niezrealizowanego zamachu na Hitlera podczas „defilady zwycięstwa” w Alejach Ujazdowskich. Od 1943 r. zastępca komendanta Kedywu AK. Uczestnik Powstania Warszawskiego, po kapitulacji w niemieckiej niewoli. Od maja do sierpnia 1945 r. zastępca komendanta Obszaru „Południe” w DSZ płk. Antoniego Sanojcy, od września 1945 r. jego zastępca jako prezesa Obszaru Południowego WiN. Po jego areszto-waniu, 15 XI 1945 r. zastąpił go na stanowisku prezesa Obszaru Południowego. Kierował II Zarządem WiN. Aresztowany 22 X 1946, 10 IX 1947 r. skazany w pokazowym procesie II ZG WiN i działaczy PSL na trzykrotną karę śmierci. Odmówił zwrócenia się o łaskę do Bieruta, jednak karę zamieniono mu najpierw na dożywotnie pozbawienie wolności, a następnie 12 lat więzienia. Zwolniony w grudniu 1956 r., nie ubiegał się o rehabilitację.


24

w oczekiwaniu na wynik zapowiedzianych wyborów. W przypadku wygranej ludowców organizacja miała wyjść z ukrycia i zostać zale-galizowana30. Mimo zmiany nazwy organizacji z AK na DSZ, a później WiN, dla wielu żołnierzy była to nadal ta sama struktura, kontynu-ująca walkę, tym razem z nowym – komunistycznym okupantem31

Powstanie Zrzeszenia było samodzielną, podjętą w kraju inicjatywą Rzepeckiego. Rząd w Londynie dowiedział się o istnieniu organizacji dopiero od emisariusza, przybyłego w końcu września 1945 r. do Polski z pismami od generałów Stanisława Tatara32 i Stanisława Kopańskiego33, w których przekazał prezesowi Obszaru Zachodniego WiN Janowi Szczurkowi-Cergowskiemu projekt powołania na terenie kraju komórek korespondencyjnych, mających informować rząd londyński o sytuacji w kraju. Rzepecki odrzucił tę propozycję, która de facto oznaczała podporządkowanie się WiN Londynowi34, czego za wszelką cenę chciał uniknąć, zachowując samodzielną kontrolę nad organizacją, nie

30 A. Chmielarz, op. cit., s. 14. 31 Mówił o tym w wywiadzie-rzece Marian Gołębiewski: „Dla nas samo nazewnictwo:

Armia Krajowa, ZWZ, czy później WiN, to dla mnie przynajmniej i dla moich najbliższych, w ogóle nie stanowiło żadnej różnicy. Toczyliśmy walkę tak jak w 1939 r.”; „Bo mnie tylko wolność interesuje…” Wywiad-rzeka z Marianem Gołębiewskim (Nowy Jork, listopad 1988–czerwiec 1989), wywiad przeprowadził D. Balcerzyk, wstęp i oprac. J. Dudek, Lublin 2011, s. 278. Marian Gołębiewski „Korab”, „Iskra”, „Ster” (1911–1996), cichociemny, szef Kedywu Inspektoratu Zamość i komendant Obwodu Hrubieszów AK. Po zajęciu Lubelszczyzny przez Armię Czerwoną pełnił wysokie funkcje w strukturach DSZ i WiN Okręgu Lublin. W 1947 r. skazany na karę śmierci w procesie I ZG WiN, zamienioną następnie w wyniku łaski przez Bieruta na dożywocie. Z więzienia wyszedł w czerwcu 1956 r. W połowie lat sześćdziesiątych jeden z twórców tajnej organizacji „Ruch”, za co został ponownie skazany, tym razem na karę więzienia. W latach osiemdziesiątych związany z Ruchem Obrony Praw Człowieka i Obywatela. W latach 1982–1990 na emigracji w USA.

32 Stanisław Tatar (1896–1980), od 1943 r. I zastępca szefa sztabu KG ZW-AK, pod jego kierownictwem opracowano m.in. plan „Burza”. W 1944 r. przerzucony do Londynu, gdzie został zastępcą szefa Sztabu Naczelnego Wodza ds. krajowych. W 1949 r. przyjechał do kraju, gdzie został aresztowany. W 1951 r. w tzw. procesie generałów skazany na karę dożywotniego więzienia. W 1956 r. zwolniony i zrehabilitowany.

33 Stanisław Kopański (1895–1976), inżynier, gen. dyw. WP. Dowódca Brygady Strzelców Karpackich podczas walk w Afryce Północnej. 1943–1947 pełnił funkcję szefa Sztabu Naczelnego Wodza. Od września 1946 do 15 III 1949 r. główny inspektor Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia w Wielkiej Brytanii.

34 A. Chmielarz, op. cit., s. 18.


25

wykluczając jednak współpracy z rządem emigracyjnym (dla wyjaśnienia sytuacji wysłał do Londynu swego zastępcę Janusza Bokszczanina, a nieco później udali się tam jeszcze dwaj emisariusze, o czym będzie mowa w dalszej części książki)35. By podkreślić odejście od zbrojnej drogi realizacji swych celów, początkowo pełna nazwa organizacji brzmiała: Ruch Oporu bez Wojny i Dywersji „Wolność i Niepodległość”, ale wkrótce nazwę skrócono, a słowo „niepodległość” zastąpiono wyrazem „niezawisłość”. W taki oto sposób wspominał powstanie organizacji i przyświecające jej cele pierwszy dowódca Obszaru Cen-tralnego Józef Rybicki36: „Gdy zawiązywaliśmy stowarzyszenie »WiN«, odrzuciliśmy broń. W naszej deklaracji wyraźnie było powiedziane, że przestajemy być żołnierzami, a będziemy walczyć politycznie jako cywile. Dlatego wstępując do WiN nie składano przysięgi (choć takowa istniała, zob. Aneks nr 1), miał to być ruch obywatelski, a nie wojskowy. To była organizacja typu ideologicznego, która miała istnieć tylko do powszechnych, wolnych i nie oszukanych wyborów. WiN miała być dla całej Polski, wszystkich warstw społecznych”37. Mimo odrzucenia

35 Stanisław J. Rostworowski słusznie stwierdza, że WiN, w odróżnieniu od ZWZ, AK, „Nie” i DSZ, był pierwszą organizacją niepowołaną rozkazem Naczelnego Wodza z Londynu, lecz „tworem samoistnym, powołanym przez oficerów AK, którzy decyzję swą podjęli samodzielnie”. W londyńskim rządzie Tomasza Arciszewskiego wielu działaczy endeckich odnosiło się do tej organizacji z dużą niechęcią, upatrując w niej „niepotrzebnego konkurenta” dla działających w kraju NSZ i NZW; idem, Delegatura WiN za granicą (1946–1948), „Zeszyty Historyczne WiN-u” 1993, nr 3, s. 7.

36 Józef Roman Rybicki (1901–1986), nauczyciel, żołnierz, uczestnik wojny polsko--bolszewickiej 1920 r. Od 1939 r. w SZP, a następnie w TOW. Po scaleniu TOW z AK znalazł się w szeregach Kedywu, uczestnik Powstania Warszawskiego. Od listopada 1943 r. stał na czele najsilniejszego okręgowego Kedywu – w Okręgu Warszawskim. Z wykształcenia filolog klasyczny, dr filozofii. Od kwietnia 1945 r. komendant Okręgu Warszawskiego DSZ i zastępca Komendanta Obszaru Cen-tralnego DSZ. Po aresztowaniu Jana Mazurkiewicza „Radosława”, 3 VIII 1945 r. objął dowództwo Obszaru Centralnego DSZ. Jeden z pięciu założycieli WiN. Aresztowany 22 XII 1945 r., sądzony i skazany w procesie I ZG WiN w lutym 1947 r. na 10 lat więzienia, zamienione następnie przez Bieruta na 6 lat. Zwolniony w 1954 r. Działał społecznie w Komitecie Antyalkoholowym, w 1976 r. był jednym z założycieli Komitetu Obrony Robotników. Odznaczony m.in. Srebrnym Krzyżem Zasługi (1938), Orderem Virtuti Militari V klasy, czterokrotnie Krzyżem Walecznych i pośmiertnie Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (2006).

37 W. Wiśniewski, Rzymianin z AK. Rzecz o dr Józefie Rybickim ps. „Andrzej”, „Maciej”, Warszawa 2001, s. 83.


26

koncepcji walki zbrojnej, nie zdecydowano o całkowitej likwidacji oddziałów poakowskich będących uprzednio w dyspozycji „Nie” i DSZ. Utrzymano część jednostek celem samoobrony i przeprowadzania egzekucji niebezpiecznych funkcjonariuszy NKWD i polskich formacji komunistycznych. Inaczej sprawa wyglądała na terenach wschodnich, gdzie część oddziałów nadal prowadziła działalność partyzancką, nie przyjmując rozkazów o demobilizacji.

Pełna sieć organizacyjna WiN ukształtowała się w drugiej połowie września 1945 r. i opierała się na komitetach wykonawczych, które składały się z zarządu – będącego aparatem wykonawczym – i komisji doradczych, w skład których wchodzić mieli przedstawiciele antyko-munistycznych stronnictw politycznych38. Pracami Zrzeszenia kierował Zarząd Główny z prezesem na czele. Funkcję tę pełnili kolejno: Jan Rzepecki „Ożóg”, „Ślusarczyk” (I ZG WiN), Franciszek Niepokól-czycki „Halny” (II ZG), Wincenty Kwieciński „Głóg” (III ZG) i Łukasz Ciepliński „Ostrowski”39 (IV ZG)40. W terenie Zarządowi Głównemu podlegały trzy obszary, które dzieliły się na okręgi. Zarządom okręgów podlegały struktury powiatowe, tzw. rady, im zaś organizacje gminne zwane kołami. Utrzymano zatem częściowo strukturę organizacyjną z AK (obszary i okręgi), zmieniono natomiast tytulaturę z wojskowej na cywilną: na poszczególnych szczeblach organizacji stali prezesi. Pracami Zrzeszenia kierowały: Komitet Wykonawczy – Główny oraz komitety obszarowe, wojewódzkie i powiatowe. Komitety wykonawcze – główny,

38 Jeśli chodzi o podział stronnictw politycznych działających w kraju, to KG WiN wyodrębniła je według następującego klucza: „polskie (PSL); pół-polskie (PPS i SP); sowieckie (PPR, SL, SD)”; AIPN, 1568/171, II Zarząd Główny Zrzeszenia WiN, Wytyczne programowe pt. „Taktyka”, „Ogólne wnioski na najbliższy okres” (dla kierowników), 28 II 1946 r., k. 15.

39 Łukasz Konrad Ciepliński „Pług”, „Ostrowski”, „Ludwik”, „Grzmot”, „Bogdan” (1913–1951), żołnierz Organizacji Orła Białego (1939–1940), ZWZ-AK (1941– –1945) oraz „Nie” (1945) i DSZ (1945), prezes IV Komendy WiN (1947–1951). Aresztowany przez UB 28 XI 1947 r., uwierzył w zapewnienia funkcjonariuszy o „cichej amnestii” dla swoich podkomendnych. Po zorientowaniu się w podstępie, wycofał się ze współpracy z organami śledczymi, podpisując tym samym wyrok śmierci na siebie. W procesie IV ZG WiN 14 X 1950 r. skazany na pięciokrotną karę śmierci oraz 30 lat więzienia. Stracony 1 III 1951 r. w więzieniu mokotowskim. Pośmiertnie odznaczony Orderem Orła Białego (2007), Krzyżem Srebrnym Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych.

40 Szerzej na temat składu osobowego poszczególnych Zarządów Głównych WiN zob. m.in. G. Wąsowski, L. Żebrowski, op. cit., s. 65–71.


27

obszarowe, wojewódzkie (okręgowe) – składały się z zarządów i komisji doradczych. Przewodniczący Komitetu był zarazem przewodniczącym Zarządu. Przewodniczącego Głównego Komitetu Wykonawczego i jego zastępcę wybierały Zjazdy Przewodniczących Komitetów Wykonawczych Obszarów zwykłą większością głosów. Członków Zarządu dobierał przewodniczący GKW i rozdzielał pomiędzy nich pracę i zadania. Członków Komisji Doradczej powoływał przewodniczący spośród demokratycznych ugrupowań społecznych i politycznych. Regulamin Zrzeszenia WiN wyraźnie zaznaczał, że jego członkowie „przyjmują na siebie obowiązek walki cywilnej [podkr. – G.Ł.] o wolność obywatela i niezawisłość narodu”. Tym samym podkreślano konieczność prze-rwania wszelkiej działalności zbrojnej i podjęcia próby „rozwiązania problemu polskiego na drodze jawnej walki politycznej”41. Podział terytorialny kraju kształtował się następująco.

1. Obszar Południowy – w latach 1945–1946 obejmował pięć okręgów: Rzeszów, Kraków, Katowice (Śląsko-Dąbrowski), Wrocław „Wschód”, Jelenia Góra „Zachód”. We wrześniu 1946 r. dwa ostatnie zastąpione zostały wspólnym Okręgiem Wrocław obejmującym cały Dolny Śląsk. Na terenie tego Obszaru działały również niezależnie siatki dwóch Okręgów eksterytorialnych: Lwowskiego i Tarnopol-skiego. Obszar Południowy został rozbity na skutek aresztowań jesienią 1947 r. Na jego czele stali Antoni Sanojca, a następnie Fran-ciszek Niepokólczycki i Łukasz Ciepliński (ten ostatni od grudnia 1945 r.).

2. Obszar Centralny – omówiony zostanie szerzej w następnym podrozdziale.

3. Obszar Zachodni – skupiał dwa Okręgi: Poznań i Pomorze. Został rozbity już jesienią 1945 r. Na początku 1947 r. podjęto próbę jego reaktywacji na bazie wyłączonego z Obszaru Południowego Okręgu Wrocław, jednak nie zakończyła się ona sukcesem42. Dowodził nim Jan Szczurek-Cergowski „Sławbor”43

41 Regulamin Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” [w:] Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach, t. 1, wyd. J. Huchla, M. Huchla, Wrocław 1997, s. 119.

42 Za: Z. Zblewski, Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” [w:] Atlas polskiego podziemia niepodległościowego..., s. 8.

43 Podobny do WiN system organizacji miała też Organizacja Polska, a więc ta cześć dawnego NSZ, która nie scaliła się z AK, a następnie nie weszła do tworzonego od 1944 r. NZW; por. J. Żaryn, „Taniec na linie, nad przepaścią”. Organizacja Polska na wychodźstwie i jej łączność z krajem w latach 1945–1955, Warszawa 2011, s. 34–35, 38.


28

Struktury Zrzeszenia wyglądały natomiast następująco. 1. Na czele obszarów i okręgów stali prezesi (w okręgach prezesi

wojewódzcy).2. Przy prezesach powstały komisje doradcze, złożone z przedstawi-

cieli życia politycznego. Zadaniem komisji było doradzanie prezesowi we wszystkich zasadniczych sprawach politycznych i informowanie go o ogólnym stanie „we wszystkich dziedzinach”. Prezesi wojewódzcy na podstawie tych informacji informowali prezesa głównego.

3. Cała organizacja podzielona była na działy: ogólno-organizacyjny, bezpieczeństwa oraz propagandy – pisanej i ustnej.

4. Kierownicy działów w Obszarze byli przełożonymi oddziałów okręgów, ci zaś rejonów i powiatów. Administracyjnie i funkcyjnie podlegali wyłącznie swym prezesom. Wydawanie dyspozycji odbywało się na linii prezes Obszaru – prezes wojewódzki, „ten dopiero dalej w dół”.

Powyższa struktura odbiegała trochę od schematu w Obszarze Zachodnim, gdzie m.in. Komisja Doradcza pozostawała w sferze projektów i brak było kierownika Działu Bezpieczeństwa44

Swoje założenia, ideologię i cele działania WiN zawarł w kilku dokumentach. Pierwszym z nich były sformułowane 9 września 1945 r. na spotkaniu w Warszawie O wolność obywatela i niezawisłość państwa. Wytyczne ideowe. Domagano się w nim przywrócenia w życiu publicznym wolności słowa, przekonań politycznych, zrzeszania się oraz „realizacji tak drogich dla każdego Polaka ideałów chrześcijańskich”. Demo-kracja wzorowana miała być na modelu stosowanym przez państwa anglosaskie, z którymi Polska powinna utrzymywać sojusz polityczny. Nie negowało to dobrych stosunków z ZSRS, ale tylko i wyłącznie na zasadzie równorzędności, a więc wycofania z Polski wszelkich sił sowieckich i rewizji granic wschodnich (przy jednoczesnym utrzy-maniu nabytków terytorialnych w postaci tzw. Ziem Odzyskanych)45 W kwestii rządu londyńskiego WiN przyjął stanowisko, że skoro władze międzynarodowe cofnęły mu uznanie, to jego przedstawiciele (podobnie jak całej emigracji) winni powrócić do Polski i włączyć się

44 AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN – charakterystyka i struktura. Konspekt. Obszary działania oraz współpraca z PSL. Wersja robocza opracowania, WiN – struktura, k. 28.

45 O wolność obywatela i niepodległość Państwa (Wytyczne ideowe) [w:] Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach..., t. 1, s. 114, 116.


29

czynnie w odbudowę kraju („Powrót do kraju, w jakkolwiek trudnych odbywałby się warunkach, jest spełnieniem obowiązku społecznego wobec czekających na pracę opuszczonych warsztatów gospodarczych, placówek społecznych i politycznych”)46. Z treścią tego dokumentu zapoznano abp. krakowskiego kard. Adama Sapiehę, który udzielił poparcia organizacji. Kolejnymi dokumentami były Regulamin Zrze-szenia Wolność i Niezawisłość, ustalający jego strukturę i organizację pracy oraz Wytyczne ogólne, Wytyczne inspiracji i Wytyczne szczegółowe, w których zawarto wskazówki dotyczące zasad prowadzenia prac kon-spiracyjnych i propagandowych47. Zgodnie z powyższymi regulacjami ustalono, że terenem działania WiN będzie obszar całej Polski w jej ówczesnych granicach oraz skupiska polonijne48. W styczniu 1947 r. powołano również delegaturę WiN za granicą o krypt. „Dardanele”, kierowaną przez Józefa Maciołka, który jesienią 1946 r. przedostał się do Wielkiej Brytanii49

1.2.1. Cztery Zarządy Główne

W okresie swego istnienia (wrzesień 1945 – jesień 1947) WiN był największą ogólnopolską organizacją niepodległościową o charakterze konspiracyjnym. W latach 1945–1946 liczył 20–30 tys. żołnierzy50 Tragiczne były losy poszczególnych czterech Zarządów Głównych orga-nizacji, kolejno rozbijanych przez UB51. Członkowie I Zarządu na czele

46 Ibidem, s. 117. 47 A. Chmielarz, op. cit., s. 15; Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach...,

t. 1, s. 118–120, 123–132; „Zeszyty Historyczne WiN-u” 1997, nr 10, s. 179–182. 48 A. Chmielarz, op. cit., s. 16. 49 Józef Maciołek (1900–1973), od lipca 1945 r. ppłk WP, szef Wywiadu Obszaru

Południowego WiN, następnie zastępca prezesa Obszaru Południowego. 1947–1953 kierownik Delegatury Zagranicznej WiN w Wielkiej Brytanii. Zorganizował ekspozytury Delegatury WiN w Paryżu, Sztokholmie, Brukseli, Monachium, Kanadzie i USA.

50 G. Wąsowski, L. Żebrowski, op. cit., s. 65; F. Musiał, Wierni testamentowi Polski niepodległej. Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”, „Biuletyn Instytutu Pamięci Naro-dowej” 2008, nr 1–2, s. 8.

51 O czterech Zarządach Głównych WiN pisze w swej książce Jerzy Woźniak (1923–2012); idem, Droga do wolnej Polski, Wrocław 2011, s. 42–43. W 1945 r. znalazł się w Europie Zachodniej, gdzie walczył w 2. Korpusie Polskim we Włoszech w stopniu ppor., był także członkiem Delegatury Zagranicznej WiN pod kierownictwem płk. Józefa Maciołka (1946–1947) oraz emisariuszem delegatury


30

z prezesem Janem Rzepeckim zostali aresztowani już w początkach listopada 1945 r. w Łodzi. Rozbito również sieć łączności i zatrzymano przybyłych z Londynu kurierów, którzy prawdopodobnie byli śledzeni przez funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, co niewątpliwie przyczyniło się do rozbicia całej organizacji52. Niechlubną rolę w trakcie śledztwa odegrał płk Rzepecki, który ulegając kłam-stwom MBP, ujawnił struktury i członków Zrzeszenia w zamian za rzekomą gwarancję nierepresjonowania ich. W tym celu wysłał listy do najbliższych współpracowników, w których gwarantując im zacho-wanie wolności, namawiał do wyjścia z konspiracji53. Powtórzył tym samym zachowanie płk. „Radosława”, które uprzednio oceniał bardzo krytycznie54. Ponadto wydał bezpiece cały majątek, który pozostał mu

WiN w Londynie na teren RP. W 1947 r. został przerzucony do kraju, a następnie aresztowany przez funkcjonariuszy MBP, skazany na karę śmierci, którą zamie-niono na dożywotnie więzienie. W 1956 r. wyszedł na wolność, po czym podjął przerwane studia medyczne. Podczas swojej misji do Polski spotkał się z IV ZG WiN, któremu przekazał materiały organizacyjne, pieniądze i ustne sugestie dotyczące dalszej pracy; ibidem, s. 65–68. Syntetycznie o każdym z zarządów zob. też F. Musiał, op. cit., s. 6.

52 A. Chmielarz, op. cit., s. 20. 53 W jednym z nich tak pisał o swojej decyzji: „Całkowita likwidacja [konspiracji –

G.Ł.] konieczna ze względów moralnych. Wydajcie cały sprzęt. Ludzie powinni zgłosić się, korzystając z gwarancji wolności. Nie ma innego honorowego wyjścia”; cały list zob. CAW, WBBH, IX.3.22.33, Ruch oporu 1939–1945, Armia Krajowa. Komenda Główna, Oddział II, 14 XI [19]45 r., k. 120.

54 W piśmie do Delegata Sił Zbrojnych na Obszar Centralny (w likwidacji) Józefa Rybickiego z 8 IX 1945 r. pisał w tej sprawie (pisownia oryginalna): „Doszło do mej wiadomości, że aresztowany były delegat na Obszar Centr[alny] ppłk Radosław dał się namówić przez władze bezpieczeństwa do zawarcia z nimi umowy, na podstawie której miałby przeprowadzić wspólnie z władzami bez-pieczeństwa likwidację i »ujawnienie« sieci org[anizacji] i żołnierzy Delegatury. Ppłk Radosław został wypuszczony i planuje podejmowanie kontaktów ze swymi byłymi podwładnymi. Polecam uprzedzić ich o tej akcji i zwrócić ich uwagę, że: 1) z chwilą uwięzienia ppłk Radosław przestał być ich przełożonym i że nie ma prawa ani zawierania umów, ani rozkazywania. 2) Umowa zawierana przez uwięzionego z więżącym go pozbawiona jest jakichkolwiek cech dobrowolności, trudno określić, jakich środków użyły władze bezpieczeństwa, by skłonić ppłk. Radosława do jej zawarcia. 3) Gwarancje i obietnice podpisane przez urzędnika Min[isterstwa] Bezp[ieczeństwa] mają bardzo wątpliwą wartość i mogą okazać się tylko środkiem do wykrycia niepodległościowców. Likwidacja Delegatury powinna przebiegać według rozkazów wydanych przez Was. Delegat Sił Zbrojnych na Kraj (w likwidacji) /-/ Rzepecki płk dypl.”; CAW, WBBH, IX.3.22.34, Ruch oporu 1939–1945, Armia Krajowa. Komenda Główna Oddział II, k. 264.


31

w spadku po AK – milion dolarów w złocie i banknotach, drukar-nie, archiwa, radiostacje. Było to powodem kolejnej fali aresztowań podziemia niepodległościowego. W procesie I ZG WiN przed WSR w Warszawie, który odbywał się od 4 stycznia do 3 lutego 1947 r., zapadły wyroki skazujące od 2 do 8 lat więzienia (Rzepecki). Jednak już 5 lutego 1947 r. Bolesław Bierut ułaskawił Rzepeckiego i skazane wraz z nim osoby55

II Zarząd Główny powstał na przełomie 1945 i 1946 r. Na jego czele stanął dotychczasowy prezes Obszaru Południowego płk Franciszek Niepokólczycki. Tam też przeniósł centralę organizacji. Najistotniej-szym posunięciem nowego prezesa WiN była zmiana stosunku do rządu RP na emigracji, którego zwierzchnictwo Niepokólczycki przyjął i jednocześnie zdecydował o rozszerzeniu działalności wywiadowczej dla potrzeb Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie56. Na czas jego prezesury przypadło w Polsce referendum „ludowe” 30 czerwca 1946 r., w którym WiN zaleciło głosować swym członkom i zwolennikom opozycji na pierwsze dwa pytania „nie”, czyli przeciwko zniesieniu Senatu i reformie rolnej wraz z nacjonalizacją przemysłu, i „tak” na pytanie trzecie, czyli przyłączenie terenów na zachodzie i północy kraju. W tym okresie zacieśniono też współpracę z PSL, a prezes Obszaru Centralnego ppłk Wincenty Kwieciński współtworzył pod-ziemny Komitet Porozumiewawczy Organizacji Demokratycznych Polski Podziemnej, skupiający największe partie opozycyjne o tradycji przedwojennej57

55 A. Chmielarz, op. cit., s. 22. 56 G. Wąsowski, L. Żebrowski, op. cit., s. 66. 57 Jego twórcami w marcu 1946 r. byli: Wacław Lipiński, Włodzimierz Marszewski –

członek Prezydium Zarządu SN oraz Wincenty Kwieciński – prezes Zarządu Obszaru Centralnego WiN. Wkrótce do organizacji przystąpił Adam Obarski z niezależnej PPS, a stosunki z nią nawiązał także Henryk Józewski z Polskiego Stronnictwa Demokratycznego. Podczas powołania organizacji ustalono, że głównym jej celem będzie dążenie do skonsolidowania podziemia. Uczestnicy zebrania organizacyjnego, które odbyło się w marcu 1946 r. w Łodzi, zdecydowali, że będą się posługiwać następującymi pseudonimami: Wincenty Kwieciński – „Witek”, Kazimierz Czarnocki – „Kazik”, Włodzimierz Marszewski – „Graba”, Wacław Lipiński – „Doktór”. KPODPP stał się blokiem stronnictw działających w podziemiu, które chciały zyskać realny wpływ na przebieg wyborów zagwa-rantowanych w postanowieniach jałtańskich; M. Gałęzowski, Wzór piłsudczyka. Wacław Lipiński 1896–1949: żołnierz, historyk, działacz polityczny, Warszawa 2001, s. 242; S.J. Rostworowski, op. cit., s. 6.


32

W połowie czerwca 1946 r. władze WiN skierowały do ONZ Memoriał do władz bezpieczeństwa ONZ, opracowany wiosną tegoż roku, a także prośbę do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze i list do prezydenta USA Harry’ego S. Trumana oraz prezesa Polonii amerykańskiej. Prace II ZG WiN przerwało aresztowanie 22 paździer-nika 1946 r. przebywającego na Śląsku Franciszka Niepokólczyckiego. Wraz z kierownictwem Zarządu oraz kilkoma działaczami PSL był on sądzony w okresie 11 sierpnia – 10 września 1947 r. przed WSR w Krakowie. Skazany został na karę śmierci, zamienioną następnie na dożywocie. Więzienie opuścił w 1956 r.

Jeszcze jesienią 1946 r. utworzono III ZG, na czele którego stanął ppłk Wincenty Kwieciński „Głóg”, prezes Obszaru Centralnego. Jednak już na przełomie 1946 i 1947 r. nastąpiła fala aresztowań zarówno dzia-łaczy Zarządu, jak i współtworzonego przez Kwiecińskiego KPODPP. Aresztowany przez UB 5 stycznia 1947 r. Kwieciński został skazany na karę dożywotniego więzienia, które opuścił na mocy amnestii w kwietniu 1957 r.

Ostatnią próbę ratowania organizacji i podtrzymania jej konspira-cyjnego bytu podjął w styczniu 1947 r. prezes Obszaru Południowego ppłk Łukasz Ciepliński. Był to jednak bardzo zły moment dla opozycji w kraju: 19 stycznia odbyły się wybory do Sejmu, które zostały sfał-szowane, w wyniku czego główna partia opozycyjna – PSL – straciła realny wpływ na współdecydowanie o losach kraju58, 22 lutego zaś władze ogłosiły powszechną amnestię59, z której skorzystało około 23 tys. żołnierzy WiN60. W tak dramatycznej sytuacji, nierokującej

58 WiN zalecał uczestnictwo w nich, a nie bojkot, i głosowanie „na listy PSL jako jedynego stronnictwa stojącego na gruncie katolickim, narodowym i niepod-ległościowym”. W okręgach zaś, gdzie nie było list PSL, należało oddać głosy nieważne, przekreślając kartki; AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN – charakterystyka i struktura. Konspekt. Obszary działania oraz współpraca z PSL. Wersja robocza opracowania, Współpraca WiN z PSL, k. 53.

59 Bardzo szeroko kwestię pierwszych dwóch amnestii w Polsce Ludowej opisuje praca Komunistyczne amnestie lat 1945–1947. Drogi do „legalizacji” czy zagłady?, red. W.J. Muszyński, Warszawa 2012. Interesującemu nas tu obszarowi Polski centralnej poświęcone są odpowiednio rozdziały autorstwa T. Łabuszewskiego Amnestia 1945 r. i deklaracja Jana Mazurkiewicza „Radosława” i K. Krajewskiego Gdy nie można złamać podziemia, należy je „rozłożyć”. „Dzikie” amnestie na terenie województwa warszawskiego (1945–1946)

60 W Okręgu Białostockim np., nadal ukierunkowanym na walkę zbrojną z oku-pantem sowieckim, dowództwo było podzielone w kwestii ujawnienia się. Za


33

nadziei na jakiekolwiek zakładane przez Zrzeszenie zmiany, Ciepliń-skiemu udało się utrzymać kontakty z Londynem oraz uaktywnić wywiad polityczny i wojskowy. Jednakże masowe aresztowania byłych żołnierzy AK, spośród których wielu ujawniło się podczas ostatniej amnestii, a także wykorzystanie agentury wewnątrz WiN doprowadziło jesienią 1947 r. do zatrzymania całego Zarządu z Cieplińskim na czele. Proces odbył się w październiku 1950 r., zapadły w nim bardzo surowe wyroki. Siedem osób (w tym Cieplińskiego) skazano na karę śmierci, jedną na dożywocie, pozostałe na kilkunastoletnie więzienie. Wszystkie orzeczone wówczas wyroki śmierci wykonano w więzieniu mokotowskim w Warszawie 1 marca 1951 r.

Rozbicie i proces IV ZG WiN zakończyło funkcjonowanie Zrzesze-nia. Jednakże bezpieka zamierzała aresztować wszystkich dowódców podziemia w kraju oraz przejąć kontrolę nad Delegaturą Zagraniczną WiN. W tym celu zmontowała złożoną z funkcjonariuszy i agentów MBP tzw. V Komendę Główną WiN. W wyniku jej szkodliwego dzia-łania udało się przejąć wiele kontaktów z zagranicą oraz środków pieniężnych przesyłanych z rządu londyńskiego i CIA.

1.2.2. Formacja polityczna

Jak zaznaczył Janusz Kurtyka: „poszczególne Zarządy Główne WiN były strukturami o różnym obliczu ideowym. I Zarząd – Jana Rzepeckiego, umownie można nazwać lewicowym, II Zarząd – Franciszka Niepo-kólczyckiego, również umownie można nazwać piłsudczykowskim, III Zarząd – Wincentego Kwiecińskiego, miał charakter narodowy, a IV Zarząd – Łukasza Cieplińskiego, był ludowo-socjalistyczny61

było kierownictwo Okręgu i większość kierownictw obwodowych, przeciw zaś prezes rejonowy WiN na obwód białostocki i sokólski Franciszek Potyrało. Jednak wiosną 1947 r. ujawniły się tam wszystkie obwody, a Komenda Okręgu uczyniła to 21 IV 1947 r. w Białymstoku; P. Łapiński, Okręg Białostocki Zrzeszenia WiN [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s. 254; szerzej na temat akcji amnestyjnej w Białostockiem zob. idem, Amnestia 1947 roku na Białostocczyźnie, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, nr 1–2, s. 71–77.

61 Określenie „lewicowy” czy „socjalistyczny” odnosi się w tym wypadku do przed-wojennych poglądów pepeesowskich, reprezentowanych przez poszczególnych przywódców WiN. Zrzeszenie miało bowiem charakter centrowy, w kwestii gospodarczej zbliżony do socjalistów, w sprawach światopoglądowych raczej chadecko-ludowy, odwołujący się do tradycyjnych wartości.


34

Oczywiście klasyfikacje te nie miały charakteru »partyjnego«, na różnych szczeblach organizacji bowiem funkcjonowali też ludzie o przeszłości i poglądach innych od tych, które przeważały w aktualnej grupie kierowniczej. A mimo to, niezależnie od opcji czy tendencji ideowej – naczelnym imperatywem działania dla nich była walka o niepodległość”62. Zgadzając się w pełni z tą tezą, możemy przyto-czyć kilka oficjalnych dokumentów charakteryzujących stanowisko WiN w kwestii najistotniejszych zagadnień społeczno-politycznych powojennej Polski. Zaprezentowane zostały w wytycznych progra-mowych pt. „Taktyka”, sporządzonych przez II ZG w drugiej połowie 1946 r., a więc już po sfałszowaniu wyników referendum „ludowego”. Władze WiN były przekonane, że „wojna jest nieunikniona, utopią jest szukanie rozwiązań na drodze pokojowej w momencie, gdy naprzeciw siebie stają dwa krańcowo odmienne światopoglądy, ustroje gospodar-czo-polityczne”. Podtrzymano również krytyczne stanowisko wobec działań wojskowych: „Obecny okres przejściowy może jednak potrwać parę lat. W związku z tym akcje zbrojne nie liczące się z ofiarami społeczeństwa uważamy za niewłaściwe”. Podkreślono, że to polska emigracja powinna dalej reprezentować ciągłość polskiego bytu nie-podległościowego, w kraju zaś „winno się iść na politykę ustępstw i współpracy z Rosją”63. Kierownictwo WiN odniosło się również do innych elementów ówczesnej rzeczywistości: Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej uważało za „twór przejściowy”, nie uznając go za swego przedstawiciela, nie bojkotując go jednak64. Opozycję oficjalną (a więc przede wszystkim PSL) uznano „za czynnik wielkiej wagi”, a do wszystkich polskich organizacji niepodległościowych pracujących w konspiracji ustosunkowano się pozytywnie. Wyjątek stanowiły Narodowe Siły Zbrojne, „która swą nieprzytomną akcją dywersyjną oddaje duże usługi przeciwnikowi”. Co zrozumiałe, WiN wyraził również wrogi stosunek do PPR, prowadzącej „akcje dywersyjne przeciwko Narodowi Polskiemu”65. Stronnictwo pozytywnie odnosiło

62 Największa opozycja antykomunistyczna..., s. 23. 63 AIPN, 1568/171, II Zarząd Główny WiN, Wytyczne programowe pt. „Taktyka”,

„Ogólne wnioski na najbliższy okres” (dla kierowników), 1946 r.; ibidem, Taktyka, Wytyczne programowe KG WiN w stosunku do najważniejszych zagadnień, druga połowa 1946 r., mps, k. 2.

64 Ibidem, k. 3. 65 Celem rozbicia partii „bloku” WiN dążyło m.in. do poróżnienia PPR z PPS jako

dwóch partii robotniczych, jednak z dominującą rolą polityczną tej pierwszej;


35

się do Kościoła katolickiego, o którego wsparcie zabiegało od początku u kard. Sapiehy, gdyż „religia Chrystusowa jest głównym i jedynym przeciwieństwem ideologii komunistycznej”. W kwestii granic Polski poparło utrwalenie ich na zachodzie, wyrażając przy tym nadzieję, że „w odpowiednim momencie ziemie wschodnie w minimalnych grani-cach z 1939 r. będą musiały wrócić do Polski”66 W dokumencie skie-rowanym do prezesów poszczególnych okręgów wprost stwierdzono, że powrót tych terenów do Polski traktowano „jako sprawiedliwość dziejową [...], a nie rekompensatę za utracony wschód”67

1.2.3. Stosunek WiN do powojennej odbudowy kraju

Najogólniej rzecz ujmując – mimo swego negatywnego stosunku do władzy komunistycznej – władze Zrzeszenia nie tylko nie negowały działań zmierzających do podźwignięcia Polski z powojennej pożogi, ale wręcz zachęcały do ofiarnej pracy na rzecz odbudowy kraju. Obiektem krytyki były jednakże metody działania komunistów w tej materii, szczególnie przymus pracy wprowadzony po wojnie, który władze WiN porównały do metod hitlerowskich, podobnie zresztą jak inne zarządzenia i formy terroru: „Zadziwiająca jest przy tym niezwykła dokładność, z jaką Rząd Tymczasowy naśladuje instytucje hitlerowskie. Mamy już naszą NSDAP – panoszącą się wszędzie fak-tyczną monopartię PPR-u. Mamy kontyngenty. Zdarzają się tu i ówdzie przebrzydłe »łapanki«. Gazety czytamy, jak za niemieckich czasów, między wierszami, gdyż kłamią nie gorzej od Goebbelsa. Mamy nieznośny, szpiclowski system policyjny, inwigilację, cenzurę, wgląd w nasze życie prywatne. Nasze urzędy bezpieczeństwa z powodzeniem naśladują metody znienawidzonej Gestapo”68. Władze WiN doskonale

AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN – charakterystyka i struktura. Konspekt. Obszary działania oraz współpraca z PSL. Wersja robocza opracowania, Współpraca WiN i PSL w zakresie propagandy, k. 72.

66 AIPN, 1568/171, Taktyka, Wytyczne programowe KG WiN w stosunku do najważniejszych zagadnień, druga połowa 1946 r., mps, k. 4.

67 Ibidem, Poufne i wyłącznie dla kierowników, Ogólne wnioski (na najbliższy okres), Referat opracowany dla kierowników przez KG WiN w końcu 1946 r., k. 14.

68 AIPN, 1568/17, Obszar Centralny WiN, Depozyty Wandy Zalutyńskiej i Jerzego, Władysława Stiasnych: meldunki, korespondencja, notatki kasowe, 1945, Kronika, k. 53.


36

rozumiały trudną sytuację Polski powojennej, sprzeciwiały się jednak ograniczaniu wolności obywateli: „Nie ma wśród nas zapamiętałych »reakcjonistów«, którzy nie chcieli ratować kraju przed klęską gospo-darczą, którzy w skromny chociaż sposób nie chcieli przyczynić się do odbudowy naszego życia gospodarczego. Mimo przeszkód, rzucanych nam pod nogi właśnie przez rząd, mimo że widzimy planowo prze-prowadzaną dezorganizację życia gospodarczego, złodziejstwo i nie-udolność pepeerowskich władz, zgubne i doktrynerskie zarządzenia rządu – staramy się na każdym stanowisku pracować dla ratowania kraju przed katastrofą gospodarczą, pracować nad zabliźnieniem ran zadanych wojną i grabieżą okupantów, nad jaką taką normalizacją barbarzyńskich zupełnie stosunków”69

1.2.4. Wywiad i propaganda

Centralna sieć wywiadowcza WiN nosiła krypt. „Brygady Wywiadow-cze”. Działała ona pod bezpośrednim kierownictwem komendanta głównego WiN – Franciszka Niepokólczyckiego. Powstała na bazie kadrowo-organizacyjnej przejętej z AK w lutym 1945 r. przez Obszar Południowy organizacji „Nie”, „Brygad Wywiadowczych”, które później dały nazwę całej winowskiej sieci wywiadu70. Ich działalność objęła najpierw województwa południowe (krakowskie, rzeszowskie, śląsko-dąbrowskie, południową część kieleckiego), a na początku 1946 r. Niepokólczycki powołał odrębnym rozkazem komórki wywiadowcze także w Warszawie, Łodzi i na terenie województw: gdańskiego, pomorskiego i szczecińskiego. Niestety, rozkazu tego nie udało się wykonać, gdyż sieć wywiadowcza BW została rozbita przez bezpiekę. W okresie swego istnienia dzieliła się ona na inspekto-raty – samodzielne sieci wywiadowcze obejmujące po kilka powiatów, w tym działające na ich terenie samodzielne komórki wywiadowcze.

69 Ibidem. 70 „Brygady Wywiadowcze” powstały już w 1940 r., a więc przed oficjalnym utwo-

rzeniem AK. Najwcześniej działały one w Okręgu ZWZ Kraków. Ich głównym zadaniem podczas wojny było rozpracowywanie, choćby nawet w najogólniej-szej formie, zagadnień z zakresu bezpieczeństwa i porządku publicznego, ze szczególnym uwzględnieniem ruchu komunistycznego; Z. Nawrocki, Brygady Wywiadowcze (1940–1946), „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, nr 1–2, s. 80.


37

Kierownikiem całej sieci wywiadowczej był Edward Bzymek-Strzał-kowski „Grudzień”, „Swoboda”71. Miał on do swojej dyspozycji dwie komórki wywiadowcze umiejscowione w Krakowie: biuro studiów krypt. „Izba Kontroli”, którego celem było gromadzenie raportów nad-syłanych przez placówki terenowe i sporządzanie raportów zbiorczych, oraz komórkę propagandową, kierowaną przez Zbigniewa Langnera „Siew” – jej zadaniem było sporządzanie na podstawie wiadomości zebranych przez sieć BW materiałów propagandowych na potrzeby WiN (m.in. akcji „O”, o której szerzej nieco dalej). Sieć wywiadu działała do drugiej połowy 1946 r., kiedy to umocnione po wygranym przez siebie referendum władze uderzyły w Brygady. Podczas akcji podejmowanych pod koniec sierpnia i we wrześniu rozbito struktury kierownicze, aresztując członków BW z Bzymkiem-Strzałkowskim na czele72. Niezależnie od ogólnopolskich struktur swoje własne posiadały Obszary Południowy i Centralny, nie miał ich natomiast Obszar Zachodni, rozbity już jesienią 1945 r. przez UB73. W strukturze WiN komórki wywiadu istniały na wszystkich szczeblach organizacji. W komendzie Okręgu za pracę wywiadu odpowiadał oficer wywiadu, on też nadzorował pracę wywiadowczą w ramach całego Okręgu. Jemu podlegali bezpośrednio referenci wywiadu w poszczególnych inspektoratach Okręgu. Referentom wywiadu inspektoratu podlegali referenci w obwodach, tym zaś referenci w podobwodach, rejonach i placówkach74

Do zadań referentów wywiadu poszczególnych szczebli WiN należało odpowiadanie za całość i jakość informacji wywiadowczych z podległego sobie terenu, a następnie opracowywanie ich w formie raportów, które zatwierdzał komendant odpowiedniego szczebla i przekazywał do sztabu komendy szczebla wyższego. Wywiadowcy w placówkach i rejonach informacje zdobywali w wyniku własnych

71 Edward Bzymek-Strzałkowski (1912–1980), żołnierz, uczestnik kampanii wrześ-niowej. W 1944 r. członek organizacji „Nie” – szef wywiadu Obszaru Południe. W WiN kierował komórką wywiadowczą II ZG. Aresztowany w sierpniu 1946 r., 10 IX 1947 r. skazany przez WSR w Krakowie na karę śmierci, zamienioną następnie przez Bieruta na 15 lat więzienia, zwolniony w 1956 r.

72 Z. Nawrocki, op. cit., s. 85. 73 Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających

w Polsce Ludowej w latach 1944–1956, wyd. 2, Lublin 1993, s. 72. 74 L. Pietrzak, Działalność wywiadu Zrzeszenia WiN w Obwodzie Garwolin w latach

1945–1947, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2003, nr 19–20, s. 194.


