Życie religijne południowegoLewantu i Cypru, od okresu

perskiego do Bizancjum/Islamu

Notatki z wykładu

rok akademicki 2015/2016

Opracowanie notatek:Paweł Borycki

Wykład prowadziła:prof. dr hab. Jolanta Młynarczyk

Instytut ArcheologiiUniwersytet Warszawski

2 czerwca 2016

Wstęp

Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zaję-cia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresieustalonym przez autorów notatek.

Notatki zapisane w języku LATEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich uczest-ników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkiemateriały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adreseminternetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.

Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowypb262494@students.mimuw.edu.pl. Za wszystkie uwagi serdecznie dziękuję!

2

Spis treści1 Wprowadzenie 4

2 Religia cypryjska 6

3 Religia ugarycka i fenicka 12

4 Religia Fenicjan i Cypryjczyków 15

5 Judaizm 25

6 Religia Libanu 35

7 Palmyra 38

8 Religia nabatejska 41

9 Dura Europos 44

10 Hatra 47

11 Kult władców 47

12 Kult Mitry 48

3

1 Wprowadzenie

Źródła mówiące o życiu religijnym mają charakter pisany oraz niepisany. Źródła archeologicznesą bardzo zróżnicowane – fundamenty świątyń, wysypiska śmieci znajdujące się w ich pobliżu.Wysypiska mogą świadczyć o obecności sal bankietowych w obrębie świątyń. Na wysypiskachtakich znajdowały się m.in. potłuczone naczynia.

Lampki oliwne z okresu od I do VI w. n.e. w Sefois w Izraelu reprezentują różne typy.Jedna z nich zachowana jest w całości, ale pozostałe mają stłuczone dyski. Lampki te byłyprodukowane na pograniczu libańsko-syryjskim, biały symbole italskie. jednak Żydzi użytku-jący lampki wyłamywali z nich dyski. Sądzono, iż powodem było występowanie przedstawieńpostaci, m.in. scen erotycznych, na dyskach. Znaleziono jednak także stłuczone dyski niedeko-rowane. Powodem niszczenia mógł być zakaz używania przez Żydów wyrobów gojów.

Lampka herodiańska miała wielki otwór oliwny, ale pozbawiona był adysku. Lampki takiepowstawały w okresie ortodoksji judaistycznej. Lampki takie używane były w czasie szabatu,gdy nie wolno zapalać ognia. Do lampki takiej wkładano jajko, z którego oliwa spływała dolamki stale ją zasilając, pozwalając w ten sposób obejść religijny zakaz.

Mozaika w kościele św. Stefana z Umm er-Rasas powstała w VI/VII w. n.e., w kościelechrześcijańskim. Mozaika zawiera motywy architektoniczne, napisy oraz przedstawienia lu-dzi. Po podboju arabskim nastąpiło znajwisko ikonoklazmu. Przedstawienia ludzi zostałyzniszczone przez samych chrześcijan poprzez wydłubanie kubików mozaiki tworzących postacieludzkie, bez wpływu ludności muzułmańśkiej. Był to efekt bizantyjskiego ikonoklazmu z lat720-780.

Każdy artefakt, nawet garnek, może być źródłem do rozważań na temat życia religijnego.W okresie rzymskim w Galilei istniał ośrodek produkcji naczyń glinianych do gotowania dlaludności rabinackiej. Jednak tych samych naczyń wysokiej jakości używali także poganie.

Życie religijne ściśle łączy się z obyczajowością. Każda czynność domowa, rodzinna i pu-bliczna związana był z życiem religijnym. Życie religijne łączyło się z każdą sferą życia. Wskład życia religijnego wchodzi kult (miejsca kultu, bóstwa).

Miejsca kultu są wyznaczone przez naturę lub cywilizację. Początkowo miejsca kultu miałycharakter naturalny – źródła, gaje, miejsca objawień. Później miejsca kultu wyznaczali władcyw miejscach prestiżowych – centrum miasta, pałacach władcach. Miejsca kultu miały różnąformą – temenosów, naturalnych grot, świątyń (np. Baalbek).

Bóstwa miały oddzielną tożsamość. W okresie grecko-rzymskiej bóstwa traciły swoją tożsa-mość i były reinterpretowane w kontekście cywilizacji grecko-rzymskiej. Świątynia w Baalbekzostała uznana za świątynię Jowisza, ale była to świątynia miejscowego boga.

Wschodnie bóstwa były przedstawiane w postaci rzeźb antycznych pod względem stylu.Rzeźby z II i III w. n.e. zawierały przedstawienia bóstw. Bóstwo podpisano jako Zeus przyj-mowało czasami formę bóstwa miejscowego. Ważny jest przydomek towarzyszący imieniu Zeus.Grecka interpretacja miejscowych bóstw zakładała, że Ozyrys stawał się Adonisem, Hator sta-wała się Demeter, w zależności od sposobu widzenia lokalnego bóstwa przez przybysza.

W skład życia religijnego wchodzą też obrzędy. O obrzędach najpełniej informują źródłapisane. Herodot pisał o obrzędach odbywających się w świątyni Bela, bóstwa wywodzącego sięz Mezopotamii. W świątyni raz w miesiące nocowała kobieta, do której przychodził w nocybóg.

Z pracą na polu wiązała się zazwyczaj modlitwa rolnika lub złożenie przez niego ofiary. Zżyciem obrzędowym wiązały się amulety, tabliczki magiczne. Występowanie ołtarzyków wy-znaczało zasięg istnienia państwa ptolemejskiego.

4

O życiu religijnym świadczą pochówki. Rodzaj pochówku, inhumacja lub kremacja, świad-czy o pochodzeniu ludzi. Macedończycy byli kremowani, Żydzi i chrześcijanie inhumowani. Typgrobu zależał od wierzeń o życiu po śmierci. Niektóre groby były bardziej rozbudowywane, innebyły skromne, ciało czasami obwijano w całun.

Wyposażenie grobowe, w skład którego wchodziły garnki kuchenne, świadczy o wyobraże-niach dotyczących życia po śmierci. Garnki zostawiano w grobach żydowskich nie po to, abykorzystać z nich po śmierci, ale w celu wykonania pośmiertnej ablucji ciała. Wodę wyciąganow garnkach z dwoma uszami. Garnek był jednak skażony kontaktem z ciałem zmarłego i niemógł być używany w innych okolicznościach.

Zmarłym zostawiano tez przedmioty osobiste – zabawki dla dzieci, krzyżyki dla chrześcijan.Dary te pozostawiano czasami ze względów emocjonalnych.

Południowy Lewant to Syropalestyna oraz północny Egipt – od Aleksandry do Peluzjum,wybrzeże oraz delta Nilu. Pólnocny Egipt był bliżej kulturowo związany z Palestyną niż resztąEgiptu. Do tego obszaru należał też Cypr. Lewant obejmuje też jońskie wybrzeże Azji Mniejszejoraz południowe wybrzeże Azji Mniejszej.

Obszar ten utrzymywał ścisłe kontakty z Grecją. Jednak na kulturę tego obszaru wpły-wała też Syria, Mezopotamia oraz Egipt. Świątynie oraz groby łączą elementy zachodnie zewschodnimi. Reliefy miały formę zachodnią, groby-wieże z Palmyry wywodziły się z Arabii,zaś hypogea występowały na całym obszarze wschodu i zachodu.

Islam ekspandował z Arabii na wschód oraz na zachód.

Wzgórze Świątynne mieści Meczet al-Aksa oraz Kopuła Skały (Kubat al-Sahra) upamięt-niająca podróż Mahometa do nieba na buraqu. Świątynię wznieśli chrześciajńscy architekci imozaikarze z Bizancjum w 691 roku. Ma ona więc charakter bizantyjski, ale pozbawiona jestprzedstawień. Znajduje się na miejscu dawnej świątyni herodiańskiej, w miejscu odiarowaniaIzaaka przez Abrahama. Pod wzgórzem świątynnym wykopano tunel.

Świątynia herodiańska znana jest tylko z opisów. Powstało wiele różnych modeli rekonstru-ujących jej wygląd.

Pod koniec VI w. p.n.e. powstała II Świątynia.

Badania synagog i kościołów są ściśle powiązane z obecnymi nurtami religijnymi. Występujepresja na połącznie wykopalisk archeologicznych ze wzmiankami biblijnymi i talmudycznymi.

W południowym Lewancie jest bardzo dużo różnych religii. Cypr należał do Ugarit i Fenicji.Kult grecko-rzymski pojawił się dopiero w czasach rzymskich.

Na półwyspie Akamas na zachodzie Cypru znajduje się obszar bardzo rzadko zamieszkany.Występują tam specyficzne terakotowe przedstawienia głów mężczyzn z charakterystyczną, lo-kalną dekoracją okolic uszu. Mogły być to nausznice.

W Palea Pafos znajdowało się najważniejsze miejsce kultu Afrodyty. Świątynia został atamzałożona według źródeł historycznych w XII w. p.n.e. Archeologia poświęca to datowanie. Wpobliżu założono kościół Matki Boskiej-Afrodyty.

W kościele znajdują wotywne woskowe figurki dzieci. Oznaczają one, że Matka Boska byłaopiekunką dzieci. Na Cyprze występuje kult egipskiego męczennika św. Menasa. W pobliżuznajdują się tzw. Źródła Afrodyty.

Afrodyta z Pafos nazywała się Anassą przed przybyciem Greków do w to miejsce. Anassato określenie mykeńskie określające królową lub władczynię.

W Agia Solomoni w Pafos znajduje się zespół komór w pobliżu źródła, które, według legendymiało leczyć oczy.

5

2 Religia cypryjska

Cypr posiadał silne połączenia z Ugarit. Jest położony blisko Syrii i Turcji.

Egipt Dolny został zhellenizowany i zalicza się do Lewantu, podobnie jak Cypr. Na CyprzeAfrydyta wyłoniła się z fal morskich w pobliżu Palea Pafos. Powstała tam świątynia Afrodyty.Świątynia została założona przez jednego z bohaterów wojny trojańskiej, według Pauzaniasza.Wcześniej Afrodyta była czczona w Golgoi w centrum wyspy, na południowy wschód od Nikozji.

Inna legenda mówi, że wygnano Kinyrasa, króla Pafos, którego imię pochodzi od kinnor, cooznacza lira. Był on synem Apollina. Został on wypędzony przez Achajów do Amatus.

Afrodyta była grecką interpretacją miejscowej bogini.

Rogaty ołtarz jest formą o genezie egejskiej. Na tym ołtarzu znajdowała się inskrypcjawykonana pismem syulabiczno-cypryjskim w języku greckim.

Jest to dedykacja ołtarza przez ostatniego króla Pafos Nikoklesa dla bogini Anassa (Va-nassa). Z tabliczek mykeńskich z Pylos znane jest to słowo oznaczające “królową”. Anaxoznacza “król”. Królestwa cypryjskie zostały krótce zlikwidowane przez króla Egiptu.

Arystoteles pisał w końcu IV w. p.n.e., że królowe Cypru nosiły tytuł Anassa, a królowieAnax. Cypr był w tym czasie dość silnie zhellenizowany. Jednak nie wspominano wtedyAfrodyty. Król był wtedy jednocześnie najwyższym kapłanem w królestwach cypryjskich.

Nikokles buił tetradrachmę srebrą z wizerunkiem Anassy z jednej strony z koroną, w którąwpisano wieniec murów obronnych, a z drugiej strony Apollo. Nikokles zachowywał dotych-czasowe formy w dziedzinie kultu. Jednocześnie na monetach przedstawiał boga i boginię wpostaci bogów greckich.

Cypr jest pełen nietypowych przedstwień bogów, którzy od okresu hellenistycznego pisywanibyli imionami greckimi. Wcześniej przedstawienia były w większości anonimowe. W okresiehellenistycznym i rzymskim powstały liczne interpretacje greckie nałożone na miejscową trady-cję.

Fenicjanie wykonywali przedstawienia bóstw w oknach, znane m.in. z Nimrud i Chorsabad.Na Cyprze aż do okresu hellenistycznego mało było rzeźby monumentalnej.

Występowały jednak rzeźby terakotowe przedstawiające ofiarników, a nie bóstwa. Znacznieczęściej występowały medaliony detowane na VII-V wp. p.n.e., okres cyproarchaiczny. Przed-stawiały one m.in. kobiety stojące w drzwiach lub wyglądające przez okno budynku. Nafasadach znajdowały się charakterystyczne, okrągłe dziurki. Medaliony takie znaleziono w Ida-lion. Mogą one przedstawiać boginie lub sakralne prostytutki, służące bogini, które anonsowałyswoje usługi w drzwiach świątyni. Nie wiadomo, czy bogini, której świątynia była poświęconabyła Anassą.

Z Amathus znane są małe, terakotowe główki. Herodot napisał, że w Babilonie przy świątyniIsztar funkcjonowały sakralne prostytutki. Każda dziewczyna musiała został zgwałcona wobrębie saktuarium przez nieznanego sobie mężczyznę. Miały one na głowie korony ze sznura iczekały na klienta. Podobne zwyczaje mogły zatem występować na Cyprze, a Amathus. Główkiz Amathus pochodzą z lat 450-400 p.n.e.

Sanktuarium Apollo Hylatesa (opiekuna gajów) w Kurionie istniało od VII w. p.n.e. Nieposiadało formy świątyni greckiej, ale było zlepkiem miejsc składania darów i dokonywaniaobrzędów. W skład kompleksu wchodził gimnazjin, sala bankietowea, mała świątynia z I w.n.e. W Kurion bóstwo początkowo nazywane było “bogiem”, potem Hylatesem, a Apollo Hylatespojawił się dopiero w IV w. p.n.e. w Pafos. Potem Apollo Hylates pojawił się w Kurion. ZatemApollo było grecką interpretacją przedgreckiego bóstwa Hylatesa.

6

W kompleksie odkryto kolistą bieżnię z dołkami, w których prawdopodobnie sadzono świętedrzewa. Po bieżni mógł poruszać się korowód tańczących osób.

Podziemne grota na osi łamanej w pobliżu Pafos składała się z dwóch pomieszczeń na osiłamanej. Znajdowały się w niej dwie inskrypcje sylabiczno-cypryjskie datowane na II połowęIV w. p.n.e. na podstawie palografii, na czasy Nikoklesa.

Inskrypcja mówi, że pewien przywódca Sardas wykuł ten dostęp dla Apollina Hylatesa.Sardas dokonał zatem greckiej interpretacji starszego bóstwa. Być może wykorzystał on starszydwukomorowy grób i poświęcił go Apollinowi Hylatesowi. Bóg Apollo czczony w Pafos mógłbyć wyrocznią, o czym świadczy układ groty Apolla Hylatesa.

Apollo i Afrodyta byli zatem greckimi interpretacjami bóstw cypryjskich.

Jedna z terakot cypryjskich przedstawia mężczyznę siedzącego w domu, który gra na in-strumencie do słupa, który może być betylem. Przez okna zaglądają widzowie. Stąd możnazałożyć, że wewnątrz odbywa się czynność misteryjna, a mężczyna ten to Kinyras – król-kapłan.

Z Golgoi pochodzi płytka wotywna dekorowaną reliefem przedstawiającym siedzącego Apollaprzed ołtarzem, zgodnie z konwencją grecką. Ołarz jest naturalnym ołtarzem skalnym. Scenamoże mieć miejsce przed wejściem do jaskini. Przed Apollem przedstawiona jest stojąca rodzina,zaś w dolnym rejestrze przedstawiono bankiet mężczyzn i wspólny taniec kobiet i mężczyzn.

Znane są przedstawienia tańca w postaci małych figurek tworzących makiety.

Znane są figurki przedstawiające nieznanego boga z kozimi uszkami z fletnią Pana. Możebyć to Pan lub Satyr. Trzmyma on jednak pąk lotosu ora maczugę, co upadabnia go doHeraklesa. Mężczyzna ten ma też nagi tors i odsłonięte genitalia, co świadczy o tgym, że możebyć to bóstwo płodności. Figurki takiego bóstwa znaleziono w Pyla. W Pyla w inskrypcjachwspominano jedynie Artemidę i Apolla, ale inskrypcje te pochodzą z czasów rzymskich. Niewiadomo, jakie bóstwa czczono tam wcześniej.

Na Cyprze chalkolit trwał od IV tys. p.n.e. Okres brązu trwał od połowy III tys. p.n.e. dopołowy XI w. p.n.e. Okres żelaza (cyprogeometryczny) rozpoczął się od połowy XI w. p.n.e.

W chalkolicie najważniejszym rejonem wyspy, gdzie rozwijał się kult płodności, była częścpołudniowo-zachodnia, od Limassol do półwyspy Akamas. W okresie wczesnego brązu inten-sywnie rozwijały się okolice Kyrenii na północy, w szczególności nekropolia w Vounous.

W chalkolicie powstawało charakterystyczne przedstawienie postaci kobietyy z rozłożonymirękami w pozycji siedzącej, z ugiętymi kolanami. Są to tzw. idole krzyżowe. Znanych jest kilkatakich idoli męskich, ale są one głównie kobiece. Miały one wysokość od 1,5 do 40 cm. Mniejszefigurki mogły być noszone na szyi jako amulety. Idole krzyżowe wykonywane były wyłącznie zkamienia.

Na Cyprze nie przedstawiano triad bóstw, ale pary – boga i bogini. Pary były czasamiłączone w ramach jednego idola krzyżowego. Idole krzyżowe być może przedstawiają kobietyw pozycji porodu.

W połowie III tys. p.n.e.pojawiły się idole plakietkowe, które zastąpiły idole krzyżowe. Idoleplakietkowe mają czasami zaznaczoną płeć w postaci piersi. Miały one uszka, w których byćmoże umieszczano kolczyki. Dekoracja powierzchni idola mogła wyobrażać haftowany strój lubtatuaż. Występowały także podwójne idole plakietkowe z dwiema głowami. Były one wypalanena czerwono.

W tym samym okresie powstawały naczynia kompozytowe, wykonane podobnie do plakiet-kowych idoli. Na naczyniach takich przedstawiano postacie ludzkie. Naczynia zawierały małemiseczki. Były to naczynia kultowe. Technika ich produkcji była podobna do idoli plakietko-wych.

7

Naczynie w technice red polished, wywodzącej zsię z Anatolii, z nekropoli Vounous w północ-nej części Cypru zawiera aplikacje w postaci figurek ludzkich dolepionych do ścianek zewnętrz-nych naczynia. Znane są też modele zawierające przedstawienia postaci ludzkich noszącychbiżuterię, siedzących wokół okrągłego naczynia. Jedna z postaci jest kobietą trzymającą narękach dziecko. Model ten jest opisywany jako scena rodzajowa. Być może jest to scena skła-dania ofiary z dziecka. W Izraelu ofiary z dzieci składano aż do VII wieku p.n.e. Nie wiadomo,czy zwyczaj ten występował też na Cyprze.

Z tego samego okresu, z wczesnego brązu, pochodzą wotywne figurki przedstawiające dziecileżące w łóżeczkach. W chalkolicie przedstawienia dzieci nie występowały.

Model sanktuarium z Vounous został wyskony w technice red polished, wypalony został naczerwono. Model przedstawia sanktuarium na okrągłym planie. Woły lub byki prowadzone sąna ofiarę. Postacie ludzkie są stylizowane. Przedstawiono tron, a przed tronem stoi kapłan.Trzy idole połączone są wyciągniętymi rękami lub poprzeczkami. W sanktuarium znajdujesię też stojąca kobieta trzymające dziecko. W sanktuarium są też słupki, zktórych zwisająwęże, a przed nimi klęczą postacie. W sankturium są też postacie tańczące. Jedna z postacizagląda przez mur sanktuarium, co świadczy o tym, że w sankturium odbywała się ceremonianiedostępna dla wszystkich, podobnie jak w domku, gdzie mężczyzna grał na instrumencie.Vounus znajduje się w górach oddzielających Nikozję od Kyrenii.

W Kochati w centrum wystpy znaleziono model stanowiący uproszczenie modelu z Vounous.Na modelu są tylko trzy słupki połączone poprzeczkami z postacią znajdującą się przed nimi.Słupki mogą być idolami lub betylami. Są one duże w porównaniu z postacią ludzką. Zwień-czone były rogami. Model również pochodzi z okresu wczesnego brązu.

W okresie późnego brązu rozwinął się Kition, dzisiejsza Larnaca, oraz Enkoni koło Fama-gusty na wschodzie. Pafos wywodziło się już z okresu chalkolitu.

Z Enkoni pochodzi bóstwo męskie. Figurka ma 40 cm wysokości, wykonana jest z brązu,przedstawia boga z muskulaturą. Na głowie ma czapkę ze skóry wołu lub byka z rogami.Wykonuje gest protekcji. Fugurka pochodzi z XII w. p.n.e. Ugarit rozwijało się w XIV w.p.n.e.

Znane są też małe figurki nagiej bogini o wysokości około 10 cm, stojące na sztabce miedzi.Analogiczne figurki przedstawiają boga w rogatej czapce. Jest to bóg-wojownik stojący nasztabce miedzi. Zwany jest “bogiem na sztabce miedzi” i pochodzi również z Enkoni. W Enkoniznaleziono liczne zabytki wykonane z brązu – małe figurynki, modele pojazdów z woźnicą,prostokątne podstawki na kółkach zwieńczone obręczą, przedstawienia scen kultowych.

Jedna z figurek z Enkoni przedstawia mężczynę siedzącego na tronie, trzymającego oburączczarkę. Może być to bóg lub król. W późnym brązie król na Cyprze miał status szczególnypośrednika między ludźmi i bóstwami. Jest zatem bardziej prawdopodobne, że mężczyznasiedzący na tronie jest królem.

Część figurek to modele wozów. Są to prawdopodobnie przedstawienia scen kultowych.

W Enkomi wykonano też trójnóg będący podstawką zwieńczoną obręczą. Takie podstawkimają swoje analogie w Palestynie w czasach salomona. Podstawki były okrągłe lub prosto-kątne. Na podstawkach wykonywano ażurowe przedstawienia, np. muzykanta grającego dostylizowanego drzewa.

W Enkomi znaleziono też wyroby z kości słoniowej.

W Palea Pafos znaleziono oprawkę do lustra z przedstawieniem mężczyzny walczącego zlwem. Może być to pierwowzór Heraklesa.

Relief z Ugarit przedstawia króla przed siedzącym na tronie bogiem Elem. Król ma podnóżekpod tronem. Przedstawienie to wykonano w VIII w. p.n.e. Bóg ubrany jest w strój egipski.

8

W okresie późnego brązu pojawiają się źródła zewnętrzne w postaci tabliczek z Ugarit. Dlawcześniejszych okresów nie dysponujemy źródłami pisanymi wewnętrznymi i zewnętrznymi.

Późny brąz kończy się na przełomie XII/XI w. p.n.e. W Ugarit na wybrzeżu północnej Syrii,w dzisiejszej Telbeidzie. Źródła archeologiczne dotyczące kultu w późnym brązie pochodzą zKitionu (Larnaki) i Enkomi. Obie miejscowości były portami morskimi, ale Enkomi położonebyło nad spławną rzeką. Kition położony był nad samym morzem.

We wcześniejszym okresie na Cyprze nie było rzeźb kultuoeych, dopiero w późnym brąziew XIII-XII w. p.n.e. w Enkomi powstała brązowa figurka o wysokości 31 cm przedstawiającebóstwo rogate, które nazwano Apollinem Alasiotasem. Rzeźbę znaleziono w budynku kulto-wym, który nie przypominał świątyni greckiej ani egipskiej. Był to okręg wtopiony w zabudowęmieszkalną. Posąg przedstawia bóstwo z rogatym nakryciem głowy, ze skórą byka, z fartuchemegipsko-hetyckim wykonujące gest błogosłowieństwa. Mogło być to bóstwo wojny lub płodności.

Alasia to kraj bogaty w miedź. Nazwa ta mogła odnosić się do Cypru lub jego cześć. Stądprzydomek bóstwa Alasiotas. Imię Apolla nadano bóstwo w ramach hellenizacji po ogłoszeniuniepodległości Cypru w 1960 roku.

Po ogłoszeniu niepodległości wszyste zabytki i dzieła sztuki cypryjskie były nazywane imio-nami greckimi.

Z Enkomi pochodzi też 10-centymetrowa figurka przedstawiająca nagą kobietę z podkreślo-nymi cechami płciowymi i warkoczami. Była to figurka wotywna.

Z Enkomi pochodzi też 15-centymetrowa figurka przedstawiające bóstwo z hełmem zwień-czonym rogami, z tarczą i włócznią. Był to bóg-wojownik. Przedstawiono go stojącego nasztabce miedzi w postaci schematycznej, rozpostartej skóry wołu. Fakt stania na sztabce mie-dzi indentyfikuje bóstwo jako opiekuna wydobycia lub handlu miedzią.

W Enkomi znaleziono też liczne przedmioty metalowe. Były wśród nich małe figurki, któremogły być amuletami lub zawieszkami. Jedno z bóstw przedstawiono w czasie walki z wro-gami. Część przedstawień wyobraża osoby siedzące oraz modele wózków i rydwanów, a takżepodstawki na koła.

Zabytki z Enkomi pochodzą z XIV-XII w. p.n.e. Są one współczesne archiwum z Ugarit,które pochodzi z XIV wieku p.n.e. Napisy w Enkomi wykonywano tylko pismem cypryjsko-minojskim, które nie zostało jeszcze odczytane. Bóstwa z Enkomi, reprezentatywne dla wschod-niego Cypru, można interpretować tylko w świetle zewnętrznych źródeł pisanych.

W sanktuariach w Enkomi, które nie wyróżniały się architektoniczne, znaleziono także wy-roby terakotowe. Było wśród nich przedstawienie dwugłowego centaura, imadełka na lampkioraz figurki terakotowe znane z późnego brązu.

Jedna z figurek przedstawia postać siedzącą na tronie z podnóżkiem. Podnóżek podkreślawysoki status przedstawionej osoby. Osoba wznosi czarkę w celu wzniesienia toastu lub doko-nania libacji. Może być to bóstwo lub król. Z tekstów ugaryckich wynika, że król był bratembóstw panteonu, pomniejszym bogiem lub pośrednikiem między ludem i bogami. W późniejszejsztuce cypryjskiej król przedstawiany był w pozycji siedzącej.

Przedstawienia rydwanów pokazują dwa byki na wózku. Może być to przedstawienie wo-tywne, substytut ofiary składanej z byka. Znaleziono też przedstawienie człowieka siedzącegona zwierzęciu rogatym z biegnącym obok psem.

Innym obiektem wotywnym lub obrzędowym mógł być trójnóg, na którym postawiona mo-gła być misa lub czara. Na trójnogu były zawieszki w postaci owoców granatu, które mogąsymbolizowac płodność lub nawiązywac do świątyni Salomona z Jerozolimy.

Znane są też ażurowe podstawy prostopadłościenne z obręczą na wierzchu. Wszystkie czteryażurowe ściany były dekorowane rzeźbieniami.

9

W okresie archicznym powstały modele sanktuarium z grajkiem grającym na cytrze we-nwątrz. Prostopadłościenna ażurowa z Enkomi z późnego brązu podstawka przedstawia muzy-kanta grającego na cytrze do drzewa. Wykonuje adorację drzewa poprzez muzykę, co może byćnawiązaniem do starszego przedstawienia.

W Enkomi znaleziono też oprawki lusterek, puzderka, łyżki i berło z kości słoniowej. Berłozwieńczone było owocem granatu.

Oprawę lustra znaleziono też w Palea Pafos. Z tyłu przedstawia ona bohatera walczącego zlwem, , podobnego do Heraklesa.

W Ugarit znaleziono liczne tabliczki. Miasto rozkwitało w latach 1500-1200 p.n.e. Upadłopod naporem ludów morza, Achajów, podobnie jak imperium Hetytów. W Ras Szmra odkrytogliniane tabliczki zapisane pismem klinoweym alfabetycznym, wyrażającym lokalny dialekt se-micki. Wszystkie tabliczki pochodza z XIV wieku. Wszystki zostały odczytane.

Alfabet fenicki rozwijał się od XII wieku p.n.e. Musiała istnieć jakaś więż między alfabetemugaryckim i fenickim, mimo dzielących ich 200 lat.

Tabliczki zawierają treści administracyjne i mitologiczne. Religia Ugarit należała do kręguKanaan. Panteon Ugarit jest miarodajny dla całego kręgu kulturowego wraz z Cyprem. Roz-sądne jest łączenie religii cypryjskiej z ugarycką.

W Ugarit znaleziono dwie świątynie Baala i ****?, pałac oraz kręg kultowy przypominającykręgi kultowe z Enkomi. Sądzono, że Ugarit w późnej epoce brązu i Cypr tworzyły jednopaństwo. Z Ugarit pochodzą liczne przedstawienia bóstw, w tym stela przedstawiająca królaUgarit z bogiem El, naczelnym mbogiem Ugarit. Bóg siedział na tronie z podnóżkiem i miał nagłowie hełm lub koronę egipską z rogami. Nad nim był uskrzydlony dysk. Król trzymał w ręceberło z baranią głową. Takie berła występują aż do okresu wczesnohellenistycznego w rzeźbiefenickiej. Na steli widać wpływy egipskie. Król trzyma kubek i przygotowuje się do złożeniaofiary płynnej. Bóg trzyma czarkę, do której król naleje ofiarę.

Bóstwo siedzące na tronie w Fenicji przedstawiano aż do czasów hellenistycznych.

Inna scena z Ugarit przedstawia Baala. Została znaleziona przy świątyni Baala. Datowanajest na XIV-XIII wiek p.n.e. Bóg przedstawiony jest podobnie do Ela. Ma czapkę z rogami,brodę w stylu egipskim i przypomina boga z Enkomi. Jest to młode, rogate bóstwo. W jednejdłoni trzyma miecz, a w drugiej piorun.

Obok pochwy sztyletu znajduje się małe przedstawienie. Może być to bogini Asztartet.Postać ta stoi na postumencie, co świadczy o tym, że jest bóstwem.

Posążek z XV-XIV wieku p.n.e. z Ugarit jest interpretowany jako Reszew?. Imiona bóstwamogły zmieniać się w zależności od atrybutów.

Z Ugarit pochodzi też fragment pokrywki z szkatułki z kości słoniowej z przedstawieniempółnagiej bogini flankowanej przez dwie kozy zjadające gałązki z jej dłoni. Spódnica i nagi torsświadczą o egejskim lub minojskim pochodzeniu bogini. Może być ona żywicielką lub paniązwierząt.

Tabliczki z Ugarit charakteryzują panteon ugarycki. Są tam poematy oraz spisy bóstw wrazz przeznaczonymi dla nich ofiarami i częstotliwością ich składania. Występują też na tabliczkachimiona teoforyczne, pośrednio świadczące o kulcie poszczególnych bóstw.

Nie odkryto ugaryckiego mitu kosmogenicznego, ale występują listy bóstw z hierarchią orazrodzajem i ilością składanych ofiar. Bogom ofiarowano wino oraz tłuste mięso.

Najważniejszym bogiem ugaryckim był El – Melech (król), ojciec i władca wszystkich bogów.Posiada wśród dzieci bóstwa Asztar, Jam, Anat i Baal. Baal według innych legend był synemobcego boga Dagana. Miał wielu synów i córki. Szachar był bóstwem astralnym.

10

El był bogiem dobrym, sprawiedliwym i nie uczestniczył w walkach bogów. Zachorowałjednak na impotencję i musiał ustąpić miejsca Baalowi. Baal był bogiem młodszym i bardziejwojowniczym. El oznacza “Bóg”.

Żoną Ela było Aszirat (Aszera). Nazywana była też Elat – “boginią”. Była ona stworzycielkąbogów, była wielka, była opiekunką miasta Ugarit, matką bogów i króla. Była też królowąmorza. Posiadała cechy płodności, które zopstały później przejęte przez dwie boginie Anat iAsztarte.

Król nosił tytuł “syn Ela” lub “dziecko piersi Aszirat“. Król nie był jednak uznawany zaboga. Być może od tego wywodziła się rola króla-kapłana w późniejszych państwach semickich.

Baal był bogiem burzy i bogiem wojowniczym. Był też bogiem wegetacji i życiodajnegożycia. Baal oznacza ”Pan“, zaś Baalat – ”Pani“. W byblos istniałą bogini o imieniu Baalat. Baalnosił przydomek Had, najwyższy, książę, jeździec na chmurach. Był wojownikiem, myśliwym,bogiem sprowadzającym burzę i deszcz. Był też bogiem rolników i pasterzy.

Baal walczył z bogiem suszy Motem. Został zabity przez Mota, schodził wtedy pod ziemięna czas pory suchej i zmartwychwstawał po 6 miesiącach. Baal był synem Dagana.

Baal miał 3 córki, które miały związek z rolnictwem i wegetacją – bóstwo rosy, bóstwo ziemii podziemi, bóstwo błyskawicy – córkę światła.

Siedzibą Baala był góra Sappon, położona 40 km od Ugarit. W okresie grecko-rzymskim nagórze tej czczony był Zeus Kasjos – boga deszczu, burzy i wegetacji. W okresie chrześcijańskimczczono tam św. Jerzego – wojownika i rycerza.

Przy Baalu były dwie kobiety. Początkowo miał związek z Aszerat – żoną Ela. KobietamiBaala były Anat, nosząca przydomek siostra Ela, Anat to bogini płodności, miłości i wojny.Była dziewicą, ale też kochanką Baala. Niszczyła jego wrogów. Gdy Baal został zabity przezMota, Anat znalazła ciało Baala i zemściła się na Mocie. Prawdopodobnie przedstawiana byłajako bogi skrzydlata i rogata.

Była też boginią urodzaju. Jej imię pochodzi od en – źródło. Podobnie jak Aszirat-Jamzwiązana była z wodą. Symbolami Anat mogły był ryba i gołąb. Gołąb był symbolem Afrodytyna Cyprze.

Bóg Asztar i bogini Asztarte to para bóstw występujące w tekstach liturgicznych z Ugarit.Rzadko występują jednak w tekstach mitologicznym. Asztar był bogiem astralnym. Może wy-wodzić się z panteonu Arabii Południowej. Był to bóg drugorzędny. Asztarte rzadko występujew tekstach mitologicznych, ale w I w. p.n.e. jej kult zdobył wielką popularność. Przejęła onaatrybuty Anat. Była niezwykle piękna, była boginią pól. Nazywana była ”Asztarte – imięBaala”. Była zatem bóstwem wojowniczym, utożsamianym z Isztar. W Ugarit podkreślany byłpłodnościowy charakter Asztarte, przedstawiano tzw. typ Asztarte jako przedstawienie nagiejkobiety lub kobiety w przezroczystej szacie, podtrzymującej pierś. Nie wiadomo, jaka byłagenealogia Asztarte.

Istniały zatem trzy pokolenia bóstw ugaryckich. Pierwszym pokoleniem były bóstwa El iAszirat, drugim pokoleniem były Baal i Anat, zaś trzecim Asztar i Asztarte.

W I tys. p.n.e. Asztarte i Anat występowały naprzemiennie. W Fenicji dominowała Asz-tarte.

Istniał szereg bóstw męskich. Jednym z bogów był bóg-rzemieślnik, bóg metalurgii i koszar,wynalazca muzyki, odpowiednik Hefajstosa. Nazywany był też synem morza, co świadczyćmoże o jego zamorskim rodowodze. Mógł pochodzić z Cypru.

Bóg Horom łączył cechy Apolla i Asklepiosa. Bóg zabijać, a także leczyć. Bóg Jam byłbogiem morza. Był złym żywiołem. Mot był uosobieniem upału, suszu, umierania przyrody.

11

Anat odnajdywała Baala, podobnie jak Izyda odnajdywała Ozyrysa i wtedy przyroda od-radzała się. Istniał też bóg Jaf, którego imię jego podobne do Jahwe. Był też bóg księżyca.

Bóg Reszew (Raszat) był też nazywany Megal i kojarzony z Heraklesem i Asklepiosem. Byłbogiem-niszczycielem. W mitologii fenickiej Reszew był kojarzony z Heraklesem, wojownikiemi protektorem.

Bóg Dagan (“zboże”) był bogiem rolnictwa i synem Baala. Był bogiem o pochodzeniuamoryckim.

Istniały bóstwa gwiazdy polarnej, słońca, gwiazdy porannej.

W kalendarzu ugaryckim obchodzono bardzo liczne święta. Z ich okazji urządzano uczty iskładano ofiary na rzecz bóstw z mięsa, wina i innych wyrobów spożywczych. W konsumpcjiofiar brali udział wszyscy mieszkańcy Ugarit.

W Hazor w Izraelu znaleziono figurkę Baala – boga burzy lub Reszew – boga-wojownika.

Na sarkofagu przedstawiono śmiertelnika siedzącego na tronie, trzymającego zwiędniętykwiat lotosu zwrócony w dół. Kwiat ten symbolizuje śmierć. Tron falkowany był przez lamassu.Inskrypcja identyfikuje sarkofag jako Sarkofag Ahirama. Król przyjmuje procesję niosącychdary. Król był prawdopodobnie ubóstwiony po śmierci, co jest rzadkim przykładem ubóstwieniakróla po jego śmierci.

3 Religia ugarycka i fenicka

Religia fenicka jest rekonstruowana na podstawie tabliczek ugaryckich, źródeł ikonograficznychi archeologicznych, a także relacji Euzebiusza z Cezarei, biskupa z III-IV w. n.e. oraz od Filonaz Byblos z I-II w. n.e. Filon z Bylos opierał się na pismach Sanchuniatona. Jednak relacjete to interpretatio graeca. Pojawiają się tam imiona Kronos, Zeus, które należy interpretowaćjako El, Baal, ale interpretacje te nie są pewne.