38

spostrzeżeń (tzw. wywiad bezpośredni), na wyższych szczeblach (obwód i podobwód) zaś wywiad opierał swoją pracę na osobowych źródłach informacji, czyli agentach ulokowanych w strukturach władz komunistycznych. Działalność wywiadowcza była dokumentowana jedynie w postaci miesięcznych raportów i meldunków sporządzanych przez referentów wywiadu danego szczebla organizacji, zaszyfrowanych i zatwierdzonych podpisem komendanta. Cała sieć wywiadowcza dzieliła się na sieć terenową organizacji – tzw. rzut I oraz oddziały dywersyjne konspiracji poakowskiej – tzw. rzut II, w raportach wywia-dowczych oznaczane literą D75. Jak konstatuje Leszek Pietrzak: „praca pionu wywiadu WiN ukierunkowana była na zagadnienia polityczne, wojskowe, zagadnienia związane z bezpieczeństwem organizacji oraz zagadnienia społeczne i gospodarcze. Zasadniczym jednak kierunkiem pracy wywiadowczej WiN była problematyka polityczno-wojskowa, co zaobserwować można w pracy komórek wywiadu wszystkich szczebli organizacyjnych”76

Pozyskane informacje przetwarzano w formie raportu według następującego schematu:

1) sprawy polityczne – obejmowały działalność partii politycznych i organizacji społecznych, związków zawodowych, Kościoła, mniejszości narodowych,

2) sprawy gospodarcze,3) sprawy wojskowe – odnosiły się do liczebności i lokalizacji

jednostek wojska polskiego i sowieckiego,4) sprawy bezpieczeństwa – w ich sferze znajdowały się działania

komunistycznych formacji zbrojnych (MO, UB, NKWD, KBW) i ich planów względem podziemia,

5) ostatnim elementem były sprawy różne – przede wszystkim nastroje społeczne, zwłaszcza stosunek do WiN77

Sieć przepływu raportów między poszczególnymi szczeblami organizacji wyglądała następująco: raporty z podobwodów trafiały do referenta wywiadu obwodu, a ten z kolei przesyłał raport zbiorczy do referenta wywiadu inspektoratu, który sporządzał raporty wywiadowcze z terenu inspektoratu i słał raport zbiorczy do referenta wywiadu Okręgu. Do raportów załączane były dokumenty zdobyte przez wywiad

75 Ibidem, s. 195. 76 Ibidem 77 Ibidem


39

w instytucjach państwowych, partiach i organizacjach78. Działalność wywiadowcza WiN rozwinęła się w 1946 r., jednak po rozbiciu i aresz-towaniu kierownictwa I ZG WiN wywiad wraz z całym Zarządem przeniesiono z Obszaru Centralnego do Południowego79

Z działem wywiadu blisko współpracowała komórka propagandy zorganizowana w okresie II Komendy WiN i dzieląca się na działy: redaktorski, techniczny i kolporterski80. Jej celem było prowadzenie działalności dezintegracyjnej względem PPR i podległych jej formacji militarnych oraz uświadamianie społeczeństwu faktycznej sytuacji w kraju. Na potrzeby tych działań produkowano własne materiały propagandowe, kolportowane następnie wśród społeczeństwa. Ogółem propaganda winowska dzieliła się na trzy kategorie:

1) zwalczanie propagandy komunistycznej,2) prowadzenie własnej propagandy naświetlającej poglądy Zrze-

szenia i prawdziwą sytuację w Polsce,3) propagandę prowadzoną po stronie przeciwnika, czyli wśród

członków i pracowników różnych struktur PPR, MBP, NKWD i Armii Czerwonej. Szczególnie starano się dotrzeć do Polaków wstępujących do formacji komunistycznych – celem odciągnięcia ich od tego zamiaru81. Tak działalność tę opisywali funkcjo-nariusze bezpieki: „Kierownictwo WiN chcąc wprowadzić ferment w szeregach klasy robotniczej i całym społeczeń-stwie – fabrykowało fikcyjne instrukcje pochodzące rzekomo z KC PPR”82

Innym elementem propagandy była akcja „O” – „odpluskwianie”, polegająca według UB na „przysyłaniu anonimowych pogróżek bądź to w formie listów, bądź urzędowych zawiadomień podziemnych »Prokuratury Specjalnej« o »wytoczenie dochodzenia za zdradę Narodu, naklejkach na drzwiach domów członków PPR oraz fałszywych, pro-wokatorskich donosów na działaczy demokratycznych«. Kierownictwo

78 Okoliczności aresztowania ś.p. ppłk. Wincentego Kwiecińskiego (Relacja Zofii Kwieciń-skiej), „Zeszyty Historyczne WiN-u” 1997, nr 10, s. 89–90, 195.

79 Z. Woźniczka, Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” 1945–1952, Warszawa 1992, s. 188.

80 AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN – charakterystyka i struktura, Współpraca WiN i PSL w zakresie propagandy, k. 81.

81 Z. Woźniczka, op. cit., s. 183. 82 AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN – charakterystyka i struktura,

Współpraca WiN i PSL w zakresie propagandy , k. 73.


40

propagandy opracowało szczegółowy plan tej akcji, która rozłożona na 13 tygodni, miała spowodować odpływ z szeregów bloku demo-kratycznego słabszych psychicznie, sterroryzowanych elementów”83 Zasadniczym celem tej akcji miało być zastraszenie szczególnie gorliwych działaczy reżimu komunistycznego. Celu tego jednak nie osiągnięto, gdyż na przykład w Obszarze Południowym miejscowe kierownictwo wstrzymało te działania, dokonało pewnych zmian łagodzących ostrze propagandowych gróźb i poleciło podjąć je na nowo dopiero we wrześniu 1946 r.84 Trzonem akcji miała być propaganda mówiona (krypt. „Om”), którą należało rozwijać wszystkimi możliwymi środkami. Wydzielono również propagandę uliczną („Oul”), ulotki dla szerokich mas („Om”– propaganda pisana), ulotki „na upatrzonego członka PPR lub UB” („O cel”), ulotki i hasła wysyłane do otoczenia upatrzonego („O/ot”) czy donosy na konkretnych członków władz policyjnych i partyjnych („O-d”). Społeczeństwo zostało poinformowane o działaniach podejmowanych przez WiN w tym zakresie poprzez prasę konspiracyjną i ulotki kolportowane poza szeregami organizacji oraz przez propagandę mówioną. Instrukcja propagandowa WiN wprowa-dzała trzy rodzaje propagandy: a) ustną – rozpowszechnianie „mate-riałów argumentacyjnych”, b) drukowaną – kolportaż wydawnictw, broszur i ulotek, c) walkę cywilną – rozrzucanie ulotek, piętnowanie konfidentów sowieckich (łącznie ze znakowaniem mieszkań), wysyłanie ostrzeżeń, wypisywanie w miejscach publicznych nazwisk zdrajców i współpracowników reżimu85. Elementem skutecznie prowadzonej propagandy było posiadanie przez każdego z prezesów Okręgu radia i maszyny do pisania (do nasłuchu audycji radia londyńskiego i przygo-towywania materiałów propagandowych)86. Akcja ta przyniosła pewien skutek, gdyż często sami komuniści objęci jej działaniami musieli tłumaczyć się ze swojej działalności przed organami komunistycz-nego państwa (MO, UB, Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym), do których kierowano odpowiednio

83 AIPN, 1556/11, Akt oskarżenia przeciwko Franciszkowi Niepokólczyckiemu i innym członkom organizacji II Zarządu Głównego WiN z 7 VII 1947 r., Stenogram rozprawy oskarżonych, Uzasadnienie wyroku, k. 22.

84 T. Gąsiorowski, „Odpluskwianie”, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, nr 1–2, s. 137.

85 Instrukcja propagandowa z 9 października 1945 r. dla prezesów rejonowych i powiatowych WiN [w:] Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach..., t. 1, s. 263.

86 Ibidem, s. 264.


41

spreparowane doniesienia. Donosami i postanowieniami prokuratury karnej nękano także ich rodziny87

Celem prowadzenia szeroko zakrojonej akcji propagandowej kierow-nictwo propagandy KG WiN poleciło wszystkim prezesom utworzyć patrole propagandowe, do zadań których należało rozrzucanie ulotek, rozlepianie afiszy, wysyłanie listów, zbieranie adresów ludzi „mających wpływ na szerokie masy celem podrzucania im materiałów propagan-dowych”, gromadzenie adresów „miejscowych lecz swoich plotkarzy i krzykaczy” i wykorzystywanie ich do kolportowania propagandy88 Tak oto wyglądał jeden z punktów do realizacji w ramach Schematu propagandy mówionej akcji „O”:

„O/9m. Przestępczość UB i PPR-u: a) napady rabunkowe, b) grabież, c) łapownictwo, d) nieusprawiedliwiony podział darów UNRRA. UB i PPR okrada całe społeczeństwo i każe za dary płacić, kierownictwo PPR i UB okrada własnych członków, e) milionowe machloje, f) szaber, g) »walka z przestępczością« atutem politycznym a także maskującym jawną grabież (fakty – nazwiska)”. Na zakończenie wytycznych dodano: „Wiadomości nie muszą być prawdziwe, ale muszą mieć charakter prawdopodobieństwa”89

Dział propagandy WiN posiadał zatem komórki propagandy ustnej, pisanej, informacji ogólnej, radiowej, reprodukcji i kolportażu. Zbierały one, opracowywały i rozsyłały w teren materiały propagandowe, a także zajmowały się bezpośrednią działalnością o takim charakterze. Oprócz nich istniały komórki prowadzące propagandę w konkretnych środowiskach:

„A” – w partiach politycznych „bloku demokratycznego” (PPR, PPS, SD, SL),

„B” – w aparacie bezpieczeństwa publicznego,„C” – w obiektach gospodarczych,„E” – w instytucjach i urzędach,„G” – w organizacjach młodzieżowych,„Ż” – w armii90

87 T. Gąsiorowski, op. cit., s. 137. 88 AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN – charakterystyka i struktura,

Przedsięwzięcie, III Komenda, k. 82. 89 Program propagandowej Akcji „O” [w:] Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w doku-

mentach..., t. 1, s. 266. 90 AIPN, 001708/1703, Marek Górecki, Działalność propagandowa Zrzeszenia

„WiN”. Wytyczne kierownictwa i ich realizacja na Obszarze Centralnym, praca


42

1.2.5. Stosunek do Żydów

Ciekawym zagadnieniem wyszczególnionym w dokumentach orga-nizacji jest jej stosunek do ocalałej ludności żydowskiej na ziemiach polskich, szczególnie na terenie Obszaru Centralnego i wchodzącego weń Okręgu Warszawskiego. Kierownictwo Zrzeszenia nie przejawiało antysemityzmu, natomiast wysuwało do narodu żydowskiego zarzuty o działania wymierzone przeciw Polakom, a podejmowane przez Żydów zajmujących stanowiska w aparacie bezpieczeństwa komunistycznego, począwszy od gremiów kierowniczych, na najniższych szczeblach skończywszy. Oto fragmenty deklaracji na ten temat: „Tymczasem Żydzi w Polsce, którzy po wielu wypadkach Polakom zawdzięczają wytrwanie – od pierwszej chwili swej rzeczywistej władzy w Polsce z ramienia ZSRR po wycofaniu się Niemców – rozpoczęli system rządzenia godny metod Gestapo – z tą tylko różnicą, że jest wyrafino-wany, maskowany i pozorowany przy użyciu jako narzędzia polskich elementów przestępczych, jakie na marginesie każdego społeczeństwa znaleźć można. [...] Dlatego też ostrzegamy społeczeństwo żydowskie w Polsce przed skutkami odpowiedzialności – jaka przyjść musi za każdą popełnioną zbrodnię nie zawinioną przez Naród Polski, który wprost nie może zrozumieć przyczyn tego rodzaju działania Żydów, którzy przecież już sami przeszli okres niezawinionej eksterminacji”91 W dalszej części odezwy autorzy kierują apel do Żydów tworzących nowe władze o zaprzestanie zbrodniczych działań przeciwko Polakom („oczekujemy Waszej akcji na rzecz ochrony Narodu Polskiego w jego ciężkich obecnych i przyszłych próbach”) oraz przytaczają kilka prób prowokacji mających na celu poróżnienie Polaków i Żydów poprzez zajścia antysemickie, jak np. pogrom kielecki. „Jeśli jednak nasz apel do Waszej dobrej woli nie da żadnych rezultatów rozpoczniemy akcję demaskującą Waszą rolę w Polsce, a sprawców zbrodni w Polsce ukarzemy jak doraźnie”92. Jeśli chodzi o wspomniany pogrom, to na łamach pisma „Honor i Ojczyzna” redaktor w poświęconym mu

dyplomowa napisana w Wyższej Szkole Oficerskiej MSW im. Feliksa Dzierżyń-skiego, Legionowo 1983, s. 20.

91 AIPN, 1568/171, Polski Ruch Niepodległościowy i Polityczne Kierownictwo Narodu Polskiego – Do Żydów w Polsce. Dywersyjna odezwa WiN do obywateli pochodzenia żydowskiego, b.d., mps, k. 92–93.

92 Ibidem, k. 95–96.


43

tekście jednoznacznie przypisał jego dokonanie funkcjonariuszom UB, których celem było oczernienie Polski i podziemia niepodległo-ściowego w oczach Zachodu93 W swoich dokumentach programowych WiN ulegał czasem obiegowej opinii, że Żydzi prowadzą antypolską kampanię na arenie międzynarodowej. W tym celu kierownictwo poleciło zbierać wszystkie dowody dotyczące „wszelkiej roboty żydow-skiej, skierowane przeciw narodowi polskiemu”, ale jednocześnie nie dopuszczać do wystąpień antyżydowskich prowokowanych i będących w interesie PPR. Ponadto wystosowano groźnie brzmiące ultimatum, mówiące o tym, że jeśli nadal prowadzić będą oni szkodliwą dla Polaków propagandę, to „dalszy ich pobyt na naszych ziemiach stanie się niemożliwym”94. Wraz z rozbudową aparatu terroru i obsadzaniem wielu stanowisk przez funkcjonariuszy pochodzenia żydowskiego (według wyliczeń autora przytaczanego artykułu w piśmie „Honor i Ojczyzna” aż 4/5 ocalałych na ziemiach polskich Żydów miało znaleźć zatrudnienie w UBP!) narastał niechętny stosunek części członków Zrzeszenia do tej grupy społecznej (przynajmniej na łamach prasy)95

Nie można jednak mówić w przypadku WiN o programowym antysemityzmie, nie tylko z racji na ogół centrowych sympatii większości dowództwa organizacji, ale również choćby z powodu współdziałania z partiami „umiarkowanymi” (przede wszystkim PSL) i wyraźnego odcinania się od radykalnego programu NSZ. Do takiej postawy organizację zobowiązywały także korzenie akowskie, czyli odwołujące się do tradycji środowiska udzielającego podczas okupacji pomocy Polakom narodowości żydowskiej. Dawało to niepodważalne przekonanie, że WiN nie żywił żadnych uprzedzeń do Żydów jako narodowości, piętnując jednak osoby piastujące wysokie stanowiska w komunistycznym aparacie bezpieczeństwa.

93 W.J. Muszyński, Charakterystyka prasy konspiracyjnej Obszaru Centralnego WiN w latach 1945–1947 – organy centralne oraz przegląd czasopism terenowych [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s. 230.

94 CAW, WBBH, IX.3.113/2, Ruch oporu 1939–1945, Wolność i Niezawisłość. Dokumenty, Kwestia żydowska, Wnioski dla nas, k. 103.

95 W.J. Muszyński, op. cit., s. 230.


44

1.2.6. Dział Opieki Społecznej

Opieka Społeczna określana w WiN akowskim skrótem SOS stanowiła specjalną sieć organizacji nastawioną na pomoc zarówno rodzinom żołnierzy byłej AK, jak również rodzinom zaginionych i aresztowanych żołnierzy WiN, traktowanych także jako „ofiary wojny, czy terroru”96 Jak głosiła opracowana na potrzeby tej komórki specjalna Instrukcja, jej pracownicy wykonywali swą pracę „bezinteresownie i honorowo” i były to osoby „niezaangażowane i wtajemniczone w jakąkolwiek obecnie pracę podziemną”. Celem Opieki Społecznej było zapewnie-nie pomocy rodzinom i członkom WiN, którzy stracili zdrowie, życie lub znajdowali się w więzieniach. Opieka ta obejmowała: a) rodziny pracowników konspiracyjnych, którzy pełnili funkcje etatowe w orga-nizacji (stawka miesięczna wynosiła 1000 zł dla żony i 200 zł na każde dziecko), b) nieżyjących lub zaginionych, c) uwięzionych, d) pozostających w niewoli, e) inwalidów byłej AK niezdolnych do zarobkowania. Takie same stawki przysługiwały rodzinom zabitych w walkach żołnierzy AK97

Do zadań kierownika Opieki Społecznej na szczeblu terenowym należało m.in. sporządzanie zestawień osób, którym miała być udzie-lona zapomoga, pobieranie z centrali i rozprowadzanie pieniędzy na poszczególne cele na terenie mu podległym. W powiatach kierownikiem OS mógł być np. ksiądz kapelan byłej AK, „cieszący się zaufaniem, lub urzędnik instytucji samorządowej, czy charytatywnej (np. pra-cownik PCK)”98. Do jego obowiązków należało wyszukiwanie osób potrzebujących i sporządzanie listy z nazwiskami. Za rozprowadzanie środków pieniężnych odpowiadali kierownicy OS w radach. Opieką na danym terenie miały być objęte osoby na stałe tam zamieszkujące99 OS wspomagała również osoby niezwiązane z konspiracją akowsko--winowską, udzielała np. wsparcia finansowego rodzinom dokonującym ekshumacji swoich bliskich – żołnierzy AK100

96 G. Ostasz, Okręg Rzeszowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”: model konspiracji, struktura, dzieje, Rzeszów 2006, s. 129.

97 AIPN, 1568/171, Polski Ruch Niepodległościowy, Instrukcja dla kierowników Opieki Społecznej [winowska, 1946 r.], mps, k. 98.

98 Ibidem, k. 99. 99 Ibidem 100 G. Ostasz, op. cit., s. 130.


2. OBSZAR CENTRALNY WiN: STRUKTURA, HISTORIA, ROLA

Obszar Centralny WiN powstał na bazie struktur Armii Krajowej, a następnie „Nie” i DSZ. Komenda tego Obszaru istniała od września 1945 do stycznia 1947 r. Podczas okupacji struktury te były jednymi z najsilniejszych i najlepiej zorganizowanych w skali kraju. W ramach ZWZ-AK miasto Warszawa (wraz z powiatem warszawskim) tworzyły Okręg Warszawa-miasto krypt. „Wydra”, „Drapacz”. Natomiast tereny województwa warszawskiego znalazły się w Obszarze Warszawskim ZWZ-AK krypt. „Folwark”, w skład którego weszły trzy podokręgi: Warszawa-„Zachód”, Warszawa-„Północ” i Warszawa-„Wschód”. Te z kolei dzieliły się następująco:

1) Warszawa-„Północ”: I Inspektorat Płock „O” (Obwody: Płock--miasto, Płock-powiat, Sierpc), II Inspektorat Płońsk „W” (obwody: Płońsk, Pułtusk), III Inspektorat Ciechanów „B” (obwody: Ciechanów, Mława, Działdowo) i IV Inspektorat Przasnysz „R” (obwody Przasnysz, Maków Mazowiecki);

2) Warszawa-„Zachód”: Inspektorat Skierniewice (obwody: Łowicz „Łyska”, Skierniewice „Sroka”) oraz Inspektorat Sochaczew (obwody: Grójec „Głuszec”, Błonie „Bekas”, Sochaczew „Skowronek”);

3) Warszawa-„Wschód”: Inspektorat Siedlce (obwody Siedlce „Słowik”, Sokołów Podlaski „Sęp”), Inspektorat Węgrów (obwody: Ostrów Mazowiecka „Orzeł”, „Oset”, Węgrów „Wróbel”, „Smoła”) oraz Inspektorat „Radzymin” (obwody Mińsk Mazowiecki „Mewa”, Radzymin „Rajski Ptak”, Garwolin „Gołąb”)1

W skład Obszaru Warszawskiego AK wchodził również podległy formalnie komendzie Obszaru Okręg Warszawa-Miasto, dzielący się

1 J. Gozdawa-Gołębiowski, Obszar Warszawski Armii Krajowej. Studium wojskowe, Lublin 1992, cyt. za: K. Krajewski, Organizacje poakowskie na terenie byłego Obszaru Warszawskiego AK – próba klasyfikacji, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2006, nr 25, s. 24.

46

na Obwody Śródmieście, Żoliborz, Wola, Ochota, Mokotów, Praga, Powiat Warszawski oraz Samodzielny Rejon Okęcie2. W lipcu 1944 r. został on jednak wyłączony z Obszaru.

Po Powstaniu Warszawskim straty osobowe Warszawskiego Korpusu AK (utworzonego we wrześniu 1944 r.) były ogromne: około 18 tys. poległych, 25 tys. rannych, w niewoli pozostawało 15 378 żoł nierzy3 Gdy w maju 1945 r. utworzono Okręg Warszawski DSZ jego komen-dantem został były podpułkownik4 Kedywu Józef Rybicki „Andrzej”, „Maciej”, pełniący jednocześnie do kwietnia funkcję zastępcy komen-danta Obszaru Centralnego DSZ, w skład którego wchodził Okręg Warszawski. W konspiracji po AK pozostało wówczas ok. 20–30 tys. żołnierzy.

Dziwi zatem fakt, że powstały we wrześniu 1945 r. na fundamentach powyższych struktur Okręg Warszawski okazał się organizacją bardzo słabą zarówno liczebnie, jak i organizacyjnie. Nie tylko nie dorównywał swej wielkiej poprzedniczce – Armii Krajowej, ale okazał się wręcz jedną z najsłabiej funkcjonujących struktur spośród wszystkich w skali całego kraju, a z pewnością na tle Obszaru Centralnego. O niepowodzeniu tej organizacji będę jeszcze pisał w dalszej części rozdziału, w tym

2 W.J. Wiąk, Struktura organizacyjna Armii Krajowej 1939–1944, Warszawa 2003, s. 96–97.

3 K. Krajewski, Organizacje poakowskie…, s. 25, przyp. 6. 4 Sprawa stopnia wojskowego Józefa Rybickiego była przedmiotem wielokrotnych

sprostowań i uwag, w tym najbliższych członków jego rodziny. Jak podaje w swej pracy poświęconej obsadzie personalnej dowództwa Polskiego Państwa Podziemnego Marek Ney-Krwawicz, Rybicki otrzymał trzykrotny awans oficera czasów wojny: w 1943 r. został ppor. czasów wojny, w styczniu 1945 r. kpt. i jeszcze w tym samym roku ppłk.; M. Ney-Krwawicz, „Mam szereg pierwszorzędnych pracowników…” Z zagadnień kadrowych Polskiego Państwa Podziemnego, Warszawa 2009, s. 308. Natomiast córka bohatera, Hanna Rybicka, w liście skierowanym do redakcji „Dziejów Najnowszych” z okazji odsłonięcia tablicy ku czci jej ojca na warszawskim Żoliborzu 4 VIII 2012 r., stwierdziła, że w 1945 r. był on jedynie kpt. czasu wojny. Sprostowała jeszcze kilka innych błędów, które znalazły się na tablicy, m.in. doprecyzowując, że w czasie okupacji walczył w Oddziale Dyspozycyjnym „A” Kedywu Okręgu AK Warszawa; H. Rybicka, Nowy pomnik żoliborski – dowolności i nierzetelności (list do redakcji), „Dzieje Najnowsze” 2013, nr 3, s. 221–223. Co ciekawe, w 1924 r. Rybicki został zwolniony z powszechnej służby wojskowej i zaliczony do kategorii „E” w stopniu szeregowca ze względu na stan zdrowia. Był to zatem szczególny przypadek w konspiracji akowskiej, że stanowisko dowódcze zajął cywil bez stopnia oficerskiego, co jednak nie wpływało negatywnie na jego umiejętności dowódcze; M. Ney-Krwawicz, op. cit., s. 182.

2. Obszar Centralny WiN: struktura, historia, rola

47

miejscu pragnę przedstawić nieco informacji poświęconych strukturom terenowym i obsadzie personalnej całego Obszaru. Te zaś opierały się w znacznej mierze na wcześniejszych strukturach AK w Polsce centralnej i wschodniej. Obszar składał się z Okręgów Białostoc-kiego, Kieleckiego, Lubelskiego, Łódzkiego i Warszawskiego, które odpowiadały ówczesnym województwom5. Na jego czele stali kolejno trzej prezesi, których sylwetki i dokonania oraz stworzone przezeń struktury przedstawiam poniżej.

Ppłk Józef Rybicki „Andrzej”, „Maciej” (wrzesień–grudzień 1945) – funkcję tę pełnił też wcześniej w DSZ, najpierw jako zastępca Jana Mazurkiewicza „Radosława”, a po jego aresztowaniu w sierpniu 1945 r. – jako komendant Obszaru DSZ (od 3 sierpnia 1945), którym mianował go Jan Rzepecki „Ożóg”. We wrześniu 1945 r. zorganizował strukturę WiN na swoim terenie i kierował wszelkimi jej pracami do momentu aresztowania, tj. 22 grudnia 1945 r., jako prezes. Obszarowi Centralnemu podlegały komendy obwodów i okręgów na terenie wspomnianych wyżej województw wchodzących w jego skład. Rybicki osobiście zorganizował Komitet Wykonawczy Obszaru. Szefom poszczególnych wydziałów Komendy Obszaru i komendantom okręgów i obwodów wydawał informacje i rozkazy dotyczące:

1) prowadzenia propagandy antykomunistycznej;2) prowadzenia przez oddziały akcji zbrojnej (jednak bez odweto-

wego likwidowania tak komunistów, jak i żołnierzy NSZ);3) na zwołanej w końcu października 1945 r. odprawie wydał

podległym komendantom okręgów zakaz współpracy z UPA6. Z kolei na odprawie 4 listopada 1945 r. zameldował prezesowi ZG WiN

5 Na temat poszczególnych Okręgów zob. wydany ostatnio zbiór tekstów pokon-ferencyjnych Obszar Centralny Zrzeszenia WiN 1945–1947, red. T. Łabuszewski, Warszawa 2018. Zawiera on syntetyczną prezentację stanu badań i aktualnej wiedzy.

6 Do akcji o charakterze militarnym dochodziło szczególnie w okręgach wschod-nich – białostockim i lubelskim, gdzie formacje poakowskie nadal prowadziły „leśną” partyzantkę. Będzie jeszcze o tym mowa. W kwestii porozumienia z UPA na terenach wschodnich początkowo podpisano obustronne zawieszenie broni, a następnie podjęto współpracę, której kulminacyjnym momentem był wspólny atak na siedziby UB i NKWD w Hrubieszowie 28 V 1946 r. UB podaje w swych raportach, że to „Rybicki wysunął wniosek rozszerzenia współpracy z ukraińskimi bandami UPA”, co nie jest prawdą; zob. AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN – charakterystyka i struktura, WiN – Obszar Centralny, k. 32.


48

płk. Janowi Rzepeckiemu o rozwiązaniu oddziałów leśnych na swoim terenie;

4) szerokiej rozbudowy sieci wywiadowczej i szpiegowskiej, w tym wśród wojska i władz bezpieczeństwa.

Rybicki zorganizował Obszar Centralny wspólnie z „Radosławem”, wyznaczając szefów poszczególnych okręgów. „Z polecenia »Radosława« zorganizował oddziały bojowe do zadań dywersyjnych: oddziały »Brody«, »Parasol«, »Jerzyków«. Wyposażone były w broń krótką, pistolety maszynowe, granaty, karabiny i samochody. Podlegały one bezpo-średnio »Radosławowi«, a po jego aresztowaniu [...] – Rybickiemu”7 Stworzył placówki na terenie Warszawy, Warszawy-Pragi, Pruszkowa i Żyrardowa. Drogi obu konspiratorów niebawem się jednak rozeszły. Podczas pierwszego spotkania Rybickiego z „Radosławem” 8 września 1945 r., po opuszczeniu przez tego ostatniego więzienia, między Mazurkiewiczem a dowództwem nowo powstałego WiN (Rzepeckim i Bokszczaninem) zaistniała bardzo nieprzyjemna i kłopotliwa sytuacja. Do spotkania, którego przebieg zabezpieczał Józef Rybicki wraz ze swym zbrojnym oddziałem, doszło w jednej z kamienic na ul. Nowogrodzkiej. W jego trakcie Rzepecki kilkakrotnie pytał Mazurkiewicza o zmianę decyzji o ujawnianiu się oddziałów byłej AK, ten zaś konsekwentnie zaprzeczał sugestiom, jakoby miał podpisać jakikolwiek dokument o współpracy z bezpieką nakłaniający go do tego. Po kilkukrotnym wyparciu się przez „Radosława” zarzucanych mu oskarżeń ze strony Rzepeckiego i Bokszczanina, niczym w biblijnej scenie zaparcia się św. Piotra, nagle za oknami rozległ się komunikat z megafonu (poniemieckiej „szczekaczki”) na placu Trzech Krzyży, informujący o Deklaracji porozumienia między pułkownikiem „Radosławem” a przedstawicielami MBP, a następnie wezwanie do ujawniania się. Moment ten tak zapamiętał świadek tego zdarzenia, Józef Rybicki: „»Radosław« siedzi przy mnie bardzo blisko. Czerwienieje. Jest jakby zaszokowany. Nie wiem, czy do mnie to powiedział, czy do siebie: »Boże, oszukali mnie. A mieli to ogłosić po naszej rozmowie«”8 Nie wszyscy jednak członkowie dawnej AK i WiN posłuchali wezwania Mazurkiewicza. Jadwiga Chylińska np. uznała, że apel dotyczy jedynie walczących z bronią w ręku, ona pełniła zaś, tak w czasie wojny, jak

7 Ibidem, k. 30. 8 W. Wiśniewski, Rzymianin z AK. Rzecz o dr Józefie Rybickim ps. „Andrzej”, „Maciej”,

Warszawa 2001, s. 21.


49

i w II konspiracji, funkcje łączniczki i sanitariuszki9. Takich osób było zresztą znacznie więcej.

Funkcję szefa wywiadu na Obszar Centralny sprawował w tym czasie (wrzesień–grudzień 1945) ppłk Wincenty Kwieciński „J-1”, „Lotny”, a szefem Wydziału Propagandy był Adam Obarski „P-1”, „R”10. Funkcję zastępcy prezesa ds. organizacyjno-wojskowych pełnił ppłk Stanisław Sędziak „Warta”, „Wiatr”11. Po utworzeniu WiN Rybicki wysłał w drugiej

9 Jadwiga Barbara Chylińska z d. Gac (1925–2010), w czasie oblężenia stolicy we wrześniu 1939 r. pomagała jako harcerka, udzielając pierwszej pomocy i uczest-nicząc w transporcie rannych do szpitali. Po kapitulacji Warszawy od początku zaangażowana w konspirację w Szarych Szeregach. Brała udział w Powstaniu Warszawskim jako łączniczka i sanitariuszka w szeregach II plutonu „Alek”, m.in. w walkach na Woli, Starym Mieście i Czerniakowie. 24 IX 1944 r. wraz z grupą żołnierzy Batalionu „Zośka” wzięta do niemieckiej niewoli, skąd udało jej się uciec. Kontynuowała działalność konspiracyjną w Podkowie Leśnej. W styczniu 1945 r. powróciła do Warszawy i w tym samym roku rozpoczęła studia na Poli-technice Warszawskiej na Wydziale Chemii, gdzie w 1952 r. uzyskała dyplom magistra inżyniera. Do 1965 r. pracowała w Instytucie Gruźlicy oraz w Instytucie Chemii Organicznej PAN na stanowisku adiunkta. W 1963 r. na Wydziale Chemii Politechniki Warszawskiej uzyskała tytuł doktora nauk technicznych; http://www.fundacjachylinskiej.pl/jadwiga-barbara-chylinska/ (26 III 2016). W 2010 r. Fundacja im. Jadwigi Chylińskiej wydała jej wspomnienia, ze wstępem prof. Tadeusza Wolszy: J.B. Chylińska, Wspomnienia. Spisane przez Annę Jernat w latach 2007–2010, Warszawa 2014; zob. ibidem, s. 108.

10 Adam Obarski „P-1”, „R” (1905–1973), dziennikarz, pracował w Ministerstwie Odbudowy. Działacz legalnej PPS i niezależnie od tego w konspiracji członek kierownictwa Niezależnej Polskiej Partii Socjalistycznej. W drugiej połowie 1946 r. był przedstawicielem tegoż ugrupowania w KPODPP. W Zarządzie Obszaru Centralnego był kierownikiem Wydziału Propagandy (szefem prasowym), a następnie w III ZG WiN kierownikiem Wydziału Propagandy. Pracował również w wywiadzie Obszaru Centralnego, którego siatką kierowała Halina Sosnowska. Swoją działalność rozpoczął jeszcze latem 1945 r. w DSZ. Do jego zadań należało przejęcie drukarń i organizacja aparatu informacyjnego, jego działania zostały jednak przerwane na skutek akcji ujawniającej płk. Mazurkiewicza „Radosława”. Aresztowany przez UB 6 XII 1946 r., skazany wyrokiem WSR w Warszawie z 27 XII 1947 r. w procesie III ZG WiN na karę 15 lat więzienia. Po aresztowaniu zwerbowany do współpracy; zob. M. Gałęzowski [w:] Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 2, red. T. Balbus, Kraków–Warszawa– –Wrocław 2004, s. 363.

11 Stanisław Jerzy Sędziak „Warta”, „Wiatr” (1913–1978), uczestnik kampanii wrześniowej, cichociemny (po zakończeniu działań obronnych przedostał się do Francji, a następnie do Wielkiej Brytanii). 1942–1944 szef sztabu Okręgu Nowogródek AK, w 1944 r. p.o. komendant okręgu, zastępca, a następnie


50

połowie września 1945 r. do podległych mu komendantów rozkazy likwidacji DSZ i przekształcenia jej w nową organizację oraz informację o akcji „Radosława” o ujawnianiu – zastrzegając przy tym, że tylko on ma prawo wydawać zgodę na wyjście z ukrycia poszczególnych oddzia-łów12. Rybicki kontaktował się ze wszystkimi komendantami okręgów i szefami komórek, dokonywał odpraw, przekazywał instrukcje dotyczące prowadzenia dalszej pracy w ramach organizacji oraz wytyczne ideowe WiN. Na czele poszczególnych okręgów, oprócz warszawskiego, stali:

– Okręg Białostocki krypt. „Omnia”, „Olgierd” – Stanisław Sędziak (wrzesień–październik 1945), Marian Świtalski „Juhas”, „Sulima”13 (październik 1945 – 31 XII 1946), Witalis Brzeski „Żegota” (styczeń – luty 1947) oraz Józef Ochman „Ostoja” (luty 1947). „Żegota” i „Ostoja” dokonali ujawnienia Okręgu na wezwanie „Juhasa”14;

– Okręg Kielecki15 – mjr Stefan Figurski „Roman”16 (do grudnia 1945). Okręg został zorganizowany w listopadzie 1945 r. Od grudnia tr.

szef sztabu Okręgu Białystok AKO, Delegat Sił Zbrojnych na Okręg Białystok, 1945–1947 zastępca prezesa Zarządu Obszaru Centralnego WiN. Aresztowany 4 I 1947 r., skazany na karę śmierci, zamienioną następnie w wyniku amnestii z 22 II 1947 r. na dożywotnie więzienie. Na mocy kolejnej amnestii z 27 IV 1956 r. karę złagodzono do 12 lat, a rok później zwolniono go (na skutek decyzji Rady Państwa). Odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari i dwukrotnie Krzyżem Walecznych.

12 AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN – charakterystyka i struktura, WiN – Obszar Centralny, k. 30.

13 Marian Świtalski „Juhas”, „Sulima” (1900–1958), uczestnik walk o Lwów i wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. Podczas kampanii wrześniowej dowódca kompanii Korpusu Ochrony Pogranicza. Od stycznia 1940 r. w konspiracji. Od października 1945 r. komendant (prezes) Okręgu Białostockiego WiN. Aresztowany 31 XII 1946 r. w Warszawie. W kwietniu 1947 r. zwolniony. W związku z prowadzeniem akcji ujawnieniowej powtórnie aresztowany w październiku 1950 r. W styczniu 1952 r. ostatecznie skazany na 10 lat więzienia, w grudniu 1954 r. warunkowo zwolniony ze względu na zły stan zdrowia. Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych, Medalem Pamiątkowym za wojnę 1918–1921.

14 AIPN, 01480/215, Dokumentacja wyodrębniona z worków ewakuacyjnych podczas prac porządkowych wytworzona przez MSW, 1950 r., Obszar Centralny ps. „Warta”, „Oset”, „T”, Sędziak Stanisław, k. 17, 18; P. Łapiński, Okręg Białostocki Zrzeszenia WiN [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s. 234–235.

15 Ostatnio na ten temat zob. R. Śmietanka-Kruszelnicki, Inspektorat Związku Zbrojnej Konspiracji na tle pozostałych struktur Zrzeszenia WiN w województwie kieleckim [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s. 541–570.

16 Były komendant Okręgu Narodowego Związku Zbrojnego. Jednak według ustaleń R. Śmietanki-Kruszelnickiego, przytoczonych przez T. Łabuszewskiego, miał on


51

na jego terenie zorganizowane były samodzielne inspektoraty podlegle bezpośrednio Obszarowi Centralnemu: Związek Zbrojnej Konspiracji Franciszka Jaskulskiego „Zagończyka”17 i Służba Wolnej Polski (od lata 1947 do połowy 1948) – Józefa Zabrzeskiego „Starego”18;

– Okręg Lubelski krypt. „Społem” – Wilhelm Szczepankiewicz „Drugak”, „Pług”, „Kogurt”19 (wrzesień 1945 – marzec 1947), ujawnił się podczas amnestii. Od wiosny 1946 r. Okręg składał się z Inspektoratów Lubelskiego, Puławskiego, Biała Podlaska, Chełm, Zamość20;

– Okręg Łódzki – Kazimierz Grenda „Gruda”21. Po jego aresztowa-niu w listopadzie 1946 r. próbowano wznowić działalność Okręgu,

zostać zatrzymany przez UB jeszcze jesienią 1945 r.; T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego „Nie”-DSZ-WiN, „31”, „Zatoka”, „Wisła” [w:] ibidem, s. 22, przyp. 46.

17 Franciszek Jaskulski „Zagończyk” (1913–1947), dowódca oddziału partyzanckiego AK „Pilot”. W ramach WiN zbudował strukturę ZZK, powstałej wiosną 1946 r. na terenie Okręgu Kieleckiego. Tworzyły ją obwody Kozienice, Radom, Iłża i Końskie (planowany, lecz rozbity w pierwszej fazie organizacyjnej); Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. R. Wnuk, S. Poleszak, A. Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa–Lublin 2007, s. 270.

18 Józef Zabrzeski „Stary” (1903–1965), podczas II wojny światowej żołnierz Organizacji Orła Białego, a następnie ZWZ-AK. Między lipcem 1943 a lipcem 1944 r. pełnił obowiązki Okręgowego Inspektora Sanitarnego Komendy Okręgu AK Kraków. Od grudnia 1946 do 1947 r. kierownik Rady WiN Tarnów, później kierownik komórki organizacyjnej w Okręgu WiN Kraków. Redaktor periodyku WiN „Orzeł Biały”. 8 IV 1947 r. ujawnił się jako żołnierz AK w PUBP w Tarnowie. 1947–1948 organizował struktury SWP w okolicach Buska i Tarnowa. Zatrzymany w Krakowie 18 XI 1948 r. W 1949 r. skazany przez WSR w Krakowie na doży-wocie, następnie karę tę zmniejszono, a ostatecznie zwolniono go z więzienia w 1956 r.

19 Wilhelm Franciszek Szczepankiewicz (1901–1960), od listopada 1941 r. komendant Obwodu ZWZ-AK Tomaszów Lubelski. Po rozwiązaniu AK należał do ROAK. Od maja 1945 r. komendant Okręgu DSZ Lublin, od września WiN. W tym samym miesiącu przeniósł się do Warszawy, skąd za pośrednictwem szefa sztabu wydawał dyspozycje podkomendnym. Zawarł porozumienie z OUN-UPA dotyczące zaprzestania dalszych walk. Ujawnił się 22 III 1947 r. w WUBP w Lublinie, nakłaniając do tego swoich żołnierzy.

20 Z. Woźniczka, Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” 1945–1952, Warszawa 1992; S. Poleszak, Okręg Lublin Zrzeszenia WiN (wrzesień 1945 – kwiecień 1947 roku) [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s. 319–380.

21 Kazimierz Grenda „Granica”, „Gruda”, „Marek” (1906–1959), nauczyciel, instruk-tor Związku Harcerstwa Polskiego (przedwojenny harcmistrz), prezes Zrzeszenia


52

jednak ograniczyła się ona jedynie do małych grupek o luźnych strukturach22

Wszystkie powyższe Okręgi istniały w latach 1945–1947, a więc w tym samym czasie co Obszar Centralny.

Szefem komórki kontrwywiadowczej i zastępcą szefa wywiadu Obszaru Centralnego był Tadeusz Jaegermann „Klimek”, który wspólnie z szefem finansów KG WiN Edwardem Lubowickim „Sewerynem”23 został wyznaczony do przesyłania pieniędzy do Komendy Obszaru. „Rybicki jako komendant obszaru – zbudował na terenie tego obszaru sieć wywiadowczą i kierował nią za pomocą wydawanych instrukcji i dyrektyw. Przez dobrze rozbudowaną sieć – zbierał wiadomości z dziedziny gospodarczej, politycznej i wojskowej. Szczególny nacisk kładł na wywiad wojskowy – jak rozmieszczenie poszczególnych jed-nostek wojskowych, uzbrojeń, stan personalny jednostek, informacji o urzędach bezpieczeństwa i informacje o aresztowaniach. Następnie przekazywał je szefowi wywiadu Obszaru Centralnego »J-1« i komen-dantowi głównemu Rzepeckiemu Janowi ps. »Prezes« skąd przekazy-wane były przez kurierów zagranicy” – pisali w latach siedemdziesiątych funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa24

Ppłk Wincenty Kwieciński „S1”, „Głóg”, „Lotny”, „V-T” (grudzień 1945 – styczeń 1947)25 objął Obszar Centralny po aresztowaniu

WiN w Łodzi (1945–1946). Aresztowany 18 XI 1946 r. w Łodzi. Skazany przez WSR w Łodzi na karę śmierci, 28 II 1947 r. Naczelny Sąd Wojskowy zmienił wyrok na 15 lat więzienia. Zwolniony warunkowo w 1956 r.

22 J. Żelazko, Łódzki Okręg Zrzeszenia WiN [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s. 316–317.

23 Edward Lubowicki „Seweryn” (1896–1959), ppłk AK, uczestnik Powstania Warszawskiego w Grupie „Północ”. Od września 1945 r. w WiN, aresztowany w listopadzie tr.

24 AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN – charakterystyka i struktura, k. 34–34v.

25 Wincenty Jerzy Kwieciński (1916–1984), ppłk artylerii WP, żołnierz ZWZ-AK, a następnie „Nie”, DSZ i WiN. Uczestnik kampanii wrześniowej, od listopada 1939 r. w SZP. Od 1944 r. szef kontrwywiadu komendy Okręgu AK Warszawa, od września 1945 r. zastępca prezesa Zarządu Obszaru Centralnego WiN, a od grudnia prezes tego Obszaru. We wrześniu 1946 r. wszedł z ramienia WiN w skład KPODPP. X 1946 – I 1947 prezes III ZG WiN. Aresztowany przez UB 5 I 1947 r., skazany na dożywocie, w lutym 1947 r. podpisał ulotkę-apel skierowaną do swoich podkomendnych o skorzystanie z amnestii oraz zaakceptował decyzję dowódcy Okręgu Białostockiego WiN ppłk. „Juhasa” o ujawnieniu Okręgu. Zwolniony


53

w grudniu 1945 r. Rybickiego. Kontynuował rozbudowę przede wszyst-kim siatki wywiadowczej WiN. W taki sposób charakteryzowali go po latach w archiwalnym opracowaniu funkcjonariusze SB: „Przez aparat wywiadowczy zorganizowany przez siebie, zbierał wiadomości stanowiące tajemnicę państwową i wojskową i przekazywał je w formie raportów do Komendy Obszaru i Komendy Głównej. Kopie tychże przesyłał do składowania Piotrowi Wirkowskiemu vel Wolińskiemu ps. »Koral«, »Z-5«26. W miarę rozbudowy Obszaru Centralnego W[in-centy] Kwieciński rozbudowywał też aparat wywiadowczy nawiązując kontakty z komendantami poszczególnych okręgów i odbywając z nimi szereg odpraw dla podniesienia aktywności pracy wywiadowczej. Z komendantami tymi omawiał szczegółowo instrukcje wywiadowcze podkreślając konieczność propagowania siatek na szczeblu okręgu i rozszerzania zakresu działalności wywiadowczej, ustalając zarazem wysokość budżetu dla wywiadu w okręgach. W lutym 1946 r. prze-prowadził odprawę z szefem wywiadu Obszaru Centralnego Haliną Sosnowską ps. „Luna”, „X”27 i Stanisławem Sędziakiem, podczas której omówił z nimi sytuację organizacyjną w WiN po aresztowaniach Sztabu I KG i zerwaniem łączności z Londynem. Wysunięto wówczas projekt wysłania emisariusza do centrali Zrzeszenia celem uzyskania wytycznych i funduszy na prowadzenie dalszej działalności. Podczas tejże odprawy kurier W[itold] Strusiewicz złożył Kwiecińskiemu spra-wozdanie z wizyty w Londynie w listopadzie 1945 r. i przeprowadzonej rozmowy z prezydentem Raczkiewiczem. Kwieciński polecił mu udać się do władz emigracyjnych z ponowną wizytą, tym razem w celu

27 IV 1957 r. Odznaczony m.in. Orderem Virtuti Militari V klasy, Krzyżem Armii Krajowej oraz pośmiertnie Orderem Orła Białego (2008).