Pod imiona greckie można podstawić jednak dowolne bóstwa.

Powstały relacje dotyczące kosmogonii fenickiej. Przekaz Filona i Biblia podają, że napoczątku był chaos. Są to prawdopodobnie wspólne korzenie zachodniofenickie.

Do V-IV w. p.n.e. nie ma żadnych źródęł pisanych dotyczących ryutuału i składania ofiar.Są jednak źródła ikonograficzne dotyczące tego tematu.

Ugarit mocnbo rzutowało na kultu fenickie oraz Kanaanejskie. Fenicja była częścią staro-żytnego Kanaan do czasu inwazji ludów morza.

Teksty z Ugarit z XIV-XIII w. p.n.e. zawierają spisy czczone w tym mieście bogów wraz zofiarami otrzymywaneymi przez tych bogów. Ofiary przeznaczone na bóstw dzieliły się na tzw.wielkie oraz małe.

Wśród zwierząt ofiarnych występowały woły, owce, jałówki, byki oraz gołębie. Składanorównież ofiarty z pokarmów – mąki, zboża, oliwy, wino oraz inne produkcy składane dla “domuEla”, czyli rodziny Ela – jego potomków. Zwierzęta te były też składane w Starym Testamencie.

Ofiary zwierzęce w Ugarit i Starym Testamencie dzieliły się na ofiary całopalne oraz ofiaryzjednoczenia, zwane też ofiarami pojednania. W ofiarach całopalnych spalano całe zwierzę, aw ofiarach pojednania spalano część zwierzęcia (np. głowę lub nogi), a resztę pieczono i spoży-wano. Ofiarę tę nazwano ofiarą pojednania, gdyż była to ofiara komunii, poprzez spożycie częściofiary nawiązywała się łączność duchowa z bogiem. Praktyka ta Czasami spalano jednocześnieoba rodzaje ofiar.

12

Mesek to ofiary z płynów, składane jako libacje. W Starym Testamencie ofiarę wylewanona składany w ofierze przedmiot, a w Ugarit ofiarę wylewano na ziemię. Wylewano oliwę, winolub wodę ku czci Jahwe, wg Genesis i Księgi Samuela. W Ugarit ofiary z miodu zastępowałyofiary z wody.

W Ugarit i Starym Testamencie występowała najważniejsza ofiara polegająca na przecięciuzwierzęcia na pół na ołtarzu.

W Ugaryt obchodzono święta Nowego Roku w okresie równonocy jesiennej. W tym czasieobchodzono to święto też na Cyprze oraz w innych krajach Bliskiego Wschodu. Ochodzonowtedy święto powrotu Baala po jego przegranej z Motem i zaślubin z jego siostrą Anat. Anatznalazła ciało Baala i umożliwiła mu powrót do żywych.

W tym czasie obchodzono święto Jahwe, święto szałasów, Rosz Haszana? w Izraelu.

Święta w Ugarit obchodzono na początku miesiąca, w czasie nowiu. Składano wtedy ofiarydla domu Ela, który można utożsamiać z panteonem wszystkich bóstw lub do dworu królew-skiego. Król prawdopodobnie uczestniczył w ucztach z okazji święta nowiu. Król był dzieckiempiersi Aszirat, stał w połowie drogi między ludźmi i bogami. Święto nowiu trwało około 7 dni,a pod jego koniec wyrocznia udzielała rad.

Święto 10. miesiąca roku było czasem, gdy król obmywał się w specjalnie do tego prze-znaczonym miejscu, specjalnej łaźni. Była to ablucja rytualna, po której król składał ofiarycałopalne oraz ofiary pojednane dla Ela, Baala, Dagana, Jama – boga morza, Aszirat, Szpasz– bogini słońca.

Ofiary składano też innym bogom, ale ich imiona nie zachowały się, gdyż tabliczka jestuszkodzona. Święto to może być odpowiednikiem hebrajskiego Dnia Pojednania Yom Kippur,które następuje kilka dni po nowym roku żydowskim.

Ofiary składane przez króla (Melek) lub kapłanów (khnm) odbywałyu się w czasie wykony-wania hymnów i pieśni pochwalnych i ofiarniczych. Jest to ważne, gdyż w materiale archeolo-gicznym znaleziono liczne figurki postaci tańczących, śpiewających i grających. W pieśniachtych, mających charakter litanii, powtarzano wielokrotnie imię boga.

Istnieją określenia opisujące personel świątynny. Kapłaci określani byli jako khnm, wystę-powali też qdśm – osoby poświęcone oraz śrm – śpiewacy wykonujące hymny. Qdśt to kobiety“święte”, poświęcone. Były to prawdopodobnie prostytutki sakralne.

Prostytutki sakralne pozwalały na wejście w kontakt z boginie. Rb khmn to arcykapłan,zwierzchik kapłanów. Funkcje te występowały w XIV-XIII wieku p.n.e.

Ras Szamra w północnej Syrii było miastem fenickim. Fenicjanie była Kanaanejczykami,którzy przetrwali najazd ludów morza. Fenicja sięgała na południe aż do Akko w Izraelu.Wpływy fenickie sięgały jednak aż do Gazy. Znaleziska z Gazy są miarodajne dla poznaniareligii fenickiej.

Aszerat jest czasami uważana jako małżonka Jahwe, gdyż występuje inskrypcje wymienia-jące Jahwe i jego Aszerę.

Bóg El z Ugarit był uważany za boga też przez Fenicjan.

Z kultury fenickiej oraz cypryjskiej nie pochodzą żadne posągi kultowe. Nie było tradycjiwykonywania takich posągów.

Znane są inskrybowane i nieinskrybowane stele, posążki bogów o charakterze wotywanym.

Znane jest przedstawienie półnagiej kobiety flankowanej koziołkami o charakterze minoj-skim. Może być to Aszera.

Znane są liczne terakoty z VII-VI w. p.n.e. Jest wśród nich dea gravida, czyli przedstawienie“bogini ciężarnej”. Może być to przedstawienie Aszirat na małej figurce terakotowej. Może

13

być to dar ciężarnej kobiety proszącej o szczęśliwy poród. Znana jest też figurka kobiety zegiptyzującą fryzurą, trzymającą dziecko, w szacie z frędzelkami. Może być ona kulotrofos?.Frędzelki, podobnie jak w szatach dzisiejszych Żydów, mogą mieć znaczenie rytualne. Frędzelkistały się bardzo popularne

Miasto Akko pochodzi sprzed połowy II tys. p.n.e., ze środkowego brązu. Później było toważne miasto fenickie portowe położone nad rzeką. Początkowo znajdowało się w miejscu TelAcco, a potyem przeniosło się na wybrzeże, na miejsce dzisiejszego Acco – miasta krzyżowców.

Od lat 70. prowadzone są wykopaliska na Tel Acco. Odkryto tam liczne pomieszczenia, wtym budynek podzielony ścianami na trzy części. Budynek ten jest uznawany za sakturiumlub świątynię. Znaleziono tam ostrakon zapisany po fenicku mówiący o przynoszeniu ofiar doświątyni Aszery. Budynek można więc interpretować jako świątynię Aszery w Akko.

Ostrakon pochodzi z V w. p.n.e., z okresu perskiego.

Stela z Amrit, z północy Fenicji, przedstawia anonimowego boga. Pochodzi z przełomuepoki brązu i żelaza, jest bardzo wczesna. Przedstawia boga, który poskramia zwierzę. Możebyć to przedstawienia Baala.

Znane jest też przedstawienie kobiece postaci w stylu egiptyzującym. Jest to Asztarte, imięBaala.

Z Hazor znane jest anonimowe przedstawienie boga. Prawdopodobnie przedstawia onoBaala.

Baal był mężem Asztarte, bratem Anat, synem Dagana. Jego imię oznacza “pan”. Baalaatczczona w Byblon oznacza “pani”. Jest to określenie Asztarte.

El i Aszera mieli dzieci – Anat, Asztarte.

Baal może być generalnym określeniem pana. W Tyrze Baal nazywany był Melkart, aw Sydonie Baal nazywany był Eszmun. Melkart był utożsamiany z Heraklesem, gdyż byłpogromcą zwierząt.

Baal pod postacią Jowisz Heliopolitański czczony w Baalbek w Libanie, w dolinie Bekaa.Bóstwo znane jest w interpretacji łacińskiej jako Jowisz. Ma postać mumii, w jednej ręcetrzyma przedmiot, a drugą rękę miał podniesioną. Figurka pochodzi z II lub III w. n.e.W tym okresie jeszcze przedstawienia bóstwa nie miały form grecko-rzymskich. Figurka byłapodstawką do składania libacji lub palenia kadzidła. Figurka jest flankowana przez dwa woły lubbyki symbolizujące płodność lub urodzaj. Nie wiadomo jednak, jaką funkcję pełniła figurka.Wykonana jest z brązu. Opiera się ona na specyficznej podstawce. Figurka ma charaktersynkretyczny.

Eszmun czczony był w Sydonie. Był bogiem uzdrawiającym. Grecy utożsamili go z Askle-piosem. Eszmun był Baalem Sydonu, panem Sydonu. Był bogiem opiekującym się w szczególnysposób dziećmi.

Z Umel Hamet? na granicy izraelsko-libańskiej pochodza przedstawienia siedzących lubkucających Temple Boys z zabawkami lub obiektami wotywnymi.

Bogini Anat należała do drugiego pokolenia bóstw. Anat konkurowała o kompetencje zAsztarte. Ich kompetencje zlewały się.

Początkowo Anat była boginią-dziewicą, ale jednocześnie żoną-siostrą Baala, z którym łą-czyła ją relacja erotyczna. Była odpowiedniczką Izydy, greckiej Ateny. Wskrzesiła ona Baala.Przedstawienie na pieczęci z Ugarit z XIII w. p.n.e przedstawia Anat uskrzydloną z hełmem zrogami. Była ona wojowniczką.

14

Znane są przedstawienia bogini we fryzurze hatoryckiej, której towarzyszyły węże, a w rękachtrzymała koziołki. Przedstawienie umieszczono na zawieszce. Może być to Aszirat-Aszera znanaz puzderka z kości słoniowej w stylu minojskim z Ugarit. Zawieszka pochodzi z VIII w. p.n.e.

Na Cyprze bogini płodności, prototyp Afrodyty, nazywana jest Wielką Boginią Cypru. Po-chodzi ona ze schyłku chalkolitu, z III tys. p.n.e.

Przedstawienia bóstw z Ugarit i z Fenicji można interpretować na wiele sposobów.W Byblos w północnym Libanie funkcjonował kult Pani z Byblos. Z III tys. p.n.e. pochodzi

Świątynia Obelisków, będąca świątynią bóstwa wojowniczego typu Baal lub Reszew. Z okresurzymskiego pochodzi świątynia w Byblos, która nie odpowiada świątyni przedstawionej namonetach z Byblos z III w. n.e., na których widać obelisk lub stożek kultowy. Nie występowałarzeźba kultowa, a bóstwa mogły być czczone pod postacią betyli. Jest to świadectwoo kultuaikonicznego z okresu rzymskiego. Betyle mogły symbolizować Asztarte lub Panią z Byblos.

Monety z I i II w. n.e. pokazują fasadę świątyni Afrodyty Pafijskiej. W obu przypadkachw drzwiach znajdują się obeliski, które mogą symbolizować boginię.

W sferze kultu przez cały ten okres, od XIII w. p.n.e. do II w. n.e. występował konser-watyzm, a tradycja religijna utrzymywała się w dużym stopniu w niezmienionej formie podwzględem przedstawień ikonograficznych i typów bóstw.

4 Religia Fenicjan i Cypryjczyków

Baal Hammon to główne bóstwo Kartaginy i świata punickiego, m.in. na Sardynii. Imięto interpretuje się jako “pan ołatarza”, “pan pieca ofiarnego”. Istniał on od IX-VIII wiekup.n.e. Jego żoną była Tanit. Jej kult istniał od V w. p.n.e. Nosiła przydomek “obliczeBaala”. Nazywana była też Tanit z Libanu. Była bóstwem pochodzenia fenickiego. Imię Tanitpochodziło od tanne – wykonywać lamentację. tanniti to płaczki rytalne, które opłakiwałyczłowieka składanego w ofierze. Znakiem Tanit był człowiek z rozłożonymi rękami. Od III-IIw. p.n.e. istniała kolonia fenicka na Delos, gdzie symbol Tanit występował. Na Cyprze i FenicjiTanit mogła być znana jaka Asztarte lub Anat.

W świecie punickim istniał zwyczał składania ofiar z ludzi. Ofiary miały charakter ciało-palny. Zwyczaj ten istniał tez w świecie kananejskim, ale w VII w. p.n.e. został zakazany uHebrajczyków. Był stosowany między innymi w systuacjach zagrożenia oraz okazjonalnie.

Molk, określany potocznie jako Moloch, to składanie ofiary lub sama ofiara. Oznacza teżwysyłanie i przeprowadzanie przez ogień, czyli ofiarę ciałopalną. Moloch uważany był dawniejza bóstwo, ale obecnie uważa się, że jest to sam akt ofiary. Tofety to nekropolie z pochówkamispalonych ofiar ludzkich, dzieci. Tofet oznacza też piec lub palenisko. Według Biblii w Jero-zolimie tofet znajdował się w dolinie Gehenny. Chowano tam cudzoziemców – Żydów z Fenicjioraz z diaspory. Jest to też miejsce sakralne, saktuarium. Tofet mógł stanowić też cmentarzdla dzieci przedwcześniej zmarłych. Dzieci martwe palono i składano bogom w ofierze. Możliwebyło zatem złożenie ofiary pośmiernej z dziecka. Jest to jednak hipoteza.

Miały być to dzieci pierworodne, najlepiej dzieci królewskie lub dzieci dowódców, a nieniewolników. W świecie grecko-rzymskim złożono ofiarę z Ifigenii na żądanie Artemidy. NaCyprze prawdopodobnie składanie ofiar z dzieci też było stosowane.

W Sydonie dla Eszmuna składano ofiary z figurek małych dzieci. Potem utożsamiano go zAsklepiosem. Figurki były substytutami dzieci składanych w ofierze.

Kourotrophos to bóstwo, które opiekuje się dziećmi. Kourotrophos był m.in. Eszmun orazAsklepios. Słowo to pochodzi od kouros – chłopak, i trophe – jeść. Należy więc interpretowaćte bóstwa, jako bóstwo karmiące dzieci. Była to grupa bóstw pełniący rolę Kourotrophos.

15

W I poł. I tys. p.n.e., w okresie geometrycznym i archaicznym, na Cyprze mieszały się trzyludzy. Do VII w. p.n.e., poza kilkoma fenickimi, nie ma żadnych dokumentów pisanych. Feni-cjanie od XI w. p.n.e. napływali na Cypr, ale najstarsza instrypcja fenicka z Kition (Larnaki)na ostrakonie pochodzi z IX w. p.n.e. Od XIII do XI w. p.n.e. na Cypr napływali Achajowiez Peloponezu, Grecy przeddorycki. Ludność eteocypryjska to grupa ludzie zamieszkujący Cyprjeszcze w wpoce brązu. Te trzy grupy mieszały się ze sobą.

Hellenizacja Cypru nastąpiło V-IV w. p.n.e., w okresie cyproklasycznym, przed Aleksan-drem Wielkim. Cypr był wcześniej, przed hellenizacją, miejscem interakcji różnych religii.

Najstarsza inskrypcja z Kition upamiętnia ofiarowanie pukla włosów w ofierze dla Asztarte.

W IV w. p.n.e. w Kition zdominowanym przez Fenicjan, częściowo zhellenizowanych, po-wstała inskrypcja wymieniająca zawody ludzi pracujących w świątyni.

W IX w. p.n.e. powstała najstarsza świątynia Asztarte w Katali?. Znajdowałal się onablisko miejsca wytopu miedzi.

Bammula? to stanowisko nadmorskie, miejsce kultu Melkarta i Eszmuna, gdzie spisano in-skrypcję datowaą na IV-V w. p.n.e. po fenicku. Jest to lista płac. Dla 4 budowniczych, którzybudowali świątynię Asztarte z Kition, wypłacono określone wynagrodzenie. Wypłacano pie-niędze śpiewakom, którzy byli na służbie “świętej królowej” Asztarte, odźwiernym, piekarzom,fryzjerom, szefowi pisarzy wymienionemu z imienia, psom i małym kotom (prostytutkom świą-tynnym), kolegium kapłanów Nowego Księżyca, Panu Wód, Kartagińczykom też wymienionegoz imienia, świętym prostytutkom, robotnikom. Świątynia zatrudniała zatem liczne osoby do co-dziennej obsługi. Nie podano jednak w inskrypcji, o jaką świątynię chodzi, ale prawdopodobniebyła to świątynia Asztarte.

Pierwsze inskrypcje w piśmie cyprojskosylabicznym. Zostało ono odczytane. Były teżinskrypcje eteocypryjskie, które nie zostały odczytane. Powstawały w VII-VI w. p.n.e.

Święto nowiu obchodzono przez tydzień od wielu wieków.

Rzeźba dużych rozmiarów pojawiła się w VI w. p.n.e. Dotad największą figurką był bógrogaty z Enkomi o wysokości 30 cm. Architektura monumentalna na Cyprze w tym okresie nieistniała.

Płaskie czarki cyprofenickie zdobione były wewnątrz dekoracją grawerowaną. Przypominająone tace lub talerze. Wykonane były z brązu lub ze srebra. Pochodziły z IX-VII w. p.n.e., wokresie geometrycznym i archaicznym. Czarki pochodzą częściowo ze Skarbu z Kurion.

Jedna brązowa czarka datowana na VII w. p.n.e. ma średnicę 15 cm. Dekoracja macharakter koncentryczny. Występują na niej motywy egiptyzujące – papirusy, Izyda karmiącaHorusa piersią, sceny bankietowe. Bankiety odbywały się na łożu. Przedstawiono służbę niosącąpotrawy na biesiadę.

Przedstawiono także stroje oraz fryzury odpowiadające tradycjom miejscowym. Jedyniescena środkowa jest egiptyzująca, a reszta ma charakter miejscowy. Przedstawiono codziennesceny pracy ze zwierzętami, siedzenia przy stole, hołdu poprzez padnięcie na twarz. Przedsta-wiono krajobraz oraz sceny bankietowe.

Inna tacka wykonana jest ze srebra. Przedstawiono na niej uskrzydloną podstać zabijającąlwa. Może być to Melkart utożsamiany z Heraklesem. Przedstawiono też postać w skórzelwa walczącą ze zwierzęciem, boginię skrzydlatą, być może egipską Neftydę, która przypominawojowniczą boginię Anat z pieczęci cylindrycznej.

Czarka z końca VIII w. p.n.e. przedstaswia księcia składającego ofiarę skrzydlatej bogini.następnie atakuje go potwór lub małpa, a bogini ratuje go unosząc w górę. Misa opowiadajeden z mitów, którego treść nie jest znana. Przedstawiono na niej też orszak wojowników.

16

Na wielkim kotle brązowym stanowiącym wyposażenie jednego z grobów królewskich wSalaminie. Salamina znajdowała się blisko Enkomie. W VIII-VI w. p.n.e. w Salaminie funk-cjonowała nekropolia, gdzie znaleziono zabytki świadczące o kontaktach z Grecją, Anatolią iFenicją.

Znaleziono tam kotły na trzech nogach zdobione przedstawieniami głowy kobiety w perucehatoryckiej, posiadające rogi. Może być to Anat. Kocioł pochodzi z VII w. p.n.e.

Fragmentarycznie zachowana tacka z IX-VIII w. p.n.e. z Idalion wykonana jest z brązu.Przedstawia scenę bankietową z zastawionym stołem. W pozach bankietowych przedstawionodwie osoby – kobietę i mężczyznę. Na łoże można było wejść po schodkach. Przedstawiono teżkobiety grające na instrumentach oraz kobietę niosącą naczynie, do którego pobrano zawartośćz dużego krateru lub amfory. Czarka ta pochodzi z VII w. p.n.e. z Kurion. Leżące kobiety tokról i królowa w egiptyzujących nakryciach głowych. Przedstawiono też drugą grupę kobiet.trzymają one ofiary – nogi jagnięce, czarkę z winem oraz gęsi. Na czarce znajduje się też napispismem sylabicznocypryjskim. Wymienia on boginię Kypros, od której pochodzi obecna nazwawyspy.

Inna czarka ze srebra posiada w zewnętrznym rejestrze przedstawiono procesję kobiet przedboginią siedzącą na tronie. Przedstawiono sługów, zastawiony stół oraz kobiety, które grają natych samych instrumentach, co kobiety na poprzedniej czarce bankietowej. Tymi trzem ain-strumentami są podwójny flet, cytra i tamburynek. Przedstawiono też tańcące, trzymające siękobiety ubrane w długie szaty. Scena przedstawia rzeczywistośc miejscową, a nie egiptyzującą.

Płytka złota z Paleo Pafos przedstawia kobietę z polosem na głowie. Może być to kapłankaniosąca dary w ofierze. Inne interpretacje głoszą, że jest to bogini lub królowa.

Zabytki w drobnych formach z VII w. p.n.e. poprzedzały duże rzeźby z VI w. p.n.e.Pochodzenie drobnych zabytków z VII w. p.n.e. nie jest znane. Najczęściej miejscem ichpochodzenia jest Kurion, Idalion lub Salamina.

Dopiero w V w. p.n.e. pojawiają się greckie imiona bóstw, stanowiące intrepretację. Wcze-śniej występowały imiona fenickie.

W okresie geometrycznym boginiami czczonymi na Cyprze były Anat, Asztarte i Anassa. Sąto imiona umowne. Anat to wojowniczka, Asztarte to bogini płodności, a Anassa to władczyniodpowiedniczka Baalat z Bylos. Anassa to żeńska wersja Anaks, co po mykeńsku oznaczałowładca. Dlatego Anassa była władczynią.

Imię Anassa zanikło dopiero w III w. p.n.e. Do tego czasu Afrodyta czczona w Pafosnazywana była Anassą.

Z Ugarit pochodzi przedstawienie Anat z XIII w. p.n.e. Z Ugarit bochodzi też przedstawie-nie nagiej bogini. Może być ona interpretowana jako Aszirat – żona Ela i matka bogów, Anat– wojowniczka, która pokonała Mota lub Asztarte. Stoi ona nad lwem. Jest boginią płodności,mocy i potęgi. Panowała nad przyrodą. Najprawdopodobniej jest to Anat.

Z Limassol pochodzi złota płytka z VIII w. p.n.e. Przedstawia ona nagą boginię siedzącana lwie. Jest to Anat. Obecnie płytka ta znajduje się w Gołuchowie. W Gołuchowie znajdujesię cała kolekcja złotych płytek z Cypru. Przedstawiają one m.in. scenę wyjazdu wojownikówna wojnę na rydwanie.

Nagą kobietę lub kobietę w prześwitującej szacie pokazują liczne terakotowe figurki. Figurkite są interpretowane jako bogini w typie Asztarte. Są to przedstawienia wotywne składane wofierze bóstwu żeńskiemu. Są to symboliczne przedstawienia kobiet, które prosiły boginię ozapewnienie płodności.

Sarkofag wapienny z Amatus z początku V w. p.n.e., z okresu cyproklasycznego, zawierasceny polowania oraz orszaki na dłuższych bóstwach. Na krótszych bogach przedstawiono

17

cztery przedstawieniach besów biegnących po jednej stranie i cztery przedstawiania nagichkobiet podtrzymujących piersi na drugim bogu. Sa to przedstawienia Asztarte. Zarówno besy,jak i kobiety pełnią funkcję apotropaiczną, czyli chronią zmarłego w drodze w zaświaty.

Z Idalionu pochodzi przedstawienia kapiliczki z kobietą z kobietą stojącą w drzwiach lubwyglądająca z okna. Kobiety te były prawdopodobnie ziemskimi namiestniczkami bogini –sakralnymi prostytutkami.

Anassa to bogini hieratyczna, dojstojna. Z Palea Pafos pochodzi przedstawienie bogini lubkapłanki na złotej płytce.

Bogini z podniesionymi rękami przedstawiana na terakotowych figurkach ma genezę egejską.Mogła zostać ona przyniesiona przez Achajów. Figurki te są rozprzestrzenione po całym Cyprze.Figurki te mają podniesione ręce, długie szaty oraz zaznaczone piersi.

Na ceramice z IX-VII w. p.n.e. przedstawiono sceny pokazujące boginie lub kapłanki.Przedstawiono boginię z uniesionymi rękami. Kobieta z uniesionymi rękami nie musi być bogi-nią, ale może być to gest modlitewny lub ofiarny. Może być to zatem kapłanka lub władczyni,a nie bogini. Przyjęcie kobiety z uniesionymi rękami za boginia jest umowne.

Trony na przedstawieniach fenickich i tron Asztarte ze świątyni Eszmuna z Sydonie, atakże trony Asztarte z Cypru flankowane są sfinksami. Zabytki w formie tronów flankowanychsfinksami są symbolicznymi wyobrażeniami hieratycznej Asztarte. Pusty tron flankowany przezsfinksy utożsamiany jest z obecnością bogini. Na tronie nie znajdowało się figuralne, ikoniczneprzedstawienie bogini.

W VI w. p.n.e. pojawiły się duże rzexby pokazujące boginię hieratyczną z kalatosem nagłowie. na nakryciu głowy pojawia się wielokrotnie przedstawienie sfinksa, a także rozety.Bogini może być utożsamiana z hieratyczną Anassą z elementami Asztarte.

Z IV w. p.n.e. pochodzi przedstawienie bogini z rozbudowaną koroną z przedstawieniamisfinksa w koronie.

Znane są przedstawienia kamiennych kadzielniczek, które opierają się na głowie i skrzydłachsfinksa. Sfinksy ponownie można utożsamiać z Anassą-Asztarte. Sfinksy są rodzaju żeńskiegoi posiadają koronę ze sznura stanowiącą wyznacznik statusu prostytutki świątynnej.

Jedna z płytek przedstawia również stojącego sfinksa rodzaju żeńskiego z koroną ze sznura.Relief pochodzi z V w. p.n.e. i umieszczony był nad wejściem do grobu. Jest to służebnicabogini Anassy-Asztarte zajmująca się opieką nad zmarłym, podobnie jak nagie boginie nasarkofagu z Amatus.

Terakoty cypryjskie pokazują też muzykantki oraz kobiety z dziećmi, które były daramiwotywnymi złożonymi przez matki proszące o opiekę bóstwa nad dziećmi.

W poszczególnych miastach Cypru czczone były różne aspekty Afrodyty. Wszystkie bóstwacypryjskie znane sa wyłącznie pod imionami greckimi. Łatwiej byłoby je utożsamiać z bóstwamifenickimi.

Na Cyprze typowy jest kult dwojga bóstw – męskiego i żeńskiego. Nazwano je Apollinemi Afrodytą. Od VII wieku na Cyprze pojawiły się inskrypcje. Dopiero od tego czasu możnacoś powiedzieć o bóstwach cypryjskich. Bóg nazywany jest tylko teos, a bogini tea. Nie padajążadne imiona własne. Greckie inskrypcje alfabetyczne pojawiają się w V wieku. Wcześniej-sze inskrypcje były wykonywane pismem sylabiczno-cypryjskim, które zanikło w III w. p.n.e.Później przetrwały tylko inskrypcje greckie, zanikły też inskrypcje fenickie, popularne we wcze-śniejszych okresach.

Bogini Cypru określana jest jako Asztarte. Występuje ona w dwóch wersjach – bliskow-schodniej i egejskiej. Jest to bogini życia, przedstawiana jako naga kobieta z koziołkami i

18

hatorycką fryzurą. Posiada też rogi. Pełni ona też funkcję apotropaiczną. Jest to bogini typuAsztarte.

Bogini przedstawiana jest czasami w polosie egejskim. Jednak boginie egejskie w polosachnie były nagie w odróżnieniu do bogini cypryjskiej. Figurki bogini odciskane były z formy lublepione techniką bałwana.

Na sarkofagu z Amathus z V w. p.n.e. występują postaci besów. Był to sarkofag miejsaco-wego władcy.

Wykonywano figurki prostytutek sarkalnych w szcześciennych domach. W górnych partiachścian tych świątyń, na makietach, przedstawiano gołębniki, które były symbolqami bogini płod-nosci. Gołąb być uważany za świętego ptaka Afrodyty.

Bogini występowała czasami w stroju hieratycznych.

Pod wpływem egejskim pojawia się przedstawienie bogini z uniesionymi rękami. Może byćto przedstawienie kobiety w geście adoracji lub w geście błagalnym.

Wykonywano też makiety z przedstawieniem betyla w kształcie stożka. Betyl podziurawionyjest otworkami dla gołębi.

Dama w kalatosie przedstawiana była z uniesionymi rękami i zaznaczonymi piersiami. Miałajednak namalowaną szatę i nie była naga.

Kobieta z podniesionymi rękami i z polosem przedstawiana była też na naczyniach w postacimalowidła. Polos, zwany też kalatosem, był obecny w przedstawieniach przez długi czas aż doczasów rzymskich.

Kalatosy przyjmowały różne formy. W okresie hellenistycznym pojawiały się na nich wieże,były to korony muralis. Nakrycia głowy były bardzo rozbudowane. Mógł to być zatem pro-totyp bogini Tyche trzymającej nogę na barku mężczyzny symbolizującego rzekę Orontes. Nakalatosach pojawiały się też postacie sfinksów, nierozerwalnie związane z żeńskim bóstwemCypru.

Sfinksy były też atrybutem bogini fenickiej, Anat i Asztarte, które występowały zamienne.W I tys. p.n.e. Anat odchodziła w cień, a jej miejsce w świecie fenickim zajmowała Asztarte.W Sydonie w sanktuarium Eszmuna (dobroczynnego, leczącego, konicznego, utożsamianego zAsklepiosem). Kamienne sfinksy w koronie ze sznura, będącej atrybutem sakralnych prostytu-tek, były związane z boginią typu Asztarte.

Figurki sfinksów i ich główki były zawsze kamienne,a nigdy terakotowe.

Przedstawienia kobiety kurotrofos polecającej swoje dziecko pod opiekę bóstwa były figur-kami wotywnymi. W malarstwie wazowym rzadko pojawiają się sceny religijne. Występują teżna terakotach i reliefach kamiennych. Z Golgoi pochodzą liczne plakietki wotywne. Na innychstanowiskach były one rzadkie.

Na wazie przedstawiono na malowidle kobietę nalewającą coś do czarki. Druga osoba,siedząca na zdobionym tronie, może pić coś z tego naczynia przez słomkę lub palić fajkę wodnę.Był to prawdopodobnie władca.

Na innej wazie przedstawiono tańczący korowód kobiet oraz mężczyzn.

na półwyspie Apostolos Andreas mieściła się dawniej świątynia Afrodyty Akraia. Nazwata pochodzi od Akre – przylądek. Świątynia ta była niedostępna i niewidoczna dla mężczyzn.Pisał o niej Strabon.

W Nea Pafos istniała świątynia Afrodyty opisana też przez Strabona. Drogę między NeaPafos i Palea Pafos przemierzali mężczyźni wraz z kobietami w czasie pielgrzymki do świątyniAfrodyty.

19

W Golgoi czczona była Afrotyta Golgia i Afrodyta Pafia. Aspekty ich kultu były trochęinne. Z okresu hellenistycznego pochodzą inskrypcje do obu Afrodyt z Golgoi. Słowo Afrodytapojawia się na Cyprze dopiero w IV wieku p.n.e.

Poza Afrodytą w Golgoi czczony był Apollo. Jego imię pojawia się dopiero w okresie helle-nistycznym. Wcześniej był czczony jako teos, czyli bóg.

Zabytki z kolekcji Cesnoli znajdują się obecnie w MET. Płytki z tej kolekcji pochodząprawdopodobnie z Golgoi, ale ich pochodzenie nie jest pewne. Na płytkach pojawia się greckieprzedstawienie Apolla Delfickiego. Przed nim znajduje się ołtarz skalny. Przed niego zmierzaprocesja rodzinna rodziców, synów i córek.

Na płytce w dolnym rejestrze przedstawiono bankiet samych mężczyzn pijących wino. Przed-stawiono też wspólny taniec mężczyzn i kobiet.

Z Idalionu w centrum Cypru czczony był też Apollo i Afrodyta. Może pochodzić stamtądmakieta betyla z przedstawieniem gołębników w nim wydrążonych. Wokół stożkowatego betylaodbywa się taniec. Jedna osoba gra na cytrze.

Znane są też modele budynku, wewnątrz którego siedzi mężczyzna grający na cytrze. Przed-stawienie to wskazuje na misteryjny charakter obcowania muzyka z betylem. Przez okno dobudynku zaglądają ludzie i obserwują grę na cytrze.

Oprócz cytry występuje też podwójny flet i tamburynek w przedstawieniach religijnej gryna instrumentach.

Pod koniec IV w. p.n.e. założona została Nea Pafos, wcześniej istniała Palea Pafos wKouklii. Innymi ważnymi miejscami kultu Afrodyty były Idalion, Golgoi, w Nikozji (Ledrze).

Pafijksa Afrodyta czczona była w Pafos, Golgoi, Chytroi na północy Cypru, Kyrenii i wNikozji (Ledrze). Czczona była jako Paphia. Imię Afrodyta Paphia pojawiło się w inskrypcjiw Ledra w ostatniej ćwierci IV wieku p.n.e. Jest to najstarsze wystąpienie imienia Afrodytyna Cyprze. Afrodyta określana był też jako Golgia, a potem Afrodyta Golgia.

Czczona była też Amathusia, nazwana później Afrodytą Amathusia. Pahia znana byław okresie klasycznym jedynie poza Paphos. W Pafos występowała ona jako Anassa, czyliwładczyni, królowa. Później uzyskała ona od końca IV wieku p.n.e. imię Afrodyta. ImięAnassa przestało być używane w Pafos z chwilą upadku królestwa pafijskiego.

W Amathus wspomiana jest w okresie późnohellenistycznym Kypros Afrodyta. Była tomiejscowa bogini o imieniu Kyprus z przydomkiem Afrodyta. Być może była to bogini przed-stawiana dawniej na sztabkach miedzi.

Inskrypcja fenicka z III w. p.n.e. nazywa boginię z Pafos Asztarte z Pafos.

Królestwa cypryjskie upadły w wyniku działań Ptolemeusza Mniejszego Sotera, który chciałpodporządkować sobie Cypr. Cypr był wcześniej podzielony na od 7 do 9 królestw. Kitionpodporządkował sobie Tamassos.

Król był prawdopodobnie uważany za najwyższego kapłana bóstwa czczonego w danym mie-ście. Jednak zwyczaj ten potwierdzony jest jedynie w Paphos. Ostatnik król Paphos tytułowałsię “król Paphos Nikokles, kapłan Anassy, syn Timarchosa, króla Pafos”. Król prawdopodobnieraz w roku zaślubiał boginię reprezentowaną przez jedną z kapłanek.

Nie wiadomo, czy zwyczaj, by król był kapłanem bóstwa czczonego w stolicy występowałtez w innych królestwach Cypru.

W Ugarit król był dystrybutorem łaski bożej. Na niego spływała cała łaska boża.

Inskrypcja z Ledra wykonana została na bazie niezachowanego posągu Nikoklesa, królaPaphos. Inskrypcja ta po raz pierwszy utożsamia Paphię z Afrodytą. Nikokles jest w inskrypcjitej nazywanym potomkiem bogom podobnego Kinyrasa.

20

Kinyras mógł zostac dawniej wygany z Paphos do Amathus. Mógł być postacią legendarnąlub historyczną.

Hera, Demeter, Persefona, Artemida, pani dzikich zwierząt, pojawiają się na Cyprze wokresie hellenistycznym, ale wszystkie znajdują się w cieniu Afrodyty. Boginie te mogły byćemanacjami Afrodyty.

Wśród bóstw męskich zdecydowanie dominuje Apollo. Imię Apollo pojawia się dopiero wIV wieku p.n.e. Dwujęzyczna i dwugraficzna inskrypcja zapisana po grecku pismem sylabiczno-cypryjskim, a po fenicku pismem fenickim, określa bóstwo po raz pierwszy jako Reszefa. Po-wstała ona w IV w. p.n.e.

Ayia Irini na północnym zachodzie jest miejscem okrycia anonimowych sankturiów. Znale-ziono tam terakotowe figurki od maleńskich do wielkości naturalnej. Są one datowane na VII-VIw. p.n.e. Było to sanktuatrium wiejskie. Posągi wotywne ustawiane były wokół ołatrza. Tera-kotowe figury są obecnie podzielone między muzea w Sztokholmie oraz Muzeum Cypryjskie wNikozji.

Są to w większości przedstawienia męskie. Mogą przedstawiać one ludzi z różnych stronCypru lub ludzi o różnych funkcjach społecznych i różnym statusie społecznym. Znajdują sięteż w kolekcji rzeźby byków i jeźdźców.

W Kurionie w Sanktuarium Apolla położonym na zachód od miasta są artefakty datowanena VIII-VII w. p.n.e. Przestało ono istnieć w wyniku trzęsień ziemi z IV w. p.n.e. Jest tosanktuarium archaiczne. Ołtarz okrągły i murki ułożono z polnych kamieni.