26 Piotr Wirkowski vel Woliński „Koral”, „Z-5”, archiwista III ZG WiN. 27 Halina Maria Wanda Sosnowska „Maria” (1894–1973), przed II wojną światową

pracownik Polskiego Radia, podczas okupacji w ZWZ-AK. Od października 1945 r. w WiN, gdzie stanęła na czele Wydziału Informacji i Wywiadu Zarządu Głównego WiN. Utworzyła tam komórkę nasłuchu radiowego, liczne skrzynki kontaktowe oraz komórkę fotograficzną. Należała do organizatorów i działaczy KPODPP. Aresztowana 19 XI 1946 r. przez UB, 27 XII 1947 r. skazana na doży-wotnie pozbawienie wolności. Na mocy decyzji Naczelnej Prokuratury Wojskowej w kwietniu 1957 r. ułaskawiona (zwolniona z więzienia w listopadzie 1956 z zawieszeniem reszty kary na pół roku), lecz nie mogła znaleźć zatrudnienia. Prowadziła chałupniczą działalność prywatną aż do wylewu krwi do mózgu, którego doznała w 1969 r.


54

poinformowania o sytuacji w organizacji po aresztowaniu J[ózefa] Rybickiego. Zadanie to wykonał Strusiewicz jeszcze w tym samym miesiącu”28

Także w lutym 1946 r. Kwieciński spotkał się z komendantem głównym WiN Franciszkiem Niepokólczyckim, któremu złożył spra-wozdanie z działalności Obszaru Centralnego. Otrzymał wówczas od niego wytyczne dotyczące dalszej rozbudowy organizacji terenowej, położenia większego nacisku na propagandę i wywiad, pozostawienia rezerw zbrojnych i grup samoobrony na wypadek konfliktu zbrojnego oraz sfinalizowanie projektu utworzenia KPODPP29. Niepokólczycki polecił mu również utrzymywanie kontaktów z ambasadami państw zachodnich.

Ostatnim prezesem Obszaru Centralnego był mjr/ppłk Józef Rządzki „Boryna”, „Cezary” (marzec–grudzień 1947)30, który w ostatnim etapie funkcjonowania struktur centralnych skupił się przede wszystkim na dalszym rozwijaniu działalności wywiadowczej.

28 AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN – charakterystyka i struktura, Charakterystyka komendanta głównego, k. 20v.

29 Ibidem, k. 21. 30 Józef Rządzki (1906–1995), uczestnik kampanii wrześniowej, następnie w konspira-

cji w SZP-ZWZ-AK. Pełnił funkcję zastępcy komendanta Obwodu ZWZ Mielec, a od 1940 do lutego 1941 r. komendanta tegoż Obwodu. Od marca 1941 do lipca 1942 r. w ZWZ-AK na terenie Warszawy pod nazwiskiem Kordyszewski. 2 VII 1942 r. mianowany komendantem Obwodu AK Kolbuszowa pod ps. „Konar” i „Boryna”. Od lutego do kwietnia 1945 r. komendant Obwodu Rzeszów, a od kwietnia szef sztabu i zastępca komendanta Podokręgu AK Rzeszów w likwidacji. Wraz z utworzeniem WiN działał w komórkach wywiadu krypt. „Stomil”. Wyznaczony przez Łukasza Cieplińskiego w marcu 1947 r. na prezesa Obszaru Centralnego, nie zdołał zorganizować Komendy. Położył wówczas nacisk na organizację siatki wywiadowczej w ramach „Stomilu”. Aresztowany przez UB 2 XII 1947 r., w 1948 r. skazany przez WSR w Warszawie na karę śmierci, zamienioną przez Bieruta na dożywocie. W kwietniu 1956 r. wyrok zamieniono na 12 lat więzienia. 22 II 1957 r. otrzymał roczny urlop z więzienia celem leczenia dolegliwości spowodowanych długoletnim uwięzieniem. Po wykorzystaniu urlopu reszta kary została mu darowana. Zamieszkał w Ostrowi Mazowieckiej, pracował jako nauczyciel języka niemieckiego i łaciny. Odznaczony m.in. Krzyżem Walecznych (Londyn 1949), Medalem za Udział w Wojnie Obronnej 1939 r. (1982), Krzyżem AK, srebrnym Krzyżem Zasługi, Złotą Odznaką Związku Nauczycielstwa Polskiego.


55

2.1. Wywiad

Własną sieć wywiadowczą miał również Obszar Centralny. Zor-ganizował ją Wincenty Kwieciński jeszcze w okresie od lutego do maja 1945 r. na rozkaz płk. Jana Mazurkiewicza. Od marca 1946 r. nosiła krypt. „Stocznia”, a jej kierownikiem była Halina Sosnow-ska. Zorganizowała komórkę nasłuchu radiowego, liczne skrzynki kontaktowe oraz komórkę fotograficzną. Sieć wywiadowcza na tym terenie liczyć miała – według informacji przekazanych przez Kwieciń-skiego – 40–50 pra cowników etatowych oraz pół- i ćwierćetatowych31 Instrukcję wywiadowczą opracowali wspólnie Kwieciński i zastępca „Radosława” – Józef Rybicki „Maciej”. Po aresztowaniu najpierw „Radosława” (sierpień 1945), a następnie – w końcu 1945 r. – Rybic-kiego sieć wywiadowcza przejściowo była nieaktywna. Po reorgani-zacji wiosną 1946 r. Obszaru Centralnego również wywiad otrzymał nowe kierownictwo i wznowił swą działalność. Sieć ta została rozbita aresztowaniami na przełomie 1946 i 1947 r. wraz z kierownictwem Obszaru i III Komendą WiN32 W okresie od lutego do grudnia 1945 r. siecią wywiadu Obszaru Centralnego „Nie”/DSZ/WiN kierował Wincenty Kwieciński, używający pseudonimu „T1”, a jego zastępcą był Kazimierz Czarnocki „T2”33. Do ich zadań należało gromadzenie

31 AIPN, 01480/219, Dokumentacja wyodrębniona z worków ewakuacyjnych podczas prac porządkowych wytworzona przez MSW, Opracowanie dot. WiN – „Walka z reakcyjnym podziemiem”, 1979 r., k. 131. Niniejsze opracowanie, aspirujące z racji wykorzystania bazy źródłowej i zastosowanego aparatu w postaci przypisów i bibliografii do miana naukowego, nacechowane jest ideologicznym, emocjonalnym językiem wymierzonym przeciwko podziemiu i gloryfikującym funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa walczącym z nim. Zawiera ono jednak pewne cenne informacje, uzupełniające akta bezpieki z okresu rozpracowywania WiN, jak też późniejsze zestawienia, tzw. faktologie.

32 Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach 1944–1956, wyd. 2, Lublin 1993, s. 73.

33 Kazimierz Czarnocki, dziennikarz, korespondent Polskiej Agencji Telegraficznej, redaktor naczelny tygodnika „Polesie”, działacz Obozu Narodowo-Radykalnego. W czasie wojny pracownik kontrwywiadu AK Warszawa-miasto. Był agentem MBP rozpracowującym III ZG WiN ps. „Kapitan”. Prawdopodobnie jego raporty przyczyniły się również do aresztowania rtm. Witolda Pileckiego 8 V 1947 r. oraz do likwidacji kontrwywiadu WiN w Okręgu Łódzkim; szerzej na ten temat zob. T. Łabuszewski, Witold Pilecki nie poszedł na układ z bezpieką, http://fakty.interia.pl/historia/news-tomasz-labuszewski-witold-pilecki-nie-poszedl-na-uklad-z-bez,nId,972979 (14 V 2015); J. Kopiński, Kontrwywiad AK–WiN w latach 1944–1947.

2.1. Wywiad

56

materiałów wywiadowczych zawartych w sprawozdaniach nadsyła-nych przez ogniwa organizacyjne WiN w terenie oraz dostarczane przez indywidualnych informatorów. Wiadomości te były następnie grupowane i opracowywane według siedmiu działów, z których kilka miało własną obsadę personalną, pozostałe informacje opracowywali zaś osobiście Kwieciński i Czarnocki34. Były to:

1) dział „A” – obejmujący wywiad polityczny (politykę rządu, partie polityczne, dane personalne działaczy PPR), na jego czele stał oficer Obszaru do specjalnych zleceń Jerzy Kawiński „Jurek”, „Orda”. Liczył od 4 do 6 etatowych pracowników35;

Próba charakterystyki w świetle wybranych przykładów, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2006, nr 25, przyp. 34 (zob. też http://podziemiezbrojne.blox.pl/2007/03/Kontrwywiad-AK-WiN-w-latach–1944–1947-czesc–1.html; 14 V 2015).

34 Informator o nielegalnych…, s. 73.35 AIPN, 01480/219, Dokumentacja wyodrębniona z worków ewakuacyjnych podczas

prac porządkowych wytworzona przez MSW, Opracowanie dot. WiN – „Walka z reakcyjnym podziemiem”, 1979 r., k. 132.

Il. 2. Obszar Centralny Zrzeszenia WiN, Wydział Informacji, Schemat sieci wywia-dowczej Obszaru Centralnego krypt. „Stocznia”; AIPN, 1568/18


57

2) dział „B” – bezpieczeństwa i służb policyjnych, kierowany przez rtm. Stanisława Mierzeńskiego „Glinkę”36, a od października 1945 r. przez Leszka Kuchcińskiego „Bigla”, „Podkowę”, agenta MBP37. Wspólnie z działem „A” odegrał największą rolę, rozpraco-wywał bowiem placówki UB, ich skład personalny, metody działania i zakres czynności podejmowanych przez nie wobec podziemia. Udało się nawet ustalić miejsce zamieszkania czołowego działacza PPR i współorganizatora Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego Jakuba Bermana, jednakże nie podjęto próby zamachu na jego życie, prawdopodobnie – jak twierdzi Kazimierz Krajewski – ze względu na silne wpływy agentury sowieckiej i ubeckiej w najbliższym otoczeniu szefa wywiadu Obszaru Centralnego – Wincentego Kwiecińskiego. Miał dziesięciu informatorów (m.in. Halina Dąbrowska i Adam Gutowski)38 Liczył od 6 do 8 pracowników „na etacie”;

3) dział „C” – obejmował wywiad gospodarczy, kierowany był przez Bronisława Czarnowskiego „Olszynę”;

4) dział „E” – zajmował się wywiadem w organizacjach społecznych, a dowodził nim Stanisław Lipiński39

36 W dalszej części, poświęconej wywiadowi WiN w Obszarze Centralnym, czytamy m.in.: „Praca Mierzeńskiego jako kierownika oddziału polegała na odbieraniu wiadomości od podległych mu ludzi i uporządkowaniu ich. Po przepisaniu na maszynie, osobiście materiały przekazywał łączniczce szefa wywiadu obszarowego – Sapieszko Elżbiecie z zadaniem dostarczenia ich Kwiecińskiemu Wincentemu. Raporty wywiadowcze Mierzeński doręczał raz na 2 tygodnie. W pracy posiadał i wykorzystywał archiwum składające się z odpisów meldunków i raportów. Archiwum to znajdowało się częściowo w Pruszkowie przy ul. Żabiej 2 i częściowo w Radości w mieszkaniu Szczęśniaka przy ul. Kopernika 20”; ibidem, k. 133.

37 Leszek Kuchciński „Bigiel”, „Podkowa”, „Leszek”, „Oset”, „Brzeszczot” (ur. 1915), nazwisko konspiracyjne „Leszek Żakowski”, ppor. rez. W konspiracji od 1940 r., m.in. w Tajnej Armii Polskiej, Konfederacji Narodu. Od wiosny 1945 r. członek siatki wywiadowczej Obszaru Centralnego DSZ, następnie szef Oddziału Bez-pieczeństwa i Służb Politycznych w ramach komórki wywiadowczej Obszaru Centralnego Zrzeszenia WiN. Konfident UB, rozpracowujący środowisko akowskie oraz tzw. grupę Pileckiego – żołnierzy podziemia antykomunistycznego utrzy-mujących kontakt z 2. Korpusem Polskim w Wielkiej Brytanii, na czele której stał rtm. Witold Pilecki.

38 Informator o nielegalnych..., s. 73. 39 Stanisław Lipiński „Niemira” (1904–1973), prawnik, oficer WP. W konspiracji od

grudnia 1939 r., podczas wojny radca prawny, współpracował z kontrwywiadem AK (Wydział II Komendy Okręgowej Warszawa AK). Od kwietnia 1945 r. radca prawny w Biurze Odbudowy Stolicy, a od listopada ponownie adwokat w Warszawie.

2.1. Wywiad

58

Pozostałe trzy działy: „D” – wywiad wojskowy, „F” – działalność podziemia niepodległościowego, „G” – wnioski przygotowywane dla kierownictwa Zrzeszenia, nie miały własnych pracowników40. Dział Wywiadu mieścił w sobie również Oddział Gospodarczy krypt. „K-1”, którego szefem był Bronisław Czarnowski „Olszyna”. Miał on swych agentów w: Ministerstwie Aprowizacji i Handlu o pseudonimie „K-5”, Ministerstwie Kolei – „K-8” oraz w WUBP w Krakowie – „F-20”41 Kolejną komórką w tym Wydziale była Komórka Specjalna krypt. „F-7”, „Sza”, podległa bezpośrednio Józefowi Rybickiemu, a po jego aresztowaniu – Wincentemu Kwiecińskiemu. Utworzona na początku 1945 r. przez „Macieja”, działała do października 1946 r. i potocznie zwana była „siódemką”. Liczyła zaledwie 3–5 osób, dysponowała bronią w postaci czterech pistoletów. Do jej zadań należały ochrona spotkań i punktów kontaktowych kierownictwa sztabu Obszaru Centralnego, wydobywanie i zabezpieczanie archiwów byłej AK, utrzymywanie łączności w nagłych wypadkach, jak np. aresztowanie. Celem zakonspirowania swej działalności prowadziła w Warszawie przy ul. Chmielnej 53 spółdzielczy warsztat samochodowy „Autotechnika”42

Aparat wywiadowczy Obszaru Centralnego i podległe mu terenowe wydziały wywiadu zbierały materiały dotyczące życia politycznego i gospodarczego w kraju, działalności organizacji bezpieczeństwa i planowanych przez nie akcji likwidacji podziemia, a także związane z działalnością LWP, m.in. o dyslokacji i uzbrojeniu jednostek oraz obsadzie personalnej kadry oficerskiej. Zebrane dane w formie raportów przekazywane były do Komendy Obszaru i Komendy Głównej,

Aresztowany 1 II 1946 r., wyrokiem WSR z 13 sierpnia tr. skazany na 5 lat więzienia, zwolniony na mocy amnestii z lutego 1947 r. W 1951 r. skreślony z listy adwokatów, w marcu 1954 r. ponownie aresztowany i skazany na 7 lat więzienia. 5 V 1958 r. postanowieniem Sądu Wojewódzkiego dla m.st. Warszawy zrehabilitowany, od sierpnia 1958 r. ponownie wpisany na listę adwokacką. Odznaczony Brązowym Krzyżem Zasługi z Mieczami (12 IX 1944); Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej: 1939–1945, t. 1, red. A. K. Kunert, Warszawa 1987, s. 110–111.

40 K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie „WiN” na terenie Warszawy i województwa warszawskiego w latach 1945–1948 [w:] Warszawa miasto w opresji, red. K. Krajewski, M. Pietrzak-Merta, Warszawa 2010, s. 130–131.

41 AIPN, 01480/219, Dokumentacja wyodrębniona z worków ewakuacyjnych podczas prac porządkowych wytworzona przez MSW, Opracowanie dot. WiN – „Walka z reakcyjnym podziemiem”, 1979 r., k. 134.

42 Ibidem, k. 135; T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego…, s. 108 n.


59

a stamtąd wysyłane zagranicę43. Kwieciński otrzymał również rozkaz nawiązania kontaktów z ambasadami państw anglosaskich w Polsce i przekazywania im materiałów propagandowych i informacyjnych z Obszaru Centralnego. Hasłem do nawiązania kontaktów były słowa „Ruch i Opór”, gdzie „Ruch” oznaczało Obszar Południowy WiN, a „Opór” – Obszar Centralny44. Kontakty z Zachodem odbywały się za pośrednictwem ambasadora brytyjskiego Victora Cavendisha. Podczas rozmów z nim sondowano opinie na temat stosunku Anglików do rządu RP na emigracji oraz do podziemia w kraju, z których wynikać miało, że „ciężar zainteresowania Anglików przechodzi z Emigracji na Kraj”, czego dowodem było cofnięcie jeszcze latem 1945 r. uznania przez państwa zachodnie dla polskiego rządu w Londynie. Spotkanie z ambasadorem Cavendishem z udziałem prezesa Obszaru Centralnego Wincentego Kwiecińskiego i Włodzimierza Marszewskiego45 odbyło się na Wale Miedzeszyńskim w Warszawie. Kwieciński, który sam nie znał angielskiego, komunikował się z ambasadorem za pośrednictwem Marszewskiego, skądinąd poligloty. Podczas przesłuchania Kwieciński oznajmił, że spotkanie przebiegło w życzliwej atmosferze. Jego celem było zorganizowanie wyjazdu delegacji WiN do Londynu, by przepro-wadzić rozmowy z rządem emigracyjnym. Władze WiN podkreślały swą zależność od Londynu, szczególnie od prezydenta Raczkiewicza. Utrzy-mywano także stosunki z przedstawicielami dywizji gen. Maczka i armii Andersa, którzy przybywali do Polski sondować opinię i badać sytuację46

43 Schemat organizacyjny WiN w Obszarze Centralnym zob. też A. Zagórski, Schemat organizacyjny WiN-u (1945–1948), cz. II: Obszar Centralny WiN, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 1993, nr 3, s. 50–52, tam też znajdują się cenne biogramy części składu personalnego dowództwa.

44 Protokół przesłuchania Wincentego Kwiecińskiego w dniu 1 sierpnia 1947 r. przez funkcjonariusza MSW w sprawie organizacji Obszaru Centralnego WiN [w:] Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach, t. 1, wyd. J. Huchla, M. Huchla, Wrocław 1997, s. 276.

45 Włodzimierz Marszewski (1891–1948), kpt. piechoty WP, polityk obozu narodo-wego, żołnierz kampanii wrześniowej, konspirator SN podczas okupacji niemiec-kiej. Od jesieni 1945 r. szef odtwarzanej przez SN Delegatury Rządu. Listopad 1945 – marzec 1946 p.o. komendant NZW. Współuczestniczył w utworzeniu KPODPP, od września 1946 r. jego prezes. 7 I 1947 r. aresztowany przez UB, 27 XII 1948 r. skazany wyrokiem WSR w Warszawie na karę śmierci. Stracony 10 III 1948 r. w więzieniu mokotowskim. 11 XI 2006 r. odznaczony pośmiertnie Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

46 AIPN, 1568/10, III Zarząd Główny WiN, Protokół przesłuchania Wincentego Kwiecińskiego ps. „Głóg”, b.d., k. 38, 45–46.

2.1. Wywiad

60

Pod kierownictwem Kwiecińskiego działała również komórka techniczna w następującym składzie osobowym:

– maszynistki: Anna Rószkiewicz „Hanka” i Anna Naimska „F-4e”,– łączniczki: Halina Pawluć („Ada”) i Elżbieta Sapieszko,– pracownia mikrofotograficzna: Wacław Zdżarski „F-10”47,– archiwum i kartoteka osób rozpracowywanych przez wywiad

Obszaru Centralnego: Piotr Wirkowski48 Punkty kontaktowe i mieszkania konspiracyjne będące w gestii

wywiadu Obszaru Centralnego na terenie Warszawy mieściły się pod następującymi adresami: ul. Stalowa 35/2, Inżynierska 11/5, 6 Sierpnia 58/38, Targowa 14, Królewska – gmach Zachęty, al. Nie-podległości 23/7 – hasło brzmiało „przychodzę ode pani Śliwińskiej, chcę się widzieć ze Stachem”, Żulińskiego 4/32, Twarda 28 – sklep spożywczy, gdzie wchodziło się na hasło „przychodzę zobaczyć się ze Stachem”, Ogrodowa 28/8. Istniały ponadto dwie skrzynki alarmowe przy ul. Zgoda 9 i w Biurze Odbudowy Stolicy49

Działalność terenowa „Stoczni” opierała się w dużej mierze na rapor-tach terenowych ogniw organizacyjnych WiN, w mniejszym zaś stopniu na informacjach dostarczanych przez indywidualnych informatorów. Raporty obejmowały swym zakresem informacje o sytuacji zarówno w kraju (polityka, gospodarka), jak i zagranicą. Opisywały również działalność organów bezpieczeństwa polskich i sowieckich służb. Naświetlały wypadki przestępstw, w tym gwałtów, jakich dopuszczali się żołnierze Armii Czerwonej, podawały też adresy gmachów ministerstw powstałych w odbudowującej się Warszawie i nazwiska dygnitarzy partyjnych. Istotne miejsce w raportach zajmowały także posunięcia

47 Wacław Maksymilian Żdżarski „Kozłowski”, „F-10” (1913–1983), dziennikarz, historyk, fotograf, krytyk filmowy, kierownik komórki fotograficznej WiN przy BIP. Uczestnik kampanii wrześniowej. 1941–1944 szef szkolenia fotoreporterów VI Oddziału KG AK (BIP) (ps. „Kozłowski”, „Wrzosek”). W Powstaniu Warszaw-skim sprawozdawca wojenny VI Oddziału Sztabu Komendy Sił Zbrojnych w Kraju oraz reporter „Polski Walczącej” i „Biuletynu Informacyjnego”. Po wojnie pracował w prasie Stowarzyszenia PAX. W 1947 r. ujawnił się w MUBP w Warszawie jako współpracownik WiN. Został wówczas zwerbowany przez Departament III MBP do rozpracowania środowiska III Komendy WiN.

48 Informator o nielegalnych…, s. 73.49 AIPN, 01480/219, Dokumentacja wyodrębniona z worków ewakuacyjnych podczas

prac porządkowych wytworzona przez MSW, Opracowanie dot. WiN – „Walka z reakcyjnym podziemiem”, 1979 r., k. 135–136.


61

rządu polskiego na emigracji i działalność polskich stronnictw demokra-tycznych w kraju, będących w opozycji do komunistów (ze szczególnym uwzględnieniem Mikołajczyka i PSL). Opisywano również tzw. proces szesnastu – przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, a w 1946 r. zamieszczano przedruki pism opozycji współpracującej z WiN (m.in. „Głos Opozycji” Stronnictwa Niezawisłości Narodowej) czy oficjalnej korespondencji działaczy PPR i pism władz partyjnych do narodu oraz funkcjonariuszy aparatu władzy i bezpieczeństwa50

Raporty wywiadowcze zestawiane były przez Sosnowską co miesiąc. Sieć podległą Sosnowskiej stanowili następujący informa-torzy: 1) Antoni Ostrowski „F-45”, 2) Waldemar Baczak „F-25”51, 3) Tadeusz Paszkiewicz „F-20”, 4) Jerzy Gołębiowski „Sochacki”, „Zieliński”, „F-40”52, 5) Kazimierz Gorzkowski „Roman”53, 6) Adam

50 CAW, WBBH, II.52.10, Raporty „Stoczni”/wiadomości o sytuacji w kraju, odbitki „Głosu Opozycji”, „Głosu Ludu”, 5 VIII 1946.

51 Waldemar Baczak „Arne”, „Młody” (1922–1947), w konspiracji od jesieni 1942 r. jako kierownik referatu więziennego kontrwywiadu Wydziału II Komendy Okręgo-wej Warszawa AK. Od jesieni 1943 r. także dowódca grupy rozpoznawczej (komórki wywiadowczej) Kedywu AK Warszawa. W Powstaniu Warszawskim m.in. dowódca drużyny w 2. plutonie kompanii B-3 Pułku „Baszta”. Po kapitulacji przedostał się do Krakowa, gdzie kontynuował rozpoczęte w konspiracji w Warszawie studia prawnicze. Po powrocie do Warszawy od jesieni 1945 r. kierownik referatu w Wydziale Informacji Zarządu Obszaru Centralnego WiN. Aresztowany 17 XI 1946 r., wyrokiem WSR w Warszawie z 14 I 1947 r. skazany na karę śmierci i stracony. Odznaczony Krzyżem Walecznych, Srebrnym Krzyżem Zasługi, Medalem Zwycięstwa i Wolności; Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej: 1939–1945, t. 2, red. A.K. Kunert, Warszawa 1987, s. 32–33; T. Swat, „...Przed Bogiem i historią”. Księga ofiar komunistycznego reżimu w Polsce lat 1944–1956. Mazowsze, Warszawa 2003, s. 6–7.

52 Jerzy Gołębiowski „Sochacki” vel Jerzy Wiśniewski (1913–1995), mjr, uczestnik kampanii wrześniowej. Komendant rejonu „Tartak” obwodu AK Łowicz. Oficer 1. Pułku Strzelców Podhalańskich AK. Prezes północno-zachodniego (pomorskiego) obszaru WiN. Kawaler Orderu Virtuti Militari.

53 Kazimierz Gorzkowski „Roman”, „Andrzej” (1899–1983), wiosną 1946 r. wspólnie ze Stanisławem Lipińskim utworzyli Stronnictwo Niezawisłości Narodowej, w którym kierował on działalnością propagandowo-wywiadowczą. Zorganizował na terenie Polski kolportaż pism i ulotek antykomunistycznych, utrzymywał kontakt z szefem komórki wywiadu Obszaru Centralnego WiN Haliną Sosnowską. Aresztowany 2 II 1947 r., skazany przez WSR w Warszawie 7 II 1948 r. na 15 lat więzienia i przepadek mienia. Zwolniony po 10 latach; AIPN, 0189/5, Stronnictwo Niezawisłości Narodowej (o zabarwieniu AK-owskim), MSW Wydz[iał] II Biura „C”, Kwestionariusz osobowy Gorzkowski Kazimierz, Warszawa, 9 X 1974 r., k. 5.

2.1. Wywiad

62

Obarski „R”, 7) Jerzy Kawiński „Marian”, „Orda”, „ZA-1” – szef działu politycznego, 8) Tadeusz Wyrzykowski54 – pracownik redakcji „Gazety Ludowej”, 9) Leszek Kuchciński „Podkowa”, 10) N.N. ps. „Zaleski”.

Raporty szefów wywiadu z poszczególnych okręgów WiN dostar-czała Sosnowskiej kierowniczka łączności Obszaru – Zofia Franio „Doktór”55. Stała ona na czele komórki łącznościowej WiN działającej w siedmioosobowym składzie na terenie Okręgów Warszawskiego, Lubelskiego, Białostockiego i Łódzkiego. Oprócz Franio w jej skład wchodziły następujące osoby:

1) Bolesław Gałaj „Bronisław”, „K-1”, „Ryszard” – pełnił funkcję szefa kolportażu podziemnej prasy WiN w Obszarze Centralnym;

2) Danuta Bańkowska „Danka”, „Duda” – była główną łączniczką--kolporterką w Obszarze Centralnym. Dostarczała prasę do poszcze-gólnych placówek organizacyjnych w: Łodzi, Skierniewicach, Łowiczu, Pruszkowie, Żyrardowie, Warszawie. W „Stoczni” działała jako łącz-niczka i maszynistka o ps. „Danka”. Raz w tygodniu przekazywała materiały wywiadowcze na poszczególne skrzynki wywiadu „Stoczni” w Warszawie przy ul. Poznańskiej, Wspólnej i na pl. Trzech Krzyży;

3) Stanisława Sieńko „Alinka”, „Iwonka” – pełniła funkcję głównej łączniczki między Okręgiem Białostockim a Obszarem Centralnym;

54 Tadeusz Wyrzykowski „Arkadiusz” (1910–1978), prawnik, oficer ZWZ/BCh. Uczestnik kampanii wrześniowej (obrona twierdzy Modlin). Przeciwnik scalenia BCh z AK. Członek SL „Roch”. 1946–1948 radny Wojewódzkiej Rady Narodowej w Warszawie; 1946–1947 redaktor „Gazety Ludowej”. Więzień polityczny okresu stalinowskiego, zrehabilitowany w 1989 r.

55 Zofia Franio (1899–1978), lekarz, oficer rezerwy, od listopada 1939 r. członkini SZP, następnie ZWZ i AK, a także Przysposobienia Wojskowego Kobiet. W strukturze AK utworzyła grupę kobiecą – oddział dyspozycyjny, którego zadaniem było dbanie o zaopatrzenie dla całego Okręgu Kedywu. Podczas okupacji hitlerowskiej działała pod ps. „Doktór”. W Powstaniu Warszawskim kierowała żeńskim oddziałem saperów w Kobiecych Patrolach Minerskich, zajmującym się m.in. produkcją materiałów wybuchowych dla powstańców. Była również lekarzem oddziałów powstańczych na Woli, a potem w Śródmieściu. 14 XI 1946 r. aresztowana przez UB pod zarzutem pełnienia od stycznia tr. funkcji szefa łączności i kolportażu w Zarządzie Obszaru Centralnego WiN. Wyrokiem WSR w Warszawie 31 VII 1947 r. skazana na 12 lat więzienia. Na wolność wyszła 15 V 1956 r. Odznaczona Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami, Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami i Orderem Virtuti Militari. W 1971 r. uhonorowana przez Instytut Yad Vashem tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata; więcej zob. W. Zastocka, Dr Zofia Franio, „Biuletyn Informacyjny. Miesięcznik Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej” 2015, nr 6(302), s. 80–84.


63

4) Maria Wędrychowska „Górska”, „F-42” – zajmowała się kolpor-tażem prasy podziemnej wydawanej przez Obszar Centralny, pełniła również funkcję łączniczki-maszynistki w „Stoczni”;

5) Janina Warzycka „Janka”, „F-43” – łączniczka w Obszarze Cen-tralnym, zajmowała się kolportażem prasy podziemnej;

6) Janina Sawicka Ściegienna „Niusia”, „Żmijewska” – łączniczka--kolporterka Obszaru Centralnego56

Po opracowaniu raportów wywiadowczych przez wszystkie działy otrzymywali je Niepokólczycki i Kwieciński, ten ostatni następnie przekazywał je od jesieni 1946 r. do oddziału VI Sztabu Dowództwa Polskich Sił Zbrojnych w Londynie krypt. „Zbiornica”, kierowanego przez gen. Stanisława Kopańskiego, gen. Władysława Andersa we Włoszech, centralnego kierownictwa PSL i ambasad anglosaskich w Polsce. Te ostatnie, choć odgrywały dużą rolę w kontaktach z zagra-nicą, w tym rządem RP (m.in. pośredniczyły w przekazie pieniędzy czy materiałów wywiadowczych), nie miały być wtajemniczane w treść przekazywanych materiałów, gdyż ich głównym adresatem był polskie władze emigracyjne57

Między Kwiecińskim a Londynem pośredniczyła placówka wywiadu gen. Kopańskiego umieszczona w Sztokholmie, kierowana przez płk. Zygmunta Reliszkę ps. „Doliwa”58 i działająca pod krypt. „Baza Teresa”. Jej przedstawicielem na Wybrzeżu Gdańskim był Stefan Wyrzykowski „Zenon”, „Teodor”59 – szef ekspozytury wywiadu wojskowego na Polskę

56 AIPN, 01480/216, Kwestionariusze dotyczące organizacji WiN, Charakterystyki opracowane, Charakterystyka nr 12 komórki łącznościowej organizacji WiN, Warszawa, 20 III 1975 r., s. 1–5 (opracowanie Komórka łącznościowa WiN nr 12). Rozpracowaniem komórki łącznościowej Obszaru Centralnego WiN zajmowały się Departamenty III i Śledczy MBP. Śledztwo prowadzono od 25 XI 1946 do 17 VI 1947 r. Zlikwidowano wówczas Komendę Obszaru Centralnego WiN oraz kierowaną przezeń siatkę wywiadowczą „Stocznię”. Aresztowano 7 osób z komórki łącznościowej, które w lipcu 1947 r. WSR w Warszawie skazał na kary od 5 do 12 lat więzienia; więcej na ten temat zob. T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Cen-tralnego…, rozdz. „Wywiad”, s. 85 n. Stamtąd również zaczerpnąłem pseudonimy niektórych z wymienionych powyżej osób (według indeksu osobowego).

57 Z. Woźniczka, op. cit., s. 195. 58 Zygmunt Reliszko (1899–1956), mjr piechoty WP w II RP, oficer ZWZ-AK i NSZ.

Po zakończeniu wojny uciekł przed NKWD do Szwecji, skąd wyemigrował do Kanady. Odznaczony Krzyżem Niepodległości i Krzyżem Walecznych.

59 Stefan Wyrzykowski (1916–1985), mjr AK. Po wojnie represjonowany, ukrywał się, a następnie uciekł za granicę. Po powrocie w 1951 r. został aresztowany

2.1. Wywiad

64

z ramienia rządu londyńskiego, którego zastępcą był (za zgodą Kwieciń-skiego) Jerzy Gołębiowski „Sochacki” vel Jerzy Wiśniewski „Zieliński”, „F-40”60. W kraju podlegały jej ekspozytury wywiadowcze w siedmiu miastach, zorganizowane przez przybyłego w połowie 1946 r. „Teodora”61 W marcu 1946 r. na rozkaz ówczesnego inspektora Inspektoratu Biała Podlaska Jana Szatyńskiego (Szatowskiego)62 „Teodor” zdał tamtejszy Obwód WiN swemu zastępcy Leonardowi Duninowi ps. „Świt”, sam zaś wyjechał do Szwecji. W Sztokholmie nawiązał kontakt z ekspozy-turą wywiadu londyńskiego na kraj pod kierownictwem płk. Reliszki. W połowie 1946 r. Wyrzykowski powrócił do Polski z zadaniem zorganizowania bazy wojskowo-wywiadowczej, częściowo na bazie WiN. W sierpniu 1946 r. nawiązał kontakt z Obszarem Centralnym WiN i przedstawił się Kwiecińskiemu jako wysłannik szefa placówki Sztabu Głównego w Sztokholmie płk. Reliszki. „Teodor” pokazał Kwiecińskiemu instrukcje z Londynu i kod umówionych wyrazów służących szyfrowaniu informacji. Kwieciński przydzielił mu do pracy w nowo powstałej „Bazie Teresa” na Wybrzeżu Jerzego Wiśniewskiego „F-40”, który wytypowany został wspólnie przez Kwiecińskiego i Czar-nockiego na zastępcę „Teodora”, pozostając jednak nadal członkiem WiN i przekazując wszystkie pozostałe informacje wywiadowcze poza wywiadem wojskowym Halinie Sosnowskiej. Ta zaś otrzymywała również informacje wywiadu wojskowego, oznaczone krypt. „7”, z tym że miała je wykorzystywać nie dla tworzenia raportów „Stoczni”, lecz przekazywać komendantowi Obszaru Centralnego do Ciechocinka63

i osadzony w więzieniu. Skazany na karę śmierci, zamienioną na dożywocie, po 6 latach zwolniony.

60 Informator o nielegalnych…, s. 73.61 Z. Woźniczka, op. cit., s. 194. 62 Jan Szatowski vel Szatyński „Kowal”, „Zagończyk”, „Jemioła” (1907–1988),

uczestnik kampanii wrześniowej, uciekł z niemieckiej niewoli. Żołnierz AK, w 1944 r. w ramach odtwarzania struktur WP przez AK stanął na czele 50. Pułku Piechoty AK w 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, jednocześnie dowodząc zgrupowaniem pułkowym „Gromada”. W sierpniu 1944 r. rozpoczął organizowanie konspiracji antysowieckiej na Podlasiu. Od wrześniu 1945 r. prezes Inspektoratu Biała Podlaska WiN. 9 XI 1946 r. aresztowany przez UB, skazany na karę śmierci przez WSR w Lublinie w styczniu 1948 r., zamienioną po amnestii na 7 lat więzienia, które opuścił w 1953 r., po odbyciu pełnego wyroku.

63 AIPN, 01480/180, [Akta członków WiN], Współpraca Obszaru centralnego z „Bazą Teresą”, Protokół przesłuchania Wincentego Kwiecińskiego z marca 1947 r., k. 294.


65

Oprócz Wiśniewskiego „Sochackiego”, „F-40” w pracy wywia-dowczej uczestniczył student Politechniki Gdańskiej Jerzy Szyller, opracowujący materiały wywiadowcze z Okręgu Pomorskiego. Do kontaktu z zagranicą wytypowana została również była pracownica Urzędu Aprowizacyjnego w Gdańsku Helena Presch „Ciocia”. Wraz z Szyllerem wyjechała do Szwecji do pracy w aparacie wywiadowczym płk. Reliszki. Tymczasem w Polsce „Teodor” nawiązał kontakt z dawnym znajomym z AK z terenu lubelskiego, byłym komendantem Mary-narki Wojennej w Gdyni Edwardem Rachmanem, za pośrednictwem którego miał przywozić pocztę organizacyjną ze Szwecji. Przy pomocy Rachmana Obszar Centralny WiN dwukrotnie przerzucił również pocztę do Londynu. Do łączności z zagranicą wykorzystywany był także syn Rachmana, Jan, pływający na statku „Katowice” pomiędzy Polską a Szwecją. W kwietniu ujawnił się on wraz ze Stefanem Wyrzy-kowskim, który po zatrzymaniu przez UB został zwerbowany jako agent o ps. „Roman”. Tak swą rolę opisywał już po zatrzymaniu, w trakcie przesłuchania: „Celem i założeniem placówki b[yłego] rządu londyńskiego w Sztokholmie w osobach płk. Reliszki i Szymanika było zorganizowanie na terenie Kraju sieci wywiadowczej. Ja otrzy-małem zadanie zorganizowania takiej sieci przy pomocy organizacji WiN, ale od niej niezależnej, by nie dekonspirować WiN i odwrot-nie. Placówce sztokholmskiej chodziło o materiały wywiadowcze”64 Ze strony Obszaru Centralnego WiN w spotkaniach ze Stefanem Wyrzykowskim „Zenonem” oprócz Kwiecińskiego brał również udział Kazimierz Czarnocki65

Obszar Centralny otrzymywał z „Bazy Teresa” miesięczne dotacje w dolarach, w zamian za co Kwieciński miał zgodzić się na roz-szerzenie w raportach „Stoczni” działu wywiadu wojskowego oraz wydać okręgom polecenia, by w działalności wywiadowczej zwrócić szczególną uwagę na wiadomości o znaczeniu militarnym. Rozpra-cowanie i likwidacja „Stoczni” miała miejsce od listopada 1946 r. (aresztowanie Sosnowskiej) do początku stycznia 1947 r. (likwida-cja III Komendy WiN). „Baza Teresa” natomiast rozpracowywana była od września 1947 r. Podstawą założenia sprawy były zeznania

64 Ibidem, Protokół przesłuchania St[efana] Wyrzykowskiego z 23 XII 1947 r., podpisany przez niego, k. 281.

65 Ibidem, Współpraca Obszaru Centralnego z „Bazą Teresą”. Protokół przesłuchania W[incentego] Kwiecińskiego z marca 1947 r. (mat. 1547/I), k. 292.

2.1. Wywiad

66

komendanta głównego WiN z 1947 r. – Wincentego Kwiecińskiego66 Sprawę rozpracowania „Stoczni” prowadził Wydział II Departamentu III MBP67. Znamy nazwiska funkcjonariuszy biorących w niej udział: por. Jerzy Kędziora68, chor. Wiesław Trutkowski69, ppor. Jan Matejczuk70, ppor. Stefan Skrzypiec71. Aresztowania członków komórki nastąpiły

66 Ibidem, Akta członków WiN, Przedsięwzięcie do rozpracowania „Bazy Teresa”, k. 299.

67 Był to tzw. Samodzielny Wydział II (wywiad); zob. R. Terlecki, Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944–1990, Kraków 2007, s. 349.

68 Jerzy Kędziora (ur. 1925), funkcjonariusz służb bezpieczeństwa, uważany za jednego z najbardziej okrutnych oficerów śledczych, zbrodniarz stalinowski. Był m.in. śledczym kierownictwa DSZ i WiN. Przesłuchiwał i znęcał się nad dowódcami i żołnierzami wielu powojennych organizacji niepodległościowych: Edwardem Bzymkiem-Strzałkowskim, Hieronimem Dekutowskim „Zaporą”, Wincentym Kwiecińskim, Franciszkiem Niepokólczyckim czy Łukaszem Cieplińskim. W czasie odwilży usunięty ze stanowiska kierownika sekcji śledczej MBP i skazany na 3 lata więzienia za pobicie w trakcie śledztwa byłego członka Armii Ludowej. Po kilku miesiącach zwolniony, przeszedł na „resortową” emeryturę; https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/73457 (17 I 2018).

69 Wiesław Trutkowski (ur. 1924), oficer MBP, w brutalny sposób przesłuchujący więźniów politycznych, m.in. Jana Mazurkiewicza „Radosława” (gniecenie stóp, kopanie kostek, kopanie w uda, w miednicę, stójka nago pod oknem celi, wlewanie wody do celi). W 1957 r. prokuratura prowadziła przeciwko niemu śledztwo z zarzutem przekroczenia uprawnień, brak jednak danych o jego rezultatach. 1963–1979 płk w pionie bezpieczeństwa w Gabinecie Ministra MSW; https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/79002 (17 I 2018).

70 Jan Matejczuk, oficer śledczy MBP. Uczestniczył m.in. w przesłuchaniach żołnierzy NSZ i Jana Mazurkiewicza „Radosława”; S. Bojemski, Pisane krwią bohaterów, rec L. Kulińska, Narodowcy. Z dziejów obozu narodowego w Polsce w latach 1944–1947, Warszawa–Kraków 1999, przedruk z „Naszego Dziennika”, 22 VIII 2000, https://nsz.com.pl/index.php/artykuly-i-opracowania/15-narodowcy-lucyny-kuliskiej; S. Dmowski, Sprawa Jana Mazurkiewicza „Radosława” 1949–1956. Analiza decyzyjna, rozprawa doktorska pod kier. dr. hab. W. Jakubowskiego, Warszawa 2012, s. 102, 107, https://depotuw.ceon.pl/bitstream/handle/item/108/S.%20Dmowski%20--%20Sprawa%20Jana%20Mazurkiewicza%20%27Rados%C5%82awa%27%201949-1956.%20Analiza%20decyzyjna.pdf?sequence=1 (17 I 2018).

71 Stefan Skrzypiec (ur. 1924), w Wydziale II Departamentu III MBP zajmował się sporządzaniem opracowań, dzięki którym przeprowadzono likwidację Obszaru Centralnego WiN dowodzonego przez ppłk. Wincentego Kwiecińskiego, „siatki” rtm. Witolda Pileckiego oraz Okręgu Lubelskiego WiN. Brał także udział w likwi-dacji oddziału NSZ Henryka Flamego „Bartka” (1946) i prowadził sprawę oficerów lotnictwa AK (1949); zob. https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/84322 (6 II 2019), tam również szczegółowy przebieg kariery w MBP.


67

w Podkowie Leśnej i Milanówku. Zatrzymano m.in. Halinę Sosnowską (19 listopada 1946), jej kuzynkę Janinę Rabek (ujawniła się 22 kwietnia 1947 w Gdańsku), która od końca 1946 r. była łączniczką między Czarnockim, Kwiecińskim i Sosnowską. Przy jej pomocy starano się ustalić miejsce pobytu Czarnockiego, który miał swą kancelarię w jednym z pensjonatów w Ciechocinku. Wszyscy członkowie komórki „Sza” zostali aresztowani w 1947 i 1948 r.72 Zakończyło to tym samym funkcjonowanie „Stoczni”.

Nie była to jednak jedyna struktura wywiadowcza WiN w Warszawie i na Mazowszu. Jeszcze jesienią 1945 r. prezes Obszaru Południowego Łukasz Ciepliński powołał komórkę o krypt. „Filia-I”, która od lipca 1946 r. przyjęła krypt. „Jowisz”, a od marca 1947 r. – „Zarząd Tartaków Państwowych”73. Zorganizował ją kpt. Józef Rządzki. Jej kontakty osobowe prowadziły działalność wywiadowczą również na terenie województw olsztyńskiego i białostockiego. Podlegała bezpośrednio Obszarowi Południowemu. Do zakresu działań tej siatki należało zbieranie informacji o siłach sowieckich i polskich walczących u ich boku, tak UB, jak i wojska, a także na temat PPR, partii opozycyjnych, nastrojów społecznych itd. Siatce tej udało się pozyskać wielu informa-torów na terenie całego województwa warszawskiego. Jej działalność została przerwana w styczniu 1948 r. na skutek zatrzymania przez UB jednego z szefów pionu wywiadowczego Obszaru Południowego WiN krypt. „Stomil” – Józefa Rzepki74, który w wyniku brutalnego śledztwa ujawnił tożsamość pozostających na wolności pracowników wywiadu WiN75

Oprócz „Filii-I”/„Zarządu Tartaków Państwowych” na terenie Warszawy i ówczesnego województwa warszawskiego prowa-dziło działalność także kilka innych siatek wywiadowczych WiN. Były to:

72 AIPN, 01480/221, Opracowanie dotyczące WiN – charakterystyka i struktura, Obszar Centralny WiN, Przedsięwzięcie, III Komenda, k. 93–93v.

73 K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie „WiN”..., s. 133. 74 Józef Rzepka (1913–1951), kpt WP (w 2013 r. awansowany pośmiertnie do

stopnia majora), w czasie II wojny światowej partyzant w rejonie Rzeszowa. Od czerwca 1945 r. z ramienia DSZ organizował przerzut na ziemie zachodnie byłych akowców zagrożonych aresztowaniem w rejonie Rzeszowa. Tworzył siatki wywiadu, przygotowywał raporty o życiu politycznym i nastrojach społecznych w kraju. Sądzony i skazany na śmierć w procesie IV ZG WiN w 1950 r.

75 K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie „WiN”..., s. 135.

2.1. Wywiad

68

1) siatka „warszawska” – o krypt. „Syrena” i „Wisła”, podlegająca Obszarowi Centralnemu WiN. Na jej czele stał Ryszard Widelski76, dysponujący 13 informatorami na terenie stolicy. Rozpracowana i zlikwidowana przez UB w lutym 1948 r.;

2) nienazwana siatka Obszaru Centralnego WiN kierowana przez Władysława Jedlińskiego „Martę”77, obejmująca nie tylko Warszawę, ale cały kraj, a w szczególności Wybrzeże78

Istotną rolę odegrała również operująca na terenie Warszawy sieć wywiadu „Iskra”, „Instytut Bakteriologiczny”, podległa IV ZG WiN i istniejąca od końca 1946 do jesieni 1947 r. Na jej czele stał Mieczysław Kawalec „Iza”, „Bronek”79. Oparł się on na agentach zlikwidowanej przez UB w drugiej połowie 1946 r. sieci wywiadowczej Obszaru Połu-dniowego „Stomil” oraz części członków Obszaru Południowego WiN. Raporty „Iskry” sporządzane były w biurze studiów o krypt. „Oddział Zakaźny”, kierowanym przez Stefana Sieńkę „Wiktora”80, jak się okazało,

76 Ryszard Widelski „Irydion”, „Wiara”, „Wiesia”, „Władysław” (1913–1949), w okresie okupacji niemieckiej dowódca plutonu AK w Obwodzie Praga. W 1945 r. ujawnił się przed UB, po czym ponownie włączył się w nurt działalności konspiracyjnej. Żołnierz WiN od grudnia 1945 r. Od połowy 1946 r. kierował siatką wywiadowczą Obszaru Centralnego, a następnie IV ZG WiN w Warszawie o krypt. „Syrena”, „Wisła”. Bliski współpracownik Władysława Jedlińskiego „Marty”. Aresztowany 10 II 1948 r. w Warszawie. 27 października tr. skazany przez WSR w Warszawie na karę śmierci. Naczelny Sąd Wojskowy 14 I 1949 r. utrzymał wyrok w mocy, a Bolesław Bierut nie skorzystał z prawa łaski. Zamordowany 28 I 1949 r. w więzieniu przy ul. Rakowieckiej w Warszawie. Jego szczątki odnaleziono latem 2012 r. w kwaterze „Ł” Cmentarza Wojskowego na warszawskich Powązkach; http://zolnierzeniezlomni.com.pl/niezlomni/ryszard-widelski (7 II 2019).

77 Władysław Jedliński „Nemo”, „Stefan Mączyński”, „Stefan Sławiński”, „Stefan Tomaszewski”, „Marta” (1909–1989), żołnierz kampanii wrześniowej i obrońca Warszawy, 1939–1944 w konspiracji w SZP-ZWZ-AK. Założyciel zgrupowania „Nemo”, które weszło w skład Obwodu ZWZ-AK Praga, kierownik samodzielnej komórki pracującej dla Oddziału II KG AK, uczestnik Powstania Warszawskiego. Od 1947 r. zasiadał w IV ZG WiN na stanowisku II zastępcy Szefa Biura Studiów. Aresztowany, poddany torturom, w 1955 r. skazany na karę dożywotniego więzienia, w 1957 r. zwolniony.

78 K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie „WiN”..., s. 134. 79 Mieczysław Kawalec „Iza”, „Żbik”, „Psarski”, „Stanisławski” (1916–1951), mjr WP,

żołnierz AK, p.o. ostatniego prezesa IV ZG WiN, aresztowany w 1948 r. i skazany przez WSR w Warszawie na karę śmierci wykonaną w więzieniu mokotowskim 1 III 1951 r. (wraz z innymi członkami IV ZG WiN).

80 Stefan Sieńko „Andrzej”, „Ikar”, „Tadeusz”, „Wiktor” (ur. 1923), w AK od sierp-nia 1942 r., pozostał w konspiracji po wkroczeniu do Polski Armii Czerwonej.


69

agenta UB zwerbowanego po aresztowaniu. Podlegał mu Józef Rzepka z „siecią specjalną” – kilkoma informatorami działającymi na Górnym Śląsku81. Wiadomości zebrane przez „Iskrę” przekazywane były do ambasady amerykańskiej w Warszawie oraz delegatury zagranicznej WiN w Londynie krypt. „Dardanele”, kierowanej przez Józefa Maciołka i Stefana Rostworowskiego „Ignacego”82. Delegatura londyńska WiN przekazywała otrzymane z kraju raporty wywiadowi angielskiemu, a także dostarczyła kierownictwu WiN w kraju – za pośrednictwem ambasady belgijskiej – 95 tys. dolarów w formie okresowo wypłacanych dotacji83. Sieć wywiadowcza „Iskra” została zlikwidowana przez UB wiosną 1948 r., już po rozbiciu IV Zarządu Głównego.

2.2. Działalność zbrojna

Ugrupowania takie jak Ruch Oporu Armii Krajowej czy Armia Krajowa Obywatelska od WiN odróżniało to, że były nastawione na ogół na działalność partyzancką przeciw wojskom sowieckim i podległym im polskim formacjom militarnym. Choć i WiN również – wbrew zamierzeniom twórców84, zwłaszcza na terenach wschodnich i połu-dniowych Obszaru Centralnego – nie unikał prowadzenia walki

Od jesieni 1945 r. zastępca Józefa Maciołka jako kierownika sieci informacyjnej „Stomil” Obszaru Południowego WiN, a po jego wyjeździe na Zachód kierował tą siecią. W IV ZG WiN od początku 1947 r., zastępca szefa Wydziału Informacji, kierownik Biura Studiów. Zwerbowany do współpracy przez UB najprawdopo-dobniej pod koniec 1947 lub w początkach 1948 r. W ramach operacji „Cezary” pełnił funkcję kierownika organizacyjnego powołanej przez MBP „V Komendy WiN”, rozpracowywał dla UB grupy konspiracyjne i uwiarygodniał operację wobec Delegatury Zagranicznej WiN. Po zakończeniu współpracy z UB zmienił nazwisko na Andrzej Kazimierowicz, pracował jako dziennikarz w piśmie „Gromada – Rolnik Polski”.

81 K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie „WiN”..., s. 134. 82 Stefan Marian Rostworowski (1907–1981), ekonomista i historyk. Od 1945 r.

żołnierz WiN, z ramienia organizacji nawiązywał kontakty z ambasadą USA i kard. Augustem Hlondem. Latem 1946 r. przerzucony jako delegat WiN na Zachód, gdzie pozostał, działając w Delegaturze Zagranicznej WiN „Dardanele”.

83 Informator o nielegalnych…, s. 73–74.84 W centralnych strukturach WiN od początku zakładano rezygnację z walki zbrojnej

i odżegnywano się od wszelkich ugrupowań prowadzących taką działalność. Mówiła o tym już Deklaracja ideowa omówiona w poprzednim rozdziale.


70

z komunistycznymi siłami bezpieczeństwa. Już podczas pierwszej z kilku odpraw, jakie płk Kwieciński odbył z komendantem głównym WiN Franciszkiem Niepokólczyckim, ten ostatni wydał mu rozkaz likwidacji oddziałów leśnych AK-WiN i zarzucenia prowadzonej przez nie – jak wyraził się w śledztwie Kwieciński – akcji „dywersyjno-terro-rystycznej”. Polecił jedynie pozostawić część oddziałów w Lubelskiem i Białostockiem na wypadek ewentualnej wojny pomiędzy ZSRS a państwami anglosaskimi85. Zastępca komendanta Okręgu Lublin DSZ Marian Gołębiewski wspominał, że podczas procesu I ZG WiN, w którym sądzono go wraz z dowództwem organizacji (mimo że do niego nie należał), zarzucano mu, że dokonał likwidacji około 370 So -wie tów, ubeków, członków PPR i osób ich popierających. Sam Go -łę biewski w udzielonym pod koniec lat osiemdziesiątych wywiadzie nie wypierał się zresztą tego, przyznając wszakże, iż nie prowadził takiej ewidencji86

Do największych oddziałów zbrojnych WiN w tych okręgach należały: w Lubelskiem – zgrupowanie mjr. Mariana Bernaciaka „Orlika”87,

85 Protokół przesłuchania Wincentego Kwiecińskiego w dniu 1 sierpnia 1947 r. przez funkcjonariusza MSW w sprawie organizacji Obszaru Centralnego WiN [w:] Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach..., t. 1, s. 274.

86 Gołębiewski krytycznie zapatrywał się na działalność zarówno Mikołajczyka po jego przyjeździe do kraju 27 VI 1945 r. i jego wejście w skład TRJN, jak i Jana Mazurkiewicza „Radosława”, który po aresztowaniu wezwał żołnierzy podziemia do ujawniania się. Według Gołębiewskiego WiN powinien być oficjalną organizacją polityczną, natomiast w ukryciu nadal powinien prowadzić walkę zbrojną; „Bo mnie tylko wolność interesuje…” Wywiad-rzeka z Marianem Gołębiewskim (Nowy Jork, listopad 1988–czerwiec 1989), wywiad przeprowadził D. Balcerzyk, wstęp i oprac. J. Dudek, Lublin 2011, s. 326, 331–335 n. w rozdz. „Akcja ujawnieniowa płk. Jana Mazurkiewicza »Radosława«”.

87 Marian Bernaciak „Orlik” (1917–1946), podczas okupacji szef Kedywu Podobwodu „A” (Dęblin-Ryki) w Obwodzie AK Puławy. Przeprowadził ponad 20 akcji bojowych przeciwko Niemcom, w lipcu 1944 r. zajął Ryki. W sierpniu 1944 r. podjął nieudaną próbę przedostania się wraz ze swym oddziałem do walczącej Warszawy. Po wkroczeniu Armii Czerwonej oddział został rozwiązany, ale w marcu 1945 r. odtworzony. Bernaciak powierzył dowództwo por. „Świtowi” (Zygmunt Kęska), sam zaś zajął się organizowaniem zbrojnej samoobrony na terenie Inspektoratu Puławy. Początkowo oddział był podporządkowany DSZ, później wszedł w skład WiN. Do walki z tym zgrupowaniem władze zmobilizowały ogromne siły opera-cyjne, liczące łącznie kilkanaście tysięcy żołnierzy LWP, KBW oraz funkcjonariuszy MO i UB. Aresztowani zostali rodzice Bernaciaka oraz jego brat Lucjan, były żołnierz AK. 24 VI 1946 r. Bernaciak wraz niewielką grupą żołnierzy, wracający


71

mjr. Hieronima Dekutowskiego „Zapory”88, Zdzisława Brońskiego „Uskoka”89, Leona Taraszkiewicza „Jastrzębia”90, Henryka Lewczuka

z odprawy w Życzynie, zostali zaatakowani przez ochraniających referendum żołnierzy wojsk saperskich z 1. Dywizji Piechoty oraz oddział KBW koło wsi Piotrówek. Dwukrotnie ranny podczas próby przebicia się z okrążenia, popełnił samobójstwo. Pochowany na Cmentarzu Bródnowskim w Warszawie; http://www.zolnierzewykleci.pl/?p=11 (22 VII 2014).

88 Hieronim Dekutowski „Zapora” (1918–1949), uczestnik kampanii wrześniowej jako ochotnik, następnie przebywał we Francji i Wielkiej Brytanii (1. Brygada Spadochronowa). W nocy z 16/17 IX 1943 r. zrzucony w okolice Wyszkowa jako cichociemny. Skierowany do Inspektoratu Zamojskiego AK. W lutym 1944 r. został szefem Kedywu Inspektoratu Rejonowego Lublin i Puławy. Po wkroczeniu Sowietów na te tereny pozostał w konspiracji, prowadząc walkę partyzancką z nowym okupantem. 1 VI 1945 r. rozkazem DSZ na Kraj awansowany do stopnia majora i nawiązał współpracę z WiN. W latach 1945–1947 przeprowadził ponad 60 akcji zbrojnych przeciw Armii Czerwonej, UB i MO na terenie województw lubelskiego, rzeszowskiego i kieleckiego. Po ogłoszeniu amnestii lutowej w 1947 r. postanowił opuścić Polskę i wyjechać na Zachód. We wrześniu tr. aresztowany w Nysie podczas próby ucieczki i osadzony w więzieniu mokotowskim. Podczas niejawnej rozprawy 3–15 IX 1948 r. WSR w Warszawie skazał go na siedmiokrotną karę śmierci po długim i okrutnym przesłuchiwaniu. Zimą 1949 r. podjął nieudaną próbę ucieczki, po której osadzono go w karcerze. 7 III 1949 r. został stracony wraz z 6 podkomendnymi w więzieniu na ul. Rakowieckiej. Zrehabilitowany przez Sąd Wojewódzki w Warszawie 23 V 1994 r. Za życia czterokrotnie odznaczony Medalem Wojska, pośmiertnie m.in. Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (15 XI 2007). Latem 2012 r. badacze IPN pracujący pod kierunkiem prof. Krzysztofa Szwagrzyka odkryli i zabezpieczyli jego szczątki podczas prac ekshumacyjnych prowadzonych na terenie kwatery „Ł” Cmentarza Wojskowego na warszawskich Powązkach; T. Swat, op. cit., s. 34–37; T. Wojteczko, Hieronim Dekutowski ps. „Zapora” 1918–1949, http://www.zaporczycy.pl/zapora/ (30 IX 2014); Kolejne wyniki identyfikacji ofiar terroru komunistycznego – Warszawa, 22 sierpnia 2013, http://ipn.gov.pl/aktualnosci/2013/centrala/laczka (14 III 2016).

89 Zdzisław Broński „Uskok” (1912–1949), walczył w kampanii wrześniowej i dostał się do niewoli. Prawdopodobnie jesienią 1940 r. uciekł z niemieckiego obozu jenieckiego. Od jesieni 1943 r. dowodził oddziałem partyzanckim w Obwodzie AK Lubartów, brał udział w akcji „Burza”. Po „wyzwoleniu” walczył przeciw komunistom na czele oddziału liczącego ok. 20 osób. Rozkazem DSZ na Kraj z 1 VI 1945 r. awansowany do stopnia porucznika czasów wojny. Zginął otoczony w bunkrze, gdzie przez 2 lata ukrywał się przed UB, jednocześnie spisując swoje wspomnienia. Jego pamiętnik ukazał się w 2004 r. nakładem IPN; zob. więcej http://podziemiezbrojne.blox.pl/2006/03/Kpt-Zdzislaw-Bronski-Uskok--1912-1949-czesc-1.html (30 IX 2014).

90 Leon Taraszkiewicz „Jastrząb” (1925–1947), podczas wojny wstąpił do działającego w lasach włodawskich sowieckiego oddziału partyzanckiego „Anatola”. Więziony


72

„Młota”91, Mieczysława Niedzielskiego „Grota”92, Karola Kosteckiego „Kostka”93, Józefa Kłysia94; w Białostockiem – oddziały P-8 Leona

na Zamku lubelskim, najpierw przez gestapo, a ponownie po wkroczeniu Armii Czerwonej (aresztowany w grudniu 1944), nie zgodził się bowiem na współpracę z Resortem Bezpieczeństwa Publicznego. 13 II 1945 r. przewieziony do obozu NKWD i UB w Błudku-Nowinach. W marcu 1945 r. zbiegł z transportu jadącego na wschód i po dotarciu do Włodawy przez kilka tygodni ukrywał się, a następnie wraz z kilkoma kolegami uciekł do lasu, gdzie nawiązał kontakt z ukrywającym się komendantem Rejonu AK Klemensem Panasiukiem „Orlisem” i pod ps. „Jastrząb” wszedł w skład oddziału partyzanckiego Tadeusza Bychawskiego „Sępa”. W latach 1946–1947 dowodzony przez niego oddział dokonał wielu akcji zbrojnych na podległym sobie terenie. 3 I 1947 r. w ataku na oddział propagandowo-ochronny LWP w Siemieniu został ciężko ranny w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach, najprawdopodobniej postrzelony przez agenta UB ulokowanego w oddziale, zmarł w trakcie transportu do lekarza. Potajemnie pochowany na cmentarzu w Siemieniu przez żołnierzy z Rejonu I Obwodu WiN Radzyń Podlaski. Jego powtórny, uroczysty pogrzeb odbył się 30 VI 1991 r.; http://zelaznybieg.pl/nowa/przykladowa-strona/leon-taraszkiewicz (30 IX 2014).

91 Henryk Lewczuk „Młot” (1923–2009), uczestnik kampanii wrześniowej, a następnie żołnierz ZWZ-AK. W 1944 r. wstąpił do Oficerskiej Szkoły Artylerii w Chełmie. Po promocji zdezerterował, aby wrócić do antykomunistycznej konspiracji. Stworzył duży, dobrze wyszkolony, uzbrojony i umundurowany oddział, który jako jedyny w Obwodzie Chełmskim walczył od 1945 do 1947 r. Ujawnił się wraz z oddziałem w marcu 1947 r., rok później wyemigrował na Zachód. Po krótkim pobycie w Monachium osiedlił się we Francji. Kierował tam jednym z okręgów polonijnej organizacji młodzieżowej „Ogniwo”. Do Polski powrócił w 1992 r.; więcej zob. http://podziemiezbrojne.blox.pl/2006/12/Por-Henryk-Lewczuk-Mlot-czesc-1.html (30 IX 2014)

92 Mieczysław Niedzielski „Grot” (ur. 1925), w sierpniu 1944 r. wstąpił do Oficerskiej Szkoły Piechoty i po jej ukończeniu w stopniu podporucznika został wysłany na front. W lutym 1945 r. został ranny i po leczeniu szpitalnym udał się do rodziny do Chełma. Wstąpił do oddziału „Fali”, a następnie wrócił do wojska. Zdemobilizowany wiosną 1946 r., został skierowany przez komendanta obwodu „Grubego” do oddziału „Młota” na jego zastępcę. W oddziale przebywał do sierpnia 1946 r., a następnie wyjechał do Wrocławia. Nie ujawnił się i poza krótkimi pobytami w areszcie UB w 1948 i 1953 r. nie był represjonowany. Pracował i mieszkał we Wrocławiu. Jeden z czterech żyjących jeszcze żołnierzy oddziału „Młota”; http://zso-nr–6.wix.com/zolnierze-wykleci#!oddzia-mota-1945---1947/c1o8s (30 IX 2014)

93 Karol Kostecki „Kostek” (1917–1998), uczestnik kampanii wrześniowej. Od lutego 1940 r. działał w konspiracji niepodległościowej przeciwko nacjonalistom z UPA oraz w obronie ludności polskiej przed niemiecką akcją pacyfikacyjną. Jego oddział brał udział w akcji „Burza” oraz wyzwalaniu Bełżca i Tomaszowa Lubelskiego. Zagrożony aresztowaniem po wkroczeniu na ziemie polskie Sowietów, pozostał


73

Suszyńskiego95,94Kazimierza95Kamieńskiego „Huzara”96, Lucjana Min -kiewicza „Wiktora”97, Władysława Łukasiuka „Młota”98, Jana

w konspiracji. W styczniu 1947 r. aresztowany i skazany na sześciokrotną karę śmierci, zamieniono na mocy amnestii na 15 lat więzienia, zwolniony 9 XI 1956 r. Dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych i Krzyżem Virtuti Militari V klasy.

94 Józef Kłyś „Rejonowy”, dowódca grupy partyzanckiej NZW działającej na terenie pow. Janów Lubelski i Kraśnik. Poległ w walce z grupą operacyjną UB-MO 12 XI 1952 r. we wsi Piłatka, pow. Kraśnik. Jego oddział liczył ok. 10 ludzi, działał od grudnia 1946 do listopada 1952 r.; Atlas polskiego podziemia niepodległościowego..., s. 140.

95 Leon Suszyński „P-8”, „Peoś”, „Litwin” (1920–1979), obrońca Grodna we wrześniu 1939 r., po wejściu Armii Czerwonej do Białegostoku w konspiracji w SZP-ZWZ-AK. Od września 1945 do kwietnia 1947 r. dowodził samodzielnym oddziałem partyzanckim WiN, operującym głównie w okolicy Białegostoku, Knyszyna i Sokółki. Ujawnił się wraz z oddziałem 15 IV 1947 r. w Sokółce po ogłoszeniu amnestii i namierzeniu go przez UB na skutek dekonspiracji przez jednego z żołnierzy w trakcie przesłuchania. Do ujawnienia miało początkowo dojść w Białymstoku, ale nie zgodziły się na to władze bezpieczeństwa, gdyż „byłaby to zbyt wielka demonstracja na korzyść AK, bo cały Białystok był po naszej stronie”. Ostatecznie w Sokółce ujawniło się 57 partyzantów; zob. Ośrodek KARTA, I/136, Helena Drozdowicz-Suszyńska „Orlica”, [wspomnienia] nagrał w sierpniu 1989 r. Wiesław Krasnodębski, k. 24–25. Suszyński został aresztowany i skazany na 8 lat więzienia. Pośmiertnie odznaczony przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (2009).

96 Kazimierz Kamieński „Huzar” (1919–1953), uczestnik kampanii wrześniowej, od 1942 r. w AK. Po wkroczeniu Armii Czerwonej na ziemie polskie ukrywał się, zagrożony aresztowaniem przez NKWD. W styczniu 1945 r. stanął na czele oddziału samoobrony Obwodu AKO Wysokie Mazowieckie. Następnie przeszedł do Zrzeszenia WiN. Po nawiązaniu kontaktu w 1952 r. z fałszywą V Komendą WiN w celu zorganizowania wyjazdu na Zachód, 23 października aresztowany w Warszawie przez UB. Skazany przez WSR w Warszawie 26 III 1953 r. na sześcio-krotną karę śmierci. Stracony w październiku 1953 r. w więzieniu w Białymstoku.

97 Lucjan Minkiewicz „Wiktor” (1918–1951), żołnierz ZWZ-AK na Wileńszczyźnie. Po demobilizacji 5. Wileńskiej Brygady AK 4 X 1945 r. na własną prośbę pozostał w terenie i dowodził oddziałem partyzanckim. W lutym 1946 r. jego szwadron otrzymał nazwę 6. Wileńskiej Brygady, kontynuując tradycję 6. Wileńskiej Brygady AK, podległej w dalszym ciągu mjr. Zygmuntowi Szendzielarzowi „Łupaszce” oraz Komendzie Okręgu Wileńskiego AK (funkcję dowódcy pełnił do 19 X 1946). Aresz-towany na przełomie czerwca i lipca 1948 r., 2 XI 1950 r. skazany na ośmiokrotną karę śmierci za działalność niepodległościową, rozstrzelany 8 II 1951 r. w więzieniu mokotowskim; http://bohaterowiewykleci.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=9%3Alucjan-minkiewicz&catid=9&Itemid=102 (18 I 2018).

98 Władysław Łukasiuk „Młot”, „Młot II” (1906–1949), od 1940 r. żołnierz ZWZ-AK w Obwodzie Siedlce. Wiosną 1945 r. dołączył do oddziału Obwodu Bielsk Podlaski AKO ppor. Teodora Śmiałowskiego „Szumnego” (został jego zastępcą). 2 VIII


74

Tabortowskiego „Bruzdy”99, w Kieleckiem zaś oddziały Franciszka Jaskulskiego „Zagończyka”100 Celem walki w tych rejonach kraju była – jak zapewniali dowódcy poszczególnych oddziałów – ochrona i obrona przed pacyfikacjami dokonywanymi przez oddziały UB, MO, NKWD i LWP. Uwalniano również aresztantów z więzień ubeckich i milicyjnych oraz z obozów pracy. Według danych zebranych przez Janusza Kurtykę, a cytowanych przez Mieczysława Huchlę, w Bia-łostockiem działało w 1946 r. 28 oddziałów leśnych WiN w sile 3 batalionów, w Lubelskiem – 34, a w Warszawskiem – 27. Szacuje się, że walczyło w nich od 25 do 30 tys. ludzi. Liczebność ta spadła znacznie po amnestii wiosną 1947 r.101 O skali tej mówił płk Kwieciński: „W chwili objęcia przeze mnie funkcji prezesa Obszaru Centralnego – samoobrona w terenie działała. Pierwszą zmianę, jaką postanowiłem przeprowadzić – decydując się na przejęcie Obszaru – to zlikwidować terror i dywersję. Zgodnie zresztą z decyzją przebudowy WiN-u na organizację czysto polityczną zaniechane musiały być dotychczasowe metody. Nie stanąłem jednak na wysokości zadania – byłem widocznie za słaby. Tak, że mimo dużych wysiłków nie zdołano całkowicie prze-budować WiN-u”102. Jako przyczynę takiego stanu rzeczy Kwieciński

1945 r. przyłączył się do 5. Wileńskiej Brygady AK. Jego oddział AK-AKO-DSZ, należący do Eksterytorialnego Okręgu Wileńskiego AK, liczył od 10 do 30 ludzi. Dowodził 6. Wileńską Brygadą AK do lipca 1949 r., kiedy to zastąpił go kpt. Kazi-mierz Kamieński „Huzar”. Zginął 27 VI 1949 r. z ręki swojego podkomendnego w niewyjaśnionych okolicznościach. 13 VIII 1949 r. funkcjonariusze UB wykopali jego ciało i przenieśli w nieznane miejsce; https://wilczetropy.ipn.gov.pl/wt/biogramy/15003,Kpt-Wladyslaw-Lukasiuk-quotMlotquot.html (18 I 2018); Atlas polskiego podziemia niepodległościowego..., s. 240, 258.

99 Jan Tabortowski „Bruzda” (1906–1954), mjr WP, żołnierz AK, AKO i WiN, inspektor inspektoratów III Łomżyńskiego i IV Suwalskiego AK, prezes rejonowy WiN. Aresztowany w sierpniu 1945 r. przez NKWD. Po ucieczce odbudował struktury konspiracyjne i rozpoczął działalność zbrojną w ramach utworzonej przez komendanta Okręgu Białostockiego AK płk. Władysława Liniarskiego AKO. Ujawnił się po ogłoszeniu amnestii w 1947 r. Zagrożony aresztowaniem, zszedł do podziemia w kwietniu 1950 r. Zginął 23 VIII 1954 r. podczas ataku na posterunek MO w Przytułach. 20 VIII 2009 r. odznaczony pośmiertnie Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.

100 M. Huchla, Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” z perspektywy półwiecza, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 1995, nr 7, s. 11.

101 Ibidem 102 AIPN, 1568/10, III Zarząd WiN, Zeznania Wincentego Kwiecińskiego ps. „Głóg”,

k. 31.


75

podał spadek pozostawiony przez „Nie” i jego założenia ideologiczne, niezmienioną strukturę organizacyjną AK w Okręgach Lubelskim i Białostockim, brak „wyrobienia” dowódców – kierowników komórek organizacyjnych – działających niejednokrotnie samowolnie oraz postę-pującą demoralizację w szeregach organizacji, szczególnie wśród tych żołnierzy, którzy uprzednio pozostawali „w lesie”. Pamiętając o tym, że Kwieciński podczas przesłuchania dość krytycznie ocenił podległą sobie organizację, można jednak przyjąć, że argumenty te w znacznej mierze były bliskie rzeczywistości. Aby zapobiec usamodzielnieniu się poszczególnych komórek w ramach Obszaru, Kwieciński wydał szereg rozkazów dla swych podwładnych w poszczególnych okręgach. W Okręgu Warszawskim nakazał Augustowi Jaszczukowi103 „całkowite zahamowanie terroru i działalności bandyckiej, nie tylko naszych członków, ale i luźnych grup”104. W tym celu winien on spacyfikować działalność ROAK i innych mniejszych oddziałów leśnych operują-cych na terenie Okręgu Warszawskiego. Podobnie rzecz wyglądała w Okręgach Lubelskim i Białostockim, gdzie konspiracja wojskowa była szczególnie silna i często bardzo rozdrobniona. Tu również zadaniem było „oczyszczenie lasów” z partyzantki. Podobne wytyczne objęły Okręgi Łódzki i Kielecki105. W innym miejscu Kwieciński przekony-wał przesłuchujących go oficerów, że WiN nigdy do końca nie stał się strukturą cywilną: „Twierdzę, że w ogóle polityczną organizacją WiN ze swoim czysto politycznym programem stać się nie mógł. Zresztą polecenie N[iepokólczyckiego] – »zawieszenia działalności zbrojnej, aż do odwołania« oraz pozostanie w łączności z dawnym

103 August Jaszczuk (1914–?), od 1940 r. żołnierz ZWZ-AK w Okręgu Warszawa--miasto. W 1945 r. na polecenie „Radosława” zorganizował warsztat mechaniczny przy ul. Brzeskiej, mający zapewnić pracę byłym żołnierzom Kedywu. W połowie tego samego roku zorganizował również grupę dyspozycyjną pod kierownictwem Ryszarda Jabłońskiego „Znicza”, nad którą w październiku przejął osobistą komendę. Od końca maja 1946 r. pełnił funkcję prezesa Warszawskiego Okręgu Zrzeszenia „WiN”. Aresztowany przez UBP wraz z Tadeuszem Jaegermannem 25 VII 1946 r., skazany przez WSR w Warszawie 21 V 1947 r. na 5 lat więzienia, zwolniony 25 VII 1951 r.; K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie „WiN”…, s. 117.

104 W trakcie przesłuchania Kwieciński często posługiwał się terminologią ubecką, która przez „terror” i „bandytyzm” rozumiała wszelką działalność oddziałów antykomunistycznego podziemia.

105 AIPN, 1568/10, III Zarząd WiN, Zeznania Wincentego Kwiecińskiego ps. „Głóg”, b.d., k. 30–32.


76

sztabem – jako częściowo ośrodkiem dyspozycyjnym zachowało wojskowe zabarwienie organizacji”106. Wydaje się, że masowe ujawnienie struktur partyzanckich w ogóle nie wchodziło w grę, oznaczałoby bowiem również dekonspirację większości lokalnych oddziałów, sieci łączności i kolportażu. Poza tym trudno było w tak krótkim czasie od rozwiązania AK i zakończenia wojny zdemobilizować oddziały leśne, których dowódcy doskonale zdawali sobie sprawę, że okupacja nie zakończyła się, a jedynie została zamieniona na kolejną. Dodat-kowo w grę wchodziło oczekiwanie na wybuch III wojny światowej, powszechne również wśród kierownictwa WiN, zatem pozostawienie oddziałów partyzanckich do działań na zapleczu wroga okazywało się być wręcz pożądane. Na terenach tych zresztą dochodziło do współpracy WiN z innymi formacjami militarnymi, również powstałymi na bazie tak AK, jak i NSZ, ale także i do ich rywalizacji. Helena Drozdo-wicz-Suszyńska107 wspomina, że na terenach Puszczy Knyszyńskiej w Białostockiem dochodziło do walk między oddziałami WiN a NSZ. We wzajemnej niechęci i próbach przejęcia kontroli nad tym terenem posuwano się nawet do denuncjowania winowców przez członków NSZ. Dla zobrazowania wzajemnych animozji pozwolę sobie w tym miejscu przytoczyć obszerniejszy fragment jej relacji: „A był nawet przypadek, że zastrzelili naszego kolportera, i naszego łącznika, który akurat szedł do naszego obozu, aby przekazać nam ważne wiadomości. Zastrzelili go w rewanżu. Dowódca oddziału posłał patrol, ponieważ wiedzieli, kto to zrobił – miejscowy z siatki NSZ-tu, aby zrobił z nim porządek, taki sam jak i on zrobił z naszym łącznikiem. Niestety oni się ukryli, tyle tylko, że im zabrano niektóre rzeczy. Cały ten dobytek przekazano tej rodzinie, która została pokrzywdzona”108. Animozje pomiędzy oddziałami partyzanckimi o różnej proweniencji prowadziły do osłabienia podziemia zbrojnego, a nawet do bratobójczej walki. Powodowało to negatywne ich postrzeganie przez miejscową ludność, co umiejętnie wykorzystywała bezpieka, rozpuszczając propagandę o wzajemnie zwalczających się „bandach”.

106 Ibidem, k. 16. 107 Helena Drozdowicz-Suszyńska „Orlica” (ur. 1924), sanitariuszka AK Obszaru

Wileńskiego, od 1945 r. w WiN jako łączniczka w plutonie Leona Suszyńskiego „P-8”, później jego żona.

108 Ośrodek KARTA, I/136, Helena Drozdowicz-Suszyńska „Orlica”, [wspomnienia] nagrał w sierpniu 1989 r. Wiesław Krasnodębski, k. 23.


77

Na terenie stolicy działalność konspiracyjną prowadziła również powiązana ze strukturami Okręgu Lubelskiego tzw. grupa garwolińska. Organizacja ta, będąca formalnie oddziałem WiN, wyrosła ze struktur AK, aktywnych w powiecie garwolińskim w czasie wojny. Na jej czele stał dowódca Marian Bernaciak „Orlik”, działający na terenie Żelechowa w powiecie garwolińskim. Po częściowej likwidacji jego oddziału i lęku pozostałych żołnierzy przed aresztowaniem, kilku z nich przeniosło się do Warszawy, gdzie utworzyło nową grupę, podporządkowaną komendantowi rejonu żelechowskiego „Owocowi”.

Na jej czele stanął Ryszard Włodarczyk „War”109. Punktami kontak-towymi były warszawskie mieszkania następujących osób:

– Stanisława Skwarczyńskiego – ul. Stalowa 57/4; – Reginy Belke – ul. Lubelska 20/2, pomagała również w przecho-

wywaniu broni110;– Wincentego Gontarka – ul. Letnia 5/9111 Członkami grupy warszawskiej były następujące osoby:1) Ryszard Włodarczyk „War”, „Jacek” (ur. 1926) – dowódca. Po

wyjeździe z terenu powiatu garwolińskiego ukrywał się przez pewien czas w Zamościu, po czym przybył do Warszawy, gdzie rozpoczął swą działalność112;

2) Kazimierz Sośko vel Michałowski „Łysy”, „Biskup”. 24 września 1946 r. aresztowany przez UBP w Warszawie, podjął próbę ucieczki eskortującym go pracownikom, podczas której został postrzelony i zmarł113. Przed aresztowaniem przez UB wstąpił do WP, z którego po kilku miesiącach zdezerterował i ukrywał się na terenie stolicy. Posiadał pistolet „siódemkę”. „W organizacji był inspiratorem

109 Ryszard Włodarczyk „War” (ur. 1925), w 1942 r. zorganizował na terenie Żeli-chowa konspiracyjną grupę młodzieżową Organizacja Krzyża i Miecza, skupiającą w większości harcerzy. W styczniu 1943 r. podporządkowała się ona Komendzie Rejonu AK w Żelechowie.

110 AIPN, 0644/278, Nielegalna organizacja WiN działająca na terenie Warszawy i powiatu Garwolin, 1946 r., Kwestionariusz osobowy na członka nielegalnej organizacji-bandy WiN działającej na terenie Warszawy i pow. garwolińskiego Belke Reginy, Warszawa, 11 XII 1974 r., oprac. H. Zambrzycki, k. 18.

111 Ibidem, Charakterystyka nr 84 dotycząca nielegalnej organizacji WiN działającej na terenie Warszawy i pow. garwolińskiego, Warszawa, 5 XII 1974 r., Dane z materiałów archiwalnych SB K[omendy] S[tołecznej] MO nr 79/II, t. 1, 2 i 3, oprac. H. Zambrzycki, k. 1.

112 Ibidem 113 Ibidem, k. 2.


78

wrogiej działalności i swoim postępowaniem wpłynął na pozostałych członków”114;

3) Władysław Cena (ur. 1924) – w obawie przed aresztowaniem przez UB (jako żołnierz WiN) wstąpił do WP, z którego zdezerterował 17 maja 1945 r., a następnie ukrywał się w Jarosławiu (gdzie nabył od swej znajomej pistolet colt i 67 sztuk amunicji), a później w War-szawie. Posiadał również pistolet TT, który sprzedał żołnierzowi WP Stanisławowi Kowalskiemu pilnującemu magazynów wojskowych w Warszawie przy ul. Szwedzkiej. „Z magazynów tych przy pomocy w/w Kowalskiego członkowie organizacji kradli towary”115;

4) Lucjan Konieczny „Słowik” (ur. 1925);5) Zenon Baranowski „Słoń” (ur. 1927);6) Mieczysław Włodarczyk „Okoń” (ur. 1926);7) Jerzy Szatejko „Samuraj” (ur. 1927);8) Henryk Włodarczyk (ur. 1900) – ojciec Ryszarda. Do organi-

zacji należała również jego córka ps. „Dziunia”. Przechowywał broń członkom organizacji w liczbie 6 sztuk (pistolety)116;

9) Regina Zgodzińska (ur. 1915) – pełniła funkcję łączniczki między Warszawą a Żelechowem. W swoim mieszkaniu w Warszawie udzielała noclegów ukrywającym się członkom organizacji117;

10) Zbigniew Adamski (ur. 1922) – jak zanotowała bezpieka „wymie-niony w dniu 28.09.1946 r. po przeprowadzonej z nim rozmowie w UBP Warszawa ostrzegł wszystkich członków organizacji o zainteresowaniu się nim przez organy bezpieczeństwa. O powyższym poinformował wprowadzony w to środowisko TW ps. »Fijołek«”118

114 AIPN, 0644/278, Nielegalna organizacja WiN działająca na terenie Warszawy i powiatu Garwolin, 1946 r., Kwestionariusz osobowy na członka nielegalnej organizacji-bandy WiN działającej na terenie Warszawy i pow. garwolińskiego Sośko Kazimierza, Warszawa, 11 XII 1974, oprac. H. Zambrzycki, k. 17.

115 Ibidem, Kwestionariusz osobowy na członka nielegalnej organizacji-bandy WiN działającej na terenie Warszawy i pow. garwolińskiego Cena Władysława, Warszawa, 11 XII 1974, oprac. H. Zambrzycki, k. 22.

116 Ibidem, Kwestionariusz osobowy na członka nielegalnej organizacji-bandy WiN działającej na terenie Warszawy i pow. garwolińskiego Włodarczyk Henryka, Warszawa, 11 XII 1974, oprac. H. Zambrzycki, k. 21.

117 Ibidem, Kwestionariusz osobowy na członka nielegalnej organizacji-bandy WiN działającej na terenie Warszawy i pow. garwolińskiego Reginę Zgodzińską, Warszawa, 11 XII 1974, oprac. H. Zambrzycki, k. 16.

118 Ibidem, Charakterystyka nr 84 dotycząca nielegalnej organizacji WiN działającej na terenie Warszawy i pow. garwolińskiego, Warszawa, 5 XII 1974 r., k. 2.


79

Powyższe zdarzenie skłoniło bezpiekę do „realizacji sprawy”, gdyż wszystkie osoby należące do organizacji ostrzeżone przez Adamskiego zamierzały wyjechać ze stolicy119. Na przełomie września i października 1946 r. dokonano zatrzymań wymienionych. Ponadto w porozumieniu z informacją WP aresztowano trzech żołnierzy pilnujących magazynów wojskowych w Warszawie przy ul. Szwedzkiej, którzy weszli w poro-zumienie z członkami organizacji, umożliwiając im kradzież towarów z tychże magazynów. Byli to: kpr. Stanisław Kowalski, Władysław Fekuta i Stefan Ciura120. Śledztwo wykazało, że żołnierze WiN przybyli z Żelechowa dokonywali na terenie Warszawy ataków na oficerów WP celem zdobycia broni. Rozbroili m.in. na ul. Skaryszewskiej i Lubelskiej dwóch oficerów WP i KBW. Wyjeżdżali również na teren powiatu garwolińskiego i brali udział w tzw. rozbrajaniu terenu. Polegało to na odbieraniu broni byłym członkom organizacji, którzy dokonywali na własną rękę napadów rabunkowych121. W Wielkanoc 1946 r. partyzanci dokonali ataku na posterunek MO w Miastkowie. Rozbrojono wówczas jednego z funkcjonariuszy oraz zabrano 1 rkm, 6 karabinów kbk, 1 automat pepeszę i siodło do jazdy konnej122

Według danych UB organizacja posiadała łącznie 20 sztuk broni palnej, z której część zdano dopiero w chwili ujawnienia się podczas amnestii lutowej 1947 r. Skorzystały z niej następujące osoby:

1) Janina Włodarczyk „Dziunia”;2) Ryszard Włodarczyk „War”, który zdał trzy pistolety: nagan, para-

bellum i TT. Poinformował również o schowaniu dwóch pistoletów – TT i parabellum – u jednego z członków organizacji, zamieszkałego w Żelechowie;

3) Lucjan Konieczny „Słowik” – zdał nagan;4) Zenon Baranowski „Słoń” – posiadał pistolet TT oraz podał

miejsce ukrycia pepeszy;5) Wanda Kasprowicz;6) Jerzy Szatejko „Samuraj” – 1 mauzer kal. 7,79;7) Mieczysław Włodarczyk „Okoń”;8) Ignacy Gruza „Grześ” – vis nr 9977. W okresie okupacji należał

do Batalionów Chłopskich.

119 Ibidem 120 Ibidem 121 Ibidem, k. 3. 122 Ibidem


80

W procesie, który odbył się 19 czerwca 1947 r., Władysław Cena został skazany na 6 lat więzienia, a Henryk Włodarczyk – 5 lat, obu darowano kary na mocy amnestii. W przypadku pozostałych osób brak informacji o zapadłych wyrokach123

Sporządzone w tym samym czasie „Karty na czyn przestępny” wymieniają następujące akcje z udziałem tej organizacji (wszystkie osoby doń należące identyfikowane są przez funkcjonariuszy SB jako żołnierze WiN):

1) W maju 1946 r. w Warszawie przy ul. Skaryszewskiej Ryszard Włodarczyk „Jacek” i Zenon Baranowski „Słoń” rozbroili oficera WP, zabierając mu pistolet TT124;

2) W maju lub czerwcu (bliższej daty brak) 1946 r. przy ul. Lubel-skiej w Warszawie Zenon Baranowski „Słoń” i Lucjan Konieczny „Słowik” rozbroili przy pomocy pistoletu TT nieustalonego z nazwiska oficera KBW125;

3) W Wielkanoc 1946 r. Ryszard Włodarczyk, Lucjan Konieczny, Zenon Baranowski i Jerzy Szatejko „Samuraj” udali się do Żelechowa, gdzie po skontaktowaniu się z dowódcą tamtejszego rejonu WiN „Owocem” dokonali ataku na posterunek MO w Miastkowie w powiecie garwolińskim, gdzie zdobyli opisaną już broń126

W charakterze agenta UBP w Warszawie 16 sierpnia 1946 r. pozyskał wspomnianego już członka organizacji – Zbigniewa Adamskiego. Jak zanotowano w aktach: „Zaraz po pozyskaniu udał się na melinę i ostrzegł członków organizacji o zainteresowaniu się nimi przez władze bezpieczeństwa. Jednocześnie rozszyfrował podpisanie współpracy z UBP”127

123 Ibidem 124 AIPN, 0644/278, Nielegalna organizacja WiN działająca na terenie Warszawy

i powiatu Garwolin, 1946 r., Karta na czyn przestępny dokonany przez: członków nielegalnej organizacji WiN, Warszawa, 11 XII 1974 r., k. 7.

125 Ibidem, k. 8. 126 Ibidem, k. 9. 127 AIPN, 0644/278, Nielegalna organizacja WiN działająca na terenie Warszawy

i powiatu Garwolin, 1946 r., Kwestionariusz osobowy na członka nielegalnej organizacji-bandy WiN działającej na terenie Warszawy i pow. garwolińskiego Adamskiego Zbigniewa, Warszawa, 11 XII 1974 r., oprac. H. Zambrzycki, k. 15.


81

2.3. Prasa

Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” prowadziło szeroko zakrojoną akcję informacyjną i propagandową nie tylko za pomocą ulotek i pro-pagandy ustnej, ale także poprzez ofertę różnego rodzaju periody-ków, rozprowadzanych na całym terytorium swego działania. Każdy Obszar posiadał przynajmniej jeden własny tytuł prasy podziemnej, skierowany do miejscowej ludności i poruszający lokalne problemy128 Jednak w porównaniu do czasów Armii Krajowej, podobnie jak liczebność samego Zrzeszenia, tak i liczba wydawanych przezeń tytułów była dużo mniejsza, przynajmniej w odniesieniu do Obszaru Centralnego129. Na jego terenie wydawano 32 tytuły prasy podziem-nej WiN, z czego kilka miało charakter efemeryczny, na przykład wydano tylko jeden numer130. W Warszawie za powielanie i kolportaż „bibuły” winowskiej odpowiadali: Jan Łuć „Adam”, „F-6a” – były żołnierz AK131, Stanisław Lubuśka „Daniel” – przedwojenny działacz PPS i redaktor „Biuletynu Informacyjnego” KG AK z czasów okupacji, Roman Goldman „WS”, „Fiszer”132 – działacz przedwojennego SD i szef propagandy i wydawnictw w Zarządzie WiN133. Głównymi organami prasowymi kierownictwa WiN wydawanymi w stolicy były pisma: „Honor i Ojczyzna ”, „Wolne Słowo” i „Polskie Słowo”. Na łamach tego pierwszego – miesięcznika – omawiano wydarzenia polityczne,

128 Należy tu wspomnieć o takich tytułach jak „Wolna Polska” czy miesięcznik „Orzeł Biały”, wydawany przez Obszar Południowy. Swoje pisma wydawały też poszczególne Okręgi, np. „Ku Wolności” – Rzeszowski, „Niepodległość” – Krakowski, „Niezawisłość” – Katowicki; zob. Proces krakowski, https://ipn.gov.pl/strony-zewnetrzne/wystawy/proces_krakowski/html/wystawa.html (24 III 2016).