Dopiero w I w. p.n.e. powstał architektoniczny potężny kompleks z palestrą, gimnazjonem,łaźnią rzymską, dormitorium dla pielgrzymów. Z sanktuarium pochodzą figurki męskie lepionetechniką bałwana. Przedstawiają one najczęściej wojowników, rydwany, jeźdźców konnych,same konie. Bóstwa z Kurion może mieć silniejszy charakter religijny niż bþóstwo z Ayia Irini.

Bóstwo z Ayia Irini pozostało bóstwem ananimowym. Z Ayia Irini pochodzi jednak teżprzedstawienie siedzącej bogini ze sfinksami po bokach.

Kurion w starożytności znane było jako Hyle, co oznacza gaj. Czczony był tam Hylates. Wnajstarszej inskrypcji z sanktuarium z VII weku bóstwo okreśłone jest jako theos w inskrypcjicypryjsko-sylabicznej. Nazwa theos funkcjonowała też w VI w. p.n.e. W V-IV w. p.n.e.bóstwo nazywane było już Hylatesem. Poza Pafos, w Driumu i Hytroi pojawiły się pojawiły sięinskrypocje dla Hylatesa. Wtedy kult Hylatesa zaczął występować też poza Hyle, czyli pozaKurionem.

W drugiej połowie IV wieku p.n.e. do Hylatesa dodano imię Apollo. Po raz pierwszypojawiło się ono pod koniec IV w. p.n.e. w Nea Pafos. Imię Apollo Hylates stało się popularnena całym Cyprze.

W czasach Tyberiusza powstała w Pafos inskrypcja wymieniające bóstwa rodzime Cypru.Wymieniono na tej liście Apolla Hylatesa i Apolla Kyreniotesa z Kyrenii na północy.

Apollo może być utożsamiany z Reszefem, bóstwem wojowniczym.

Odkryto dwie figurki stanowiące depozyt fundacyjny przedstawiające byki. Byk jest sym-bolem wojowniczości i potencji. Mniejsza figurka wykonana była ze złota, a większa ze srebra.Byk może być utożsamiany z Apollem.

Wystepują miniaturowe figurki przedstawiające konie, jeźdźców, wojowników oraz postacinakładających sobie maski byków na głowy.

Apollo Hylates czczony był też w Nea Pafos.

Apollo Cypryjski jest bóstwem bardzo złożonym. Imię Apollo pojawia się dopiero w IV w.p.n.e. Za każdym razem przy imieniu Apollo pojawia się epiklesis – przyzwanie kultowe.

21

Jednym z nim jest Hylates czczony w Kurion. Początkowo znany był jako Hylates, a późniejjego imię stało się epiklesis Apollo.

Apollo Cypryjski jest przez Fenicjan identyfikowany z Reszefem – młodym bogiem, wojow-nikiem. Apollo jest bóstwem męskości, płodności męskiej, żywotności, zwierząt, natury. Jestteż bogiem zbawcą i bogiem leczącym. Reszef staje się wtedy Eszmunem.

W IV wieku powstało sanktuariu Apollina Hylatesa w Nea Pafos. W Chytroi czczono ApolloHylatesa. W Tamassos i Golgoi, skąd pochodzi kolekcja Cesnoli, również czczono Apollo.

Wykono tysiące figurek mężczyzn przedstawiających rydwany techniką bałwana. Wykony-wano też figurki mężczyzn z figurkami byków. Byk jest symbolem żywotności, płodności.

Yeroskipu to święte ogrody Afrodyty. Około 309 roku p.n.e. upadło królestwo Pafos, obej-mujące Nea Pafos i Palea Pafos. Cały obszar między tymi miejscowościami poświęcony byłkultowi Afrodyty. W połowie drogi między Yeroskipu i Nea Pafos znajduje się sztuczna dwu-komorowa grota z okrągłą komorę i łamanym wejściem wymagającym skręcenia pod kątemprostym, poświęcona Apollinowi Hylatesowi. Przed okrągłą komorą jest komora zbliżona doprostokąta.

Przy okragłem komorze jest świetlik. Znajdowała się tam wyrocznia. kapłan rozmawiałz bogiem w grodzie. Przekazywał przez “świetlik” informacje kapłanowi znajdującymi się nagórze, nad grotą, u wylotu świtelika, a tamten kapłan przekazywał informacje dalej petentowi.

W grocie są dwie inskrypcje cyprosylabiczne paleograficznie datowane na drugą połowę IVw. p.n.e. Inskrypcje mówią o wykonaniu dostępu do groty dla Apollina Hylatesa. Nie wiadomo,dlaczego mowa jest o wykonaniu dostępu, a nie o wykonaniu samej groty. Być może sztucznagrota pełniła wcześniej inną rolę. Inskrypcja ta jest pierwszą inskrypcją identyfikującą Hylatasejako Apolla na całym Cyprze.

Grota może przypominać grób skalny, podobny do grobów z Pafos. Być może jeden zgrobów został zamieniony na sanktuarium Apolla Hylatesa. Grota posiada monumentalnewejście, nad którym znajduje się inskrypcja mówiąca, że wykonano wejście dla Apolla. Wejściewykonał Satrapas, pełnioący funkcję archos, pochodzący od Kinyrasa, mitycznego założycieladynastii pafijskiej. Kinyradai (Kinyradzi) to kapłani świątyni Afrodyty w Palea Pafos. Archos,Kinyrarchos to zwierzchnik Kinyradów, zwierzchnik świątyni. Archos mógł być też ministremna dworze królewskim.

Apollo był zatem bóstwem związanym z ideologią królewską królestwa Pafos. Mógł byćzwiązany z Afrodytą jako jej partner.

Fakt, że Apollo Hylates czczony był w sztucznej dwukomorowej grocie świadczy, że był onbóstwem chtonicznym. Sanktuarium w grocie znajduje się na obszarze, na którym dominujekult Afrodyty. Apollo Hylates w grocie koło Nea Pafos mógł być czczony jako partner Afrodyty.

Epidauros w Grecji, okęg Askelepiosa, jest miejscem wybudowania tolosu okrągłego o nie-znanym przeznaczeniu.

Z Amathus pochodzi wapienna figurka przedstawiająca męską postać z założoną maską byka.W Amathus czczony był Adonis, partner Afrodyty. Nie wiadomo jednak nic o kultucie Apollaw Amathus. Jednak i tak czczony był tam partner Afrodyty.

Znaleziono także figurkę Pana z Pyli, koło Kition, dzisiejszej Larnaki. W Pyli czczono bóstwaidentyfikowane z Panem i Artemidą, ale inskrypcje póżnohellenistyczne i rzymskie wspominajątam kult Apolla. Trzyma on w opuszczonej dłoni maczugę, posiada też maseczkę lwa. Może tobyć jednak też Herakles, a nie Pan. O tym, że jest to Pan świadczą uszka zwierzęce. Datowaniefigurki jest niepewne. Figurka jest datowana na koniec V w. p.n.e.

Figurka Pana może poprzez Melkarta być interpretowana jako Herakles. Może być teżinterpretowana jako Apollo.

22

Z Tamssos i Idalion pochodzą napisu po fenicku i grecku zapisane pismem fenickim i cy-prosylabicznym. Inskrypcja z Idalion pozwoliła na rozszyfrowanie pisma cyprosylabicznego w1871 roku. Pismo odczytał George Smith. Inskrypcja z Idalion dedykuje posąg Reszefowi Mikal(wersja fenicka) lub Apollo Amyklosowi (wersja grecka). Sam posąg nie zachował się. Posągufunkował książę fenicki.

Inskrypcja z Tamassos stwierdzają, że w 30 roku panowania króla Kition i Idalion królzadedykował posąg Reszefa Lyyl (wersja fenicka) lub Apolla Eleytas (wersja grecka). Pochodziz początku IV w. p.n.e.

Obie inskrypcje identyfikują fenickiego Reszefa z greckimk Apollem. Na początku IV wiekup.n.e. Idalion tworzyło jedno królestwo z Kitionem. Inskrypcje są starsze od inskrypcji z grotykoło Pafos, wymieniają one imię Apolla, ale w odróżnieniu od inskrypcji z groty, nie identyfikujągo z Hylatesem.

Kurion początkowo był małym ołarzem archaicznym i dwoma figurkami byków. Zostało onoznacznie rozbudowane do II/III w. n.e. Koło sanktuarium zbudowano kompleks pomieszczeń.Określane są one jako dom kapłanów lub skarbiec.

Okrągły chodnik, nawierzchnia otacza teren, w którym znajdują się zagłębienia w skale.Prawdopodobnie odbywały się tam święte tańce korowodowe, a w zagłębieniach rosły świętedrzewa. Chodnik ten wykonano na przełomie er.

Pod koniec I w. p.n.e. zbudowano małą świątynię tetrastylową z małą cellą i aleją proce-syjną. Świętynie takie powielano w innych miejscach, w tym w Tamassos.

W Kurion były też wielkie tryklinia, pomieszczenia bliźniacze w południowej części, któresłużyły przypuszczalnie jako dormitoria. Prawdopodobnie w tych dormitoriach objawił sięorakularny charakter Apollina. Pielgrzymi mogli we śnie otrzymywac przepowiednie wyroczni,które dotyczyły leczenia i stanu zdrowia. Sen ten odbywał się w dormitoriach.

Między Kato Pafos i Yeroskipu ciągnęły się nekropolie. Nie wiadomo jednak, do jakiegomiasta one należały.

Nikokles, ostatni król Pafos, emitował srebrne tetradrachmy. Znajduje się na nich inskryp-cja nazywająca go Nikoleus Pafion. Na awersie znajduje się przedstawienie Afrodyty w koroniemuralis. Jest to przedstawienie bogini poliady, opiekunki miasta i państwa. Na rewersie przed-stawiono Apolla siedzącego na symbolu wyroczni w Delfach – omfalosie?. Posiada on łuk,atrybut myślewego. Jednocześnie jest on bogiem wyroczni. Jest to przedstawienie ApolloHylatesa, takiego, jakim czczony był w królestwie pafijskim, w podziemnej grocie.

Królowie Pafos byli poddanymi władcy achemenidzkiego do czasu podbojów Aleksandra.

Nikokles jako pierwszy wprowadził inskrypcje alfabetyczne greckie. Wykonywawał też in-skrypcje dwugraqficzne – pismem cyprosylabicznym i alfabatycznym. Nikokles sam też wyko-nywał interpretacje greckie bóstw. Wykonał inskrypcje dwugraficzne dla Artemidy Agrotera,opiekunki dzikich zwierząt, oraz dla Hery.

Kult Hery był mało popularny na Cyprze. Pojawił się pod koniec IV w. p.n.e. Nie wiadomo,jakie lokalne bóstwo kryło się pod imieniem Hery. Nikokles mógł też wprowadzić na nowy kultgreckiej Hery bez żadnego bóstwa lokalnego go poprzedzającego.

Inskrypcja dla Artemidy Agrotera Nikoklesa znajduje się w muzeum w Pafos. Inskrypocjamówi, że Nikokles wystawił dla bogini cellę oraz budynki towarzyszące. Była to prawdopodob-nie miejscowa bezimienna bogini natury. Cypryjczycy nie nazywali swoich bóstw, w odróżnieniuod Fenicjan.

Nie wiadomo, kiedy dokładnie powstało skalne sanktuarium Apolla Hylatesa pod Pafos.

23

Antioch I na swoich mnonetach w Antiochii w latach 80. III w. p.n.e. umieścił identyczneprzedstawienia Apolla do przedstawień z monet Nikoklesa. Antioch poślubił córkę Demetriusza,króla Cypru. Być może w Pafos istniał posąg Apolla, który mógł być przedstawiony zarównona monetach Nikoklesa i Antiocha.

W Nea Pafos znajduje się Garrison Camp. Interpretowano je jako sanktuarium obozuwojskowego. Obecnie uważa się je za sanktuarium kultu misteryjnego, procesyjnego.

Wskazują na tym liczne korytarze, przejścia, zakamarki. Częśc pomieszczeń wykuto wlitej skale. W sanktuarium znajduje się również świetlik podobny do świetlika z sanktuariumHylatesa. Było to sanktuarium bóstw chtonicznych. Nie znaleziono w nim żadnych inskrypcji.Może być to sanktuarium Apollo Hylatesa, ale nie ma na to żadnych dowodów. Na miejscusanktuarium w IV w. n.e. wybudowano kościół św. Hilariona Pustelnika.

Agia Solomoni w Nea Pafos to zespół podziemnych pomieszczeń tworzący dawniej nekropolięskalną. Później jej funkcja zmieniła się, a w okresie bizantyjskim założono tam kościół św.Solomone, matki 7 braci.

W najgłębszej komorze Agia Solomoni znajduje się źródło świętej wody, która, według miej-scowych wierzeń leczy oczy. Chusteczkami nasączonymi tą wodą przmywano oczy, a następniechusteczkę zawieszano na drzewie.

W Golgoi, gdzie kopał Cesnola, na stanowisku Agios Fotios odkryto wiele obiektów wskazu-jącychy na kult dwojga bóstw – żeńskiego i męskiego. Żeńskim bóstwem była Afrodyta Golgia(inna niż Amathusia i Pafia). Bóstwo męskie może być Apollem, heraklesem, Zeusem lub innymbóstwem. Bóstwo to ma bardzo złożoną ikonografię. Tradycyjnie nosiło ono imię bóg. Późniejzaczęły się dopiero interpretacje greckie. Być może czczono też wiele bóstw.

Na ołatarzyku kamniennym przedstawiono boga i boginię. Bogini przedstawion ajest jakoorantka. Bóstwo przedstawiano m.in. w czasie walki z lwem.

Znaleziono też posąg Afrodyty o wysokości 120 cm. W kalatosie ma przedstawienia sfiksów.Bogini ma styl klasycyzujący. Na ramieniu trzyma Eroska.

Tekst cyprosylabiczny na płaskorzeźbie stanowi odwołanie do bogów. Na tronie siedzi bóg,Apollo lub Zeus. W jego kierunku zmierza procesja. Płaskorzeźba może przedstawiać grotę zło-żoną z dwóch pomieszczeń. Bóg siedzi przy ołtarzu w drugim pomieszczeniu. Ludzie gromadząsię w pomieszczeniu pierwszym.

Druga płaskorzeźba przedstawia dwie sceny, w rejestrze dolny i górnym. W rejestrze górnymbóstwo siedzi na tronie. W rejestrze dolnym przedstawiano scenę z kopalni z młotem oraz dwóchmężczyzn trzymających się za ręce. Może być to scena ratowania życia w kopalni po wypadku.Inskrypcja mówi, że dar ofiarowany został Apollinowi. Bóstwo na płytce jest prawodopodobnieApollem.

Na innej płytce z Golgoi także umieszczono inskrypcję dedykującą ją Apollinowi w jegotemenosie. Apollo mógł być czczony w podziemnych sanktuariach. Wykonano ją w III w.p.n.e.

Inna płytka przedstawia grę na harfie.

Z Golgoi pochodzą przedmioty wotywne w kształcie chorych lub wyleczonych części ciała –palca, ucha, nogi. Bóstwo czczone w Golgoi było zatem bóstwem leczącym.

Z Golgoi pochodzi też przedstawienie młodego mężczyzny, które Cesnola porónał u ówcze-snym księdzem.

Na Cyprze występują krąg Afrodyta-Adonis-Kinyras. Kinyras jest przyjacielem lub kochan-kiem Afrodyty. Może być też przyjacielem, kochankiem lub synem Apollina. Imię Adonis jestimieniem semickim i oznacza “mój Pan”, Adonai.

24

Legendy o Kinyrasie i jego rodzinie są bardzo skomplikowane. Występują w wielu wersjach.Mitologia cypryjska nie jest znana, a jej okruchy znajdują się jedynie w mitologii greckiej.

Adonis mógł być czczony w Amathus, ale nie znaleziono tam żadnej inskrypcji na jego cześć.

5 Judaizm

Na wybrzeżu południowego Lewantu z religii plemiennej wyrósł judaizm. Jego założycielembył Mojżesz z klanu Judy. Gwiazda Dawida była znakiem magicznym używanym przez wieleludów. Był używany w czasach Barkowby?, syna gwiazdy, dowódcy powstania żydowskiego wczasach Hadriana. Nie był to najpierw symbol judaizmu.

Symbolem judaizmu była siedmioramienna menora, która na grafitti pojawiła się już w I w.p.n.e. Mnora stała wtedy w Przybytku, czyli w Świątyni.

Imię boga zapisywano jako IHWH. Boga nazywano zazwyczaj Adonai. Był bogiem plemien-nym jego z klanów plemienia Izraela.

Złoty cielec byl uważany za symbol bałwochwalstwa. Wczesny kult Jahwe był powiązany zkultami bliskowschodnimi.

Fenicjanie, Punicjanie składali ofiary z cielców. W Izraelu istniał zwyczaj składania ofiarz dzieci pierowrodnych. Został on zakazany w VII w. p.n.e. Zwyczaj ten przetrwał w po-staci poświęcania pierworodnego dziecka w świątyni, czemu towarzyszyło wykupienie w postacizłożenia ofiary. Maria i Józef złożyli ofiarę z synagorlicy za Jezusa.

W ST opisanych jest dużo bytów nadprzyrodzonych. Opisuje on dawniejsze wydarzenia. STspisany został w VII w. p.n.e. i opisywał zdarzenia dużo starsze. Były one przekazywane wcze-śniej tylko w tradycji ustnej. Księgi Proroków zostały spisany współcześnie z wydarzeniami.

Arka Przymierza była obiektem kultowym. Przemierzyła pustynie i z koczowniczymi He-brajczykami trwfiła do Kanaan, zamieszkanego przez osiadłych Kanaanejczyków, którzy bylispokrewnieni z Fenicjanami. Hebrajczycy przyjęli miejscowe rytuały, przynieśli ze sobą ArkęPrzymierza. Król Dawid zajął Jerozolimę i umieścił tam Arkę Przymierza, w której znajdowałysię kamienne tablice z wyrytym dekalogiem. Arka została umieszczona na wzgórzu Moria.

Powstało wtedy miasto Dawida, jądro Jerozolimy. Dopiero Salomon około 960 roku p.n.e.zbydował Świątynię. Dawid, żyjący w XI w. p.n.e. nie zbudował żadnej świątyni. ŚwiątyniaSamolona była zmonumentalizowanym namiotem, w której znajdowąła się Arka Przymierza.Świątynię budowali Fenicjanie przysłani przez króla Tyru.

Świątynia składała się z westybulu, przedsionka, celli i addytonu, gdzie mogły wchodzićtylko upoważnione osoby.

W celli znajdowąły się obiekty wotywne, które przetrwały aż do końca istnienia świątyni.Stała tam menora, stół na chleby ofiarne.