129 W.J. Muszyński, Charakterystyka prasy konspiracyjnej Obszaru Centralnego WiN w latach 1945–1947 – organy centralne oraz przegląd czasopism terenowych [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s. 208.

130 Ibidem, s. 210, por. tab. 1. 131 Jan Eustachy Łuć „Adam”, „Kreślarz”, „F-6a”, w czasie wojny żołnierz AK,

następnie szef drukarni Komendy Obszaru Centralnego. Zatrudniony w Instytucie Geograficznym w Warszawie jako litograf. Aresztowany przez UB na początku kwietnia 1946 r.

132 Roman Goldman „WS”, „Fiszer” (1901–1958), podczas wojny w KG AK – Oddział VI BIP. Współpracownik Jana Rzepeckiego w DSZ. Uczestnik Powstania Warszawskiego. Następnie działał w „Nie” i WiN. Autor broszury Bój Warszawy. 1 Sierpień – 2 Październik 1944

133 W.J. Muszyński, op. cit., s. 215–216, gdzie szerzej o ich działalności wydawniczej.

2.3. Prasa

82

piętnowano działania organów bezpieczeństwa, krytykowano niektóre zarządzenia rządu i decyzje stronnictw politycznych w kraju. Podkreśla-jąc rolę tego tytułu jako organu centralnego WiN, zamieszczano w nim oficjalne stanowiska władz Zrzeszenia wobec bieżących i ważnych wydarzeń, jak np. referendum „ludowego” z 30 czerwca 1946 r. Pismo ukazywało się w 1946 do stycznia 1947 r. w nakładzie 1800–2000 egzemplarzy, w formacie A4 i A5134. „Wolne Słowo” wychodziło od połowy października 1945 r. jako tygodnik, a następnie dwutygodnik, w nakładzie 1000–2000 egzemplarzy. Miało format A5 i profil polity-czno-informacyjny. Ostatni numer (11) ukazał się 14 stycznia 1946 r.135 Kontynuacją tego tytułu, zamkniętego z powodu braku funduszy, było „Polskie Słowo”. Zawierało komentarze polityczne wraz z omówie-niami wydarzeń i tematów, w mniejszym stopniu bieżące informacje. Ukazywało się w formacie A5, w nakładzie 1800–2000 egzemplarzy od kwietnia do listopada 1946 r.136 Na terenie samej Warszawy, a więc stricte w Okręgu Warszawskim, ukazały się ponadto następujące tytuły: „Niepodległość” – wyszedł jeden numer w formacie A4 w styczniu 1946 r., „Polska” – w formacie A5 od października do grudnia 1945 r., „Przegląd Wewnętrzny Sytuacji Politycznej” – powielana jednodniówka w formacie A4, znana z czerwca 1946 r., „Wolność i Niezawisłość” – znany jest jeden numer z lutego 1946 r. w nakładzie 2000 egzem-plarzy137. Przeczyłoby to zatem zeznaniom Wincentego Kwiecińskiego złożonym podczas przesłuchania, że w samym Okręgu Warszawskim kolportaż prasy obszarowej i własnych wydawnictw trwał zaledwie dwa miesiące, natomiast „sami nie wydawali nic”138

Wydawnictwa WiN nie miały określonej linii politycznej – podkre-ślały potrzebę walki (jednakże nie militarnej) o niepodległość kraju, nie precyzowały jednak jego przyszłego ustroju, starając się dotrzeć do jak najszerszego grona odbiorców, nie wykluczając nikogo o poglądach demokratycznych i niepodległościowych. Jak trafnie zauważył Wojciech J. Muszyński, redaktorzy potrafili zachować niepartyjny charakter tych wydawnictw, „umiejętnie godząc ich rolę propagandową z informacyjną

134 Ibidem, s. 211, 218.135 Ibidem, s. 216.136 Ibidem, s. 212, 218. 137 Ibidem, tab. 1, s. 210–213. 138 AIPN, 1568/10, III Zarząd WiN, Zeznania Wincentego Kwiecińskiego ps. „Głóg”,

k. 18.


83

Il. 3. Strona tytułowa pisma Obszaru Centralnego WiN „Honor i Ojczyzna”; zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie

2.3. Prasa

84

oraz unikając poruszania politycznych problemów, mogących dzielić ludzi podziemia”139. Ostatnie tytuły prasy podziemnej WiN w Obszarze Centralnym ukazały się w styczniu 1947 r., a kres ich wydawaniu położyły z jednej strony aresztowanie Lubuśki i Goldmana w listopadzie 1946 r.140, z drugiej zaś zapewne aresztowanie Kwiecińskiego i jego wezwanie do ujawnienia się, co zbiegło się w czasie ze sfałszowanymi przez komunistów wyborami z 19 stycznia 1947 r. i wygaszaniem działalności zorganizowanego podziemia.

139 W.J. Muszyński, op. cit., s. 232. 140 Ibidem, s. 219.


3. OKRĘG WARSZAWSKI WiN

3.1. Władze i struktury organizacji

Stanowiący trzon niniejszej publikacji Okręg Warszawski WiN krypt. „Ł-1” tworzyły miasto Warszawa oraz rejony w Pruszkowie, Żyrardowie, Otwocku, Rembertowie, Płońsku i Kosowie Lackim (powiat Sokołów Podlaski), rozpoczęto też tworzenie rejonu w Siedlcach, który jednak pod koniec 1945 r. podporządkował się Okręgowi Lubelskiemu (nasta-wionemu intensywniej na działalność zbrojną). Były one, jak twierdzą autorzy Atlasu polskiego podziemia niepodległościowego, „raczej skupiskami członków organizacji niż rzeczywistymi strukturami terenowymi”1

W sierpniu 1945 r. Józef Rybicki „Maciej” objął dowództwo Okręgu Warszawskiego DSZ. Po utworzeniu we wrześniu 1945 r. WiN i objęciu przezeń funkcji prezesa Obszaru, wyznaczył na swoje miejsce (komendanta/prezesa Okręgu Warszawskiego WiN) Włady-sława Bałaja, ps. „Władysław”, „Egzekutor”, „Inspektor”, „Tomasz”, również byłego żołnierza AK, który dowodzić nim miał do końca jego istnienia2. Bałaj utrzymywał kontakt z Komendą Obszaru za pośred -

1 Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. R. Wnuk, S. Poleszak, A. Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa–Lublin 2007, s. 228.

2 Władysław Bałaj (1908–1990), uczestnik kampanii wrześniowej. Pochodził z Tarnopola, w 1940 r. zamieszkał w Warszawie, gdzie podjął pracę, a od marca 1943 r. poświęcił się wyłącznie działalności konspiracyjnej. Od września 1942 r. członek organizacji Wojskowa Grupa Nadwiślańska, następnie AK w VII Obwodzie „Obroża”, gdzie pełnił kolejno funkcje: oficera szkoleniowego, komendanta szkoły podchorążych i kierownika dywersji bojowej na powiat warszawski. Obserwację operacyjną Bałaja prowadzono w związku z jego działalnością w strukturach WiN, po zwolnieniu go z więzienia na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych. Nadano mu wówczas ps. „Warszawiak”. Jego teczka zawiera kilkadziesiąt stron komunikatów i notatek z działań operacyjnych podjętych przeciw niemu. Materiały przekazano do archiwum Wydziału X 31 III 1956 r.; AIPN, 0203/2309, Teczka osobowa dot. Bałaja Władysława ps. „Egzekutor”, Notatka służbowa, Warszawa, 11 VII 1952 r., k. 67; ibidem, Postanowienie o złożeniu materiałów w archiwum

86

nictwem osobistej łączniczki ppłk. Józefa Rybickiego „Macieja” – Wandy Zalutyńskiej „Hanki”, „Honoraty”. Według jej zeznań był on w miarę regularny, a stały punkt kontaktowy mieścił się w mieszkaniu rodziny „Władysława” przy ul. Chmielnej w Warszawie3. Bałajowi nie udało się jednak opanować byłych struktur AK z terenu województwa warszawskiego, które funkcjonowały niezależnie, musiał zatem przystąpić do budowania organizacji winowskiej na podległym sobie terenie praktycznie od podstaw. Obejmowała ona swym zasięgiem stolicę i kilka przyległych rejonów – miast i powiatów. Wykaz byłych członków WiN z terenu kilku dzielnic Warszawy podaje nazwiska ponad 550 osób należących do organizacji, uwzględnia on jednak również osoby spoza Okręgu Warszawskiego, które prowadziły na tym terenie działalność w ramach ościennych struktur4. Według ustaleń Kazimierza Krajewskiego Okręg ten nie mógł liczyć więcej niż 200–300 ludzi wraz z osobami współdziałającymi5. Nie jest to wielka liczba, jeśli przyrównamy ją do dwóch największych i najsprawniej działających Okręgów Obszaru Centralnego – Białostockiego i Lubelskiego6, ale i tak przewyższa liczebnością Okręgi Kielecki i Łódzki7. Działalność

Wydz[iału] X, Warszawa, 31 III [19]56 r.; AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej organizacji WiN, krypt. „Ł-1”, k. 1–2.

3 T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego „Nie”-DSZ-WiN, „31”, „Zatoka”, „Wisła” [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN 1945–1947, red. T. Łabuszewski, Warszawa 2018, s. 83.

4 AIPN, 0644/190, Wywiady dot. byłych członków WiN z terenu Warszawy, Wykazy byłych członków WiN z terenu poszczególnych dzielnic, k. 1–7, 120–129, 254–255; AIPN, 0644/191, Wywiady dot. byłych członków WiN z terenu Warszawy i okolic, t. 2, Wykazy b[yłych] członków WiN z terenu poszczególnych dzielnic, k. 1–6, 107–109, 153–156, 195–198.

5 K. Krajewski, Warszawski Okręg Zrzeszenia WiN [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s. 410. Należy zatem poddać korekcie dane przytoczone przeze mnie w artykule opublikowanym w „Biuletynie Informacyjnym. Miesięczniku Świato-wego Związku Żołnierzy Armii Krajowej” w 2017 r.: „Jej [organizacji tj. Okręgu Warszawskiego] stan liczebny wahał się – według różnych źródeł – od 300 do 550 członków”; G. Łeszczyński, Okręg Warszawski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” 1945–1947, „Biuletyn Informacyjny. Miesięcznik Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej” 2017, nr 3(323), s. 31.

6 Ten pierwszy z chwilą utworzenia we wrześniu 1945 r. liczył ok. 20 tys. żołnierzy, a drugi w tym samym okresie ok. 25–30 tys.; zob. P. Łapiński, Okręg Białostocki Zrzeszenia WiN [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN..., s. 242; S. Poleszak, Okręg Lublin Zrzeszenia WiN (wrzesień 1945 – kwiecień 1947 roku) [w:] ibidem, s. 336.

7 Okręg Kielecki, rozbity aresztowaniami, w lutym i marcu 1946 r. liczył zaledwie 10 osób, Łódzki zaś 160; zob. R. Śmietanka-Kruszelnicki, Inspektorat Związku

3. Okręg Warszawski WiN

87

Okręgu „Ł-1” ograniczała się do pracy wywiadowczej oraz informa-cyjno-propagandowej, kolportowano kilka tytułów prasy WiN. Nie prowadzono działalności zbrojnej, a Komenda Okręgu nie dysponowała oddziałami partyzanckimi ani dywersyjnymi, w przeciwieństwie do wymienianych już Okręgów Białostockiego, Kieleckiego i Lubelskiego. Potwierdził to podczas przesłuchania Bałaj, zeznając, że organizacja nie dysponowała żadną bronią, gdyż według instrukcji otrzymanej od „Macieja” wszelkie akcje zbrojne były zabronione8. Za swą działalność Bałaj pobierał wynagrodzenie w wysokości 40 dolarów, a następnie 8 tys. zł miesięcznie9. Łącznie otrzymał 160 dolarów i 16 tys. zł za dwa ostatnie miesiące przed zatrzymaniem. W swych zeznaniach przyznał też, że stosunek WiN do PSL – jedynej legalnej partii opozycyjnej – był neutralny, „to znaczy ani nie współpracowaliśmy z nim, ani go nie popieraliśmy”10. Na przełomie listopada i grudnia 1945 r. – w związku z zamiarem rozszerzenia struktur Okręgu „Ł-1” na powiaty woje-wództwa warszawskiego – „Inspektor” powołał na swego następcę

Zbrojnej Konspiracji na tle pozostałych struktur Zrzeszenia WiN w województwie kieleckim [w:] ibidem, s. 542; J. Żelazko, Łódzki Okręg Zrzeszenia WiN [w:] ibidem, s. 305.

8 W swoich wspomnieniach Jadwiga Chylińska opisuje, że dochodziło do pojedyn-czych starć z użyciem broni palnej z Rosjanami stacjonującymi w Warszawie. Akcja zdobycia sowieckiego samochodu wojskowego do działań konspiracyjnych miała miejsce latem (czerwiec lub lipiec) 1945 r., jeszcze podczas funkcjonowania DSZ; zob. J.B. Chylińska, Wspomnienia. Spisane przez Annę Jernat w latach 2007–2010, Warszawa 2014, s. 108–109.

9 Na temat finansowania WiN zob. T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego…, podrozdz. „Finanse”, s. 127–142. W Okręgu Warszawskim za finanse odpowia-dała Wanda Zalutyńska „Hanka” (ur. 1906), która ponadto sprawowała pieczę nad pieniędzmi całego Obszaru Centralnego. Aresztowana w styczniu 1946 r., po brutalnym śledztwie wyjawiła UB wiele cennych informacji nt. Obszaru Centralnego WiN; ibidem, s. 128, 192, przyp. 762.

10 AIPN, 0203/2309, Teczka osobowa dot. Bałaja Władysława ps. „Egzekutor”, Protokół (dodatkowy) przesłuchania podejrzanego Bałaja Władysława s. Józefa, Warszawa, 18 III 1946 r., oficer śledczy WUBP w Warszawie Jakubowski Sta-nisław, k. 19. Stanisław Jakubowski (ur. 1922), w latach 1945–1946 walczył z „reakcyjnym podziemiem”. Od 1 I 1946 r. starszy oficer śledczy w WUBP w Warszawie, następnie (od 1 VI 1948) zastępca naczelnika Wydziału Śledczego WUBP w Warszawie. 1949–1951 naczelnik Wydziału ds. Funkcjonariuszy WUBP w Białymstoku, od 1951 r. ponownie starszy oficer śledczy w MBP. Od 1 X 1960 do 1972 r. na kierowniczych stanowiskach w KW MO w Warszawie; https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/124107 (18 I 2018); por. Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1: 1944–1956, red. T. Balbus, K. Bedyński, K. Szwagrzyk, Warszawa 2005, s. 432, 433.


88

N.N. „Wacława” (wiadomo jedynie, że z zawodu technika melioranta), skierowanego doń przez dowódcę rejonu WiN Otwock11 W raporcie do Rybickiego (tytułowanego jako „Szef”) datowanym na koniec grudnia 1945 r. Bałaj tak pisał o sytuacji w podległych mu rejonach: „Mało zadowalający rozwój naszej sprawy po powiatach dotychczas nie objętych, jest na skutek do pewnego stopnia bojaźni tych ludzi, do których docieram drogą pośrednią. Obecnie wałkuję sprawę na Płock, Sierpc, Mińsk Mazowiecki, Grójec i Garwolin. Jaki będzie skutek nie wiem, mam otrzymać odpowiedź w miesiącu styczniu”. W dalszej części przedstawił niekorzystne warunki materialne, w jakich przyszło mu prowadzić swą działalność, przede wszystkim wydatki przekraczające kwoty otrzymywane od dowództwa Zrzeszenia12

Szczegółowe charakterystyki Okręgu pochodzą z lat siedemdziesią-tych i osiemdziesiątych, kiedy to bezpieka w dalszym ciągu inwigilo-wała to środowisko. Zawierają również imienny wykaz zatrzymanych w toku śledztwa osób13. Wówczas to sporządzono syntezy poszczegól-nych rejonów na podstawie źródeł byłego Urzędu Bezpieczeństwa. Stanowią dziś one cenne uzupełnienie materiałów z lat czterdziestych, pozwalające odtworzyć struktury WiN na terenie Warszawy i okolic. A kształtowały się one następująco.

Rejon Pruszków – jego komendantem był Krzysztof Rolnik „Wła-dysław”, s. Tadeusza, ur. w 1915 r. Do WiN wstąpił w 1945 r. za pośrednictwem swej matki, żołnierza AK14. W czerwcu 1945 r. nawiązał z nim kontakt Władysław Bałaj i mianował go komendantem rejonu obejmującego swym zasięgiem Pruszków i okoliczne miejscowości15 Jeszcze w czasie istnienia DSZ założył cztery punkty kolportażu prasy: w Pruszkowie, Milanówku, Podkowie Leśnej i Opaczu. Siedziba

11 AIPN, 0203/2309, Teczka osobowa dot. Bałaja Władysława ps. „Egzekutor”, Protokół przesłuchania podejrzanego Władysława Bałaja vel Rakowskiego Alojzego ps. „Inspektor”, „Ł-1”, Warszawa, 17 I 1946 r., k. 17.

12 AIPN, 997/115, t. 1, Akta w sprawie nr 84 oskarżonego Bałaja Władysława i wspólników, 1946 r., Pismo „Inspektora” do „Szefa”, M. p. [zapewne „miejsce poufne”], 29 XII 1945 r., k. 38/145; dok. zob. il. 6.

13 Szczegółowy wykaz znajduje się w Aneksie. 14 AIPN, 01286/538, Akta sprawy operacyjnej przeciwko Krzysztofowi Rolnikowi,

ur. 13 VI 1915 r., Pismo do Nacz[elnika] Wydz[iału] IV Dep[artamentu] IV MBP, Warszawa, 12 X 1953 r., k. 23.

15 AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej organizacji WiN krypt. „Ł-1”, Warszawa, 18 II 1987 r., k. 3.


89

organizacji mieściła się w Pruszkowie u państwa Szczepkowskich, którym Rolnik płacił miesięcznie 1 tys. zł za pośrednictwem ich synowej Janiny Łacińskiej16. Ta ostatnia tak zeznawała podczas przesłuchania o swojej działalności konspiracyjnej w strukturach pruszkowskiego WiN: „Z końcem lipca 1945 r. rozpoczęłam swą pracę łączniczki prze-nosząc listy i prasę nielegalną między skrzynką pocztową organizacji u małżeństwa Osińskich w Pruszkowie [tu adres], a »Władysławem«. Stopniowo »Władysław« przekazywał mi kolejno wszystkie kontakty organizacji i spełniałam funkcje łącznościowe między »Władysławem« a poszczególnymi skrzynkami, kolporterami i informatorami orga-nizacji WiN”17. W pierwszym okresie pracy konspiracyjnej Rolnik zwerbował do organizacji Edwarda Wieczorkowskiego – technika budowlanego z Pruszkowa, a przez niego Irenę Chojnicką – która „załatwiała dalsze znajomości”. To za jej pośrednictwem poznał małżeństwo Franciszkę i Jana Osińskich, w których pruszkowskim mieszkaniu założył skrzynkę pocztową organizacji. Osińscy kolporto-wali również prasę podziemną. Oboje zostali zatrzymani 22 stycznia 1946 r., jednak w związku z niewielką szkodliwością ich działalności w czasie procesu zwolniono ich z aresztu, a postępowanie umorzono18 Również przez Chojnicką „Władysław” zwerbował do współpracy pra-cownicę Urzędu Wojewódzkiego w Pruszkowie Krystynę Miszczak. Ta zaś miała wciągnąć do pomocy dwie pracujące z nią koleżanki: Wandę Trippenbach i Barbarę Domanowską, od których odbierała informacje, a następnie przekazywała je „Władysławowi”19. Kontakt z komendantem rejonu utrzymywała bezpośrednio, podpisując się w korespondencji ps. „11”. Miszczak dostarczała „Władysławowi” również miesięczne sprawo zdania starostów bądź dane o działalności PPR i wszelkich zmianach personalnych w kadrach partii na tym terenie. Instrukcje dla niej i jej koleżanek zalecające zbieranie informacji o wpływach partii „bloku” przed zbliżającymi się wyborami do Sejmu Rolnik przekazywał

16 AIPN, 997/115, t. 1, Akta w sprawie nr 84 oskarżonego Bałaja Władysława i wspólników, 1946 r., Protokół przesłuchania Janiny Łacińskiej, oficer śledczy WUBP w Warszawie Stanisław Jakubowski, Warszawa 24 IV 1946 r., k. 102.

17 Ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanego, Janiny Łacińskiej, c. Jana, Warszawa, 24 IV 1946 r., oficer śledczy Stanisław Jakubowski, k. 102.

18 AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej Organizacji „WiN”, Kwestionariusz osobowy, Osińska Franciszka, Warszawa, 15 XII 1986 r., k. 64; ibidem, Osiński Jan, Warszawa, 19 I 1987 r., k. 66.

19 Ibidem, Trippenbach Wanda, Warszawa, 19 XI 1986 r., k. 83–84.


90

przez skrzynkę pocztową mieszczącą się w mieszkaniu Osińskich. Oto jak sam przedstawił to w swych zeznaniach: „Obie w/w koleżanki Miszczak, a także ona sama przysyłały mi pisemne sprawozdania informacyjne z terenu Wojewódzkiego Urzędu, przy czym ta, która pracowała w Wydz[iale] Komunikacyjnym przysłała 2–4 sprawozdania w kopertach zaklejone z napisem dla »Zofii«, druga dawała niesyste-matycznie sprawozdania starostw powiatowych oraz względnie dwa razy informacje na temat wpływów PPR w swoim wydziale, także w zaklejonej kopercie, jak poprzednia dostarczane za pośrednictwem Miszczak”20. Do organizacji włączone zostały także inne osoby, których praca była niezwykle przydatna z punktu widzenia wywiadowczego. Wacław Majewski – pracownik Urzędu Skarbowego z Grodziska Mazowieckiego – przekazywał pisemne informacje dotyczące zakresu działania tej instytucji. Janusz Woźniczko dostarczył niekompletny spis pracowników MUBP w Pruszkowie. W Podkowie Leśnej Rolnik utrzymywał kontakt z Michałem Korolcem oraz jego córką Marią, która w swoich raportach donosiła o zachowaniu żołnierzy sowiec-kich i funkcjonariuszy resortów bezpieczeństwa21. W grudniu 1945 r. pozyskał także sekretarkę sekcji śledczej UBP w Pruszkowie Marię Pietrusiewicz22, która przekazała mu imienny wykaz pracowników tego urzędu. Do organizacji pruszkowskiej WiN należały także znane z nazwiska następujące osoby: Janina Łacińska ps. „Nina” – pełniła funkcję łączniczki; małżeństwo Majewskich – dysponujące skrzynką kontaktową w Milanówku; Maria Kościewska – odpowiadała za

20 AIPN, 01286/538, Akta sprawy operacyjnej przeciwko Krzysztofowi Rolnikowi, ur. 13 VI 1915 r., Dodatkowy protokół przesłuchania podejrzanego, Warszawa, 18 III 1946 r., k. 32, 32v.

21 Ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanego Krzysztofa Rolnika, Warszawa, 22 I 1946 r., k. 35.

22 W taki sposób charakteryzowali ją funkcjonariusze MUBP w Pruszkowie na potrzeby rozpracowania operacyjnego organizacji: „Charakter pracownika łagodny, lecz często wybuchowy, nerwowy. Poziom inteligencji średni, sumienna, pracowita. Polityką interesuje się. Stosunek do obecnego ustroju państwowego dobry. Przynależność partyjna żadna. Warunki bytu pracownika niedostateczne. Stan zdrowia średni”; AIPN, 0207/310, t. 2, Pozostałości ze sprawy skiero-wanej do Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Warszawie Nr Sl/99/46 Bałaja Władysława i wspólników (38) org[anizacji] WiN, Charakterystyka Pietru-siewicz Marii, prac[ownicy] kartoteki, ur. w 1906 r., Pruszków, 1 III 1945 r., k. 85. Do WiN należała również jej 14-letnia (!) córka Hanna; zob. Aneks, dok. nr 3.


91

skrzynkę kontaktową w Opaczu; Władysława Gendaj – właścicielka sklepu spożywczego w Pruszkowie, zwerbowana jesienią 1945 r., jej zadaniem był kolportaż prasy winowskiej23; nieznana z imienia pani Szczepkowska – wynajmowała lokal na potrzeby konspiracyjne organizacji; Henryk Lesiecki – urzędnik w fabryce „Kiemi” w Prusz-kowie, kolportujący prasę WiN oraz deklarujący się jako pośrednik w załatwieniu broni dla organizacji24; Wiktoria Domanasiewicz – w jej sklepie w Pruszkowie przy ul. Prusa 20 zainstalowana była skrzynka pocztowa WiN25

Do stycznia 1946 r. „Władysław” w podległym sobie rejonie włączył do WiN łącznie 22 osoby, zorganizował sieć łączności i znacząco rozwinął działalność propagandową poprzez kolportaż „Wolnego Słowa”, „Nowego Zewu” i różnego rodzaju ulotek. W urzędach i insty-tucjach państwowych zorganizował sieć informatorów dostarczających informacji o sytuacji polityczno-społecznej, zwłaszcza działalności członków PPR. Jak sam zeznał, to Bałaj, który wyznaczył go na sta-nowisko komendanta rejonu, powierzył mu zadanie zorganizowania punktów kolportażowych oraz regularnego nadsyłania sprawozdań o wpływach PPR we wszelkich dziedzinach życia publicznego na podległym mu terenie, a także ustalenia nazwisk znaczących działaczy partii26. Latem 1945 r. otrzymał od niego również maszynę do pisania, którą trzymał w domu27. Tak scharakteryzował działanie podległego mu rejonu: „Osobiście broni nie mam i nie jest mi wiadomym czy ktoś z członków organizacji broń posiada. Również nie mieliśmy łączności z bandą [tj. jakimś oddziałem zbrojnym podziemia – G.Ł.]. Zasadnicza praca WiN-u polegała na propagandzie przeciwko ustrojowi demokratycznemu [sic!] Państwa Polskiego. W dziedzinie polityki zagranicznej prowadziliśmy walkę przeciwko istniejącym granicom wschodnim i uważaliśmy granicę tę za niesprawiedliwą. W dziedzinie

23 AIPN, 01286/538, Akta sprawy operacyjnej przeciwko Krzysztofowi Rolnikowi, ur. 13 VI 1915 r., Postanowienie o pociągnięciu do odpowiedzialności karnej Krzysztofa Rolnika, Warszawa, 26 III 1946 r., k. 83.

24 Ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanego Krzysztofa Rolnika, Warszawa-Praga 22 I 1946 r., k. 71.

25 Ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanego Krzysztofa Rolnika, Warszawa, 25 III 1946 r., k. 27.

26 Ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanego Krzysztofa Rolnika, Warszawa, 22 I 1946 r., k. 33.

27 Ibidem, k. 71.


92

polityki wewnętrznej zmierzaliśmy do usunięcia wpływów PPR-u. W prasie [WiN] atakowany był Rząd Jedności Narodowej i określany jako »Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej«”28. Według danych bezpieki był to najlepiej zorganizowany rejon. Komendant rejonu zeznał, że za swą działalność otrzymywał od przełożonych miesięcznie 8 tys. zł29. Już po rozpracowaniu i likwidacji środowisk winowskich, na początku lat pięćdziesiątych, Krzysztof Rolnik stał się figurantem sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej „Ocean”, prowadzonej przez PUBP w Pruszkowie przeciw byłym członkom WiN. Informatorem bezpieki był m.in. Władysław Karliński „Księżyc” – były komendant rejonu Żyrardów, zwerbowany w 1952 r. na podstawie kompromitujących materiałów30

Rejon Żyrardów – od lipca 1945 r. komendantem był Władysław Karliński „Kozłowski”, „Stolarz” (ur. 1908). Uczestnik wojny obronnej Polski w 1939 r., następnie w Oddziale Wojskowym PPS, a później w AK. Rejon, powstały w lipcu 1945 r. w ramach DSZ, nosił krypt. „Wir” i w momencie likwidacji w styczniu 1946 r. liczył 11 osób31. Karliński od komendanta Okręgu otrzymał dwukrotnie kwoty 2 tys. zł na cele organizacyjne. Pozyskał siedmiu członków organizacji (wśród nich Jakuba Wąsika, właściciela cukierni, który sporządził m.in. wykaz członków PPR, dane o referacie gminnym UBP w Guzowie koło Żyrardowa oraz listę osób podejrzanych o współpracę z organami bezpieczeństwa)32, posiadał także na uzbrojeniu jeden ckm, dwa kbk, pozostałe z okresu okupacji, oraz pistolet TT kupiony za pieniądze otrzymane od Bałaja. Kolportował prasę podziemną („Wolne Słowo” i „Biuletyn Informacyjny”) oraz „ulotki antypaństwowe”. Bałajowi przekazał m.in. imienny wykaz siedmiu funkcjonariuszy UBP

28 Ibidem, k. 72. 29 AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej

Organizacji „WiN” krypt. „Ł-1”, Kwestionariusz osobowy, Rolnik Krzysztof, Warszawa, 19 XI 1986 r., k. 76.

30 AIPN, 01286/538, Akta sprawy operacyjnej przeciwko Krzysztofowi Rolnikowi, ur. 13 VI 1915 r., Notatka służbowa, Warszawa, 14 I 1955 r., k. 41; ibidem, Notatka służbowa, Warszawa, 10 VIII 1955 r., k. 117.

31 AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej Organizacji „WiN krypt. „Ł-1”, Kwestionariusz osobowy, Karliński Władysław, 24 XI 1986 r., k. 38.

32 Ibidem, Wąsik Jakub, Warszawa, 25 XI 1986 r., k. 50v.


93

w Żyrardowie uznanych za najbardziej aktywnych i niebezpiecznych dla organizacji (informacje na ich temat zebrał Edward Leon Dębiń-ski)33 oraz wiadomości o członkach PPR z terenu. Karliński został aresztowany 21 stycznia 1946 r. i skazany na 5 lat więzienia przez WSR w Warszawie 14 lutego 1947 r. Na mocy amnestii z 22 lutego 1947 r. karę darowano mu w całości34

Rejon Otwock – jego komendantem był Piotr Wacław Wojtyszko „Baca” (1903–1949). W okresie okupacji w AK, nauczyciel w szkole powszechnej35. Do stycznia 1946 r. rejon liczył 9 członków. Łączniczką w tym rejonie była Zofia Maciejewska, która oprócz tego pozyskiwała informacje wywiadowcze z terenu oraz zajmowała się kolportażem winowskiej prasy36. Co miesiąc „Baca” przysyłał Bałajowi meldunki informacyjne zdobyte przez swoich informatorów w terenie37 Nie wykazywały one jednak szczególnej aktywności tego rejonu. I tak np. za grudzień 1945 r. Wojtyszko meldował już we wstępie swego raportu (pisownia oryginalna): „Z otrzymanych z terenu raportów nic godnego uwagi do przekazania nie mam. UB jakby zawiesił swą działalność. Zdarzają się tylko pojedyncze wyskoki w sprawach błahszych”38. W sprawozdaniach wykazywał również poniesione w związku z działalnością konspiracyjną wydatki. Brak niestety bliż-

33 Ibidem, Dębiński Edward Leon, Warszawa, 25 XI 1986 r., k. 21. 34 Ibidem, Karliński Władysław, Warszawa, 24 XI 1986 r., k. 86. 35 Po raz pierwszy został zatrzymany przez patrol NKWD-UB w grudniu 1944 r. wraz

z grupą kolegów w okolicach otwockiego dworca, ponieważ nie został rozpoznany jako żołnierz AK areszt opuścił w lutym 1945 r. Mimo zwolnienia z więzienia po wyroku w procesie WiN w 1947 r. jego stan zdrowia nie polepszył się. Ostatnie lata życia spędził w szpitalu, gdzie zmarł 19 IV 1949 r. Odznaczony Krzyżem Walecznych oraz pośmiertnie Medalem Wojska i Krzyżem Armii Krajowej od Rządu Polskiego na Emigracji; Wacław Wojtyszko – nasz lokalny bohater, „Wiadomości Sąsiedzkie” 4 IV 2014, http://www.wiadomoscisasiedzkie.pl/news/111/n/5596 (7 VII 2015).

36 AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej Organizacji „WiN” krypt. „Ł-1”, Kwestionariusz osobowy, Maciejewska Zofia, Warszawa, 24 XI 1986 r., k. 54–55.

37 AIPN, 997/115, t. 1, Akta w sprawie nr 84 oskarżonego Bałaja Władysława i wspólników, Protokół przesłuchania podejrzanego, Warszawa, 17 I 1946 r., mł[odszy] oficer śledczy [podpis nieczytelny], k. 29.

38 Ibidem, Raport „Bacy” (nr 3) za grudzień 1945 r., 1 I [19]46 r., k. 38/151; dok. zob. il. 7


94

szych informacji na temat działalności tego rejonu, gdyż w chwili rozpracowania znajdował się w stadium organizacji. Wojtyszko został zatrzymany 24 stycznia 1946 i skazany 14 lutego 1947 r. przez WSR w Warszawie na 5 lat więzienia. Kara na wniosek prokuratora została przez sąd zawieszona z powodu złego stanu zdrowia skazanego oraz „z uwagi na jego duże zasługi w walce z okupantem niemieckim w ramach org[anizacji] AK w okresie okupacji”39. Wiadomo z relacji samego skazanego, że w trakcie śledztwa był brutalnie przesłuchi-wany, mimo to nie ujawnił tożsamości żadnej osoby z podległego sobie rejonu

Rejon Rembertów – komendant Leonard Maciejek „Przystojny”, „Lech” (ur. 1909). W czasie wojny w AK, pełnił funkcję oficera orga-nizacyjnego oraz kierownika lokalu kontaktowego. W maju 1945 r. powołany do służby w WP, 6 listopada tr. został zwolniony. W tym samym miesiącu nawiązał z nim kontakt komendant Okręgu War-szawskiego WiN, proponując podjęcie działalności konspiracyjnej, na co wyraził zgodę. Bałaj mianował go komendantem rejonu, przekazał instrukcje dotyczące organizacji pracy, ponad 100 egzemplarzy prasy podziemnej („Wolne Słowo”, „Nowy Zew”) oraz 3 tys. zł wynagro-dzenia. Do stycznia 1946 r. wciągnął on do organizacji tylko jednego członka – Józefa Zielonkę – właściciela prywatnego sklepu spożyw-czego, który przekazywał mu informacje o działalności partii i stron-nictw politycznych z tego terenu oraz zajmował się kolportażem prasy WiN40. Z kilkoma osobami Maciejek przeprowadził wstępne rozmowy organizacyjne, dając im do przeczytania prasę podziemną, nie udało się jednak pozyskać ich przed rozbiciem organizacji. Aresztowany 22 stycznia 1946 r., skazany 14 lutego 1947 r. przez WSR w War-szawie na 5 lat więzienia41. Na terenie rejonu Rembertów pozostawał również w konspiracji nieujawniony batalion AK w sile 3 kompanii (ok. 320 ludzi), dysponujący magazynem broni, ale jego uczestnicy nie podejmowali żadnych aktywnych działań organizacyjnych, co według Kazimierza Krajewskiego mogło wynikać z tego, że „Przystojny” jako

39 AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej Organizacji „WiN” krypt. „Ł-1”, Kwestionariusz osobowy, Wojtyszko Piotr Wacław, Warszawa, 24 XI 1986 r., k. 11.

40 Ibidem, Zielonka Józef, Warszawa, 24 XI 1986 r., k. 96. 41 Ibidem, Maciejek Leonard, Warszawa, 10 XI 1986 r., k. 52.


95

Il. 4. Okładki pism „Nowy Zew” i „Wolne Słowo”; AIPN, 997/115, t. 1

były oficer LWP nie budził wśród nich zaufania i przez to nie udało mu się włączyć ich do organizacji42

Rejon Kosów Lacki – komendant Kazimierz Zabuski „Kazimierz” (ur. 1918). W WiN od września 1945 r., wciągnięty przez Bałaja, który znał go z okresu okupacji. Nawiązał kontakty z kilkoma osobami, dając im do czytania prasę podziemną. W planach miał organizowanie struktur na terenie całego powiatu sokołowskiego, nie udało mu się to jednak przed zatrzymaniem go przez UB 26 stycznia 1946 r.43

Rejon Płońsk – komendant Karol Kozanecki „Świt” (ur. 1904). W okresie swojej działalności w WiN mieszkał w Płońsku, gdzie

42 K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie „WiN” na terenie Warszawy i województwa warszawskiego w latach 1945–1948 [w:] Warszawa miasto w opresji, red. K. Krajewski, M. Pietrzak-Merta, Warszawa 2010, s. 112.

43 AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej Organizacji „WiN” krypt. „Ł-1”, Kwestionariusz osobowy, Zabuski Kazimierz, 25 XI 1986 r., k. 94.


96

pracował na stanowisku sekretarza tamtejszego Sądu Grodzkiego. W czasie wojny mieszkał w Korytowie koło Żyrardowa, tam też w 1943 r. wstąpił do AK, pełniąc funkcję dowódcy plutonu. Po wojnie powrócił do Płońska. W połowie października 1945 r. za pośred-nictwem komendanta Rejonu Żyrardów Władysława Karlińskiego, z którym znał się od czasów działalności w AK, nawiązał z nim kontakt komendant Okręgu. Podczas spotkania, które odbyło się w mieszkaniu Kozaneckiego, Bałaj mianował go komendantem rejonu i polecił przy -stąpić do pracy organizacyjnej. W listopadzie i grudniu 1945 r. łączniczka Okręgu z Warszawy przywiozła mu egzemplarze „Wolnego Słowa” i „Nowego Zewu”. W połowie grudnia 1945 r., podczas kolejnego spo-tkania, Bałaj przekazał mu instrukcje niezbędne do dalszej działalno-ści. 21 stycznia 1946 r. miało miejsce ostatnie ich spotkanie, podczas którego Kozanecki poinformował Bałaja, że pozyskał do organizacji dwóch członków i „wstępnie rozmawiał z kilkoma osobami, które jego zdaniem wyrażą zgodę na wstąpienie”. Kolejne miało się odbyć 24 stycznia, ale już do niego nie doszło, gdyż Kozanecki został zatrzymany44 W procesie warszawskiego WiN 14 lutego 1947 r. nie został skazany45

W swoim zeznaniu Władysław Bałaj wyodrębnił jeszcze jeden Rejon Siedlce jako wchodzący w skład Okręgu Warszawskiego. Kierował nim Alfred Jankowski „Jarosław”46. Bałaj nawiązał z nim kontakt jednak dopiero w grudniu 1945 r. Brak niestety bliższych danych o jego liczebności i organizacji. Według Kazimierza Krajewskiego miał tu powstać zupełnie odrębny rejon, podporządkowany Warszawie, który zorganizować miał zastępca Bałaja, gdyż Siedlce już od jesieni 1945 r. wchodziły w skład Okręgu Lubelskiego47. Został rozbity w styczniu 1946 r., a jego prezes aresztowany 26 stycznia. Zmarł on na skutek pobicia podczas śledztwa przez szefa PUBP w Siedlcach48

W wyniku wsypy i aresztowania członków Okręgu Warszawskiego WiN ujęto ponad 100 osób należących do Zrzeszenia, a więc najwyżej

44 Ibidem, k. 6. 45 AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej

Organizacji „WiN” krypt. „Ł-1”, Kwestionariusz osobowy, Kozanecki Karol Andrzej, Warszawa, 5 XI 1986 r., k. 44.

46 AIPN, 0203/2309, Teczka osobowa dot. Bałaja Władysława ps. „Egzekutor”, Protokół przesłuchania podejrzanego Władysława Bałaja vel Rakowskiego Alojzego ps. „Inspektor”, „Ł-1”, Warszawa, 17 I 1946 r., k. 17.

47 K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie „WiN”..., s. 113. 48 Idem, Warszawski Okręg…, s. 415.


97

mniej więcej połowę. Mimo brutalnych przesłuchań nie wszyscy tak komendanci, jak i szeregowi członkowie ujawnili personalia znanych sobie konspiratorów. Niski stopień zorganizowania tego Okręgu potwierdza również konkluzja SB: „Okręg warszawski WiN, w chwili likwidacji w styczniu 1946 r. był w stadium organizacji. Powołane rejony liczyły ogółem około 50 członków [sic!]. Byli to w większości ludzie pracujący w różnych urzędach i instytucjach. Ich działalność ograniczała się głównie do zbierania informacji o sytuacji społeczno--politycznej, zwłaszcza o członkach PPR oraz czytania i kolportażu prasy podziemnej pt. »Wolne Słowo«, »Nowy Zew« i różnego rodzaju wrogich ulotek. Według zeznań Bałaja, rozprowadził on na poszcze-gólne rejony ponad 400 egzemplarzy prasy podziemnej. Na działalność organizacyjną otrzymał z centrali dwukrotnie po 8000 złotych i raz 40 dolarów USA. Przypadków działalności terrorystyczno-rabunkowej nie stwierdzono. Poza rejonem żyrardowskim, który posiadał 1 ckm i 2 karabiny ręczne pozostałe z okresu okupacji oraz 1 pistolet »TT« kupiony za pieniądze otrzymane z okręgu, pozostałe rejony broni nie posiadały. Łączność rejonów z okręgiem odbywała się poprzez osobiste kontakty komendanta okręgu Bałaja z komendantami rejonów lub za pośrednictwem łączniczki i punktu kontaktowego. Łączniczką była kuzynka Bałaja – Szufa Janina ps. »Jasia« [...]. W jej mieszkaniu w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 137 m. 10 mieścił się punkt kontaktowy. Za działalność w organizacji otrzymywała wynagrodzenie w wysokości 6000 zł miesięcznie i diety na przejazdy. Na podstawie materiałów archiwalnych wypełniono 47 kwestionariuszy osobowych na członków WiN warszawskiego okręgu, w tym 25 mężczyzn i 22 kobiety. Z liczby tej 29 osób to byli członkowie AK, 5 w okresie okupacji nie przejawiało żadnej działalności, a odnośnie [do] 13 brak danych”49

Z raportów sporządzonych przez UB, a wykorzystywanych później także przez SB do ponownej inwigilacji środowiska winowskiego, możemy uzyskać informacje na temat struktury społecznej żołnierzy (członków)50 należących do stowarzyszenia w Okręgu Warszawskim.

49 AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej Organizacji „WiN” krypt. „Ł-1”, k. 7.

50 Nie wszyscy wciągnięci do konspiracji w tym środowisku mieli za sobą przeszłość w AK lub innych organizacjach wojskowych w okresie okupacji bądź w WP przed wojną (choć stanowili oni zdecydowaną większość). Z racji prowadzenia na ogół przez Zrzeszenie w Okręgu Warszawskim działalności propagandowej


98

Nie uwzględnia on wszystkich zatrzymanych, odnosi się raczej do osób aresztowanych do końca stycznia 1946 r., których mogło być około 50, na co wskazują też dane zawarte w zamieszczonych poniżej tabelach.

Przedział wiekowy zatrzymanych przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Struktura wiekowa zatrzymanych członków Okrę-gu Warszawskiego WiN

Wiek Liczba osób

Do 20 lat 2

21–25 lat 6

26–30 lat 5

31–40 lat 17

41–50 lat 10

51–60 lat 7

Ź r ó d ł o: AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej organizacji WiN, krypt. „Ł-1”, k. 7.

Potwierdza to tezę, że do organizacji należeli głównie byli żołnierze AK, a więc osoby (głównie mężczyźni) powyżej 20. roku życia, będący w konspiracji od czasów wojny, kontynuujący walkę z okupantem w nowej rzeczywistości. Według Kazimierza Krajewskiego w WiN wła-ściwie nie było miejsca dla nieletnich konspiratorów, mimo że przecież AK skupiała w swych szeregach osoby niepełnoletnie. Wynikało to z faktu, że WiN miał być z założenia strukturą społeczno-obywa-telską, nienastawioną na walkę zbrojną, a więc potrzebującą ludzi doświadczonych, mających kontakty z przedstawicielami organizacji politycznych oraz rządem emigracyjnym, czego ludzie młodzi raczej nie mogli zaoferować51. Wydaje się, że również młodzi ludzie sami nie byli zainteresowani przynależnością do WiN w takim stopniu jak do AK – przynajmniej w odniesieniu do Okręgu Warszawskiego – ze względu na jego polityczny, a nie militarny charakter, który zakładał właściwie całkowitą rezygnację z walki zbrojnej. Także komendanci

i wywiadowczej wydaje się, że nie było też takiego wymogu. Stąd określenie „członkowie” WiN w żaden sposób nie umniejsza roli, jaką odgrywali oni w organizacji.