Na ciężką zasłoną haftowaną w symbole judaizmu zdajdował się addyton, świętego święte?.W addytonie mieścił basen na wodę na ablucji rytualnych, wózki do spalania kadzideł, trójnogi

Świątynia znajdowała się w miejscu zakupionym przez Dawida od miejscowego szejka. Da-wid zbudował ltylko ołtarz, na którym spalano ofiary ze zwierząt i pokarmów roślinnych. Byłyto ofiary całopalne.

Rytuał Ugarit i okres Dawida był porównywany ze sobą. Za Salomona państwo sięgało doDamaszku. Po śmierci Salomona nastąpił podział królestwa na dwie części – południową Judęze stolicą w Jerozolimie i północną Izrael ze stolcą w Samarii. Roboam panował nad Judą i

25

Negewem, a Jeroboam panował nad Izraelem, czyli dzisiejszą Samarią, Galileą i ziemiami doDamaszku. Podział nastąpił w połowie X wieku p.n.e.

Państwo północne Izrael istniało do 722 roku p.n.e., gdy zajęli go Asyryjczycy. Asyryj-czycy dokonali relokacji Hebrajczyków do Mezopotamii, a do Izraela sprowadzili Asyryjczyków,znanych później jako Samarytanie. Nazwę Samarytanie stosowali Hebrajczycy z Judy. Samary-tanie przyjęli jednak wiarę w Jahwe pod wpływem miejscowych zwyczajów. Mieszkańcy Judynienawidzili jednak Samarytan przez dłuższy czas. Izrael odrodził się dopiero w 1948 roku.

Juda pozostawała dłużej od Izraela państwem niezależnym. W VII w. p.n.e. król JudyJozjasz wprowadził reformy religijne. Rozkazał usunięcie ołtarzy rozrzuconych po terytoriachJudy. Ołtarze te, na których składano ofiary, mogły prowadzić do politeizacji i decentralizacjireligii. Surowo zakazał też składania ofiar z dzieci. Scentralizował kult religijny w jednejświątyni, w jednej owczarni – Jerozolimie.

W 586 p.n.e. Babilończycy zajechali Judę, zniszczyli miasto i Pierwszą Świątynię. Doszłodo zedepopulowania miasta. Żydów zabrano do niewoli babilońskiej z Jerozolimy i okolic. Do520 p.n.e. trwała diaspora babilońska, gdy król perski Cyrus pozwolił na powrót z niewolibabilońskiej i odbudowanie świątynię.

Księga Nahaniasza? wspomina ceremonię zorganizowaną po powrocie wygnańców do Jero-zolimy. Część Żydów pozostała jednak w Babilonii. W czasie ceramonii odczytywano Torę, cood tej pory pełniło funkcję centralną w liturgii synagogi.

Poświadczone synagogi w dzisiejszej formie funkcjonowały dopiero od okresu hellenistycz-nego. Powstanie synagogi jako miejsca kultu, gdzie nie składano ofiar, a jedynie modlono się ianalizowano pismo, mogło nastąpić w czasie niewoli babilońskiej w Babilonie. Żydzi wtedy niemogli składać ofiar, więc musieli zadowolić się lekturą pisma.

Judaizm w okresie hellenistycznym, rzymskim i bizantyjskim jest łatwym fenomenem dorozpoznania na podstawie trzech czynników – obyczajów grzebalnych, czystości rytualnej isynagog. Były to wyznaczniki obecności Żydów.

W archeologii Izraela mówi się o okresie Pierwsze Świątyni (960-586 p.n.e.) Została onazniszczona przez Nabuchodonozora. Druga Świątynia istniała od VI/V w. p.n.e. do 70 n.e.Drugia Świątynia to określenie bardzo nieprecyzyjne. Było ona odbudowywana od czasówCyrusa WIelkiego.

Gdy Herod Wielki został królem w 37 p.n.e. kazał zdemontować to, co zrekonstruowanood czasów Cyrusa i wybudować nową, bardzo okazałą świątynię. Czasami Drugą Świątyniąnazywa się w Izraelu jedynie świątynię Heroda i dynastii Herodiańskiej, z pominięciem świątyniodbudowywanej od czasów Cyrusa i powrotu z niewoli babilońskiej.

Rok po śmierci i pierwszym pochówku kości zbierano i wkładano do skrzynki-ossuarium.Zwyczaj ten nazywano ossileum?. Powstawąły charakterystyczne żydowskie ossuaria.

Czystość rytualna zakłada istnienie mykw i zastosowanie naczyń kamiennych. Naczynia zmateriałów innych niż kamień łatwo ulegały skażeniu i musiały być zanurzone w mykwie dlanaczyń, aby zostały odkażone i mogły być używane. Żydzi ortokosyjni używali tylko naczyniakamienne, gdyż nie wymagały one odkażenia w mykwie.

Jezus nakazał nalać wino do stągiew kamiennych o wysokości 1 metra używanych do przecho-wywania wody używanej do obmyć rytualnych. Nazywały się one kalalin?. Wodą tą obmywanostopy i nogi. Nie trzeba było wtedy udawać się do mykwy.

Mykwa to łaźnia rytualna. Mykwy mogły być bardzo małe, ale na tyle głębokie, aby możnabyło się zanurzyć całemu. W mykwie woda musiała być wodą żywą – deszczówką lub wodą zestrumienia. Nie mogła pochodzić ze studni.

26

Obok mykwy znajdowął się ocep – dodatkowy zbiornik na wodę, którą można było uzupeł-niać wodę w mykwie. Czasami do mykwy nalewano też wodę niekoszerną z cysterny i dodawanotrochę wody z ocepu, co czyniło niekoszerną wodę wodą żywę.

Pierwsze znane synagpgi w materiale archeologicznym pochodza z końca I w. p.n.e. Insty-tucja synagogi może pochodzić już z czasów niewoli babilońskiej.

Już w III w. p.n.e. w Egipcie ptolemejskim powstały inskrypcje wymieniające greckiesłowa proseuche (gr. modlitwa) i synagoge (gr. zgromadzenie) określające synagogę. Synagogiistniały wtedy, ale nie zostały odkryte w materiale archeologicznym. Synagogi określano wtedyjako proseuche (miejsce modlitwy). W Palestynie nie było takiej potrzeby. Każdy pobożny Żyddwa razy w roku w czasie świąt Pesah i Sukkot (święto namiotów) udawał się w celu modlitwydo Jerozolimy.

Każda wieś lub miasteczko miała swoją “synagoge”, czylimi miejsce zgromadzeń. Greckiemusłowu synagoge odpowiada hebrajskie słowo knesset. Po zniszczeniu świątyni w roku 70 n.e.przez Rzymian synagoge także w Palestynie przejęły rolę modlitewną od zniszczonej świątyni,a nie tylko miejsca zgromadzeń. Wcześniej już synagogi pełniły funkcję modlitewną dla żydówżyjących poza Palestyną, którzy nie mogli udawać się w celu modlitwy do Jerozolimy.

Później w synagogach były szkoły, magazyny, miejsca na złużyte Tory, pomieszczenia dlapielgrzymów, a głowną salą była sala modlitw.

Kafarnau nad jeziorem Galilejskim jest miejscem, gdzie koło siebie znajdowąła się synagogai kościół zbudowany w V w. w miejscu domu św. Piotra.

W czasach Ramzesa II Mojżesz wyprowadził Żydów z Egiptu. Przez pewien czas prowadzilioni koczowniczy tryb życia, aż osiedlili się w Kanaanie. Osadnictwo w Kanaanie dokonywałosię prawdopdobnie stopniowo, małymi grupami.

Jahwe był bogiem plemiennym, wiara w najwyższego boga nie wykluczała wiary w inne siłynadprzyrodzone – czoczno gwiazdy, elochim – bogowie, bóstwa domowe, złe bóstwa, demony.Istniał też kult zwierząt, o czym świadczy legenda o wystawieniu posągu złotego cielca, a takżewęża mosiężnego. Religia ta nie była od początku ścicśle monoteistyczna.

Pisane źródła egipskie wskazują, że Syryjczycy przebywali w Egipcie w różnych rolach – odniewolników pracujących na polach do ważnych urzędników faraońskich. Mojżesz był adopto-wany przez córkę faraona.

Istniałą duża kolonia żydowska na Elefantynie. Jest ona wzmiankowana w archiwach, ist-niała tam przedhellenistyczna świątynia z cegły suszonej została odkryta w materiale archeolo-gicznym. Żydzi tworzyli tam garnizon strzegący południowej flanki Egiptu.

Poza świątynią w Jerozolimie istniały w czasach hellenistycznych dwie inne świątynie ży-dowskie – w Samarii oraz Leontopolis z II w. p.n.e. w delcie Nilu.

Za 56 szekli srebrnych Dawid kupił klepisko i zbudował tam ołtarz. W wędrówce przez busty-nię Żydom towarzyszyła Arka Przymierza. Arka Przymierza została umieszczona w namiocie.Świątynię zbudował dopiero jego syn Salomon. Salomon był synem Batszeby, ukochanej żonyDawida. Poprzedni jej mąż został wysłany przez Dawida na pewną śmierć, był Hetytą.

Żony Salomona były cudzoziemkami i oddawały cześć obcym bogom, z czego Żydzi częstosię tłumaczą.

W około 960 roku Salomon zbudowął świątynię rękami rzemieślników i architektów fenickich.Była to I świątynia, która została zburzona przez Nabuchodonozora w 586 roku p.n.e. Doszłodo niewoli babilońskiej.

Na przełomie VI/V w. p.n.e., z pozwoleniem Cyrusa, rozpoczęła się odbudowa świątyni.Odbudowa przebiegała powoli, została tylko częściowo odbudowana. W 37 p.n.e. Herod zawład-nął Palestyną, musiał zdobyć Jerozolimę siłę i mocno uszkodził świątynię. Portyki otaczające

27

świątynie spłonęły. W 19 p.n.e. Herod zaczął budowę nowej świątynię. Budowa trwała 9 lat, apotem wykańczano ją do 60 n.e. Została ona zniszczona w 70 n.e. Cały okres od Cyrusa aż dozniszczenia świątyni w czasie powstania nazywany jest okresem II świątyni. Potocznie okres IIświątyni odnosi się tylko do czasów Heroda i I w. n.e.

W Jerozolimie istniał także pałac królewski. Miasto rozrastało się. Na wzgórzu znajdowałsię temenos, pałac królewski, a zabudowa mieszkalna koncentrowała się w głębokiej dolinieCedronu.

Wzdłuż muru platformy świątynnej ciągnie się tunel. Miasto w czasach podzielonego króle-stwa, po Salomonie, a przed podbojem babilońskim, rozrastało się na południe i na zachód odWzgórza Świątynnego. Stolicą Izraela była Samaria, a stolicą Judy była Jerozlima. Asyryjczycypodbili Izrael, a Juda została niepodległa do 586 roku p.n.e.

W Judzie było wiele miejsc kultu. Istniały ołtarze zwane bamot (od bama). Potem ołtarzete zniszczono, a na życzenia króla Judy Jozjasza, kult scentralizowano w Jerozolimie. Jozjaszzakazał składania ofiar z dzieci pierowrodnych. Zbyczaj ten istniał u Fenicjan i Punicjan. Doreformy tej doszło w VII w. p.n.e. Od tego czasu świątynia istniała w Jerozolimie, a co najmniejod V w. p.n.e. świątynia istniała też na Elefantynie.

Po upadku państwa nowobabilońskiego, pod berłem Achemenidów powstała nowa świątyniana górzez Gajzim? w Samarii. Świątynia ta powstała, gdyż mieszkańcy Samarii chcieli miećśwój udział w odbudowie świątyni Jahwe w Jerozolimie. Wiarę w Jahwę przyjęli Asyryjczycysprowadzeni do Palestyny na miejsce deportowany do Babilonii Żydów. Byli oni nazywaniSamarytanami. Samarytanie nie byli szanowani przez Żydów jako Asyryjczycy, a Żydzi niechcieli ich udziału w odbudowie świątyni w Jerozolimie. Samarytanie wznieśli swoją świątynięw Samarii. Została ona zburzona przez Jana Hyrkana I w 128 p.n.e. Do dziś jednak na jejmiejscu odbywa się kult samarytański.

Temenos II świątyni w Jerozlomie miał kształt kwadratu o boku 262 metrów. Temenos tennazywano birah. W traktacie Middot z 200 n.e. zamieszczono opis II świątyni po odbudowie.Została ona odbudowana ściśle na wzór świątyni Salomona.

Świątynia ta poprzeczona była dwiema kolumnami, składała się z przedsionka, głównegopomieszczenia i najświętszego pomieszczenia, gdzie mógł wchodzić tylko arcykapłan. Pomiesz-czenie to nazywano święte świętych. Podejmowane są próby odtworzenia sprzętów używanychw świątyni.

Herod Wielki powiększył kwadrat temenosu na północ, południe, wschód i zachód. Sanktu-arium pozostało tam, gdzie było, czyli w miejscu dzisiejszej Kopuły na Skale. Było to miejsce,w którym Abraham miał ofiarować Izaaka. Z tej skały Mahomet odleciał na buraqu do nieba,pozostawiając po sobie ślady kopyt. Jest to ta sama skała, na której Abraham miał ofiarowaćIzaaka.

W latach 62-64 ukończono świątynie Heroda, a zburzono w 70 n.e. Do świątyni prowadziłyliczne bramy, w tym największe – Podwójna i Potrójna Brama Huldy. Nazwy te znane są jużod czasów Salomona. Temenos otoczony był portkami. Jeden z nich nazywany był PortykiemKróla. Była to w rzeczywistości bardzo długa bazylika o nieznanej funkcji. W portykachświątyni handlowano zwierzętami i innymi dobrami, dyskutowano, a na środku znajdowało sięsanktuarium.

Świątynia była połączona wiadoktem z Górnym Miastem. Wejście z bram Huldy prowadziłyna ogólnodostępny Dziedziniec Pogan. Centralna świątynia dostępna była tylko dla Żydów.Herod wzorował się we wznoszeniu całego założenia świątynnego na forum rzymskim.

Śanktuarium nie znajdowąło się w samym centrum temenosu, ale było przesunięte. Świą-tynia była ogrodzona, mieściły się na niej tablice z napisami po grecku informującymi, żeprzekroczenie ogrodzenia karane będzie śmiercią dla niewiernych.

28

Za murem znajdował się Dziedziniec Kobiet, dostępny dla kobiet żydowskich, DziedziniecIzraelitów, gdzie mogli wejść tylko mężczyźni w stanie czystości rytualnej, dalej był DziedziniecKapłanów, gdzie znajdowął się ołtarz, na którym składano ofiary. Ołtarz był widoczny zDziedzińca Izraelitów, ale nie z Dziedzińca Kobiet. Dalej znajdowało się sanktuarium. Na jegodachu znajdowały się złote kolce, które były zabezpueczeniem przed siadającymi gołębiami.

Nad drzwiami wisiały wielkie spiżowe winogrona. Świątynia nie była otoczona kolumnadą,nie była zatem świątynią typu greckiego. Analogią do świątyni Salomona pod względem roz-miarów i czasu powstania była Świątynia Bela w Palmyrze, konsekrowana w I połowie I w.n.e. około 37 n.e. Świątynia Bela miała jednak peristazę, kolumnadę otaczającą ją. Zostałazniszczona w 2015 roku przez islamistów.

Świątrynię przedstawiano na monetach bitych po zniszczeniu świątyni w latach 132-135 n.e.Monety przedstawiały fasadę świątyni.

W synagodzie w Dura Europos z około 265 roku n.e. również przedstawiono fasadę świątynijerozolimskiej. Jednak oba przedstawienia są dużo późniejsze niż czas powstania świątyni.Przedstawienia na monetach i w synagodze w Dura Europos są do siebie zaskakująco podobne.Jednak są to przedstawienia fasady, a nie planu świątyni.

Świątynia Jerozolimskie w czasie powstania Machabeuszów, to druga świątynia przez świą-tynią herodiańską. Odbudowa świątyni była powolna w czasach Ptolemeuszów, a potem Seleu-cydów. Kolejni władcy sponsorowali jednak odbydowę hojnymi darami.

Po powrocie z niewoli babilońskiej cała ludność Jerozolimy mieściła sie w dolinie Cedronu,najstarszej części miasta nazywanej Miastem Dawida. W czasie panowania dynastii hasmo-nejskiej, po powstaniu Machabeuszów osadnictwo rozszerzyło się na południowy zachód odWzgórza Świątynnego. Wykonano wtedy nowy mur miejski z czasów hasmonejskiej w okolicachwspółczesnej Bramy Jaffy.

Istniały tam trzy wieże hasmonejskie tworzące cytadelę.

Świątynia Salomona była połozona na temenosie, na którą prowadziły bramy z różnychkierunków. Na południu była Brama Huldy, a na północy Brama Więzienna. Akra to “forteca”otaczająca Miasto Dawida, zbudowana do ochrony zhellenizowanych Żydów.

Temenos rozszerzano budując prostokątne boksy i wypełniając je gruzem i ziemią. Byłoto rozszerzenie hasmonejskie. Mury hasmonejskie i herodiańskie mają charakteryzują się od-mienną murarką.

Za panowania Hasmoneuszów, lokalnej dynastii Żydowskiej, która doszła do władzy w wy-niku Powstania Machabeuszów z 167 roku p.n.e. Powstanie wybuchoło w wyniku restrykcyj-nego traktowania żydów przez Antiocha IV. Zakazał on składania w świątyni ofiar całopalnychkrwawych i płynnych, kazał urządzić święte gaje i składać w ofierze mięso świni. Sprofano-wał świątynię wchodząc do niej i ustawiając w niej posąg Zeusa Olimpijskiego. Nakazał, abywszyscy ludzie byli jednym narodem i porzucili swoje dawne tradycje i wierzenia.

Kapłan Matatiasz i jego pięciu synów stanęli na czele powstania. Znani są oni jako Macha-beusze. Walki powstańcze trwały 3 lata. W 164 roku p.n.e. uwolniono większoć Jerozolimyz wyjątkiem Akry, gdzie schronili się przed Machabeuszami Żydzi zhellenizowani. Na cześćuwolnienia świątyni w 164 roku p.n.e. ustanowiono Chanukkę. Oliwy starczyło na osiem dni,nim wytłoczono nową oliwę do lampki. Dlatego obchodzi się osiem dni Chanukki.

Świątynia była wtedy zrujnowana. Bramy zostały spalone.

Świątynia Milkasztarta, lokalnego bóstwa w Umm el-Amed z III w. p.n.e. na pograniczuLibanu i Izraela mogła być podobna do świątyni jerozolimskiej, która została odbudowanaw czasach Hasmoneuszów po powstaniu. Była wtedy typowym sanktuarium wschodnim, zcentralnym sanktuarium otoczonym aneksami. W jej skład wchodził skarbiec. Złote wieńce i

29

tarcze stanowiły dekorację fryzu z czasów Machabeuszów po odbudowie. W metopach czasamizdarzały się palmety, ale dominowały tarczki i wieńce, co było charakterystycznym stylemzdobienia ważnych budynków w tym okresie w Palestynie.