51 K. Krajewski, Konspiracyjne organizacje młodzieżowe na terenie województwa mazowiec-kiego w latach 1945–1956, [w:] „Jesteście naszą wielką szansą”. Młodzież na rozstajach komunizmu 1944–1989, red. P. Ceranka, S. Stępień, Warszawa 2009, s. 164.


99

poszczególnych rejonów werbowali do organizacji na podległym sobie terenie ludzi sprawdzonych, mających już doświadczenie w konspiracji z czasów okupacji niemieckiej, jak też zbliżonych do siebie wiekiem, do których mieli zaufanie.

Służba Bezpieczeństwa dokonała również analizy przekroju społecz-nego zatrzymanych członków organizacji, którą przedstawia tabela 2.

Tabela 2. Struktura społeczna zatrzymanych członków Okrę -gu Warszawskiego WiN

Pochodzenie Liczba osób

robotnicze 21

chłopskie 9

inteligenckie 14

brak danych 3

Źródło: AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu War-szawskiego nielegalnej organizacji WiN, krypt. „Ł-1”, k. 7.

Na podstawie powyższych danych możemy wysnuć ciekawy i ważny wniosek: do organizacji antykomunistycznych wstępowali głównie ludzie o pochodzeniu – powiedzielibyśmy – proletariackim, a więc ci, których teoretycznie reprezentować miała nowa władza. Paradoksalnie to właśnie chłopi i robotnicy stanowili jedną z największych grup oporu przeciwko władzy „ludowej”. Wynikało to zapewne z jednej strony z przewagi liczebnej tych grup w społeczeństwie, z drugiej zaś z dużej niechęci, jaką żywili oni wobec sowieckiego okupanta, szczególnie jego silnej antyreligijnej ideologii, burzącej stary, konserwatywny porządek. Podobny przekrój społeczny reprezentowały również inne organizacje antykomunistyczne, w tym młodzieżowe. Dariusz Jarosz określił nawet walkę podziemia z komunistami mianem „wojny chłopskiej”52, gdyż to właśnie chłopi – obok ziemian i prywatnych przedsiębiorców – najboleśniej odczuli poczynania nowych władz na skutek kolektywizacji. To także chłopi najczęściej pomagali partyzantom prowadzącym walkę zbrojną z okupantem. Pochodzenie społeczne nie

52 D. Jarosz, Czy tylko represje? O nowy paradygmat badań nad stosunkami między władzą i chłopami w PRL [w:] Represje wobec wsi i ruchu ludowego (1956–1989). Materiały z konferencji naukowej, 27–28 listopada 2003 r. w Rzeszowie pt. „Wieś i ruch ludowy a władza w PRL w latach 1956–1989”, red. J. Gmitruk, Z. Nawrocki, Warszawa 2004, s. 289.


100

przekładało się jednak na wykształcenie, większość osób należących do organizacji warszawskiej miała bowiem przynajmniej maturę. Można stwierdzić, że odpowiada to założeniom ideowym WiN, skupiającym się na prowadzeniu działalności wywiadowczej i propagandowej, do której oprócz posiadanego wykształcenia predestynował w znacznej mierze wykonywany zawód. Obrazują to dwie poniższe tabele.

Tabela 3. Struktura wykształcenia zatrzymanych członków Okręgu Warszawskiego WiN

Wykształcenie Liczba osób

niepełne podstawowe 3

podstawowe 5

zawodowe 3

średnie 29

wyższe 4

brak danych 3

Ź r ó d ł o: AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu War-szawskiego nielegalnej organizacji WiN, krypt. „Ł-1”, k. 7.

Tabela 4. Struktura zawodowa zatrzymanych członków Okręgu Warszawskiego WiN

Zawód Liczba osób

niepracujący 5 (gospodynie domowe [sic!])

funkcjonariusze UB 1 (sekretarka)

funkcjonariusze MO 1

rolnicy 1

robotnicy 4

farmaceuci 1

studenci 1

nauczyciele 3 (1 szkoły średniej, 2 podstawowej)

rzemieślnicy pracujący prywatnie 4

urzędnicy różnych instytucji i urzędów 22

Źródło: AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej organizacji WiN, krypt. „Ł-1”, k. 8.


101

3.2. Wywiad

Sieć wywiadowcza w Okręgu Warszawskim zaczęła funkcjonować we wrześniu 1945 r. Na jej czele stał Tadeusz Jaegermann „Michał”, „Ewa”, wyznaczony na tę funkcję osobiście przez Józefa Rybickiego. W tym samym miesiącu otrzymał on z centrali Obszaru 150 dolarów w ramach funduszu dyspozycyjnego na zbudowanie własnej sieci informatorów w Okręgu53. Koordynowane przez niego struktury opierały się głównie na własnych źródłach informacji, ponieważ agendy struktur terenowych znajdowały się jeszcze w stadium organizacji. Jaegermann podlegał bezpośrednio Rybickiemu, a potem Wincentemu Kwiecińskiemu „Lotnemu”. Zbudowana przez niego komórka organi-zacyjna wywiadu miała ograniczony związek ze strukturami Okręgu „Ł-1”, co w pewien sposób uratowało ją w sytuacji dekonspiracji Okręgu w styczniu 1946 r. i przedłużyło jej działalność o pół roku, kiedy funkcjonowała przez pewien czas bezpośrednio pod rozkazami Komendy Obszaru Centralnego WiN. Z początkiem maja 1946 r. przeszła do reaktywowanego w kwietniu tego roku Okręgu War-szawskiego WiN „Wkra”54. W gestii wywiadu, czyli „dwójki”, leżało zbieranie informacji z terenu województwa warszawskiego, jednakże z pominięciem samej stolicy, podlegającej bezpośrednio wywiadowi Komendy Obszaru Centralnego55. Jak wynika z zeznań Jaegermanna, dysponował on zaledwie dwuosobową sieć informacyjną w kierowa-nym przez siebie pionie, gdyż jej rozbudowę zakłóciły przeprowadzone wkrótce aresztowania. Do sieci tej należeli Halina Grodnicka i Tadeusz Czechowski56. Cennych informacji z terenu udzielały jedynie rejony Pruszków i Żyrardów, pozostałe jednostki organizacyjne Okręgu Warszawskiego nie mogły odnotować poważniejszych osiągnięć w zakresie wywiadu. „Michał” opracował i wyposażył poszczególne rejony w Instrukcję dotyczącą zbierania informacji i zestawiania raportów, a uzyskane w formie meldunków wywiadowczych informacje opra-cowywał osobiście. Były one następnie przekazywane „Maciejowi”, a za jego pośrednictwem dalej na Zachód – do sztabu gen. Stanisława

53 T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego…, s. 137. 54 K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie „WiN”..., s. 107. 55 Ibidem, s. 118. 56 AIPN, 00168/47, t. 2, Materiały oryginalne tajnego współpracownika ps. „Kim”,

Notatka służbowa, b.d., k. 143.

3.2. Wywiad

102

Kopańskiego. Stanowią one cenne źródło wiedzy na temat sytuacji nie tylko w War-szawie i województwie warszawskim, lecz także w innych rejonach kraju57 Jaegermann określił swoje zadanie jako zestawianie raportów w myśl instrukcji otrzymywanych od „Macieja”, pochodzą-cych z jednej strony od przełożonego, który pozyskiwał je z „terenu”, z drugiej zaś z będącej w stadium realizacji sieci własnej. Raporty wykonywał w trzech egzemplarzach, z których dwa wysyłane były do „Macieja”, a jeden do Władysława Bałaja. W dalszej części przesłuchania Jaegermann zeznał jednak, że zostawiał jeden odpis również dla siebie. Łącznie – do momentu aresztowania Rybickiego

w grudniu 1945 r. – powstały cztery raporty58. Po tymże aresztowaniu Jaegermann zawiesił na kilka miesięcy działalność wywiadowczą, by reaktywować ją w czerwcu 1946 r., kiedy zgłosił się do niego August Jaszczuk „Groźny”, pełniący odtąd funkcję komendanta Okręgu Warszawskiego, proponując mu dalszą pracę w tym referacie. Jaeger-mann wyraził zgodę i otrzymał od Jaszczuka 15 tys. zł, co umożliwiło mu sporządzanie kolejnych raportów. Kwota ta okazała się jednak niewystarczająca, gdyż – jak zeznał podczas przesłuchania – na dzia-łalność tę potrzebował 50 tys. zł miesięcznie. Cennym informatorem Jaegermanna był jego dawny kolega z Powstania – Tadeusz Czechow-ski, zatrudniony wówczas w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych. Oprócz spraw wywiadowczych Jaegermann miał również wykazać nieprawidłowości gospodarcze w komórce legalizacyjnej Obszaru Cen-tralnego, łącznie z ujawnieniem nazwisk zamieszanych w nie osób59

Łączniczka Okręgu Janina Szufa, jak sama określiła, sprawowała rolę „skrzynki pocztowej” z Kosowem Lackim, Siedlcami, Płońskiem

57 K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 1945 w raportach siatki wywiadowczej Okręgu Warszawskiego WiN, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, nr 1–2, s. 130.

58 AIPN, 00168/47, t. 1, Teczka osobowa: Jaegermann Tadeusz „Kim”, Protokół przesłuchania podejrzanego, Warszawa, 27 VII 1946 r., k. 13–14.

59 Ibidem, k. 14.

Il. 5. Fotografia Tadeusza Jaegermanna z akt paszpor-towych; AIPN, 1003/805


103

i Pruszkowem. Polegała ona na doręczaniu prasy i rozkazów prze-łożonych w „teren” oraz przyjmowaniu przesyłek i raportów w jej mieszkaniu w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej. Z dowódcami poszczególnych rejonów kontaktowała się według ściśle określonych haseł. W Kosowie Lackim z „Kazimierzem” pod hasłem: „czy pan kupi pszenicę sandomierską”, w Siedlcach z „Jarosławem” i w Płońsku z Kozaneckim: „jestem od Inspektora”, w Pruszkowie w sklepie z porcelaną przy ul. Kościuszki 7/5 paczki odbierały od niej dwie kobiety na hasło: „z Warszawy dla Wandy”. Komunikacja działała w obie strony, gdyż Szufa przyjmowała również korespondencję od kurierów z poszczególnych rejonów, którą następnie przekazywała osobiście Bałajowi60

Niezależnie od sieci wywiadowczej Obszaru Centralnego wywiad Okręgu Warszawskiego posiadał własne punkty kontaktowe, zlo-kalizowane na terenie stolicy. Były to: restauracja „Abisynka” przy ul. Nowogrodzkiej, poczekalnia kolejki EKD (najprawdopodobniej w Śródmieściu), Park Skaryszewski, bar mleczny o nieustalonym bliżej adresie przy ul. Marszałkowskiej, Dworzec Śródmieście, mieszkanie przy ul. Chałubińskiego 10, mieszkanie Zofii Kopczyńskiej „Władki” (brak adresu)61

Sieć wywiadowcza na terenie Okręgu Warszawskiego działała sprawnie. Jej głównym zadaniem było zbieranie z podległych rejonów informacji o charakterze regionalnym, nie pokrywało się to zatem z zadaniami siatki wywiadowczej Obszaru Centralnego, obejmują-cymi przede wszystkim Warszawę i kontakty z innymi państwami czy rozpracowywanie ministerstw. Całością jej pracy dowodził osobiście Jaegermann, który w pismach do komendantów instruował ich również o zasadach konspiracji, często pouczając i przestrzegając przed ama-torskim i nieostrożnym podejściem do sprawy (np. odręczne pisanie meldunków). Mimo pewnych uchybień, działalność ta była przez niego pozytywnie oceniana.

60 AIPN, 00168/47, t. 1, Teczka osobowa: Jaegermann Tadeusz „Kim”, Protokół dodatkowy przesłuchania podejrzanego Szufa Janina, Warszawa, 18 III 1946 r., oficer śledczy WUBP w Warszawie Roykiewicz Ryszard, k. 22.

61 AIPN, 01480/219, Dokumentacja wyodrębniona z worków ewakuacyjnych podczas prac porządkowych wytworzona przez MSW, Opracowanie dot. WiN – „Walka z reakcyjnym podziemiem”, 1979 r., k. 170.

3.2. Wywiad

104

3.3. Likwidacja organizacji

Rozpracowanie i zatrzymanie większości żołnierzy warszawskiej orga-nizacji WiN miało miejsce w styczniu 1946 r. Aresztowano wówczas komendanta i 47 osób należących do WiN z całego województwa. 16 stycznia 1946 r. Wydział III WUBP w Warszawie zatrzymał na pod-stawie materiałów uzyskanych w toku „agenturalnego rozpracowania” Władysława Bałaja. W chwili zatrzymania funkcjonariusze znaleźli przy nim i zabezpieczyli następujące dowody rzeczowe:

– miesięczne odpisy maszynowe raportów starostw powiatowych z powiatów Sochaczew, Przasnysz, Maków Mazowiecki, Sokołów Podlaski i Węgrów oraz odpisy raportów starostw powiatowych z listopada 1945 r. z powiatów Sierpc, Radzymin, Płock, Pułtusk, miasto Płock, warszawskiego, ostrołęckiego, mławskiego, grójeckiego i Ostrów Mazowiecka;

– sprawozdania ogólne Urzędu Wojewódzkiego na podstawie sprawozdań powiatów za listopad 1945 r.;

– odpisy meldunków z powiatów na podstawie raportów starostw;

– komentarz i uzupełnienie do załączników informacyjnych – dwie strony maszynopisu;

– meldunek do „Macieja” z 30 grudnia 1945 r. z podpisem „Inspek-tor” z następującymi załącznikami: meldunkiem dowódcy Obwodu Pruszków „Władysława” oraz meldunkiem dowódcy Obwodu Otwock „Bacy” (w dwóch egzemplarzach);

– meldunek do „Macieja” („Szefa”) z 29 grudnia 1945 r. z podpisem „Inspektor” z załącznikiem od „Bacy”;

– meldunek „Bacy” do „Inspektora” z trzema załącznikami;– trzy meldunki Bałaja do „Macieja” z 2 i 3 stycznia 1946 r.;– raport „Kozłowskiego” dla Bałaja ze stycznia 1945 r.;– rozliczenia za grudzień 1945 r. od Bałaja do „Macieja” podpisane

„Inspektor”;– dwa egzemplarze prasy podziemnej „Polska Niezawisła”

z 18 wrześ nia i 1 października 1945 r. (numery 10 i 11) oraz cztery ulotki pt Sprawa Radosława i inne pochodne, Wydział Legalizacji, Uwaga wybory i Jednoznaczność pojęć;

– cztery egzemplarze pisma „Nowy Zew” z 21 października 1945 r.


105

Il. 6. Pismo „Inspektora” do „Szefa”, 29 XII 1945 r.; AIPN, 997/115, t. 1, k. 38/145


106

Il. 7. Raport „Bacy” za grudzień 1945 r., 1 I [19]46 r.; AIPN, 997/115, t. 1, k. 38/151


107

Il. 8. Rozliczenie „Inspektora” za grudzień 1945 r., 29 XII 1945 r.; AIPN, 997/115, t. 1, k. 38/162


108

Bałaj przyznał się do posiadania wszystkich wyżej wymienionych druków62. Podczas przesłuchania złożył wyjaśnienia na temat swojej działalności i podległego mu Okręgu oraz jego struktur, a także podał nazwiska znanych mu członków. Nie znał jednak wszystkich komen-dantów rejonów. Urząd Bezpieczeństwa opracował plan (zatwierdzony przez zastępcę kierownika WUBP mjr. Józefa Krakowskiego63), na podstawie którego postanowiono, że jeden z pracowników operacyjnych wystąpi w roli żołnierza WiN i przełożonego Bałaja. Odbędą oni następnie spotkanie z poszczególnymi komendantami rejonów „w celu rzekomego omówienia spraw organizacyjnych”. Bałaj wyraził zgodę i spotkania się odbyły. Funkcjonariusz Wydziału Śledczego WUBP w Warszawie raportował: „Na odprawach komendanci rejonów, niczego nie podejrzewając, na stosowne zapytania udzielili interesujących nas wyjaśnień, ale jedynie cyfrowo. Celem ustalenia nazwisk członków organizacji poszczególnych rejonów oraz miejsca ukrycia broni, należało zaaresztować komendantów”64. W tym czasie grupy operacyjne przy-stąpiły do zatrzymań poszczególnych żołnierzy Zrzeszenia. W 1946 r. przeciwko członkom Okręgu Warszawskiego WiN toczyło się śledztwo prowadzone przez WUBP w Warszawie. Oprócz Bałaja objęto nim 37 osób: Janinę Szufę, Krzysztofa Rolnika, Janinę Łacińską, Franciszkę Osińską, Jana Osińskiego, Krystynę Miszczak, Barbarę Domanowską, Wandę Trippenbach, Irenę Chojnicką, Marię Kossowską, Wiktorię Domanasiewicz, Halinę Chojnicką, Jadwigę Majewską, Wacława Majewskiego, Władysławę Gendaj, Edwarda Wieczorkowskiego, Janusza Woźniczkę, Marię Pietrusiewicz, Piotra Wojtyszkę, Zygmunta Przybysza, Zofię Maciejewską, Kazimierę Kaszubską, Wandę Bobulską, Marię Przybysz, Bogdana Podbielskiego, Władysława Karlińskiego, Stanisława Fijałkowskiego, Edwarda Dębińskiego, Jakuba Wąsika, Janusza Woźniackiego, Edwarda Gronczewskiego, Leonarda Maciejka,

62 AIPN, 997/115, t. 2, Akta w sprawie nr 84 oskarżonego Bałaja Władysława i wspólników, 1946 r., Protokół okazania dowodów rzeczowych, Warszawa, 25 II 1946 r., oficer śledczy Stanisław Jakubowski, k. 36.

63 Józef Krakowski (1914–1986), absolwent kursu NKWD w Kujbyszewie w 1944 r. Od 6 XI 1944 do 19 I 1945 r. zastępca kierownika w Wydziale Ochrony Rządu MBP; od 20 I do 7 VI 1945 r. zastępca kierownika WUBP w Łodzi; 8 VI–4 IX 1945 p.o. kierownika WUBP w Gdańsku; 15 IX 1945–4 IX 1948 zastępca kierownika WUBP w Warszawie. W 1968 r. wyjechał do Izraela; zob. Aparat bezpieczeństwa w Polsce..., t. 1, s. 85, 142, 426, 450.

64 Cyt. za: K. Krajewski, Warszawski Okręg..., s. 414.


109

Józefa Pazio, Józefa Zielonkę, Bolesława Ignaciuka, Kazimierza Zabu-skiego, Karola Kozaneckiego. Wszystkim oprócz Zygmunta Przybysza, Władysława Karlińskiego, Piotra Wojtyszki, Stanisława Fijałkowskiego, Edwarda Dębińskiego i Karola Kozaneckiego postawiono zarzuty z art. 88 § 1 kodeksu karnego Wojska Polskiego w związku z art. 86 § 2 KKWP65. Pozostałych oskarżono z art. 86 § 2 KKWP i art. 3 Dekretu z dnia 16 listopada 1945 r.66 Znaczna część tych osób była współpracownikami organizacji, nie do końca nawet – wedle złożonych zeznań – orientującymi się, dla kogo zbierają i przekazują informacje. I tak np. Barbara Domanowska, pracująca jako maszynistka w wydziale komunikacji w Urzędzie Wojewódzkim w Pruszkowie, przekazała Krystynie Miszczak wykaz wszystkich pracowników tegoż wydziału. Spytana, czy wie, że Miszczak należała do tajnej organizacji WiN, odpowiedziała, że nie, domyślała się jedynie, że przekazywane one będą dla organizacji konspiracyjnej, której nazwy ani celu działalności nie znała. Oto fragment przesłuchania:

„Pytanie: W śledztwie jest wiadomym, że wyście byli informatorką organizacji WiN, której to przez Miszczak dostarczaliście wiadomości z terenu Wojewódzkiego Urzędu w Pruszkowie?

Odpowiedź: Nie przyznaję się do tego.Pytanie: Ile razy, ogółem daliście spisy pracowników wydziału

komunikacyjnego Miszczakównie?

65 Art. 86 § 2: „Kto usiłuje przemocą zmienić ustrój Państwa Polskiego podlega karze więzienia na czas nie krótszy od lat 5 albo karze śmierci”; art. 88 § 1: „Kto w celu popełnienia przestępstwa określonego w art. 85 lub 86, wchodzi w porozumienie z innymi osobami, podlega karze więzienia”; Dekret PKWN z dnia 23 IX 1944 r., Kodeks karny Wojska Polskiego, Dz. U. 1944, nr 6, poz. 27.

66 AIPN, 997/115, t. 1, Akta w sprawie nr 84 oskarżonego Bałaja Władysława i wspólników, Przegląd akt, k. 1–2; Dekret z dnia 16 XI 1945 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa. Art. 3 w brzmieniu następującym: „Kto bez zezwolenia wyrabia, gromadzi lub przechowuje broń palną, amunicję, materiały lub przyrządy wybuchowe albo inne przedmioty mogące sprowadzić niebezpieczeństwo powszechne, podlega karze więzienia lub więzienia dożywotniego albo karze śmierci”; Dz. U. 1945, nr 53, poz. 300. Szerzej na temat znaczenia powyższych dokumentów w procesie budowania i umacniania sądownictwa komunistycznego w Polsce zob. m.in. K. Szwagrzyk, Struktura i dokumentacja komunistycznego aparatu represji II (prokuratura i sądownictwo wojskowe oraz powszechne, więziennictwo). Krytyka źródeł [w:] Wokół teczek bezpieki. Zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red. F. Musiał, Kraków 2006, s. 332, 334.


110

Odpowiedź: Dwa razy”67 Ostatecznie jednak Domanowska przyznała się do zarzucanych jej

czynów, tj. że w listopadzie oraz grudniu 1945 r. przekazała Krysty-nie Miszczak spis pracowników wydziału komunikacji oraz że za jej pośrednictwem otrzymała dwie informacje od N.N. „Zofii” o terminie nadsyłania sprawozdań ze zmian personalnych w tymże wydziale68 Podobną rolę jak Domanowska spełniała Wanda Trippenbach, która przekazała Miszczak sprawozdania starostów z powiatów Błonie i Warszawa za październik i grudzień 1945 r. Przyznała również, że nie wiedziała, iż raporty te przeznaczone będą dla celów tajnej organizacji69 Mimo początkowego zaprzeczenia przynależności do WiN, w wyniku śledztwa Wanda Trippenbach także przyznała się do zarzucanych jej czynów: „Dając dwukrotnie tajne sprawozdania dla »Zofii« współ-pracowałam z wywiadem nielegalnej organizacji »WiN«”70. Podobnie było z wszystkimi zatrzymanymi osobami: w wyniku prowadzonego śledztwa, zastosowanego przez funkcjonariuszy szantażu, terroru lub przemocy przyznali się oni do stawianych im zarzutów. W sprawie kilku aresztowanych żołnierzy WiN mieszkańcy wsi oraz lokalne władze słały pisma w ich obronie, podkreślające ich zasługi w walce z niemieckim okupantem. Zaświadczenie takie dotyczące Wandy Bobulskiej wydała m.in. Gminna Rada Narodowa w Wawrze. Czytamy w nim: „Gminna Rada Narodowa niniejszym stwierdza, że ob[ywatelka] Bobulska Wanda pracowała w biurze tutejszego Zarządu Gminnego przez cały okres okupacji niemieckiej do 1 grudnia 1945 r. i w czasie swej pracy dała się poznać jako dobra Polka i lojalna obywatelka Rzeczypospolitej Polskiej i że z Niemcami nie współpracowała”71. W sprawie Zygmunta

67 AIPN, 997/115, t. 2, Akta w sprawie nr 84 oskarżonego Bałaja Władysława i wspólników, 1946 r., Protokół dodatkowy przesłuchania podejrzanego – Barbary Domanowskiej, Warszawa, 18 II 1946 r., oficer śledczy WUBP w Warszawie [podpis nieczytelny], k. 13–13v.

68 Ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanej, Warszawa-Praga, 7 IV 1946 r., oficer śledczy WUBP Stanisław Jakubowski, k. 19.

69 Ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanej Wandy Trippenbach, Warszawa, 12 II 1946 r., oficer śledczy WUBP w Warszawie Eugeniusz Stajkowski, k. 27.

70 Ibidem, Protokół przesłuchania podejrzanego Wandy Trippenbach, Warszawa Praga, 28 III 1946 r., oficer śledczy Stanisław Jakubowski, k. 36.

71 AIPN, 0207/310, t. 2, Pozostałości ze sprawy skierowanej do Wojskowej Prokura-tury Rejonowej w Warszawie Nr Sl/99/46 Bałaja Władysława i wspólników (38) org[anizacji] WiN, Zaświadczenie, Przewodniczący G[minnej] R[ady] N[arodowej] [podpis nieczytelny], Anin, 26 III 1946 r., k. 11.


111

Przybysza, nauczyciela publicznej szkoły powszechnej w Falenicy, interweniowali u władz – oprócz jego małżonki Marii – także sekretarz gminy w Falenicy oraz kierownictwo szkoły, w której uczył (zarówno byłe, jak i obecne). Podobne pisma wysłano w sprawie Bolesława Igna-ciuka, pracownika gminnego w powiecie Sokołów Podlaski, kolportera prasy w Rejonie Kosów Lacki (petycje w jego obronie wystosowali m.in. prezes Powiatowego Związku Samopomoc Chłopska i sekretarz powiatowej komórki PPR [!]). Pod pismem w obronie dobrego imienia pracownika gminnego podpisało się również kilkunastu sołtysów z powiatu sokołowskiego oraz kilkunastu obywateli. Oto brzmienie jednego z nich: „Posterunek MO w Sterdyni zaświadcza na podstawie zeznań sołtysów niżej podpisanych, że były sekretarz gminy Sterdyń Ignaciuk Bolesław przez cały czas swojej służby od 1 III 1945 r. do czasu aresztowania zachowywał się lojalnie i żadnych podejrzeń nie było na niego”72

Aktem oskarżenia objęto łącznie 23 osoby73. 14 lutego 1947 r. przed WSR w Warszawie zapadły wyroki skazujące na kary 5 lat więzienia: Władysława Bałaja – komendanta Okręgu oraz komendantów rejonów: Krzysztofa Rolnika (Pruszków), Władysława Karlińskiego (Żyrardów), Leonarda Maciejka (Rembertów), Piotra Wojtyszkę (Otwock) oraz żołnierza rejonu otwockiego Zygmunta Przybysza. Na 3 lata więzienia skazano: Kazimierza Zabuskiego – komendanta Rejonu Kosów Lacki, Janinę Szufę – łączniczkę Okręgu i Janusza Woźniczkę – żołnierza Rejonu Pruszków. Z pozostałych oskarżonych dziesięciu skazano na 1 rok więzienia, a cztery osoby zostały uniewinnione. „Wszystkim skazanym na 1 rok zaliczono pobyt w areszcie śledczym od stycznia 1946 r. i po rozprawie sądowej zostali zwolnieni. Pozostali skazani na kary po 5 i 3 lata, skorzystali z Ustawy o amnestii z 22 lutego 1947 r. i również zostali zwolnieni. W ten sposób kilkumiesięczna działalność warszawskiego okręgu WiN została zakończona. Żadna

72 Ibidem, Pismo inspektora szkolnego Kazimierza Orzażewskiego, 9 II 1946 r., k. 23; ibidem, Pismo kierownika szkoły w Falenicy, 7 II 1946 r., k. 24; ibidem, Zaświadczenie Powiatowego Związku Samopomocy Chłopskiej, k. 29; ibidem, Zaświadczenie sekretarza Powiatowego PPR w Sokołowie Podlaskim, 18 I 1946 r., k. 30; ibidem, Zaświadczenie komendanta posterunku MO w Sterdyni, 9 II 1946 r., k. 31; ibidem, Zaświadczenie przewodniczącego P[rezydium] R[ady] N[arodowej] w Sokołowie Podlaskim, 12 II 1946 r., k. 35.

73 AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej organizacji WiN, krypt. „Ł-1”, k. 8.


112

z zatrzymanych osób ponownej działalności nielegalnej nie podjęła”74 W wyniku amnestii w stolicy ujawniali się również ukrywający się tu członkowie WiN z różnych stron kraju75

Po rozbiciu struktur Okręgu „Ł-1” jego teren znalazł się pod bezpo-średnią komendą Obszaru Centralnego. Przez kilka miesięcy nie istniały zatem w ogóle struktury Okręgu Warszawskiego, dopiero w końcu kwietnia 1946 r. podjęto próbę jego reaktywacji. W tym celu dawna łączniczka Józefa Rybickiego – N.N. „Tosia” – skontaktowała z prezesem Obszaru Centralnego Zrzeszenia WiN byłego oficera Obwodu AK Ochota kpt. Augusta Jaszczuka „Groźnego”, któremu w początkach maja 1946 r. powierzono funkcję prezesa Okręgu Warszawskiego76 Na działalność otrzymał on od władz Obszaru 100 tys. zł77 Reaktywowany Okręg otrzymał kryptonim „Wkra”, a na jego czele stanął „Groźny”. Jego zastępcą miał zostać Franciszek Polkowski „Korsak”, „Stefan”78 – były oficer AK, nie doszło jednak do spotkania z komendantem Okręgu, który miał powołać go na tę funkcję 25 lipca 1946 r., gdyż dzień wcześ-niej Polkowski został aresztowany79. Szefem wywiadu został ponownie Tadeusz Jaegermann, w organizacji Okręgu brał również udział Ryszard Jabłoński „Znicz”, student drugiego roku medycyny. Dowodził on około 10-osobową grupą mającą w założeniu prowadzić oprócz działalności propagandowej również akcje bojowe. Wiemy, że dysponowała ona niewielką ilością broni, którą w momencie rozpracowania przejęli funkcjonariusze UB. Brak jest jednak informacji o podjęciu jakiegokol-wiek działania z jej użyciem. Wynikało to zapewne z tego, że Komenda Obszaru Centralnego zakazała Jaszczukowi prowadzenia jakichkolwiek

74 Ibidem, k. 9. 75 K. Krajewski, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie „WiN”..., s. 121. 76 Ibidem, s. 117. W swoich zeznaniach Jaszczuk wskazywał, że nawiązał kontakt

z WiN dopiero w drugiej połowie kwietnia 1946 r., już po aresztowaniu „Macieja”. Choć wcześniej należał do AK, to jednak nie był członkiem „I komendy” Okręgu Warszawskiego WiN. Do organizacji przyjął go Wincenty Kwieciński; AIPN, 944/508, Akta sprawy przeciwko Jaszczukowi Augustowi, Protokół przesłuchania podejrzanego Augusta Jaszczuka, Warszawa, 6 VIII 1946 r., k. 24–24v.

77 T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego…, s. 137. 78 Franciszek Polkowski (1911–1979), żołnierz AK, uczestnik Powstania Warszaw-

skiego (ps. „Zamek”), po wojnie w strukturach WiN. On z kolei otrzymał od Wincentego Kwiecińskiego na cele organizacyjne związane z reaktywacją struktur Okręgu 17 tys. zł; ibidem

79 AIPN, 944/508, Akta sprawy przeciwko Jaszczukowi Augustowi, Protokół przesłu-chania świadka Polkowskiego Franciszka, Warszawa, 31 III 1947 r., k. 236–236v.


113

interwencji zbrojnych, nakazując skupić się na akcji wywiadowczej oraz sporządzeniu raportów z przebiegu referendum „ludowego”80 Również ta próba zakończyła się niepowodzeniem, co więcej, „Wkra” była jeszcze słabsza niż I Okręg Warszawski WiN. Nastawiona była przede wszystkim na działalność propagandową, którą prowadziła za pomocą ulotek, zwłaszcza w okresie poprzedzającym referendum „ludowe” w czerwcu 1946 r., kiedy to członkowie grupy umieszczali m.in. w miejscach publicznych napisy o treści „WiN czuwa”81 Jako główny cel Okręg postawił sobie również dalsze prowadzenie pracy cywilnej, ze szczególnym naciskiem na wywiad oraz skonsolidowanie organizacji na terenie województwa warszawskiego. Jaszczuk nie utrzymywał kontaktu z innymi okręgami WiN w Polsce. W planie było nawiązanie kontaktów z Grójcem i Mińskiem Mazowieckiem, gdzie funkcjonował ROAK, nie doszło jednak do tego, gdyż Okręg – podobnie jak i poprzednio – nie wyszedł poza stadium organizacji82

Jeszcze w kwietniu 1946 r. Jaszczuk jako jedno z pierwszych zadań otrzymał od Kwiecińskiego polecenie przejęcia inspektoratu ROAK w Pułtusku, dowodzonego przez Stanisława Rożka „Prze-boja”83. Pierwsze próby nawiązania kontaktu i podporządkowania jego struktur miały miejsce w maju. W tym celu doszło wówczas do spotkania w lokalu konspiracyjnym przy ul. Jagiellońskiej w Warszawie Jaszczuka z Rożkiem i Stanisławem Sędziakiem „Wartą”, reprezentu-jącym z ramienia prezesa Komendę Obszaru Centralnego. Spotkanie

80 K. Krajewski, Warszawski Okręg..., s. 422.81 Idem, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie „WiN”..., s. 118.82 AIPN, 944/508, Akta sprawy przeciwko Jaszczukowi Augustowi, Protokół

przesłuchania podejrzanego Augusta Jaszczuka, Warszawa, 19 VIII 1946 r., k. 32.

83 Stanisław Rożek „Przebój”, „Zych” (1906–1981), w 1941 r. rozpoczął działalność w ZWZ-AK. Pod pseudonimem „Przebój” od sierpnia 1942 r. pełnił funkcję szefa wywiadu w Obwodzie Przasnysz AK, a w 1944 r. został zastępcą dowódcy oddziału partyzanckiego AK „Łowcy”. W 1945 r. objął komendę nad pozostało-ściami struktur Inspektoratu BR AK, który obejmował obwody: Pułtusk, Płońsk, Przasnysz i Maków Mazowiecki, początkowo pod nazwą Samoobrona Społeczna, następnie ROAK. Po aresztowaniu w Warszawie, w lokalu konspiracyjnym, do którego przyszedł na spotkanie z komendantem Okręgu Warszawskiego WiN, został poddany brutalnemu śledztwu mającemu skłonić go do wydania siatki organizacyjnej ROAK na terenie północnego Mazowsza. 22 IV 1947 r. skazany przez WSR w Warszawie na 15 lat więzienia, z których odsiedział 11. Więzienne przeżycia wywołały u niego schizofrenię.


114

Il. 9. Kenkarta Augusta Jaszczuka; AIPN, 944/508, Akta sprawy przeciwko Jasz-czukowi Augustowi, k. 357–358

zaaranżował Edward Filochowski „San”84 (prezes Inspektoratu Mazo-wieckiego WiN). Do kolejnego spotkania doszło w czerwcu 1946 r. Wtedy to „Przebój” przedstawił Jaszczukowi strukturę Podokręgu Mazowieckiego ROAK, podając liczbę 100–120 żołnierzy i około 2500–3000 „uśpionych”. Ustalono procedurę łączności, a Rożek podjął się zorganizowania struktur wywiadu i propagandy. 4 lipca 1946 r. Sędziak wręczył Rożkowi 10 tys. zł na osobiste wydatki. Ponowne spotkanie miało się odbyć 25 lipca, jednak nie doszło już do niego na skutek rozbicia struktur II kierownictwa Okręgu Warszawskiego WiN w lipcu 1946 r. Prawdopodobnie przyczyniła się do tego wsypa

84 Edward Filochowski „San” (1915–2007), ppor. służby stałej artylerii od 1 VIII 1939 r., uczestnik kampanii wrześniowej. Żołnierz SZP-ZWZ-AK. Aresztowany przez NKWD, w 1940 r. zdołał zbiec z transportu na Syberię. Od sierpnia 1941 r. komendant Obwodu Ostrołęka ZWZ, a następnie AK. Od lutego 1945 r. przewod-nik rejonu „B” AKO, organizował patrole samoobrony likwidujące konfidentów UB i NKWD. W czerwcu 1945 r. awansowany do stopnia majora służby stałej artylerii. Od września 1945 r. prezes Inspektoratu Mazowieckiego WiN. Ukrywając


115

w inspektoracie ROAK. 25 lipca 1946 r. funkcjonariusze WUBP areszto-wali Jaszczuka (w konspiracyjnym lokalu na Pradze przy ul. Środkowej) oraz Jaegermanna, a następnie (27 lipca) „Przeboja” i pozostałych uczestników spotkań. Według Kazimierza Krajewskiego wpływ na to mogło mieć również wprowadzenie agentury do najbliższego otoczenia prezesa Obszaru Centralnego WiN85. Aresztowanie Rożka doprowadziło w rezultacie do podporządkowania ROAK z północnego Mazowsza Okręgowi Białostockiemu WiN. Tym samym zakończyło to próbę odbudowania struktur Okręgu Warszawskiego. ROAK na północnym Mazowszu przestało odgrywać istotną rolę, a część żołnierzy przeszła do WiN i NZW86. Niemal natychmiast po aresztowaniu funkcjonariusze UB pozyskali do współpracy Jaegermanna, którego przydatność do pracy operacyjnej tak charakteryzowano: „W toku śledztwa przyznał się, że jest szefem wywiadu WiN-u na Okręg Warszawski podając miejsce swojej skrytki, gdzie przechowywał materiały wywiadowcze opracowane przez niego. Znalezione w czasie rewizji te materiały potwierdziły jego zeznania. Jaegermann Tadeusz jest człowiekiem inteligentnym, o wybitnym zacięciu politycznym (WiN-owskim). Biorąc pod uwagę posiadany przez nas materiał kompromitujący w postaci materiałów wywiadowczych, uważam za wskazane zawerbować go celem rozpracowania środowisk WiN-u”87. Jaegermann, który przyjął

się przed UB, w 1946 r. przybył do Warszawy. W jego mieszkaniu znajdował się punkt kontaktowy z podległym mu Inspektoratem. Ujawnił się w kwietniu 1947 r., rozpoczął studia na Politechnice Warszawskiej. Aresztowany w 1950 r. przez funkcjonariuszy WUBP w Warszawie, poddany brutalnemu śledztwu. Skazany na 6 lat więzienia, na mocy amnestii wyrok skrócono do 3 lat. Pod odbyciu kary w 1954 r. powrócił na studia na warszawskiej Politechnice, na stałe zamieszkał w Warszawie.

85 K. Krajewski, Warszawski Okręg…, s. 422. 86 K. Kacprzak, Podziemie zbrojne na Mazowszu Północnym w walce z systemem komuni-

stycznym 1945–1952, Warszawa 2011, s. 127. 87 AIPN, 00168/47, t. 1, Teczka osobowa: Jaegermann Tadeusz „Kim”, Raport

o zatwierdzeniu kandydata do werbunku, Naczelnik Wydz[iału] II Dep[arta-mentu] III, 30 VII 1946 r., k. 2–2v. Z innego dokumentu wynika, że „Michał” podjął współpracę z UB, opierając się na „uczuciach patriotycznych” bądź udając ofiarę manipulacji ze strony swoich przełożonych: „W czasie naszej dyskusji tyczącej się ogólnej sytuacji politycznej w Polsce, zaznaczał że on jest przeciwny wszelkiej pracy wywiadowczej o charakterze WiN-owskim i brzydzi się czynami WiN-u, że on dążył do zespolenia wszystkich elementów opozycyjnych rekrutujących się z b[yłej] AK, po przytoczonych przeze mnie przykładach współpracy AK z Gestapo [sic!] oraz NSZ-em, a obecnie z zagranicznym wywiadem, wyraził


116

pseudonim „Kim”, okazał się dla bezpieki cennym źródłem informacji, pomocnych w rozpracowaniu struktur Obszaru Centralnego WiN i podległych mu okręgów. Jako jedno z pierwszych zadań otrzymał od prowadzącego go funkcjonariusza polecenie dotarcia do Wincentego Kwiecińskiego „Lotnego”. Dzięki jego donosom zidentyfikowano również szefową łączności dr Zofię Franio, a poprzez obserwację jej osoby funkcjonariuszom udało się dotrzeć do innych konspiratorów, z którymi utrzymywała kontakt88

Podobnie jak w okresie funkcjonowania I Komendy, również i tym razem Okręg Warszawski ograniczył się głównie do kolportażu prasy winowskiej, przede wszystkim „Polskiego Słowa” czy „Honoru i Ojczyzny”. Najsprawniej – podobnie jak wcześniej – działał pion wywiadowczy Jaegermanna. Trzeba pamiętać, że organizacja Okręgu Warszawskiego WiN przez cały krótki okres swego istnienia znajdowała się na etapie tworzenia – pół roku, a potem kilkumiesięczna próba reaktywacji nie wystarczyły, aby stworzyć niemal od podstaw struktury na tyle rozwinięte, by mogły się one przeciwstawić nieporównywalnie silniejszym liczebnie i organizacyjnie siłom okupanta, wspieranego przez polskie organa represji i formacje militarne. Organizacja nie miała również sprecyzowanego profilu działania – z jednej strony nastawiona na pracę wywiadowczą, z drugiej podjęła nieudaną próbę podporząd-kowania sobie silnie zmilitaryzowanego Inspektoratu ROAK (według zeznań Jaszczuka posiadał on kilkaset sztuk broni). Jednocześnie dowództwo Obszaru wyraźnie zakazało prowadzenia jakichkolwiek akcji

się, że on w to wierzyć nie może, gdyż on o podobnych faktach nie wiedział. Jeśli miałoby to być prawdą to wtedy gotów jest zmienić swój obecny stosunek do nowej rzeczywistości Polski. Podczas naszej rozmowy mogłem wyczuć, że przytoczone przeze mnie przykłady oraz materiały kompromitujące AK i WiN wywołały w nim dość silną reakcję, co dał wyraz w wypowiedzianym zdaniu: »Jeśli ja będę przekonany o słuszności waszej misji, to będę Wam szczerze oddanym«”; ibidem, Do Dyrektora Dep[artamentu] III ppłk. [Józefa] Czaplickiego, Raport naczelnika Wydz[iału] II Dep[artamentu] III mjr. Dominika o osobistym zetknięciu się z agentem, b.d., k. 3. Jak widać, Jaegermann uwierzył w „słuszność misji”, gdyż jeszcze tego samego dnia tenże naczelnik raportował o dokonaniu werbunku agenta, „który wybrał sobie pseudo »Kim«, którym będzie podpisywał swoje doniesienia”; ibidem, Raport Nacz[elnika] Wydz[iału] II Dep[artamentu] III o dokonaniu werbunku agenta, 30 VII [19]46 r., k. 4; zob. il. 11, Zobowiązanie Tadeusza Jaegermanna do współpracy z MBP

88 T. Łabuszewski, Komenda Obszaru Centralnego…, s. 194–195; więcej zob. ibidem, podrozdz. „Rozbicie III Zarządu Głównego WiN przez UB”, s. 191–206.