Herod w 37 roku p.n.e. zdobywał świątynię, która była miejscem obrony. Krużganki wokółświątyni wtedy spłonęły.

Nie wiadomo, gdzie znajdował się grób Dawida. Nie został on zlokalizowany. Po założe-niu miasta, w czasach przed zniszczeniem świątyni, w dolinie Hinnum i w okolicach BramyDamasceńskiej, znajdowąły się groby przypominające groby z Sydonu. Wywodziły się one zgrobów fenickich. Groby znajdowały się z pomieszczeń, na których znajdowały się łoża grobowez niszkami na głowy. Po dekompozycji ciała kości wrzucano przez otwory do repozytorium.

Kompleks składał się z pomieszcznia wejściowego, głównego przedpokoju bez łóż grobowychi rozłożonych wokół pomiesczeń z łożami grobowymi. Czasami zamiast łoża znajdowały się wpomieszczenia wydrążone w skale nisze pełniące funkcję sarkofagów. Wszystkie pomieszczeniabyły prostokątne. W grobach nie było żadnej ceramiki, żadnych zabytków i żadnych inskrypcji,dlatego ich datowanie jest bardzo trudne.

W późniejszych grobach żydowskich komory były nieregularne i chaotyczne. Protokątnekomory starszych grobów są prawdopodobnie zapożyczeniem fenickiem.

Dla żydów istnieją markery etniczno-religijne – obyczaje grzebalne, czystość rytualna i ar-chitektura synagog. Ppzed 70 rokiem synagogi miały zupełnie inną formę i funkcję niż obecnie.Na Wzgórzach Golan, w miejscowości Gamla, zasiedlono żydowskich osadników. Była to miej-scowość wyłącznie żydowska, gdzie nie było innej ludności.

Z okresu II świątyni pochodzą liczne budynki grobowe, groby kute w skale, a także nefesze –miejsca, w których mieszka dusza. Juda Machabeusz pochował braci i rodziców i postawił nadich grobami piramidalne nefesze. Nefesze miały najczęściej kształt piramidy. Były to czasemzabytki wolnostojące. Nefesze są odpowiednikami betyli. “Grób Zachariasza“ jest wykutymskale monolitem wolnostojącym, nefeszem, mieszczącym się koło pobliskiego grobu.

Grób komorowy Jazona należał do członka rodziny kapłańskiej. Jego grób składa się zdwóch komór, poprzedzonych przedsionkiem i zwieńczonym piramidą.

Grób Heleny, krtólowej Adiabene z Mezopotamii z I w n.e., jest monumentalnym komplesemz łaźniami rytualnymi – mykwami i wielkim dziedzińcem o bokach całkowicie wykutych w skale.Nad grobowcem stały trzy piramidy – dla Heleny i jej dwóch synów. Helena była mezopotamskąkrólową, która przeszła na judaizm i chciała być pochowana w Jerozolimie. Grobowiec składałsię z kilku komór o niereguklarnych kształtach.

W okresie II świątyni, groby żydowskie miały wąskie nisze typu loculi. Znacznie różniłysię od grobów z czasów I świątyni. Na nekropolii w Jerycho mieścił się dziedziniec ze schod-kami, na którym odbywały się zgromadzenia. Przylegała do niego mykwa. Węglem na ścianienarysowano trzy piramidki-nefesze na kolumnach.

Po rozłożeniu się ciało po roku kości zbierano i składano w ossuarium. Ossuaria znane sądopiero z czasów Heroda i występowąły one tylko do III w. n.e. W Jerozlimie wykonywanoossuaria tylko z jasnego, kremowego kamienia. Zwyczaj tworzenia ossuariów był krótkotrwały,był następcą zwyczaju ossileum, czyli gromadzernia kości w repozytoriach.

Jednak w Samarii wykonywano też ossuaria gliniane oraz drewniane. Sarkofagi były małopopularne wśród żydów.

Grób Jezusa był typowym grobem żydowskim z dronowem, westybulem oraz pomieszcze-niem z łożem grobowym.

Wyposażenie grobowe składało się z przedmiotów osobistych, szpilek do włosów, flakoników,zabawek dziecięcych, garnków kuchennych. Uznano, że garnki służyły do obmycia zwłok po

30

złożeniu ciała zmarłego. W garnkach przynoszono wodę do obmycia. Naczynia ceramiczneulegały skażeniu w wyniku kontaktu z nieboszczykiem, dlatego porzucano je w grobowcu.

Chętnie używano naczyn kamiennych, które nie ulegały skażeniu i nadawały się do rytu-alnych obmyć żydowskich. Kamień sprawiań, że znajdująca się w nim woda była rytualnieczysta.

Mykwy znajdowąłyt się przy pałacu w jerycho, przy domach prywatnych. Istniały teżmykwy publiczne.

Synagogi mniały prostokątny układ, a wewnątrz nich znajdowały się kolumny podpierającesklepienie. W synagogach były miejsca do spożywania wspólnych posiłków. Pod niec lat 60n.e. powstała synagoga na Masadzie. Powstała ona już w czasie oblężenia synagogi. Znajdo-wały się w nich tylko proste podesty, na których czytano Torę. Były one jedynym elementemwyposażenia.

Faryzeusze i Sadyceusze to dwie szkoły w obrębie judaizmu. Faryzeusze wierzyli w życie pośmierci, a Sacydeusze nie. Jezus był Faryzeuszem. Grupy wiernych skupiały się wokół swojegorabina. Przywódcy duchowi skupiali wokół siebie uczniów. Na tym tle wyrosło chrzescijaństwo.Taką ikoną proroka anachorety był Jan Chrzciciel.

W Qumran odkryto zwoje pisane po hebrajsku,a częściowo po aramejsku, dotyczące StaregoTestamestu oraz zgromadzenia sekty Esseńczyków. Pliniusz Starszy, zmarły w 79 n.e., opisałsektę Esseńczyków, którzy rozproszyli się po I powstaniu żydowskim. Esseńczycy przestrzegalizasad czystości rytualnej. Propagowali też ascetyczny tryb życia.

Jan Chrzciciel był pojedynczym anachoretą, nie należał do szerszekj społeczności.

Esseńczycy tworzyli coś w rodzaju wspólnoty monastycznej. Na cmentarzu znaleziono szkie-lety należące głównie do mężczyzn, ale też do kobiet i dzieci.

W Qumran odkryto przypadkowo manuskrypty, w czasie, gdy obszar ten należał do Jordanii.Zwoje pargaminowe były znalezione w naczyniu przez Beduina. W 1951 roku Ecole Bibliquepod kierunkiem Rolanda de Vaux rozpoczęła wykopaliska w miejscu przylegającym do groty,w której znaleziono pierwsze manuskrypty.

Odkryto kolejne grote, w których były manuskrypty oraz artefakty, ceramika, tkaniny. Ja-skinie zostały ponumerowane. W Khirbet Qumran prowadzono wykopaliska do 1956 roku.Wykopaliska w większości przeprowadzili Francuzi.

Niektórzy uważają, że Esseńczycy mieszkali w Engedi, a nie w Qumran. Znajdowała siętam zabudowana w oazie złożona z cel.

Zwoje mogą pochodzić z biblioteki świątynnej z Jerozolimy i zostały przetransportowanedo Qumran po wybuchu powstania żydowskiego. De Vaux popierał hipotezę, że to Esseńczycystworzyli pisma w Qumran i ukryli je w czasie powstania.

Osada Qumran była niewielka i może przypominac klasztor. Zabudowa powstawała w dwóchfazach. Qumran było najpierw posiadłością władców z dynastii Kasmonejskiej. Zabudowawczesnej fazy przypomina pałacyki z Jerycha. Znajduje się na nieurodzajnym obszarze, aleźródła wody znajdują się niewielkiej odległości od osady. Później Qumran przeszło w ręceEsseńczyków. Dodano zbiornik wodny oraz akwedukt. Na wschód od osady rozciągał sięcmentarz.

Groby mają formę pionowych szybów z niszą z boku na dnie. W niszy tej składano zwłoki.W Qumran nie było żadnych ossuariów i pochówków wtórnych. Do grobów składano ludzizawiniętych w całun. Ciało przykrywano kamieniami, szyb zasypywano piaskiem i kładzionokamienie na wierzchu.

31

Bardzo podobne groby Nabatejczyków znaleziono w Zoara po drugiej stronie Morza Mar-twego, w Jordanii. Groby miały ten sam kształt. Ciała zawinięte były także w całun i pocho-wane w niszy bocznej. Wykonywano też całuny ze skóry. Zwłoki zachowały się tam bardzodobrze, nawet z włosami na głowie. Zatem pochówki w Qumran nie są specyficzne dla Esseń-czyków, ale są pochówkami typowymi dla pochówków pustynnych.

W Jerozolimie dominują groby komorowe, wykute w skale. Jednak w dzielnicy Beit Safafaznaleziono groby szybowe, podobne do pochówków z Qumran. Być może ten obszar Jerozolimyzamieszkiwali Esseńczycy.

Józef Flawiusz wspomina istnienie Bramy Esseńczyków, w dzisiejszym miejscu wieczernikana Syjonie. Mogła tam istnieć dzielnica Esseńczyków.

W Qumran odkyto około trzech kałamarzy z przełomu er, służących do spisywania ksiąg.

Znaleziono słoje o wysokości dochodzącej do metra. W takich dzbanach przechowywanow Qumran zwoje. Powstawały one specjalnie jako pojemniki na zwoje. Nie są znane żadnenaczynia tego typu poza Qumran. Naczynia są cienkościenne, przykrywane były specjalnymipokrywkami. Prawdopodobnie produkowane były na miejscu w Qumran. Nie nadawąły się dotransportu, ani do przechowywania płynów.

Ceramika w Qumran była prostą ceramiką, pozbawioną dekoracji.

Na żydowskich monetach bitych przez powstańców w czasie I powstania żydowskiego, wlatach 67-70 n.e. Przedstawiano na nich symboliczne przedstawienia oraz legendy hebrajskie.Także w czasie II powstania, w czasie panowania Hadriana, bito monety z przedstawieniemfasady świątyni.

Groty w Qumran znajdowały się na zboczu skalnym. Groty te były wykorzystywane takżeprzez pasterzy jako miejsce schronienia w czasie burzy.

Obecnie w Qumran znajduje się także muzeum archeologiczne.

Architektura pozbawiona jest jakichkolwiek dekoracji. Nie ma tam mozaik ani malowideł.Znaleziono kapitele, które pochodzą prawdopodobnie z wcześniejszej, świeckiej fazy. Francuskamisja zidentyfikowała wśród zabudowań refektarz oraz skryptorium. W skryptorium miałyznajdować się stoły pokryte pergaminem na blacie.

W jednej z sal znaleziono cztery lampki oliwne, które mogły być wykorzystywane do oświe-tlenia w czasie spisywania zwojów.

Łazie rytualne i zbiorniki na wodę pitną wchodziły w skład kompleksu w Qumran. Wzwojach opisano liczne ablucje, które towarzyszyły życiu codziennemu społeczności z Qumran.

W 31 p.n.e. w Qumran miało miejsce trzęsienie ziemi, które spowodowało wystąpieniezniszczeń. Jednak po trzęsieniu szkody naprawiono. Pomiędzy osiedlem Qumran oraz grotamiznajdowały się wąwozy.

Społecznośc w Qumran była samowystarczalna, posiadała swoje własne piece garncarskie,małe oraz duże. Produkowane własną ceramikę. Do jednej z mykw prowadziły szerokie schodyrytualne podzielone przegródkami. Być może w ten sposób unikano kontaktu między wchodzą-cymi i wychodzącymi.

Wieża w Qumran może pochodzić nawet z VII w. p.n.e. W okresie kasmonejskim powstałatam willa, a potem rozwinęła się osada esseńska.

Z panteonu ugaryckiego wyrósł panteon fenicki oraz cypryjski, który powstał w połączeniuW okresie hellenistycznym istniał panteon aramejski w środkowej Syrii. Bóg Hadad, boginiAtardatis oraz młode bóstwo Adonis były trójką najważniejszych bóstw.

Panteon egipski wywarł wpływ na ikonografię regijną oraz na religię fenicką.

32

Panteon nabatejski wykształcił się dopiero w okresie rzymskim. Istniał też panteon palmy-reński, stojący pomiędzy panteonem aramejskim i panteonem arabskim.

W III w. p.n.e. Bliski Wschód był podzielony między Ptolemeuszów i Seleucydów. Palestynanajpierw była ptolemejska, a potem przeszła pod panowanie Seleucydów.

Ptolemeusze natrafili w Egipcie na religię, która była dla nich niezrozumiała. Ptolemeusz Iwymyslił boga łączącego cechy Apisa, ale mający postać ludzką, a nie postać byka. Ma cechyZeusa i Hadesa. jest bogiem urodzaju, dobroczynnym, świata podziemnego. Bóg ten nazywałsię Sarapis. Kult Syrapisa powstał sztucznie pod koniec IV w. p.n.e.

Sarapis wyrósł na osobę zastępującą Zeusa w Egipcie. Sarapis miał kilka przedstawieńsiedzących. Pokazywano go w pozycji siedzącej na tronie, lub stojącej. Pokazywano go wtowarzystwie Cerbera, atrybutu Hadesa. W ręce trzymał laskę. Sarapis czczony był w Egipciei w całym kraju Ptolemeuszów. Był czasami uważany też za odpowiednik Asklepiosa.

Harpokrates, bóstwo dobroczynne, młodzieńczy Horus, syn Izydy i Ozyrysa, był bóstwemczczonym tylko w państwie Ptolemeuszów. Był bogiem obfitości, przedstawianym na terako-tach, na lampkach i reliefach, głównie w drobnej plastyce. Przedstawiany był jako dzieciątko zjednym palcem na ustach, trzymający róg obfitości w drugiej ręce.

Posiada koronę pschent z przedstawieniem słońca i półksiężyca na głowie. W czasie rzym-skim harpokrates otrzymał formę bardziej klasyczną. Przedstawiany był jako młodzieniec zpalcem dotykającym ust.

Ptolemeusze wytworzyli w Egipcie synkretyczną religię okresu grecko-rzymskiego. Izydamogła być Afrodytą, Demeter, Kybele. Zdobyła bardzo dużą popularność. W II w. n.e. wEgipcie powstał hymn do Izydy, w którym autor zwracał się do niej wieloma różnymi imionami.Izyda była wielką boginią syunkretyczną, łączącą w sobie cechy wielu innych bogiń. Baalat iAsztarte w Fenicji również były przedstawiane jako Izyda.

Z Aszkelonu pochodzi przedstawienie Izydy w płaszczu zawiązanym charakterystycznymwęzłem Izydy. na głowie miało dysk i rogi, czyli koronę hatorycką, a także kalatos, typowy dlahieratycznych bogiń cypryjskich.

Na początku III w. p.n.e. wykształcił się kanon przedstawienia Tyche.

Państwo Seleucydów rozpadało się. W II w. p.n.e. wykształciło się państwo hasmonej-skie, pergamońskie i nabatejskie. Eutychides stworzył posąg bogini Tyche z Antiochii, boginiopiekuńczej Antiochii. Tyche była także boginią opiekuńczą Dura Europos.

Tyche z Antiochii na głowie miała koronę muralis, zaczerpniętą z ikonografii wielkieh boginicypru. Trzyma nogę na ramieniu bóstwa symbolizujące rzekę Orontes, nad którym położonabyła Antiochia.

W 167 p.n.e. wybuchło powstanie Machabeuszów. W 164 p.n.e. podporządkowano Jero-zolimę. Aleksander Janai, ostatni władca hasmonejski, podporządkował sobie znaczny obszarSyropalestyny wraz z częścią Transjordanii, Gazą, północnym Synajem.

Herod Wielki zbudowął później Cerazeę Nadmorską. Było to miasto pogańskie, a potemważne miasto chrześcijańskie. Ludność żydowska była tam nieliczna. Z Cezarei z okresu rzym-skiego pochodzi kopia rzymska posągu Artemidy Efeskiej. Był to posąg przedstawiający kobietęczęściowo zmumifikowaną, z przedstawieniami bóstw na szacie oraz z dużą liczbą piersi, symbo-lizujących opiekuńczość i życiodajnośc bogini. Bogini od VI w. p.n.e. miała grecką archaicznąświątynię w Efezie. Jej wizerunek z wieloma piersiami, nie w kanonicznej formie antropo-morficznej, był czczony w świątyni. W Cezarei w Palestynie czczona była właśnie ArtemidaEfeska.

33

Oprócz synkretyzmu pojawia się zjaiwsko interpretacji greckiej i łacińskiej zastanych bogów.Bóg Hadad to miejscowy Baal, czyli Pan, Władca, lub Baalszamin. Hadad, czyli Baal, byłZeusem, a Baalszamin, Pan Niebios, był Zeusem Olimpijskim.

Ostniało wiele bóstwo opiekuńczych miast, które w tych miastach były najwazniejsze, i zo-stały nazwane Zeusem. Moneta cesarza Hadriana z Gazy przedstawia Zeusa Marnasa. Przed-stawiony jest on w towarzystwie bogini. Przedstawienie przypomina Apolla i Artemidę, nieprzypomina brodatego, heratycznego Zeusa. Zeusz na monecie trzyma w dłoni gałązkę, a wdrugiej róg obfitości. Jest więc bóstwem łaskawym. Moneta powstała w II w. n.e.

Zeusz Arotezjos pochodzi z monety z Hippos nad Jeziorem Galilejskim. Na jednej z monetprzedstawiono Zeusa na tronie w postawie hieratycznej. Na drugiej monecie przedstawionoZeusa stojącego w świątyni, na postumencie lub podeście. Jest to schematyczne przedstawienierealnie istniejącej świątyni. Zeus posiada strój wojskowy, trzyma w dłoni gałązkę. Towarzyszymu koń symbolizujący Hippos.

W okresie hellenistycznym dosyć późno pojawiły się świątynie o wyglądzie świątyni greckiej.Architektura świątynna okresu hellenistycznego jest słabo znana.

Świątynie wzorowane na świątyniach greckich zaczęły powstawać dopiero pod koniec II w.p.n.e.

W świątyniach libańskich kult greckich bóstw pojawił się dużo wcześniej niż greckie formyarchitektoniczne świątyń.

Świątynia Artemidy w Dura Europos z czasóe Seleucydów, przed podbiciem przez Parów,powstała pod koniec IV w. p.n.e. Istniały trzy fazy istnienia tej świątyni. Wygląd pierwszejfazy świątyni nie jest znany. Istniały wtedy kolumny doryckie. Na dziedzińcu znajdował sięołtarz. Powstała wtedy dorycka inskrypcja.