117

Il. 10. Kwestionariusz agenta-informatora Tadeusza Jaegermanna; AIPN, 00168/47, t. 1, Teczka osobowa: Jaegermann Tadeusz „Kim”


118 3. Okręg Warszawski WiN

Il. 11. Zobowiązanie Tadeusza Jaegermanna do współpracy z MBP; AIPN, 00168/47, t. 1, Teczka osobowa: Jaegermann Tadeusz „Kim”

119

z jej użyciem i nakazało ją zmagazynować. Wydaje się więc, że posłużyć ona miała jako swego rodzaju zabezpieczenie, na bliżej nieokreślony czas i nowe rozkazy w wypadku zmiany sytuacji politycznej. Dodać warto jeszcze w tym miejscu o nieco niezrozumiałej postawie samego dowódcy – Władysława Bałaja, niepotrafiącego nawiązać relacji z dawnymi żołnierzami AK, mającego przecież z racji swej chlubnej okupacyjnej przeszłości dość szerokie kontakty z tym środowiskiem, tak w samej Warszawie, jak i na przyległych terenach byłych regionów „Obroży”89

3.4. Rozpracowanie byłych środowisk Okręgu Warszawskiego WiN

W latach 1970–1971 MO w Warszawie przeprowadziła akcje wywia-dowcze wśród byłych żołnierzy WiN z terenu stolicy i okolic, których celem było ustalenie ich obecnej sytuacji życiowej, a przede wszyst-kim nastawienia do ustroju i bieżącej sytuacji w kraju. W większości „postawa polityczna” inwigilowanych nie budziła zastrzeżeń. Akta SB obejmują nazwiska 133 osób należących niegdyś do organizacji z dzielnicy Śródmieście, 44 z Ochoty, 65 z Pragi-Północ i 64 z Woli. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy wszyscy należeli do Okręgu Warszawskiego, czy do innych struktur Obszaru Centralnego, gdyż niejednokrotnie bezpieka myliła ze sobą te struktury, przypisując członkostwo do danej komórki według miejsca zamieszkania, a nie działalności. Niejednokrotnie do WiN zaliczano żołnierzy innych organizacji militarnych wyrosłych z AK, a często z nią niezwiąza-nych. Tym niemniej liczba ta (306 osób) odpowiadałaby szacunkom dotyczącym liczebności Okręgu Warszawskiego. Wywiady przepro-wadziły poszczególne komendy dzielnicowe MO, na terenie których zamieszkiwali byli winowcy, zarówno z nimi osobiście, jak też z sąsia-dami i osobami z najbliższego otoczenia. Kwestionariusze osobowe na byłych członków Zrzeszenia sporządzano także w latach osiem-dziesiątych. Odpowiadał za to Wydział „C” KW MO (archiwum). I tak np. dotyczący Władysława Bałaja powstał 18 listopada 1986 r. Oprócz opisu jego działalności w WiN i wymiaru kary możemy się dowiedzieć, że w 1968 r. pracował on w Przedsiębiorstwie Robót Kolejowych w Warszawie (SB dysponowała nieaktualnymi danymi)

89 K. Krajewski, Warszawski Okręg…, s. 402.

3.4. Rozpracowanie byłych środowisk Okręgu Warszawskiego WiN

120

i mieszkał na Woli przy ul. Płockiej90. Wytyczne dla funkcjonariuszy mających przeprowadzać wywiady były bardzo szczegółowe, chodziło o uzyskanie wszechstronnych informacji w celu ustalenia: dokładnych danych personalnych, miejsca pracy figuranta i współmałżonka, stanu rodzinnego, postawy „moralno-politycznej”, przynależności partyjnej, warunków materialnych i źródeł utrzymania poza pracą, ewentualnych kontaktów z osobami zamieszkałymi zagranicą, „szczególnie w krajach kapitalistycznych”, a także osobami podejrzanymi o prowadzenie dzia-łalności przestępczej lub antypaństwowej, „skłonności do pijaństwa i awanturnictwa”, posiadanych przez bezpiekę ewentualnych wcześ-niejszych materiałów operacyjnych, dochodzeniowych i kompromitu-jących oraz opinii w miejscu zamieszkania91. W PRL inwigilacja byłych członków organizacji podziemia niepodległościowego nie była niczym nadzwyczajnym. Władza praktycznie do końca istnienia systemu komunistycznego w Polsce rozpracowywała swoich potencjalnych przeciwników, nawet jeśli przeszli oni już w „stan spoczynku” i choćby z racji wieku nie stanowili zagrożenia. Obawiano się jednakże nie tyle reaktywacji Zrzeszenia, ile kontaktów ze środowiskami ówczesnej opozycji bądź prób tworzenia nowych ugrupowań, działających na niwie demokratycznej. Tego typu działania prowadzono także wobec innych oddziałów zlikwidowanych przez UB w latach czterdziestych i pięćdziesiątych. Z terenu Mazowsza można by wymienić choćby Polską Szturmówkę Chłopską – bodajże największą pod względem liczebności młodzieżową organizację paramilitarną działającą w latach 1948–1952 na terenie ówczesnego województwa warszawskiego – czy żołnierzy ROAK. Niezależnie od „profilaktycznej” obserwacji byłych konspiratorów, wobec najaktywniejszych z nich (zwłaszcza z kadry dowódczej) prowadzono rozpracowanie operacyjne po zaprzestaniu działalności już od lat pięćdziesiątych (zob. sprawa Krzysztofa Rolnika „Władysława” z Rejonu Pruszków).

90 AIPN, 0644/191, Wywiady dot. byłych członków WiN z terenu Warszawy i okolic, t. 2, Kwestionariusz osobowy, Bałaj Władysław, Warszawa, 18 XI 1986 r., k. 11.

91 Ibidem, Prośba o przeprowadzenie wszechstronnego wywiadu dot. Fajer Lucjana, zastępca Komendanta Dzielnicowego MO Warszawa-Wola mjr Czesław Mrowiński, Warszawa, 1 III 1971 r., b.p. W dalszej części dokumentu czytamy, że wywiad powinien być przeprowadzony „drogą operacyjną i zakończony wskazaniem źródeł, z jakich korzystali przeprowadzający go funkcjonariusze (nazwisko, imię i adres osoby udzielającej informacji) podpisany przez tegoż funkcjonariusza oraz szefa Wydziału bądź Kierownika Komisariatu”.


ZAKOŃCZENIE

Niniejsze opracowanie jest syntezą dotychczasowego stanu badań, pogłębioną o analizę źródeł, do których udało mi się dotrzeć podczas wielomiesięcznej kwerendy. Zachowane archiwalia, literatura i relacje świadków każą twierdzić, że Okręg Warszawski WiN przez krótki okres swego istnienia nie zdążył rozwinąć szerszej działalności. Zostało to już wyartykułowane we wcześniejszych rozdziałach, w tym miejscu w ramach podsumowania pozwolę sobie jeszcze przypomnieć najważniejsze czynniki mające wpływ na taki stan rzeczy:

1) przede wszystkim zbyt krótki okres funkcjonowania organizacji, spowodowany aresztowaniami kadry dowódczej tak poszczególnych rejonów, jak i całego Okręgu;

2) duże straty osobowe wśród byłych żołnierzy AK w wyniku Powstania Warszawskiego i aresztowań przez sowieckich i polskich komunistów;

3) akcja amnestyjna poparta najpierw przez płk. Jana Mazurkiewicza „Radosława”, a następnie płk. Jana Rzepeckiego;

4) brak zainteresowania – szczególnie młodych ludzi – pracą kon-spiracyjną nieopartą na działaniach militarnych, które wcześniej były charakterystyczne dla sposobu działania Armii Krajowej.

Wszystko to – jak i ogólne zmęczenie wojną, szczególnie dotkliwą na terenie Warszawy i województwa – przesądziło o niepowodzeniu planów utworzenia silnych struktur terenowych w Okręgu Warszaw-skim Zrzeszenia.

Książka ta powstała jako odpowiedź nie tylko na pewną lukę w stanie badań nad zagadnieniem funkcjonowania Okręgu Warszawskiego WiN1, ale przede wszystkim jako spełnienie ostatniej woli testatorki – Jadwigi Chylińskiej. Sama walcząc w czasie wojny w Szarych Szeregach, również w Powstaniu Warszawskim, po wojnie kultywowała pamięć

1 Poza publikacjami K. Krajewskiego w zasadzie nie powstała żadna monografia poświęcona stricte Okręgowi Warszawskiemu WiN.

122

o bohaterach tego okresu, jak i żołnierzach II konspiracji. Szczegól-nie bliska jej była stolica, gdzie spędziła całą okupację, a następnie lata powojenne. Umierając 27 czerwca 2010 r., w wieku 85 lat, cały majątek przekazała na rzecz powołanej przez siebie w testamencie Fundacji im. Jadwigi Chylińskiej, „której głównym celem statutowym jest wszelka działalność, w szczególności edukacyjna i wydawnicza, zmierzająca do walki z zapomnieniem przodków, bohaterów II wojny światowej, którzy krwią okupili naszą wolność, a zwłaszcza żołnierzy Armii Krajowej i warszawskiej organizacji Wolność i Niezawisłość”2 Realizując jeden z zapisów testamentowych patronki fundacji – mówiący o napisaniu i wydaniu publikacji poświęconej Okręgowi Warszawskiemu WiN – miałem świadomość tego, że podejmuję się zadania niezwykle odpowiedzialnego, ale i niełatwego. Odpowie-dzialnego, gdyż realizuję ostatnią wolę fundatorki, której efektów nie będzie jej dane ujrzeć i przeczytać. Zadania trudnego, gdyż opisuję zagadnienie, o którym dotychczas napisano niewiele. Niezbyt długa historia działania Zrzeszenia w Okręgu Warszawskim, a co za tym idzie dość skromna baza źródłowa, nie pozwalają na napisanie obszernej monografii, jaką ma choćby Okręg Krakowski. Zdając sobie z tego w pełni sprawę, dołożyłem wszelkich starań, by nie tylko w pełni zrealizować wolę Jadwigi Chylińskiej, ale również stworzyć pracę noszącą wszelkie znamiona opracowania naukowego. Wiem, że ta publikacja nie wyczerpuje tematu, mimo jego ograniczonych ram czasowych i niedostatku źródeł. Wyrażam jednak skromną nadzieję, że niniejsze opracowanie stanie się przyczynkiem do poszerzonych badań nad losami żołnierzy II konspiracji na Mazowszu, nie tylko Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”.

2 www.fundacjachylinskiej.pl/jadwiga-barbara-chylinska (26 III 2016).

Zakończenie

WYKAZ SKRÓTÓW

AIPN – Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w WarszawieAK – Armia Krajowa AKO – Armia Krajowa ObywatelskaBCh – Bataliony Chłopskie BIP – Biuro Informacji i PropagandyBW – Brygady Wywiadowcze CAW – Centralne Archiwum Wojskowe CIA – Central Intelligence Agency (Centralna Agencja Wywiadowcza)DSZ – Delegatura Sił ZbrojnychGKW – Główny Komitet Wykonawczy IPN – Instytut Pamięci Narodowej KBW – Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego KC – Komitet Centralny KG – Komenda Główna KKWP – kodeks karny Wojska Polskiego KPODPP – Komitet Porozumiewawczy Organizacji Demokratycznych Polski

PodziemnejKW MO – Komenda Wojewódzka Milicji ObywatelskiejLWP – Ludowe Wojsko Polskie MBP – Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego MSW – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych MUBP – Miejski Urząd Bezpieczeństwa PublicznegoNKWD – Narodnyj Komissariat Wnuteriennicj Dieł (Ludowy Komisariat Spraw

Wewnętrznych)NSDAP – Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (Narodowosocjalistyczna

Niemiecka Partia Robotników) NSZ – Narodowe Siły Zbrojne NZW – Narodowe Zjednoczenie WojskoweONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych OS – Opieka Społeczna OUN – Organizacja Ukraińskich NacjonalistówPAN – Polska Akademia NaukPCK – Polski Czerwony Krzyż POW – Polska Organizacja Wojskowa PPR – Polska Partia Robotnicza PPS – Polska Partia Socjalistyczna PSL – Polskie Stronnictwo Ludowe

124

PUBP – Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego ROAK – Ruch Oporu Armii KrajowejSB – Służba Bezpieczeństwa SD – Stronnictwo DemokratyczneSL – Stronnictwo Ludowe SN – Stronnictwo Narodowe SP – Stronnictwo PracySWP – Służba Wolnej Polski SZP – Służba Zwycięstwu PolskiTOW – Tajna Organizacja Wojskowa TRJN – Tymczasowy Rząd Jedności NarodowejUB – Urząd Bezpieczeństwa UBP – Urząd Bezpieczeństwa Publicznego UNRRA – United Nations Relief and Rehabilitation Administration (Administracja

Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy)UPA – Ukraińska Powstańcza ArmiaUSA – United States of America (Stany Zjednoczone Ameryki) WBBH – Wojskowe Biuro Badań Historycznych WiN – Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”WP – Wojsko Polskie WSR – Wojskowy Sąd Rejonowy WUBP – Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego ZBoWiD – Związek Bojowników o Wolność i Demokrację ZG – Zarząd Główny ZSRS – Związek Socjalistycznych Republik SowieckichZWZ – Związek Walki ZbrojnejZZK – Związek Zbrojnej Konspiracji

Wykaz skrótów

BIBLIOGRAFIA

Materiały archiwalne

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (AIPN)1568/171, II Zarząd Główny Zrzeszenia WiN1568/10, III Zarząd WiN, Zeznania Wincentego Kwiecińskiego ps. „Głóg” 1568/18, Obszar Centralny Zrzeszenia WiN, Wydział Informacji1568/17, Obszar Centralny WiN, Depozyty Wandy Zalutyńskiej i Jerzego, Władysława

Stiasnych: meldunki, korespondencja, notatki kasowe1556/11, Akt oskarżenia przeciwko Franciszkowi Niepokólczyckiemu i innym

członkom organizacji II Zarządu Głównego WiN z 7 VII 1947 r., Stenogram rozprawy oskarżonych, Uzasadnienie wyroku

0189/5, Stronnictwo Niezawisłości Narodowej (o zabarwieniu AK-owskim), MSW Wydz[iał] II Biura „C”, 1974 r.

0180/94, t. 1–2, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej organizacji WiN krypt. „Ł-1”

0644/190, Wywiady dot. byłych członków WiN z terenu Warszawy0644/191, Wywiady dot. byłych członków WiN z terenu Warszawy i okolic, t. 1–20644/278, Nielegalna organizacja WiN działająca na terenie Warszawy i powiatu

Garwolin, 1946 r.01480/180, Akta członków WiN01480/215, Dokumentacja wyodrębniona z worków ewakuacyjnych podczas prac

porządkowych wytworzona przez MSW, 1950 r.01480/216, Kwestionariusze dotyczące organizacji WiN, Charakterystyki opracowane01480/219, Dokumentacja wyodrębniona z worków ewakuacyjnych podczas prac

porządkowych wytworzona przez MSW, Opracowanie dot. WiN – „Walka z reakcyjnym podziemiem”, 1979 r.

01480/221, Opracowanie dotyczące WiN – charakterystyka i struktura. Konspekt. Obszary działania oraz współpraca z PSL. Wersja robocza opracowania

00168/47, t. 1, Teczka osobowa: Jagermann Tadeusz „Kim” 00168/47, t. 2, Materiały oryginalne tajnego współpracownika ps. „Kim”1003/805, Akta paszportowe: Jaegermann Tadeusz Jan, ur. 10 VIII 1918 r.944/508, Akta sprawy przeciwko Jaszczukowi Augustowi0203/2309, Teczka osobowa dot. Bałaja Władysława ps. „Egzekutor”997/115, t. 1–2, Akta w sprawie nr 84 oskarżonego Bałaja Władysława i wspólników,

1946 r. 01286/538, Akta sprawy operacyjnej przeciwko Krzysztofowi Rolnikowi, ur. 13 VI

1915 r.

126

0207/310, t. 2, Pozostałości ze sprawy skierowanej do Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Warszawie Nr Sl/99/46 Bałaja Władysława i wspólników (38) org[anizacji] WiN

001708/1703, Marek Górecki, Działalność propagandowa Zrzeszenia „WiN”. Wytyczne kierownictwa i ich realizacja na Obszarze Centralnym, praca dyplomowa napisana w Wyższej Szkole Oficerskiej MSW im. Feliksa Dzierżyńskiego, Legionowo 1983

001708/3251, Mikołaj Pryczynicz, Działalność i rozpracowanie nielegalnej organizacji WiN – „P-8” w latach 1944–1948 w powiecie białostockim, praca dyplomowa napisana w Wyższej Szkole Oficerskiej MSW im. F. Dzierżyńskiego, Legionowo 1988

Centralne Archiwum WojskoweWojskowe Biuro Badań Historycznych, IX.3.113/1, IX.3.113/2, Ruch oporu

1939–1945, Wolność i Niezawisłość. DokumentyWojskowe Biuro Badań Historycznych, IX.3.22.33, IX.3.22.34, Ruch oporu 1939–1945,

Armia Krajowa. Komenda Główna, Oddział II

Ośrodek KARTAI/136, Helena Drozdowicz-Suszyńska „Orlica”, [wspomnienia] nagrał w sierpniu

1989 r. Wiesław Krasnodębski

Relacje ustneRelacja Jerzego Juszkiewicza, Warszawa, 22 IX 2014 r., nagranie w zbiorach autora

Prasa

„Honor i Ojczyzna”, 1946 „Nowy Zew”, 1945„Orzeł Biały”, 1946„Wolne Słowo”, 1945

Źródła opublikowane i opracowania

Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1: 1944–1956, red. Tomasz Balbus, Krystian Bedyński, Krzysztof Szwagrzyk, Warszawa 2005

Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. Rafał Wnuk, Sławomir Poleszak, Agnieszka Jaczyńska, Magdalena Śladecka, Warszawa–Lublin 2007

„Bo mnie tylko wolność interesuje…” Wywiad-rzeka z Marianem Gołębiewskim (Nowy Jork, listopad 1988–czerwiec 1989), wywiad przeprowadził Dariusz Balcerzyk, wstęp i oprac. Justyna Dudek, Lublin 2011

Chmielarz Andrzej, Powstanie i działalność I Zarządu Głównego Zrzeszenia „WiN”, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2006, nr 25

Chylińska Jadwiga Barbara, Wspomnienia. Spisane przez Annę Jernat w latach 2007–2010, Warszawa 2014

Bibliografia

127

Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 23 września 1944 r., Kodeks karny Wojska Polskiego, Dz. U. 1944, nr 6, poz. 27

Dekret z dnia 16 listopada 1945 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa, Dz. U. 1945, nr 53, poz. 300

Gałęzowski Marek, Wzór piłsudczyka. Wacław Lipiński 1896–1949: żołnierz, historyk, działacz polityczny, Warszawa 2001

Gąsiorowski Teodor, „Odpluskwianie”, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, nr 1–2

Habielski Rafał, Polski Londyn, Wrocław 2004Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających

w Polsce Ludowej w latach 1944–1956, wyd. 2, Lublin 1993Kacprzak Krzysztof, Podziemie zbrojne na Mazowszu Północnym w walce z systemem

komunistycznym 1945–1952, Warszawa 2011Komunistyczne amnestie lat 1945–1947. Drogi do „legalizacji” czy zagłady?, red Wojciech

J. Muszyński, Warszawa 2012 Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 2, red. Tomasz

Balbus, Kraków–Warszawa–Wrocław 2004Kopiński Jarosław, Kontrwywiad AK–WiN w latach 1944–1947. Próba charakterystyki

w świetle wybranych przykładów, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2006, nr 25Krajewski Kazimierz, Delegatura Sił Zbrojnych i Zrzeszenie „WiN” na terenie Warszawy

i województwa warszawskiego w latach 1945–1948 [w:] Warszawa miasto w opresji, red. Kazimierz Krajewski, Magdalena Pietrzak-Merta, Warszawa 2010

Krajewski Kazimierz, Konspiracyjne organizacje młodzieżowe na terenie województwa mazowieckiego w latach 1945–1956, [w:] „Jesteście naszą wielką szansą”. Młodzież na rozstajach komunizmu 1944–1989, red. Paweł Ceranka, Sławomir Stępień, Warszawa 2009

Krajewski Kazimierz, Organizacje poakowskie na terenie byłego Obszaru Warszawskiego AK – próba klasyfikacji, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2006, nr 25

Krajewski Kazimierz, Warszawski Okręg Zrzeszenia WiN [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN 1945–1947, red. Tomasz Łabuszewski, Warszawa 2018

Krajewski Kazimierz, Łabuszewski Tomasz, Warszawa 1945 w raportach siatki wywia-dowczej Okręgu Warszawskiego WiN, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, nr 1–2

Łabuszewski Tomasz, Komenda Obszaru Centralnego „Nie”-DSZ-WiN, „31”, „Zatoka”, „Wisła” [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN 1945–1947, red. Tomasz Łabuszewski, Warszawa 2018

Łabuszewski Tomasz, Witold Pilecki nie poszedł na układ z bezpieką, http://fakty.interia.pl/historia/news-tomasz-labuszewski-witold-pilecki-nie-poszedl-na-uklad-z-bez,nId,972979 (14 V 2015)

Łapiński Piotr, Amnestia 1947 roku na Białostocczyźnie, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, nr 1–2

Łapiński Piotr, Okręg Białostocki Zrzeszenia WiN [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN 1945–1947, red. Tomasz Łabuszewski, Warszawa 2018

Łeszczyński Grzegorz, Okręg Warszawski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” 1945–1947, „Biuletyn Informacyjny. Miesięcznik Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej” 2017, nr 3(323)

Bibliografia

128

Musiał Filip, Wierni testamentowi Polski niepodległej. Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, nr 1–2

Muszyński Wojciech J., Charakterystyka prasy konspiracyjnej Obszaru Centralnego WiN w latach 1945–1947 – organy centralne oraz przegląd czasopism terenowych [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN 1945–1947, red. Tomasz Łabuszewski, Warszawa 2018

Największa opozycja antykomunistyczna O Zrzeszeniu „Wolność i Niezawisłość” z Wojciechem Frazikiem, Januszem Kurtyką i Tomaszem Łabuszewskim rozmawia Barbara Polak, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, nr 1–2

Nawrocki Zbigniew, Brygady Wywiadowcze (1940–1946), „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, nr 1–2

Ney-Krwawicz Marek, „Mam szereg pierwszorzędnych pracowników…” Z zagadnień kadrowych Polskiego Państwa Podziemnego, Warszawa 2009

Ostasz Grzegorz, Okręg Rzeszowski Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”: model konspiracji, struktura, dzieje, Rzeszów 2006

Pietrzak Leszek, Działalność wywiadu Zrzeszenia WiN w Obwodzie Garwolin w latach 1945–1947, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 2003, nr 19–20

Poleszak Sławomir, Okręg Lublin Zrzeszenia WiN (wrzesień 1945 – kwiecień 1947 roku) [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN 1945–1947, red. Tomasz Łabuszewski, Warszawa 2018

Rostworowski Stanisław Jan, Delegatura WiN za granicą (1946–1948), „Zeszyty Historyczne WiN-u” 1993, nr 3

Rybicka Hanna, Nowy pomnik żoliborski – dowolności i nierzetelności (list do redakcji), „Dzieje Najnowsze” 2013, nr 3

Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej: 1939–1945, t. 1–2, red. Andrzej Krzysztof Kunert, Warszawa 1987

Sowa Andrzej Leon, Historia polityczna Polski 1944–1991, Kraków 2011Swat Tadeusz, „...Przed Bogiem i historią”. Księga ofiar komunistycznego reżimu w Polsce

lat 1944–1956. Mazowsze, Warszawa 2003Szwagrzyk Krzysztof, Struktura i dokumentacja komunistycznego aparatu represji II

(prokuratura i sądownictwo wojskowe oraz powszechne, więziennictwo). Krytyka źródeł [w:] Wokół teczek bezpieki. Zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red Filip Musiał, Kraków 2006

Śmietanka-Kruszelnicki Ryszard, Inspektorat Związku Zbrojnej Konspiracji na tle pozo-stałych struktur Zrzeszenia WiN w województwie kieleckim [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN 1945–1947, red. Tomasz Łabuszewski, Warszawa 2018

Terlecki Ryszard, Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944–1990, Kraków 2007

Wąsowski Grzegorz, „Żołnierze wyklęci…” Ale przez kogo? Refleksje w przeddzień święta. „Jakościowa zmiana nastąpiła dopiero po powstaniu IPN”, http://wpolityce.pl/polityka/110368-zolnierze-wykleci-ale-przez-kogo-refleksje-w-przeddzien-swieta-jakosciowa-zmiana-nastapila-dopiero-po-powstaniu-ipn (6 X 2015)

Wąsowski Grzegorz, Żebrowski Leszek, Żołnierze wyklęci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 roku, Warszawa 1999

Wiąk Wiesław Józef, Struktura organizacyjna Armii Krajowej 1939–1944, Warszawa 2003Wiśniewski Wojciech, Rzymianin z AK. Rzecz o dr Józefie Rybickim ps. „Andrzej”,

„Maciej”, Warszawa 2001

Bibliografia

129

Wojteczko Tadeusz, Hieronim Dekutowski ps. „Zapora” 1918–1949, http://www.zaporczycy.pl/zapora/ (30 IX 2014)

Wolsza Tadeusz, „Żołnierze wyklęci”. Druga konspiracja w badaniach regionalnych i ogólno-polskich historyków IPN w latach 2000–2010 [w:] Bez taryfy ulgowej. Dorobek naukowy i edukacyjny Instytutu Pamięci Narodowej 2000–2010, red. Andrzej Czyżewski, Sławomir M. Nowinowski, Rafał Stobiecki, Joanna Żelazko, Łódź 2012

Woźniak Jerzy, Droga do wolnej Polski, Wrocław 2011 Woźniczka Zygmunt, Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” 1945–1952, Warszawa 1992Zagórski Andrzej, Schemat organizacyjny WiN-u (1945–1948), cz. II: Obszar Centralny

WiN, „Zeszyty Historyczne WiN-u” 1993, nr 3Zaremba Marcin, Polityka strachu i jej konsekwencje. Polska 1944–1947 [w:] Od Pił-

sudskiego do Wałęsy. Studia z dziejów Polski w XX wieku, red. Krzysztof Persak, Warszawa 2008

Zastocka Wacława, Dr Zofia Franio, „Biuletyn Informacyjny. Miesięcznik Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej” 2015, nr 6(302)

„Zeszyty Historyczne WiN-u” 1995, nr 7Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” w dokumentach, t. 1, wyd. Józefa Huchla, Mieczysław

Huchla, Wrocław 1997Żaryn Jan, „Taniec na linie, nad przepaścią”. Organizacja Polska na wychodźstwie i jej

łączność z krajem w latach 1945–1955, Warszawa 2011Żelazko Joanna, Łódzki Okręg Zrzeszenia WiN [w:] Obszar Centralny Zrzeszenia WiN

1945–1947, red. Tomasz Łabuszewski, Warszawa 2018

Adresy internetowe

www.fundacjachylinskiej.pl/ www.1944.pl/powstancze-biogramy

Bibliografia

ANEKSY

1. Rota przysięgi dla członków WiN

Wstępując jako członek do Stowarzyszenia „Wolność i Niezawisłość” przysięgam:

– być wiernym Ojczyźnie mej, Rzeczypospolitej Polskiej;– stać nieugięcie na straży Jej honoru;– uczynić wszystko, co leży w mojej mocy, dla wyzwolenia Polski

z pęt niewoli bolszewickiej oraz krajowych czynników komuni-stycznych i dla osiągnięcia tego celu ponieść wszelkie ofiary, aż do ofiary z życia włącznie;

– być bezwzględnie posłusznym władzom Stowarzyszenia „Wolność i Niezawisłość”;

– nie ujawniać tajemnic organizacyjnych, ani dobrowolnie, ani pod przymusem, bez względu na to, co by mnie spotkać miało.

Tak mi Panie Boże dopomóż!

Źródło: CAW, WBBH, IX.3.113/1, Rota przysięgi dla członków WiN, k. 26, mps.

131

2. Struktura osobowa Zarządu Obszaru Centralnego Zrzeszenia WiN

Stanowisko Imię i nazwisko, okres pełnienia funkcji

Komendant Obszaru Józef Rybicki „Maciej” (IX–XII 1945)Wincenty Kwieciński „Lotny” (XII 1945 – I 1947)

Zastępca komendanta ds. organizacyjno- -wojskowych

Stanisław Sędziak „Warta”, „Wiatr”

Zastępca komendanta ds. polityczno- -wychowawczych

Kazimierz Czarnocki „Kazik”, „X-2”

Wydział Organizacyjny N.N. „Kierowniczka”

Wydział Wywiadu Wincenty Kwieciński „Lotny” (IX–XII 1945)Halina Sosnowska „Łuna”, „X”

Wydział Propagandy Adam Obarski „P-1”, „R”

Łączność wewnętrzna Zofia Maternowska „Przemysława”1

Łączność zewnętrzna Zofia Franio „Doktór”

Szef Bezpieczeństwa Tadeusz Jaegermann „Klimek”

Kapelan ks. Jan Skrzeczkowski „Kotwicz”2

Kierownik drukarni Jan Łuć, następnie Roman Goldman

Źródło: Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach 1944–1956, wyd. 2, Lublin 1993, s. 57.

12

1 Zofia Maternowska „Przemysława” (1900–1990), żołnierz ZWZ-AK, lekarz w Powstaniu Warszawskim. Od 1945 r. uczestniczyła w konspiracji w „Nie” i WiN. W 1949 r. aresztowana, UB próbował wymusić od niej informacje nt. archiwum Kedywu, które ukryła. W 1951 r. skazana na 15 lat więzienia, zwolniona w ramach amnestii w 1956 r.

2 Ks. mjr Jan Skrzeczkowski „Jawor”, „Kotwicz” (1901–1974), przed wojną pełnił posługę m.in. w parafii w Łapach, działał w ruchu harcerskim. Święcenia przyjął w 1925 r. W czasie okupacji niemieckiej przebywał w stolicy, brał udział w Powsta-niu Warszawskim jako kapelan w IV Zgrupowaniu „Gurt” AK. Od maja 1944 r. szef duszpasterstwa Okręgu Białystok AK. Po wojnie proboszcz parafii w Łapach.

Aneksy

132

3. Struktura osobowa Zarządu Okręgu Warszawskiego Zrzeszenia WiN

Stanowisko Imię i nazwisko, okres pełnienia funkcji

Komendant (prezes) Okręgu Władysław Bałaj „Władysław”, „Egze-kutor”, „Inspektor” (IX 1945 – I 1946)August Jaszczuk „Groźny” (IV–VII 1946)

Zastępca komendanta (prezesa) Okręgu N.N. „Wacław” (XI 1945 – I 1946)Franciszek Polkowski „Stefan” (VII 1946)

Szef pionu wywiadowczego Tadeusz Jaegermann „Michał”, „Ewa”, „Klimek” (IX 1945 – VII 1946)

Łączniczka Janina Szufa „Jasia” (X 1945 – I 1946)

Komendant Rejonu Pruszków Krzysztof Rolnik „Władysław” (VI 1945 – I 1946)

Komendant Rejonu Żyrardów Władysław Karliński „Kozłowski” (VII 1945 – I 1946)

Komendant Rejonu Otwock Piotr Wacław Wojtyszko „Baca” (VII 1945 – I 1946)

Komendant Rejonu Rembertów Leonard Maciejek „Przystojny”, „Lech” (XI 1945 – I 1946)

Komendant Rejonu Kosów Lacki Kazimierz Zabuski „Kazimierz” (IX 1945 – I 1946)

Komendant Rejonu Płońsk Karol Kozanecki „Świt” (X 1945 – I 1946)

Komendant Rejonu Siedlce Alfred Jankowski „Jarosław” (XII 1945 – I 1946)

Źródło: AIPN, 0203/2309, Teczka osobowa dot. Bałaja Władysława ps. „Egzekutor”; AIPN, 0180/94, t. 1, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej organizacji WiN krypt. „Ł-1”; AIPN, 944/508, Akta sprawy przeciwko Jaszczukowi Augustowi

Aneksy

133

4. Wykaz osób należących do WiN w Okręgu Warszawskim zatrzymanych w trakcie rozbicia organizacji w styczniu 1946 r.

Wszystkie poniżej wymienione osoby sądzone były w procesie Okręgu Warszawskiego WiN przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warsza-wie 14 lutego 1947 r. Zapadły różne wyroki – od uniewinnienia po kilka lat więzienia. Wykaz obejmuje żołnierzy WiN – nie licząc Władysława Bałaja – tylko spoza stolicy. Sporządzony został w okresie od listopada 1986 do stycznia 1987 r. przez funkcjonariusza Wydziału „C” KW MO w Warszawie T. Grzybowskiego. Zawiera wyłącznie informacje histo-ryczne już w momencie jego sporządzenia. Niektóre z biogramów znajdują się również w przypisach niniejszej publikacji. Nie ma w nim żadnych uwag na temat aktualnego miejsca pracy czy zamieszkania osób objętych ewidencją (nawet informacji, czy osoby te żyły jeszcze w momencie jego powstania). Tym niemniej stanowi on cenne źródło do poznania chociaż części składu personalnego poszczególnych rejonów i zaangażowania ich członków. W nawiasach podano daty powstania notatek oraz numery kart. W większości przypadków brak niestety bliższych informacji pozwalających uzupełnić te dane choćby o daty śmierci.

1. Adamiak Piotr (ur. 1890) – rejon Pruszków, podczas wojny w AK. Zajmował się kolportażem prasy podziemnej. Do organizacji wstąpił w grudniu 1945 r. Nie karany, postępowanie umorzono (20 I 1987 r., k. 12).

2. Bałaj Władysław (1908–1990) – komendant Okręgu Warszaw-skiego WiN, wcześniej w AK. Wyrokiem WSR w Warszawie z 14 lutego 1947 r. skazany na 6 lat więzienia. 3 marca 1947 r. Naczelny Sąd Wojskowy (NSW) złagodził mu wyrok do 5 lat więzienia i na mocy ustawy o amnestii (z 22 lutego 1947 r.) karę darował w całości (18 XI 1986 r., k. 13).

3. Bobulska Wanda (ur. 1911) – rejon Otwock, w WiN od paź-dziernika 1945 do stycznia 1946 r., czyli do momentu zatrzy-mania. Zajmowała się kolportażem prasy, skazana przez WSR w Warszawie 14 lutego 1947 r. na 1 rok więzienia (26 XI 1986 r., k. 15).

4. Chojnacka Halina (ur. 1916) – rejon Pruszków, wcześniej w AK. Do WiN należała od jesieni 1945 do stycznia 1946 r. Prowadziła

Aneksy

134

punkt kontaktowy wspólnie z siostrą Ireną w sklepie z porcelaną. Nie karana, śledztwo umorzone (20 I 1987 r., k. 16).

5. Chojnacka Irena (ur. 1918) – rejon Pruszków, wcześniej w AK. Wspólnie z siostrą Haliną, z którą przystąpiła do WiN w tym samym czasie, prowadziły punkt kontaktowy i otrzymywały prasę podziemną. Śledztwo umorzone (20 I 1987 r., k. 18).

6. Dębiński Edward-Leon (1925–[2017]1) – rejon Żyrardów, należał do WiN od czerwca 1945 r., wcześniej był w AK. Pełnił funkcję zastępcy plutonu Stanisława Fijałkowskiego. Kolportował prasę winowską, zbierał informacje wywiadowcze, m.in. sporządził imienny wykaz pracowników MUBP w Żyrardowie. Za pieniądze otrzymane od Fijałkowskiego w październiku 1945 r. kupił pistolet „TT”. 14 lutego 1947 r. skazany przez WSR w Warszawie na 1 rok więzienia (25 XI 1986 r., k. 20).

7. Domanowska-Kacpura Barbara (ur. 1921) – rejon Pruszków, od jesieni 1945 r. przekazywała komendantowi rejonu informacje z miejsca pracy – Urzędu Wojewódzkiego w Warszawie. Uniewin-niona przez WSR w Warszawie 14 lutego 1947 r. (19 XI 1986 r., k. 22).

8. Domasiewicz Wiktoria (ur. 1888) – rejon Pruszków, w WiN od jesieni 1945 r., wcześniej w AK. W jej sklepie „Władysław” posiadał punkt kontaktowy. Śledztwo umorzone (20 I 1987 r., k. 24).

9. Drabikowska Danuta (ur. 1926) – rejon Pruszków, podczas wojny w AK. Wciągnięta do organizacji przez swą koleżankę Marię Korolec latem 1945 r. Zajmowała się kolportażem prasy winowskiej. Śledztwo umorzone (5 XII 1986 r., k. 25).

10. Fijałkowski Stanisław (ur. 1910) – rejon Żyrardów, w WiN od czerwca 1945 r., wcześniej w AK. Pełnił w nim rolę dowódcy plutonu. Na polecenie komendanta rejonu „Kozłowskiego” werbował ludzi do swego plutonu oraz przechowywał broń orga-nizacyjną: 1 ckm, 2 kbk. Ponadto za otrzymane od komendanta pieniądze kupił pistolet „TT” oraz zajmował się kolportażem prasy winowskiej, zbieraniem informacji o członkach PPR i wrogach organów bezpieczeństwa. 14 lutego 1947 r. skazany przez WSR w Warszawie na 1 rok więzienia (25 XI 1986 r., k. 27).

1 Informację o zgonie zob. https://zyrardowskie.pl/zmarl-major-edward-debinski/ (20 I 2018).

Aneksy

135

11. Fruchlich Joanna (ur. 1910) – rejon Żyrardów, od października 1945 r. zajmowała się kolportażem prasy podziemnej, nie karana. (20 I 1987, k. 29)

12. Gendaj Władysława (ur. 1890) – w rejonie Pruszków od października 1945 r., zwerbowana bezpośrednio przez komen-danta Krzysztofa Rolnika. Kolportowała prasę WiN-u. Śledztwo umorzone (3 XII 1986 r., k. 31).

13. Gronczewski Edward (ur. 1900) – w rejonie Żyrardów od listo-pada 1945 r. (wcześniej w AK), zwerbowany przez Władysława Karlińskiego. Był zastępcą dowódcy plutonu – Fijałkowskiego – oraz kolporterem prasy podziemnej. Śledztwo umorzone (1 XII 1986 r., k. 33).

14. Ignaciuk Bolesław (ur. 1901) – rejon Kosów Lacki. Był żołnierzem WiN na terenie powiatu Sokołów Podlaski od września 1945 r. do momentu aresztowania, wcześniej należał do AK. Od komendanta rejonu w Kosowie Lackim – Kazimierza Zabuskiego – otrzymywał prasę organizacyjną oraz zbierał dlań informacje wywiadowcze. 14 lutego 1947 r. skazany przez WSR w Warszawie na 1 rok więzienia (25 XI 1986 r., k. 35).

15. Karliński Władysław (ur. 1908) – komendant rejonu żyrar-dowskiego. Wyrokiem WSR z 14 lutego 1947 r. skazany na 5 lat więzienia (24 XI 1986 r., k. 37).

16. Kaszubska Kazimiera-Maria (1899–[1988]2) – rejon Otwock od listopada 1945 r. Zajmowała się kolportażem prasy winowskiej. Wyrokiem z 14 lutego 1947 r. skazana przez WSR w Warszawie na 1 rok więzienia (24 XI 1986 r., k. 39).

17. Kociszewska Maria (ur. 1895) – rejon pruszkowski. Wstąpiła do WiN w październiku 1945 r. wtajemniczona przez swą kuzynkę Irenę Chojnacką, która nawiązała kontakt z komendantem Rol-nikiem. Jej zadaniem był kolportaż prasy winowskiej. Uzasad-nienie – podobnie jak w przypadku innych osób, wobec których umorzono postępowanie, brzmiało: „Wobec tego, że zarówno Okręg Warszawski jak i rejon pruszkowski WiN był dopiero w stadium organizacyjnym, w styczniu 1946 r. został w całości zlikwidowany, zatrzymana Kociszewska Maria została z aresztu zwolniona i postępowanie umorzono” (20 I 1987 r., k. 40).

2 Informację o zgonie zob. http://www.nekrologi-baza.pl/zlista/161 (20 I 2018).

Aneksy

136

18. Koroleca Maria (ur. 1922) – rejon Pruszków, należała do organi-zacji już od maja 1945 r. Od Janiny Łacińskiej otrzymywała prasę WiN-u do kolportażu. Postępowanie umorzono (19 I 1987 r., k. 42).

19. Kozanecki Karol-Andrzej (ur. 1904) – od października 1945 r. komendant WiN rejonu Pułtusk. Od 1943 r. w AK. 21 stycznia 1946 r. odwiedził go w Pułtusku Bałaj, który przyjął od niego spra-wozdania z dotychczasowej działalności i przekazał mu wytyczne do dalszej pracy oraz ulotki do kolportażu. Na 24 stycznia przewidziana była odprawa z udziałem Kozaneckiego z nowo pozyskanymi członkami, do której jednak nie doszło na skutek aresztowania komendanta. Nie był skazany (5 XI 1986 r., k. 44).

20. Lesiecki Henryk (ur. 1909) – rejon Pruszków od września 1945 r., wcześniej żołnierz AK. Jego zadaniem było zbieranie informacji o sytuacji w miejscu pracy (fabryka „Kiemi” w Pruszkowie), szcze-gólnie o członkach PPR oraz za pośrednictwem łączniczki Janiny Łacińskiej kolportaż prasy WiN. Nie był sądzony (20 I 1987 r., k. 46).

21. Łacińska Janina (ur. 1915) – rejon Pruszków od lipca 1945 r., wcześniej w AK. Kolportowała na rozkaz komendanta rejonu do wskazanych jej osób korespondencję, prasę WiN-u oraz wyko-nywała „inne zlecenia”. 14 lutego 1947 r. skazana przez WSR w Warszawie na 1 rok więzienia (19 XI 1986 r., k. 48).

22. Łepkowski Zygmunt (ur. 1916) – rejon Płońsk. W WiN od grudnia 1945 r., zwerbowany przez komendanta rejonu – Karola Kozaneckiego. Zajmował się rozprowadzaniem prasy podziemnej. Nie był sądzony, po zatrzymaniu przeprowadzono z nim jedynie rozmowę (20 I 1987 r., k. 50).

23. Maciejek Leonard (ur. 1909) – komendant rejonu WiN w Rem-bertowie od listopada 1945 r. Od 1942 r. w AK ps. „Lech”, plutonowy. Otrzymał od Bałaja prasę podziemną oraz 3000 zł jako wynagrodzenie za swą działalność. Posiadał pistolet. Skazany wyrokiem WSR w Warszawie z 14 lutego 1947 r. na 5 lat więzienia (10 XI 1986 r., k. 52).

24. Maciejewska Zofia (ur. 1909) – rejon otwocki od października 1945 r., żołnierz AK. Pełniła funkcję łączniczki komendanta „Bacy”, zajmowała się zbieraniem informacji wywiadowczych na

a W oryg. Kolorec.

Aneksy

137

potrzeby organizacji, kolportażem podziemnej prasy winowskiej i ulotek. 14 lutego 1947 r. skazana przez WSR w Warszawie na 1 rok więzienia. „Wobec tego, że zaliczono jej okres przebywania w areszcie śledczym, została zwolniona” (24 XI 1986 r., k. 54).

25. Majewska Jadwiga (ur. 1901) – rejon Pruszków od listopada 1945 r., żołnierz AK. Przez Janinę Łacińską otrzymywała pod-ziemną prasę do kolportażu. Zatrzymana w styczniu 1946 r., postępowanie umorzono (20 I 1987 r., k. 56).

26. Majewski Wacław (ur. 1891) – rejon Pruszków od listopada 1945 r. W czasie wojny w AK. Przekazywał dowódcy – Krzyszto-fowi Rolnikowi – informacje o członkach PPR w Urzędzie Skar-bowym, gdzie pracował. Ponadto otrzymywał prasę podziemną w celu kolportażu. Zatrzymany wraz z żoną Jadwigą w styczniu 1946 r., nie był skazany (20 I 1987 r., k. 57).

27. Mistrzak Kazimierz (ur. 1923) – rejon Żyrardów. Funkcjonariusz MO w Żyrardowie od czerwca 1945 r., były żołnierz AK. W czasie służby wstąpił do WiN. Nie został skazany w procesie WiN, ale zwolniono go z MO i wyrzucono z PPS, do której należał (21 I 1987 r., k. 59).

28. Miszczak Krystyna (ur. 1921) – rejon Pruszków. Do organizacji wstąpiła we wrześniu 1945 r. Swemu dowódcy – „Władysławowi” – przekazywała informacje o sytuacji w Urzędzie Wojewódzkim (w którym pracowała) na temat zmian personalnych, działalności partii, imienne wykazy pracowników i ich charakterystyki, dane z odpraw starostów. Do pracy tej zwerbowała dwie koleżanki, od których odbierała informacje, a następnie przekazywała „Wła-dysławowi”. Od niego natomiast otrzymywała prasę podziemną i wydawnictwa WiN. Łączność z dowódcą utrzymywała bezpo-średnio lub poprzez małżeństwo Osińskich, których mieszkanie w Pruszkowie służyło za punkt kontaktowy. Korespondencję utrzymywaną z Krzysztofem Rolnikiem podpisywała ps. „11”. Zatrzymana 22 stycznia 1946 r. Skazana przez WSR w Warszawie 14 lutego 1947 r. na 1 rok więzienia (19 XI 1986 r., k. 61).

29. Osińska Franciszka (ur. 1895) – w rejonie pruszkowskim od czerwca 1945 r., przyjęta osobiście przez Krzysztofa Rolnika. W jej domu mieścił się punkt kontaktowy organizacji. Zajmowała się przekazywaniem korespondencji od komendanta rejonu do wyzna-czonych osób, kolportowała również prasę podziemną i ulotki. Po jej zatrzymaniu 22 stycznia 1946 r., w wyniku dokonanej w jej

Aneksy

138

domu rewizji znaleziono prasę WiN „Wolne Słowo” z grudnia 1945 r. oraz „Biuletyn „Informacyjny” z listopada 1945 r. Brak informacji na temat wyroku (15 XII 1986 r., k. 63).

30. Osiński Jan (ur. 1888) – od czerwca 1945 r. członek rejonu prusz-kowskiego, wcześniej w AK. Prowadził działalność konspiracyjną wspólnie z żoną Franciszką. Postępowanie wobec niego umorzono (19 I 1987 r., k. 65).

31. Pazio Józef (ur. 1907) – od listopada 1945 r. należał do rejonu otwockiego, wcześniej do AK. Otrzymywał od komendanta prasę podziemną do kolportażu. Zatrzymany 26 stycznia 1946 r., 14 lute go 1947 r. skazany przez WSR w Warszawie na 1 rok wię -zienia (26 XI 1986 r., k. 67).

32. Pietrusiewicz Maria (ur. 1906) – w grudniu 1945 r. zwerbowana do rejonu pruszkowskiego WiN przez komendanta Krzysztofa Rolnika. Udzielała informacji takich jak spis pracowników UBP w Pruszkowie. Zatrzymana 22 stycznia 1946 r., skazana na 1 rok więzienia (25 XI 1986 r., k. 68).

33. Podbielski Bogdan (ur. 1927) – był członkiem rejonu otwockiego od grudnia 1945 r. Zajmował się głównie kolportażem prasy pod-ziemnej. Nie był sądzony (21 I 1987 r., k. 69).

34. Przybysz Maria (ur. 1916) – od jesieni 1945 r. należała do rejonu otwockiego WiN, wcześniej do AK. Nie była sądzona (21 I 1987 r., k. 71).

35. Przybysz Zygmunt (ur. 1908) – do WiN w rejonie otwockim wstąpił we wrześniu 1945 r., wcześniej był w AK. Zajmował się zbieraniem informacji ze swego rejonu, które następnie przekazy-wał komendantowi Wojtyszce oraz kolportażem prasy podziemnej i ulotek. Zatrzymany 26 stycznia 1946 r., w procesie warszaw-skiego WiN-u skazany na 5 lat więzienia (24 XI 1986 r., k. 73).

36. Rolnik Krzysztof (ur. 1915) – po rozwiązaniu AK nie zakończył działalności konspiracyjnej. Już od maja 1945 r. tworzył na terenie Pruszkowa zręby organizacji działającej w ramach AK-NIE-DSZ, która we wrześniu 1945 r. przekształciła się w WiN. Zatrzymany w styczniu 1946 r. podał nazwiska 21 osób, które należały do jego rejonu. Zeznał również, że za swą działalność otrzymywał miesięcznie 8 tys. zł. Skazany 14 lutego 1947 r. na 6 lat wię-zienia. Naczelny Sąd Wojskowy karę tę złagodził do 5 lat i na podstawie ustawy o amnestii darował ją w całości (19 XI 1986 r., k. 75).

Aneksy

139

37. Rzepka Zofia (ur. 1911) – od grudnia 1945 r. w rejonie Płońsk. Miała zajmować się kolportażem „Nowego Zewu”, którego egzem-plarze dostarczył jej komendant rejonu Karol Kozanecki „Świt”. Po przesłuchaniu zwolniona (20 I 1987 r., k. 77).

38. Szufa Janina (1902–1972) – w AK od 1943 r. (sanitariuszka ps. „Ewa”), od października 1945 r. łączniczka Władysława Bałaja, który był jej kuzynem. Przewoziła do komendantów rejonów korespondencję, podziemną prasę i ulotki. W jej mieszkaniu przy ul. Marszałkowskiej 137/10 mieścił się punkt kontaktowy. Zatrzymana 24 stycznia 1946 r., skazana przez WSR 14 lutego 1947 r. na 3 lata więzienia (18 XI 1986 r., k. 79).

39. Szydłowska Danuta (ur. 1920) – w rejonie Pruszków od sierpnia 1945 r. Od Marii Korolec otrzymywała prasę podziemną do kolportażu. Zatrzymana 24 stycznia 1946 r., „wobec małego jej zaangażowania w działalność organizacji została pozyskana do współpracy pod ps. »Lili« i zwolniona z aresztu” (4 XII 1986 r., k. 81).

40. Trippenbach Wanda (ur. 1913) – należała do rejonu prusz-kowskiego od listopada 1945 r. Do organizacji wciągnięta przez koleżankę Krystynę Miszczak, która doręczyła jej instrukcję w sprawie zbierania potrzebnych informacji z miejsca pracy – Urzędu Wojewódzkiego w Pruszkowie. Miszczak przekazywała je dalej komendantowi – „Władysławowi”. Zatrzymana 22 stycznia, w areszcie przebywała do 14 lutego 1947 r., czyli do dnia procesu. Została uniewinniona z powodu braku dostatecznych dowodów (19 XI 1986 r., k. 83).

41. Wąsik Jakub (ur. 1914) – od sierpnia 1945 r. należał do DSZ/WiN rejonu żyrardowskiego. Dla komendanta rejonu – Karlińskiego, który zwerbował go do organizacji, zbierał informacje o aktywie PPR, referacie gminnym UBP w Guzowie k. Żyrardowa czy osobach podejrzanych o współpracę z UB. Od komendanta otrzy-mywał regularnie do kolportażu prasę „Wolne Słowo”. Skazany na 1 rok więzienia (25 XI 1986 r., k. 85).

42. Wieczorkowski Edward (ur. 1912) – w czasie wojny w AK, od jesieni 1945 r. należał do rejonu pruszkowskiegob WiN. Nie był sądzony (21 I 1987 r., k. 87).3

b W oryg. otwockiego.

Aneksy

140

43. Wojtyszko Piotr (1903–1949) – w czasie wojny w AK, od września 1945 r. komendant rejonu otwockiego. Pozyskał 8 ludzi. Skazany przez WSR 14 lutego 1947 r. na 5 lat więzienia, na wniosek prokuratora sąd zawiesił mu wykonanie kary ze względu na stan zdrowia oraz „z uwagi na jego duże zasługi w walce z okupantem w ramach AK w okresie okupacji” (24 XI 1986 r., k.10).

44. Woźniacki Jan Bolesław (ur. 1910) – członek PSL i rejonu żyrardowskiego WiN. Na polecenie komendanta Władysława Karlińskiego, który zaproponował mu wstąpienie do organizacji, otrzymywał do kolportażu „Wolne Słowo” oraz inne wydawnictwa konspiracyjne. Zatrzymany 22 stycznia 1946 r., „z uwagi na to, że głębszej działalności podziemnej jeszcze nie rozwinął oraz nie udowodniono mu, że kolportował otrzymaną prasę, śledztwo postanowieniem z dnia 9 listopada 1946 r. zostało umorzone i został z aresztu zwolniony” (1 XII 1986 r., k. 89).

45. Woźniczko Janusz (ur. 1926) – od listopada 1945 r. w rejonie pruszkowskim. Zajmował się dostarczaniem komendantowi informacji wywiadowczych, ulotek i podziemnej prasy. W wyniku przeszukania mieszkania 22 stycznia 1946 r. znaleziono u niego pistolet „Walter” nr 6305. Skazany na 3 lata więzienia (19 XII 1986 r., k. 91).

46. Zabuski Kazimierz (ur. 1918) – na zlecenie Bałaja, który nawiązał z nim kontakt we wrześniu 1945 r., miał zorganizować rejon WiN na terenie powiatu sokołowskiego. W tym celu nawiązał kontakty z kilkoma osobami, otrzymywał również od Bałaja prasę podziemną, którą następnie rozprowadzał w terenie. Skazany na 3 lata więzienia (25 XI 1986 r., k. 93).

47. Zielonka Józef (ur. 1900) – żołnierz AK, od listopada 1945 r. w rejonie Rembertów WiN. Na potrzeby organizacji zbierał infor-macje o działalności partii i stronnictw politycznych, organizacji społecznych działających w regionie. Zajmował się również kolportażem prasy podziemnej. Zatrzymany 28 stycznia 1946 r., skazany na 1 rok więzienia (24 XII 1986 r., k. 95).

Źródło: AIPN, 0180/94, t. 1–2, Charakterystyka nr 79 Okręgu Warszawskiego nielegalnej organizacji WiN krypt. „Ł-1”, Kwestionariusze osobowe, Warszawa, listopad 1986–styczeń 1987, Wydz[iał] „C” KW MO, oprac. T. Grzybowski, k. 10–95.

Aneksy

141

Nr 1 1946 styczeń 17, Warszawa – Obszerny fragment protokołu przesłu-chania podejrzanego Władysława Bałaja vel Rakowskiego Alojzego ps. „Inspektor”, „Ł-1”, ur. 12 VIII 1908 r., s. Józefa i Anastazji Igleckiej

Przesłuchujący: oficer śledczy MBP w Warszawie ppor. Jerzy Kędziora.

Pyt. Do jakich organizacji podziemnych należeliście podczas okupacji niemieckiej, oraz jakie pełniliście w nich funkcje?

Odp.: W 1942 r. wstąpiłem do podziemnej organizacji pod nazwą WGN (Wojskowa Grupa Nadwiślańska)1, pełniłem w niej funkcję oficera wyszkoleniowego. Do WGN należałem do marca 1943 r., w którym to miesiącu organizacja ta została rozwiązana. We wrześniu 1943 r. wstąpiłem do organizacji PZP2, gdzie pełniłem funkcję kierow-nika dywersji bojowej w powiecie warszawskim, do chwili wybuchu powstania warszawskiego w sierpniu 1944 r.

Pytanie: W jakim miesiącu po wyzwoleniu Polski spod okupacji niemieckiej przystąpiliście do pracy w tajnej podziemnej organizacji „Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj”, oraz przez kogo zostaliście wcią-gnięci do organizacji?

Odpowiedź: Do pracy konspiracyjnej w „Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj” zostałem wciągnięty przez byłego kierownika „Kedywu” AK „Macieja”3 w czerwcu 1945 r. Do tego czasu w ogóle nie orientowałem się, czy w ogóle istniejea praca konspiracyjna „Maciej” powiedział mi wówczas na przypadkowym spotkaniu w Warszawie na pl. Napoleona – że organizacja AK została rozwiązana w dniu 17 I 1945 r. z rozkazu Delegata Sił Zbrojnych na Kraj, natomiast praca, którą dalej kontynuuje jest apolityczna, jest [to] raczej wychowawczo-informacyjna organizacja. Zaproponował mi współpracę w Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj, na co dałem mu odpowiedź pozytywną. Polecił mi wówczas zorientować

a W oryg. istnienie 1 Wojskowa Grupa Nadwiślańska – założona w maju 1940 r. przez Tadeusza Fedoro-

wicza „Rana” i Jana Kubina, organizacyjnie podporządkowała się w lutym 1941 r. Wojskowej Służbie Ochrony Powstania (WSOP), zachowując pełną autonomię. W 1942 r. formacja ta przekształciła się w Zbrojne Pogotowie Narodu (ZPN), tworzące następnie NSZ.

2 Polski Związek Powstańczy, kryptonim ZWZ.3 Józefa Rybickiego.

Aneksy

142

się w terenie, który podlegał mi podczas okupacji niemieckiej – czy są jacyś ludzie, czy jest sprzęt wojskowy – broń, gdzie jest, lub co się z nim stało, itd. i spróbować spotkać dowódców, oraz zorientować się w sytuacji.

Pytanie: Opowiedzcie o działalności waszej w organizacji podziem-nej pod nazwą „Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj”, która następnie przekształciła się w org[anizację] p[od] n[azwą] „Wolność i Nieza-wisłość”.

Odpowiedź: Po rozmowie z „Maciejem” w czerwcu czy końcu maja 1945 r. wyruszyłem w teren dawnego Obwodu Warszawskiego, w celu zbadania możliwości nawiązania kontaktów z dawnymi moimi współpracownikami z AK i zorientowania się w stanie sprzętu, jaki jest w terenie. W czasie tych poszukiwań dowiedziałem się, że AK z rejonów Rembertów i Otwock ujawniło się, oddało broń i cały szereg oficerów poszło do wojska (II Armia), natomiast z terenu Wilanowa i Kampinosu informacji nie otrzymałem, pomimo spotka-nia się z byłymi d[owód]cami tych rejonów. Dla zorientowania się w możliwościach terenu obwodu warszawskiego „Maciej” pozostawił mi, pamiętam, dość długi czas – około miesiąca, umawiając spotkanie na okres pomiędzy 1–7 albo lipca, albo czerwca 1945 r. Do spotkania tego nie doszło, ale po pewnym czasie kontakt z „Maciejem” został nawiązany przez jego łączniczkę „Hankę”4, gdzieś w drugiej połowie miesiąca, zdaje mi się że lipca 1945 r. Na spotkaniu tym „Maciej” nakreślił mi całokształt naszej współpracy, oznaczając moje funkcje jako inspektora terenowego na województwo warszawskie. Zadaniem moim było zorganizowanie i powiązanie powiatów, potworzenie komórek kolport[ażo]owych i zbieranie wiadomości informacyjnych, przy tym podał mi ogólnie jakie wiadomości mamy zbierać. Po tym podał mi przez „Hankę” kontakty na rejony: Żyrardów, Pruszków i Kosówb Lacki. Po nawiązaniu łączności z tymi rejonami i ich komendantami, spotykałem się z nimi mniej więcej raz w miesiącu, omawiając z nimi bieżące sprawy organizacyjne i przekazując im dalsze instrukcje pracy. W lipcu 1945 r. nawiązałem kontakt z dawnym członkiem org[anizacji] AK w Rembertowie, który był w wojsku w tym czasie – pracował we Włochach w R[ejonowej] K[omendzie] U[zupełnień], później w począt-kach grudnia 1945 r. został on zdemobilizowany, nazwiska jego ani

b W oryg. wszędzie forma Kossów.4 Wanda Zalutyńska.

Aneksy

143

ps[eudonimu] nie znam. Człowiek ten został wciągnięty przeze mnie do organizacji, pełniąc funkcję rejonowego – Rembertów. Następnie przez rejon Rembertów tzn. przez rejonowego nawiązałem kontakt z „Bacą”5 (obecnym rejonowym – Otwocka) w sierpniu 1945 r.

Pytanie: Od kiedy pełniliście funkcję komendanta Okręgu warszaw-skiego Delegatury oraz „WiN” i jaką obsadę w terenie posiadaliście w obecnym c[…]c działania w organizacji „WiN” w styczniu 1946 r.?

Odpowiedź: O tym, że jestem komendantem Okręgu Warszaw-skiego, nie byłem specjalnie zawiadamiany przez Szefa „Macieja”, funkcję tę pełnię od chwili objęcia przez „Macieja” funkcji szefa Obszaru – jednak o tym nie wiedziałem dotychczas. Obecnie na terenie województwa warszawskiego posiadam siedem zorganizowa-nych placówek organizacji „WiN”, a mianowicie w Otwocku – z k[o-mendan]tem „Bacą”, Rembertów ps[eudonimu] k[omendan]ta nie znam6, Pruszków – z k[omendan]tem „Władysławem”7, Żyrardów – z k[omendan]tem „Kozłowskim”8, Płońsk – z k[omendan]tem nazwisko Kozarecki [Kozanecki]9, Kosów Lacki z k[omendan] - tem imię Kazimierz10 – właściciel piekarni (najprawdopodobniej), a Siedlce z k[omendan]tem „Jarosławem”11

Pytanie: Podajcie posiadane przez was kontakty organizacyjne do wyżej wymienionych komendantów rejonów organizacji „WiN”, oraz w jaki sposób i kiedy mieliście się skontaktować z nimi, lub kiedy możecie się skontaktować z nimi?

Odpowiedź: Do k[omendan]ta rejonu Otwock org[anizacji] „WiN”, ps „Baca” mam dojście prawdopodobnie wprost do jego mieszkania w Międzylesiu, po prawej stronie toru kolejowego d[…]d – mieszkanie na parterze, pierwsze drzwi na lewo.

Pyt.: Czym zajmuje się „Baca” – k[omenda]nt placówki Otwock, poza pracą konspiracyjną?

c-c W oryg. fragment przekreślony maszynowo i nieczytelny, przez co ostatnia część zdania jest niejasna

d-d Opuszczony fragment na temat dokładnej lokalizacji 5 Piotr Wacław Wojtyszko.6 Leonard Maciejek.7 Krzysztof Rolnik.8 Władysław Karliński.9 Karol Kozanecki.

10 Kazimierz Zabuski.11 Alfred Jankowski.

Aneksy

144

Odp.: „Baca” jest nauczycielem i pracuje jako taki w szkole powszechnej, gdzie tego nie wiem.

Pyt.: Jak często i jakie materiały wywiadowcze otrzymywaliście od „Bacy” i skąd w ogóle posiada te materiały?

Odp.: Zasadniczo „Baca” co miesiąc przysyłał mi meldunki infor-macyjne zdobyte przez jego informatorów w terenie.

Pyt.: Jakie dojścia posiadacie do k[omendan]ta organizacji „WiN” na terenie rejonu Rembertów?

Odp.: Komendant rejonu org[anizacji] „WiN” Rembertów, którego ps[eudonimu] ani nazwiska nie znam, przebywa w starym Rembertowie przy ul[icy] biegnącej obok toru w kierunku przeciwnym do Warszawy, bodajże na rogu drugiej ulicy na lewo, w sklepie spożywczym. Cha-rakterystyczne jest wejście do tego sklepu: drzwi na rogu kamienicy, wejście po schodkach. Odległość od tego sklepu do stacji (spalonej i wysadzonej – budynki) około 200 metrów. Można powiedzieć kobiecie, która będzie w sklepie, że od inspektora i k[omenda]nta rejonu Rem-bertów zjawi się. Mam z nim umówione spotkanie na 18 I 1946 r. w godzinach południowych.

Pyt.: W jaki sposób możecie skontaktować się z innymi rejonami Okręgu warszawskiego org[anizacji] „WiN”?

Odp.: Rejon Żyrardów – komendantem jest właściciel fabryki mebli czy stolarni, która znajduje się na ostatniej uliczce przed główną ulicą w Żyrardowie, idąc od dworca ulica w lewo – ostatnia ulica w prawo przed tą główną ulicą. Posiada on ps. „Kozłowski”. Można powiedzieć „od Inspektora” to znaczy ode mnie. Jego nie zawsze można zastać w tej stolarni, trzeba o niego pytać jako o właściciela. Do rejonu Pruszków ma dojście moja łączniczka ps. „Janina”12 przez skrzynkę w Pruszkowie. Komendantem rejonu jest tam „Władysław” – jest to jeden najlepiej chyba zorganizowany rejon. Z raportów jego wynika, że ma dojście do Urzędu Wojewódzkiego, gdyż przysyła odpisy sprawozdań starostów z terenu woj[ewództwa] warszawskiego.

Rejon Płońsk – komendantem rejonu org[anizacji] „WiN” jest pan Kozanecki chyba jakiś pisarz w Sądzie Grodzkim w Płońsku, hasło „od Inspektora”.

Rejon Kosów Lacki – komendantem jest najprawdopodobniej wła-ściciel piekarni w rynku w Kosowie, po tej samej stronie co kościół

12 Janina Szufa.

Aneksy

145

w drugim rogu e[…]e. Imię tego właściciela piekarni „Kazimierz”, nazwiska nie pamiętam. Przy pomocy tego pana można by rozpracować org[anizację] N[arodowe] Z[jednoczenie] W[ojskowe] grasującą na tamtejszym terenie – tak przynajmniej przypuszczam, gdyż jego dawni ludzie z org[anizacji] AK przeszli do N[arodowych] S[ił] Z[brojnych], ponieważ nie było dla nich roboty – hasło „od Inspektora”.

Rejon Siedlce – komendantem jest prawdopodobnie „Jarosław”, dojście do niego. Siedlce ul. Sienkiewicza zdaje się 11 m. 7 w podwórku na lewo na parterze, pierwsze drzwi na lewo, hasło „do Jarosława”.

Pyt.: Kiedy mieliście spotkanie z łączniczką „Ł” Okręgu Lubelskiego w sprawie drukarni, oraz dlaczego i po co oznaczone są daty 17, 18, 19 lub 20 stycznia b.r.?

Odp.: Zasadniczo ja miałem dzisiaj tj. 17 I [19]46 r. widzieć się z „Bacą” w godzinach p[o]poł[udniowych] w Międzylesiu i miałem podać jeden z określonych powyżej dni, w celu spotkania się z łącz-niczką Okręgu Lubelskiego w sprawie drukarni, których oni nie potrafili uruchomić. Spotkanie to mogło dojść do skutku na skutek decyzji „Macieja” w tej sprawie, a ponieważ nie mogłem się z nim porozumieć, nie dałem dotychczas znać „Bacy” ażeby w tej sprawie poczynał i myślę, że sprawa ta jest do omówienia z „Bacą” „Baca” [poinformował] o tym 5 I [19]46 r. i ja otrzymałem ten list od niego prawdopodobnie następnego dnia.

Pyt.: Od kiedy posiadacie swojego zastępcę i kto nim jest, oraz skąd go znacie?

Odp.: Na spotkaniu z „Bacą” chyba jeszcze w październiku, mówiłem mu, że przydałby mi się ktoś, kto mógłby znaleźć punkty zaczepienia w powiatach, ponieważ chciałem rozszerzyć organiza-cję WiN w moim Okręgu. W początkach grudnia 1945 r. „Baca” podrzucił mi swojego znajomego technika melioratora, który ma możność poruszania się po terenie województwa i w związku z tym ma pewne możliwości. Przyjąłem go do pracy jako swego zastępcę, wypłacając mu pensję za grudzień 1945 r. – 6000 zł i 3000 zł na rozjazdy służbowe i drobne wydatki z tym związane. Podał mi on swój pseudonim „Wacław”13. „Wacław” nawiązał w grudniu 1945 r.

e-e Opuszczony fragment na temat dokładnej lokalizacji.13 Osoba nieustalona

Aneksy

146

kontakt na Siedlce – przekazał mi „Jarosława”. Do „Wacława” matki dojście tylko przez jego skrzynkę przy ul. Śniadeckich nr 11 m. 29 w głębokim podwórzu na lewo III piętro, „do pana »Wacława«” – to jest hasło.

Na tym przesłuchanie przerwano – protokół został mi odczytany i jest zgodny z moim zeznaniem.

Bałaj.PrzesłuchałMł[odszy] of[icer] śledczy/-/ Kędziora

Źródło: AIPN, 0203/2309, Teczka osobowa dot. Bałaja Władysława ps. „Egzekutor”, k. 14–17, oryginał, mps.

Aneksy

147

Nr 2

Brak daty, [Warszawa] – Wyciąg z protokołu aresztowanego Rolnika Krzysztofa ps. „Władysław”

Na terenie pruszkowskim współpracowałem z oprócz już zapoda-nymi Wieczorkowskim1 i Chojnickimia – z małżeństwem Osińskimi2, zam. przy ul. Narutowicza 48 na parterze. U Osińskich znajdowała się skrzynka pocztowa przeznaczona dla odbioru druków od Inspektora3 z Warszawy. Ponadto byłem w kontakcie z Krystyną Miszczak, pra-cowniczką w Urzędzie Wojewódzkim, która miała do pomocy jeszcze 2 bliżej mi nieznane pracowniczki4, dalej z Adamczykiem5, robotnikiem w fabryce fajansowej w Pruszkowie, Janiną (nazwiska nie znam)6 zam[ieszkałą] u Szczepkowskich w domu znajdującym się na rogu ul. Klonowej i Kościuszki, Henrykiem7 – pracownikiem Warsztatów Kolejowych, zapoznanym przez Halinę Chojnicką, Wandę8 zatrudnioną w sklepie z porcelaną przy ul. Kościuszki, z kobietą nieznanego mi imienia i nazwiska, w wieku przeszło 40 lat i zatrudnioną w sklepie odzieżowym, przy ul. Piusa, a zapoznaną przez Irenę Chojnicką, z kobietą nieznanego mi nazwiska, właścicielką budki koło kina, która doręczyła mi przez Janusza Woźniczkę zam[ieszkałego] przy ul. Klonowej 45 niekompletny spis pracowników Urzędu Bezpieczeń-stwa w Pruszkowie.

M[arii] Pietrusiewicz nie znam osobiście. O niej mówił mi Janusz Woźniczko, że zna ją jeszcze z czasów okupacji we wspólnej pracy konspiracyjnej. Zdaje mi się, że Pietrusiewicz pracuje w Urzędzie Bezpieczeństwa w Pruszkowie. Spis pracowników Bezpieczeństwa w Pruszkowie – o którym wyżej wspomniałem – otrzymałem za pośred-nictwem Woźniczki w październiku względnie w listopadzie 1945 r.

a W oryg. z Chojnickiemi. Chodzi o Halinę Chojnicką i jej męża, nieznanego z imienia 1 Edward Wieczorkowski – technik budowlany z Pruszkowa.2 Franciszka i Jan Osińscy, w których mieszkaniu mieściła się skrzynka kontaktowa

WiN 3 Czyli Władysława Bałaja ps. „Inspektor”.4 Chodzi o Barbarę Domanowską i Wandę Trippenbach.5 Chodzi o Piotra Adamiaka.6 Janina Łacińska, jedna z łączniczek organizacji, prywatnie synowa Szczepkowskich.7 Henryk Lesiecki, kolporter prasy winowskiej i pośrednik w zorganizowaniu broni.8 Brak bliższych danych.

Aneksy

148

Gdy w jakiś czas potem zażądałem dalszych informacji, Pietrusiewicz odmówiła.

Za zgodność z oryginałemK. Krzyczkowskab

9

Źródło: AIPN, 0207/310, t. 2, Pozostałości ze sprawy skierowanej do Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Warszawie Nr Sl/99/46 Bałaja Władysława i wspólników (38) org[anizacji] WiN, k. 80, oryg., mps.

b Podpis odręczny.

Aneksy

149

Nr 3

1946 marzec 22, Włochy [obecnie Warszawa] – Ściśle tajne, Charak-terystyka Pietrusiewicz Hanny, c. Marii i Bolesława, zam. w Pruszkowie przy ul. Szczęsnej nr 4, m. 8

Pietrusiewicz Hanna ma lat 14, uczennica gimnazjum, a poza tym uczy się tańca. Przez pewien okres czasu była zorganizowana jako tancerka przez naczelnika Wojewódzkiego Urzędu Informacji i Pro-pagandy ob. Kuszakiewicza, który został obecnie zwolniony z pracy. Charakter jej spokojny, wykazuje dość dużą inteligencję.

Pietrusiewicz Hanna ma bardzo duże wpływy na swą matkę Marięa Śledztwo w sprawie organizacji WiN wykazało, że należała do

w/w organizacji, tylko ze względu na swój młody wiek nie została zatrzymana.

Kierownik PUBPwe Włochach/-/ Konopka T. kpt.z-ca bM. Antoniakb

12

Źródło: AIPN, 0207/310, t. 2, Pozostałości ze sprawy skierowanej do Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Warszawie Nr Sl/99/46 Bałaja Władysława i wspólników (38) org[anizacji] WiN, k. 79, oryg., mps.

a W oryg. Marję.b-b Podpis odręczny.

Aneksy

150

Nr 4

1946 kwiecień 1, Warszawa – Zeznania pracownicy PUBP w Pruszko-wie Barbary Domanowskiej

W połowie listopada 1945 r. zwróciła się do mnie koleżanka moja p. Miszczak Krystyna, pracująca w tym samym Urzędzie co ja, w Wydziale Ogólnym, z prośbą o listę moich pracowników (Wydziału Komunikacyjnego). Celu prośby nie określiła, a na moje pytanie usły-szałam „– Napisz – potrzebne mi to jest”.1

Nazwiska z podaniem stanowiska służbowego i przynależnych prac napisałam odręcznie na kartce z Urzędu i wręczyłam p. Miszczak. W końcu listopada [19]45 r. otrzymałam od p. Miszczak kopertę z poleceniem przeczytania zawartości. Była tam kartka pisana odręcznie podpisana imieniem „Zofia”. Osoba imieniem „Zofia” prosiła o zmiany personalne na terenie mego Wydziału. Na moje zapytania kto to jest?, w jakim celu interesuje się Urzędem, p. Miszczak nie zechciała mi odpowiedzieć. Minęło około 5 tygodni i zapomniałam już o tej sprawie, gdy p. Miszczak przed samymi świętami Bożego Narodzenia poprosiła mnie o uzupełnienie 2 czy 3 nazwisk nowych pracowników. Moje ponowne pytania i odpowiedź p. Miszczak „Wytłumaczę ci wszystko, ale teraz nie mam czasu – nie obawiaj się i napisz wszystko”. Na takim samym świstku papieru napisałam nazwiska, stanowiska służbowe przydzielone przez referentów. Nie rozmawiałyśmy wiele, gdyż zajęta byłam wtedy azałatwianiem czekających urzędników z powiatówa Po Świętach (koniec grudnia, początek stycznia) otrzymałam od p. Miszczak kopertę podobną [do] poprzedniej. Osoba imieniem Zofia prosiła o stałe wiadomości co do stanu personalnego mego Wydziału na każdy dzień 15-ty miesiąca. Po tym fakcie prosiłam stanowczo p. Miszczak o dokładne informacje, kto jest „Zofią”, w jakim celu potrzebuje wiadomości, które przecież nie są żadną tajemnicą i dlaczego mam je dawać jeżeli w jej Wydziale wszyscy pracownicy mają akta i stamtąd może czerpać te wiadomości? Odpowiedź była tylko co do osoby „Zofii”. Dowiedziałam się, iż jest to osoba spoza Urzędu i nie kobieta. Niczego więcej nie dowiedziałam się. P[ani] Miszczak nie wiedziała lub nie chciała poinformować mnie o celu zbierania wiadomości personalnych. Ja też ze swej strony stanowczo

a-a Fragment nieczytelny.

Aneksy

151

odmówiłam odpowiadania w przyszłości na podobne kartki. Więcej nic nie otrzymałam ani na piśmie ani nie rozmawiałam z p. Miszczak. Uważałam sprawę za skończoną.

Po zatrzymaniu w U[rzędzie] B[ezpieczeństwa] P[ublicznego] w Pruszkowie dowiedziałam się, iż p. Miszczak pracowała dla orga-nizacji. Ze swej strony podkreśliłam, że nie wiedziałam tego przed tym i wykorzystano moją nieświadomość. Nigdy nie zgodziłabym się pracować dla nielegalnych organizacji godzących w dobro niepodległego Państwa.

W[arsza]wa dn. 1 IV [19]46 r. B. Domanowskab

2

Źródło: AIPN, 0207/310 t. 2, Pozostałości ze sprawy skierowanej do Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Warszawie Nr Sl/99/46 Bałaja Władysława i wspólników (38) org[anizacji] WiN, k. 68–69, oryg., rkps.

b Podpis odręczny

Aneksy

INDEKS OSOBOWY

Adamski Zbigniew 78–80Anders Władysław 17, 18, 59, 63Arciszewski Tomasz 25

Baczak Waldemar „Arne”, „Młody” 61Bagieński Witold 21Balbus Tomasz 7, 8, 49, 87Balcerzyk Dariusz 24, 70Bałaj Władysław „Władysław”, „Egze-

kutor”, „Inspektor”, „Tomasz” 85–97, 102–104, 108–111, 119, 120

Bańkowska Danuta „Danka”, „Duda” 62Baranowski Zenon „Słoń” 78–80Bedyński Krystian 87Belke Regina 77Berman Jakub 57Bernaciak Lucjan 70Bernaciak Marian „Orlik” 70, 77Bierut Bolesław 18, 19, 21, 23–25, 31,

37, 54, 68Bobulska Wanda 108, 110, 133Bojemski Sebastian 66Bokszczanin Janusz Bohdan „Sęk”,

„Wir”, „Bartek”, „Lech” 17, 18, 22, 25, 48

Borzobohaty Wojciech „Jelita”, „Stani-sław”, „Wojan” 18

Broński Zdzisław „Uskok” 71Brzeski Witalis „Żegota” 50Bychawski Tadeusz „Sęp” 72Bzymek-Strzałkowski Edward „Gru-

dzień”, „Swoboda” 37, 66

Cavendish Victor 59Cena Władysław 78, 80Ceranka Paweł 98Chmielarz Andrzej 15, 22, 24, 29, 30, 31

Chojnicka Halina 108Chojnicka Irena 89, 108Chylińska Jadwiga Barbara 48, 49, 87,

121, 122Ciepliński Łukasz Konrad „Pług”, „Os -

trowski”, „Ludwik”, „Grzmot”, „Bog-dan” 26, 27, 32, 33, 54, 66, 67

Ciura Stefan 79Czarnocki Kazimierz „T2” 31, 55, 56,

64, 65, 67Czarnowski Bronisław „Olszyna” 57, 58Czechowski Tadeusz 101, 102Czyżewski Andrzej 8

Dąbrowska Halina 57Dąbrowski Franciszek 21Dekutowski Hieronim „Zapora” 66, 71Dębiński Edward Leon 93, 108, 109Dmowski Seweryn 66Domanasiewicz Wiktoria 91, 108Domanowska Barbara 89, 108–110Drozdowicz-Suszyńska Helena „Orlica”

73, 76Dudek Justyna 24, 70Dunin Leonard „Świt” 64

Fekuta Władysław 79Fieldorf August Emil „Nil” 17Fijałkowski Stanisław 108, 109Filochowski Edward „San” 114Flame Henryk „Bartek” 66Franio Zofia „Doktór” 62

Gałaj Bolesław „Bronisław”, „K-1”, „Ry -szard” 62

Gałęzowski Marek 31, 49Gąsiorowski Teodor 40, 41

153

Gendaj Władysława 91, 108Gmitruk Janusz 21, 99Goebbels Joseph 35Goldman Roman „WS”, „Fiszer” 81, 84Gołębiewski Marian „Korab”, „Iskra”,

„Ster” 24, 70Gołębiowski (Wiśniewski) Jerzy „So -

chacki” 61, 64, 65Gomułka Władysław 21Gontarek Wincenty 77Gorzkowski Kazimierz „Roman”, „An-

drzej” 61Gozdawa-Gołębiowski Jan 45Górecki Marek 41Grenda Kazimierz „Granica”, „Gruda”,

„Marek” 51Grodnicka Halina 101Gronczewski Edward 108Gruza Ignacy „Grześ” 79Gryciuk Franciszek 21Gutowski Adam 57

Habielski Rafał 21Hitler Adolf 23Hlond August kard. 69Huchla Józefa 27, 59Huchla Mieczysław 27, 59, 74

Ignaciuk Bolesław 109, 111

Jabłoński Ryszard „Znicz” 75, 112Jachimek Tadeusz „Ninka”, „Jar”,

„Jocker”, „Joker” 19Jaczyńska Agnieszka 8, 16, 51, 85Jaegermann Tadeusz Jan „Michał”,

„Ewa”, „Klimek”, TW „Kim” 9, 52, 75, 101–103, 112, 115, 116

Jakubowski Stanisław 87, 89, 108, 110Jankowski Alfred „Jarosław” 96Jarosz Dariusz 99Jaskulski Franciszek „Zagończyk” 51, 74Jaszczuk August „Groźny” 75, 102, 112–

116Jedliński Władysław „Nemo”, „Stefan

Mączyński”, „Stefan Sławiński”, „Ste -fan Tomaszewski”, „Marta” 68

Józewski Henryk 31Juszkiewicz Jerzy Aleksander „Leliwa”

11, 14

Kacprzak Krzysztof 8, 115Kaczyński Lech 73Kamieński Kazimierz „Huzar” 73, 74Kamiński Franciszek „Zenon” 19Karliński Władysław „Księżyc”, „Kozłow-

ski”, „Stolarz” 92, 93, 96, 108, 109, 111

Kasprowicz Wanda 79Kasprzyk Jan Józef 11Kaszubska Kazimiera 108Kawalec Mieczysław „Iza”, „Żbik”,

„Psarski”, „Stanisławski” 68Kawiński Jerzy „Jurek”, „Orda”, „Mar-

ian”, „ZA-1” 56, 62Kazimierowicz Andrzej zob. Sieńko

Stefan „Andrzej”, „Ikar”, „Tadeusz”, „Wiktor”

Kędziora Jerzy 66Kęska Zygmunt „Świt” 70Kłyś Józef „Rejonowy” 72, 73Komorowski Tadeusz „Bór” 17Konieczny Lucjan „Słowik” 78–80Kopański Stanisław 19, 24, 63, 101, 102Kopczyńska Zofia „Władka” 103Kopiński Jarosław 55Korboński Stefan 18Korolec Maria 90Korolec Michał 90Kossowska Maria 108Kostecki Karol „Kostek” 72Kościewska Maria 90Kowalski Stanisław 78, 79Kozanecki Karol „Świt” 95, 96, 103, 109Krajewski Kazimierz 9, 10, 12, 18, 22, 32,

45, 46, 57, 58, 67–69, 75, 86, 94–96, 98, 101, 102, 108, 112, 113, 115, 119, 121

Krakowski Józef 108Kuchciński Leszek „Podkowa” „Doktór”

57, 62Kunert Andrzej Krzysztof 58, 61Kurtyka Janusz 17, 20, 33, 74Kwiecińska Zofia 39

Indeks osobowy

154

Kwieciński Wincenty Jerzy „Głóg”, „J-1”, „Lotny”, „S1”, „V-T” 26, 31, 32, 33, 49, 52–60, 63–67, 70, 74, 75, 82, 84, 101, 112, 113, 116

Langner Zbigniew „Siew” 37Lazarowicz Zbigniew 7Lenkiewicz Antoni 7Lesiecki Henryk 91Lewczuk Henryk „Młot” 71, 72Liniarski Władysław 74Lipiński Stanisław „Niemira” 57, 61Lipiński Wacław 31Lubowicki Edward „Seweryn” 52Lubuśka Stanisław „Daniel” 81, 84

Łabuszewski Tomasz 8, 9, 17, 18, 32, 47, 50, 51, 55, 58, 63, 86, 87, 101, 102, 112, 116

Łacińska Janina ps. „Nina” 89, 90, 108Łapiński Piotr 33, 50, 86Łeszczyński Grzegorz 86Łuć Jan Eustachy „Adam”, „Kreślarz”,

„F-6a” 81Łukasiuk Władysław „Młot, „Młot II” 73

Maciejek Leonard „Przystojny”, „Lech” 94, 108, 111

Maciejewska Zofia 93, 108Maciołek Józef 29, 69Maczek Stanisław 59Majewska Jadwiga 90, 108Majewski Wacław 90, 108Marszewski Włodzimierz 31, 59Matejczuk Jan 66Mazurkiewicz Jan „Zagłoba”, „Socha”,

„Sęp”, „Radosław” 20, 25, 47–49, 55, 66, 70, 121

Mierzeński Stanisław „Glinka” 57Mikołajczyk Stanisław 11, 21, 23, 61, 70Minkiewicz Lucjan „Wiktor” 73Miszczak Krystyna 89, 90, 108–110Moczarski Kazimierz „Grawer”, „Rafał”

21Musiał Filip 29, 30, 109Muszyński Wojciech J. 32, 43, 81, 84

Naimska Anna „F-4e” 60Nawrocki Zbigniew 7, 36, 37, 99Ney-Krwawicz Marek 46Niedzielski Mieczysław „Grot” 72Niepokólczycki Franciszek 23, 26, 27,

31–33, 36, 40, 54, 63, 66, 70Nowinowski Sławomir M. 8

Obarski Adam „P-1”, „R” 31, 49, 61, 62Ochman Józef „Ostoja” 50Okulicki Leopold 16Osińska Franciszka 89, 90, 108Osiński Jan 89, 90, 108Ostasz Grzegorz 7, 44Ostrowski Antoni „F-45” 61

Panasiuk Klemens „Orlis” 72Paszkiewicz Tadeusz „F-20” 61Pawluć Halina („Ada”) 60Pazio Józef 109Persak Krzysztof 20Pietrusiewicz Hanna 90Pietrusiewicz Maria 90, 108Pietrzak Leszek 37, 38Pietrzak-Merta Magdalena 58, 95Pilecki Witold 55, 57, 66Podbielski Bogdan 108Polak Barbara 20Poleszak Sławomir 8, 16, 51, 85, 86Polkowski Franciszek „Korsak”, „Stefan”

112Potyrało Franciszek 33Presch Helena „Ciocia” 65Przybysz Maria 108Przybysz Zygmunt 108–111

Rabek Janina 67Rachman Edward 65Rachman Jan 65Raczkiewicz Władysław 53, 59Reliszko Zygmunt „Doliwa” 63–65Rolnik Krzysztof „Władysław” 88–92,

108, 111, 120Rolnik Tadeusz 88Rostworowski Stanisław Jan 25, 31Rostworowski Stefan Marian „Ignacy” 69

Indeks osobowy

155

Rożek Stanisław „Przebój”, „Zych” 113–115

Rószkiewicz Anna „Hanka” 60Rybicka Hanna 46Rybicki Józef Roman „Maciej”, „Andrzej”

9, 25, 30, 46–50, 52–55, 58, 85, 86, 88, 101, 102, 112

Rządzki Józef „Konar” i „Boryna”, „Cezary” 54, 67

Rzepecki Jan „Białynia”, „Ożóg”, „Bur -mistrz”, „Górski”, „Krawczyk”, „Ślu-sarczyk”, „Prezes”, „Rejent”, „Sędzia”, „Wolski” 18–24, 26, 30, 31, 33, 47, 48, 52, 81, 121

Rzepka Józef 67, 69

Sanojca Antoni „Cis”, „Kortum”, „Ma r-ian”, „Skaleń” 15, 22, 23, 27

Sapieha Adam kard. 29, 35Sapieszko Elżbieta 57, 60Sędziak Stanisław Jerzy „Warta”, „Wiatr”

9, 49, 50, 53, 113, 114Sieńko Stanisława „Alinka”, „Iwonka” 62Sieńko Stefan „Andrzej”, „Ikar”, „Tade-

usz”, „Wiktor” 68, 69Skrzypiec Stefan 66Skwarczyński Stanisław 77Sosnowska Halina Maria Wanda „Maria”

49, 53, 55, 61, 62, 64, 65, 67Sośko (Michałowski) Kazimierz „Łysy”,

„Biskup” 77, 78Sowa Andrzej Leon 21Stępień Sławomir 98Stobiecki Rafał 8Stroop Jürgen 21Strusiewicz Witold 53, 54Suszyński Leon „P-8”, „Peoś”, „Litwin”

72, 73, 76Swat Tadeusz 61, 71Szatejko Jerzy „Samuraj” 78–80Szatowski (Szatyński) Jan „Kowal”,

„Zagończyk”, „Jemioła” 64Szczepankiewicz Wilhelm Franciszek

„Drugak”, „Pług”, „Kogurt” 51Szczepkowscy 89Szczepkowska 91

Szczurek-Cergowski Jan „Sławbor”, „Mestwin”, „Cios”, „Wiesław” 23, 24, 27

Szendzielarz Zygmunt „Łupaszka” 73Szufa Janina „Jasia” 97, 102, 103, 108,

111Szwagrzyk Krzysztof 71, 87, 109Szyller Jerzy 65Szymanik 65

Ściegienna Janina Sawicka „Niusia”, „Żmijewska” 63

Śladecka Magdalena 8, 16, 51, 85Śmiałowski Teodor „Szumny” 73Śmietanka-Kruszelnicki Ryszard 50, 86Świtalski Marian „Juhas”, „Sulima” 50

Tabortowski Jan „Bruzda” 73, 74Taraszkiewicz Leon „Jastrząb” 71Tatar Stanisław 24Terlecki Ryszard 66Trippenbach Wanda 89, 108, 110Truman Harry S. 32Trutkowski Wiesław 66

Warzycka Janina „Janka”, „F-43” 63Wąsik Jakub 92, 108Wąsowski Grzegorz 7, 18, 20, 26, 29, 31Wędrychowska Maria „Górska”, F-42” 63Wiąk Wiesław Józef 46Widelski Ryszard „Irydion”, „Wiara”,

„Wiesia”, „Władysław” 11, 68Wieczorkowski Edward 89, 108Wirkowski (Woliński) Piotr „Koral”,

„Z-5” 53, 60Wiśniewski Jerzy zob. Gołębiowski

(Wiśniewski) Jerzy „Sochacki”Wiśniewski Wojciech 25, 48Włodarczyk Henryk 78, 80Włodarczyk Janina „Dziunia” 79Włodarczyk Mieczysław „Okoń” 78,

79Włodarczyk Ryszard „War”, „Jacek”

77–80Wnuk Rafał 8, 16, 51, 85Wojteczko Tadeusz 71

Indeks osobowy

156

Wojtyszko Piotr Wacław „Baca” 93, 94, 108, 109, 111

Wolsza Tadeusz 8, 14, 49Wołoszyn Jacek 16, 19, 20Woźniacki Janusz 108Woźniak Jerzy 29Woźniczko Janusz 90, 108, 111Woźniczka Zygmunt 7, 39, 51, 63, 64Wyrzykowski Stefan „Zenon”, „Teodor”

63–65Wyrzykowski Tadeusz „Arkadiusz” 62

Zabrzeski Józef „Stary” 51Zabuski Kazimierz 95, 109, 111Zagórski Andrzej 59Zalutyńska Wanda „Hanka”, „Honorata”

35, 86, 87

Zaremba Marcin 20, 21Zastocka Wacława 62Zblewski Zdzisław 7, 20, 27Zgodzińska Regina 78„Zieliński”, „F-40” zob. Gołębiowski

(Wiśniewski) Jerzy „Sochacki” Zielonka Józef 94, 109

Żaryn Jan 27Żdżarski Wacław Maksymilian „Kozłow-

ski”, „F-10” 60Żebrowski Leszek 7, 18, 20, 26, 29, 31Żelazko Joanna 8, 52, 87Żuralski Jerzy „Michał” 19Żymierski Michał „Rola” 20

Indeks osobowy

O WARSZAWSKI ZRZESZENIA „WOLNOŚĆ N...Warszawa 2001; T. Balbus, Z dziejów prasy podziemnej 1946:...

Documents

Transcript of O WARSZAWSKI ZRZESZENIA „WOLNOŚĆ N...Warszawa 2001; T. Balbus, Z dziejów prasy podziemnej 1946:...