II faza trwała po 50 roku p.n.e., w czasach partyjskich. Istniały wtedy dwa ołtarze dlaArtemidy i Apollina, nazywanych w inskrypcji założycielami. Świątyni ata była perypterosem,który nie został ukończony. Rozebrano go i zbudowano świątynię na planie mezopotamskim zpomieszczeniem wejściowym, czyli antecellą i potrójną celą w głębi. Była to budowla całkowicieorientalna. III faza jest datowana na koniec I w. n.e.

Świątynia Zeusa Megistosa w Dura Europos powstała w czasach Antiocha IV Epifanesa, wczasie środkowohellenistycznym. Świątyni amiała trzy celle, w postaci ejwanów, pośrodku byłołtarz ze schodkami prowadzącymi do wnętrza. Nie wiadomo, czyli przed wejściem znajdowałsię portyk.

Jedynie propylenie miały forme klasycznego fryzu doryckiego opartego na kolumnach. Resztaświątyni miała formę orientalną, a nie klasyczną.

Geraza była miejscem powstania okregu świątynnego Zeusa. Było to prawdopdobnie bóstwolokalne. Inskrypcje mówią o Zeusie dopiero od I w. n.e. Kompleks położony jest między placemowalnym i teatrem. Pocżatkowo w tym miejscu istniała grota, w której oddawano kult lokal-nemu bóstwu, którego potem zinterpretowano jako Zeusa. Póxniej na miejscu groty powstałnaos, pojecynczą cellę kwadratową z II w. p.n.e. Bloki kamienne z tej świątyni wykorzystanow kolejnej świątyni.

W 27 n.e. wokół tarasu powstały cztery kryptoportyki oraz kryptoportyk na południu,prowadzący od placu owalnego. Datę powstania założenia zapisano w inskrypcji fundacyjnej.Architektem był Diodoros z Gerazy.

W połowie II w. n.e. powstał prawdziwy perypteros w stylu greckim na miejscu starszejświątyni. Świątyni astopniowo i powoli przybierała ona postać klasyczną grecką.

W Gadarze w północno-zachodniej Jordanii znajduje się świątynia datowana na podstawiefragmentów inskrypcji greckiej. Świątynia zbudowana została na podium, fasada miała około

34

10 metrów szerokości, a długość świątyni wynosiła 15 metrów. Swiątynia powstała na wiel-kim placu otoczonym portykami, co przypomina świątynię jerozolimską oraz świątynię Bela wPalmyrze. Była to świątynia Zeusa, który wcześniej był lokalnym bóstwem podziemnym.

W Salaminie świątynia Zeusa powstała pod koniec II w. n.e. lub później. Był ato małacella z dużą kolumnadą, położoną w głębi dużego placu.

Na akropolu w Amathus powstała świątynia Afrodyty Amathusia. Była to mała świątynia,tetrastylos z czterema kolumnami tylko na fasadzie. Świątynia powstała pod koniec I w. n.e.Świątynia charakteryzuje się kapitelami nabatejskimi.

W Kurion powstała w I w. n.e. prosta świątynia z kapitelami nabatejskimi w formierklasycznej. W II-III w. n.e. wykształcił się kompleks sanktuarium z dormitoriami i pomiesz-czeniami dla pielgrzymów.

6 Religia Libanu

Liban został przekształcony w kolonię w 15 p.n.e. przez cesarza Augusta. Bliski Wschód ulegałwtedy gwałtownej romanizacji. Religia heliopolitańska nie jest znana z czasów przerzymskich,a obecnie znana jest jedynie interpretacja łacińska bóstw heliopolitańskich.

Byblos od dawna było stolicą bogini Baalat Gubal. Miasto wiąże się z Adonisem, którybył kochankiem Afrodyty (Asztarte) i został zabity w czasie polowania przez dzika. W wynikuporozumienia Afrodyty z Persefona Adonis przebywał pół roku na ziemi, a pół roku pod ziemią.Legenda się ta wywodzi się z mitologii ugaryckiej i przetrwała w mitologii greckiej, do którejprzenikła. W mitologii ugaryckiej znany był jako Baal, zabity przez Mota, znalaziony przezjego siostrę-kochankę Amat i spędzał pół roku z nią, a pół roku pod ziemią.

Od Starbona dowiadujemy się, że Byblos było świętym miastem Adonisa. W II w. n.e.powstała na Akropolu w Byblos świątynia Adonisa.

Powstała rozprawa ”O bogini syryjskiej“, w którym opisano święta w Byblos na cześć Ado-nisa, które miały charakter orgii. Święto zmartwychwstania Baala też wiązało się z orgiami.Najpierw odbywały się lamenty, ofiary nagrobne i radosna procesja. Golono głowy, podobniejak robią to Egipcjanie po śmierci Apisa. Kobiety mogły nie obcinać włosów pod warunkiem,że przez jeden dzień uprawiały prostytucję sakralną.

W odległości dnia drogi piechotą od Byblos, w górach Libanu, znajdowało się sanktuaroumAfrodyty założone przez Kinyrasa, legendarnego władcę Cypru.

Gauas to cypryjskie imię Adonisa. Jego grób znajdował się blisko Byblos. Został on opisanyw tekstach cypryjskich.

Triady składały się z boga głownego, jego żony i boga młodzieńczego. Bóstwem błodzień-czym w Tyrze był Melkart (herakles), w Byblos Adonis, a Sydonie Eszmun.

Zosimos opisał Afakę, gdzie znajdowała się grota, w połowie drogi między Balbeek (Heli-polis) i Byblos. Znajdowała się tam świątynia Afrotyki Afakijskiej, która czczona była też wCezarei Libańskiej.

Na monetach z Cezarei Libańskiej (Arka) umieszczono kalatos jako symbol bogini żałobnej,opłakującej. Monety te pochodzą z III wieku n.e. Grób Adonisa znajdował się w połowie drogimiędzy Baalbek i Byblos. Baalbek położone jest w dolinie między górami Libanu i Antylibanu.Miejscowość znana była wcześniej jako Heliopolis. Nie należy ona do ścisłej Fenicji, któraobejmuje tylko wybrzeże.

35

Do 200 p.n.e. nad miejscem tym panowali Ptolemeusze. Czczono tam bóstwo, któregoimienia oryginalnego nie znamy, ale utożsamiono je z Heliosem. Bóstwo to znano później jakoJowisz Heliopolitański.

Triada Heliopolitańska składa się z najwyższego boga, jego towarzyszki i boga młodzień-czego. W Ugarit El był najwyższym bogiem, jego małżonką była Aszirat. Jedną z ich dziecibyła Anat, utożsamiona później z Asztarte. Młodym bóstwem, kochankiem lub bratem Anat,był Baal. Był on młodzieńczym bóstwem, który obalił z czasem Ela i przejął władzę.

W Heliopilis bóstwem głównym był Jowisz, jego partnerką był Wenus. Bogiem młodzień-czym i partnerem Wenus był Merkury, zwany czasami Bachusem. Bóstwa te określa się przy-domkiem Heliopolitański.

Merkury to hermes grecki, a Bachus to grecki Dionizos. Nie znamy jednak semickich imiontych bóstw. W czasach Seleucydów w Heliopolis czczony był Zeus. Był on tym samym bóstwem,co Jowisz Heliopolitański, ale w interpretacji greckiej. Być może był to semicki Hadal, lokalnyBaal, bóstwo gromowładne.

Jowisz Heliopolitański jest najlepiej znany. Wenus jesr znacznie mniej znana. Była praw-dopodobnie semicką Asztarte. Nie możemy nic domysłać się o pochodzeniu Merkurego Helio-politańskiego.

Badania archeologiczne w Baalbek prowadzono już od XIX wieku. W latach 30. XX wiekubadania prowadzili Francuzi.

Sanktuarium w baalbek znajdowało się na zboczu górza. Na Akropolu znajdowały się trzydobrze zachowane świątynie – Jowisza Heliopolitańskiego (I w. n.e.), Świątynia Bachusa (IIw. n.e.) i Świątynia Wenus (III w. n.e.), zwana też Świątynią Okrągłą. Pewna jest tylkoatrybucja Świątyni Jowisza, nie wiadomo komu poświęcona była Świątynia Jowisza, ŚwiątyniaWenus mogła nie być nawet świątynią.

Znaleziono też świątynię nazywaną Świątynią Merkurego. Blisko znajdowało się źródło,gdzie znaleziono wyroby ołowiane. Źródło to pełniło rolę w wyroczni. Dziś znajduje się tammeczet.

Baalbek od 15 r. n.e. stało się kolonią rzymską i należało do Bejrutu. Temenosy w Baalbekmiały formę temenosu fenickiego. Dopiero rzymianie na pieniądze cesarskie zbudowali świątynieobronne zachowane do dziś.

W Har Sanaim? w izraelu znajdował się okręg kultowy na górze poświęcony bóstwu typuBaal lub Hadat. Okręg otoczony był murem obropnnym, w którym umieszczano stele wotywne.Nie było tam żadnej inskrypcji grecko-rzymskiej. Prawdopodobnie tak wyglądało Baalbek przedpowstaniem budowli rzymskich.

W Baalbek znajdował się sześciokątny dziedziniec, na którym zbudowano w czasach chrześci-jańskich kościół. Przy nim znajdowała się dobrze zachowana do dziś Świątynia Bachusa, któranie wiadomo, do kogo należała. Mogła ona służyć do kultów misteryjnych. Całość założenia wBaalbek stanowi zwarty kompozycyjnie kompleks.

Przed świątynią znajdował się Wielki Ołtarz, zbudowany wcześniej niż dziedziniec. Był onwspółczesny Świątyni Jowisza. Dziedziniec prostokątny dodano w II w. n.e. W III w. n.e.dobudowano dziedziniec sześciokątny, na którym znajdowało się drzewo, wokół którego mogłyodbywać się tańce. W III w. n.e. dodano też propyleje.

W Świątyni Bachusa znajdują się łuki między kolumnami, a także adyton, czyli ”niewi-doczne“, najśiętsze miejsce, święte świętych. Adyton znajdował się na podwyższeniu, a podnim znajdowała się krypta. Obecność adytonu ze znajdującą się pod nim kryptą był atypowadla wszystkich świątyń libańskich. Świątynia Bachusa była mniejsza od świątynii Jowisza.

36

Świątynia Wenus nie wiadomo, czy była świątynią. Nazwano ją na cześć bóstwa z trójcyheliopolitańskiej. Wenus helipolitańska przedstawiana była w pozie hieratycznej, siedzącej, zdługą szatą, majestatycznie. Kult Jowisza i Wenus Heliopolitańskich był poświadczony w całymImperium Rzymskim. W Rzymie Wenus Heliopolitańska znana była jako Celestis, Urania, wprowincjach zachodnich – Feniks (szczęśliwa), Victrix, a w Libania – Kyria (grecki, Pani) loubDonna (łacińska), co jest tłumaczniem słowa Baalat – Pani.

Jowisz Heliopolitański znany jest z małej figurki kultowej, przypominającej Hadada, wjednej dłoni trzymał pęczek zboża, w drugiej bicz – symbol władzy, flankowany był przezbyki. Figurka jest prawdopodobnie nasladownictwem posągu kultowego ze świątyni.

Na monetach Septimiusza Sewera z poczatku III w. przedstawiono świątynię Jowisza He-liopolitańskiego. Na ołtarzyku z Baalbek przedstawiono triadę heliopolitańską. Przedstawionojednak też inne bóstwa oraz zwierzęta, nienależące do triady.

W Baalbek znaleziono duży posąg siedzącej bogini o wysokości 185 cm. Bogini, prawdopo-dobnie Wenus, siedzi na tronie flankowanym przez sfinksy. Takie przedstawienie znane jest jakoAsztarte flankowana przez sfinksy już od czasów perskich. Bogini posiada postawę hieratyczną.Sfinksy mogą wywodzić się od lamassu.

Świątynię Merkurego oraz samego Merkurego przedstawiono też na monetach. Merkury He-liopolitański przedstawiany był w koronie z promieni słonecznych. Bóstwo było zatem częściowoutożsamiane z Heliosem.

Ain el-Goug (Dżudż) było sadzawką, do której wrzucano ołowiane figurki odlewane w for-mach. Były to dary wotywne. Mogły one przedstawiać Jowisza lub Merkurego. Na figurkachprzedstawiano też fronton świątyni flankowany przez zwierzęta. Bóstwo ubrane było w kalatos,który znany był ze starszych figurek fenickich występujących od VI w. n.e.

Znaleziono także ołowiane odlewy nogi, które świadczą, że bóstwa w heliopolis pełniły funk-cję leczniczą. Dary te składano w podziękowaniu za uzdrowieniu nóg.

Znaleziono figurki podpisane ”dla Hermesa“. Znaleziono też ołowianą figurkę młodego bogatrzymającego w dłoniach nieznane przedmioty. Bóstwo ma zaznaczone cechy płciowe. Możebyć to Hermes, bóstwo płodności, żywotności, uzdrowicielskie lub satyr.

Z depozytu pochodzącego z sadzawki pochodzi wiele przedmiotów ołowianych. Wśród nichznajdowały się schematycznie przedstawione popiersia.

Znaleziono też dwie stele kamienne przedstawiającefo bóstwa, które bogą być Jowiszem lubHeraklesem.

W dolinie Bekaa, ale poza Baalbek, znaleziono figurkę przedstawiającą lokalne bóstwo.

Świątynia Wenus jest okrągłą świątynią, posiada anty i pronaos. Na dziedzińcu, przed świą-tynią Jowisza, znajdowały się dwa ołtarze – Mały Ołtarz bliżej wejścia do świątyni. Powstawałw dwóch fazach. Na jego szczyt prowadziły dwa ciągi schodów. Ołtarz służył do rytuału skła-dania ofiar na sztucznych wzniesieniach. Jest to odniesienie do dawnego zwyczaju składaniaofiar na wzniesieniach, znanego też przez Nabatejczyków.

Duży Ołtarz znajdował się dalej wejścia do świątyni Jowisza, bliżej późniejszego dziedzińcasześciobocznego. Ołtarz póxniej rozebrano i zbudowano na ich miejscu bazylikę chrześcijańską.

Blisko świetgo źródła z obiektami wotynenymi znajdował się monument okragły z kolum-nami, przypominający monementy rzymskie z Aten. W pobliżu źródła znajdował się też Cippus,czyli coś pomiędzy ołatzrem i stellą, na którym znajdowało się bóstwo w kalatosie – Jowisz lubMerkury.

Świątynie utworzyły szkołę architektoniczną Baalbek. W wielu miejscach Libanu powsta-wały świątynie nawiązujące układem i wyglądem temenosu do Baalbek. W Kalat Fakra istniały

37

dwie świątynie – górna (I/II w. n.e.) i dolna. Kompleks posiadał rozbudowane propyleje. Wświątyniach znajdowął się adyton. Charalkterystyczne były schody prowadzące na dach. Cho-ciaż część dachu musiała być płaska. Być może składano tam ofiary uznając dach za wzniesienielub przeprowadzano obserwacje astronomiczne.

Na stanowisku Niha mieściła się świątynia boga Hadaramusa, o którym nic nie wiemy. Znaj-dował się tam addyton na wzniesieniu, podkreślony baldachimem, gdzie znajdował się posągbóstwa. Wbrew nazwie, było to miejsce bardzo dobrze widoczne. W świątyni też znajdowałysię schody prowadzące na dach. Wzorowana była na Świątyni bachusa w Baalbek.

W Niha przed świątynią znajdowały się ołatrze lub Cippusy do składania ofiar,

W Hesn Sfire?, na stoku gór Libanu, położone były Świątynie A i B. Były to świątynieperypteralne, z adytonem i schodami prowadzącymi na dach. Pod adytonem znajdowały siękrypty. Przed wejściem do świątyni znajdowały się ołtarze wieżowe z zachowanymi ciągamischodów prowadzących na ich szczyty. Przed świątynią, oprócz ołtarzy, znajdował się ołtarzkolumnowy.

Adytony, krypty, schody na dach i ołtarze przed świątyniami były cechami charakterystycz-nymi świątyń libańskich. W Masznaka też znajdował się monument kolumnowy.

W Kedesz w Izraelu również znajdowała się prostokątna świątynia z II w. n.e., podobna doŚwiątyni w Baalbek. W Świątyni adyton miał szczątkową formę apsydki. Zachowany zostałjednak kanon świątyni libańskiej.

7 Palmyra

Od 1958 roku trwały polskie badania archeologiczne w Palmyrze. Palmyra leży na szlakułączącym Mezopotamię, przez Hatrę, Dura Europos z wybrzeżem Morza Śródziemnego. DuraEuropos miała wiele analogii do Palmyry. Mieszkała tam społeczność palmyreńska.

W Palmyrze występowały imiona aramejskie oraz arabskie. Aramejczycy posługiwali siępismem i językiem aramejskim. W I w. n.e. pojawiły się tam inskrypcje greckie. Inskrypcjełacińskie były rzadkie i tylko oficjalnie. Mówiono codziennie w języku aramejskim, a językgrecki pełnił funkcję lingua franca.

Wielokulturowość Palmyry ma swoje odbicie w religii. Występuje tam połączenie bóstw zregionu aramejskiego (Balszamin), mezopotamskiego (Bel, Nabu) i arabskiego (boginie Allat,Batat). Od I w. n.e. w Palmyrze występowały cztery najważniejsze rody palmyreńskie.

W Palmyrze istniały cztery dobrze zachowane świątynie oraz skromniejsze świątynie.

Nakrycie głowy kapłanów palmyreńskich wywodziło się od nakrycia głowy kapłanów fenic-kich. Nie wiadomo, czy takie nakrycie głowy w formie modiusa, formie cylindrycznej, nosilitylko kapłani Bela, czy też kapłani innych bóstw palmyreńskich. Na modiusach znajdowały sięwiązki, które mogły świadczyć o randze kapłanka.

W Palmyrze istniały świątynia Bela (pierwotnie Bola), najwyższego boga Babilonu, Belznaczy po akkadyjsku Pan i jest to epitet Marduka. Wadi oddziela Palmyrę rzymską od starszejhellenistycznej, która bardzo słabo jest znana.

Na Dżebel Muntar stała świątynia znana jedynie ze źródeł pisanych.

Świątynia Bela znajdowała się na obrzeżach miasta, na wschodnich krańcach miasta, zgodniez tradycją wschodnią, a nie grecko-rzymską, gdzie świątynie wpisywano w siatkę ulic. Świątyniekonsekrowano w 32 n.e., ukończono budowę w połowie II w. n.e., ale większość konstrukcji

38

pochodziła z I w. n.e. Świątynia Bela zwana była też Domem Bogów Palmyry. Bel byłzwierzchnikiem panteonu palmeryńskiego.

W Palmyrze istniały też świątynie Baalszamina, Nabu i Allat. Świątynia Allat pochodziła zprzełomu er, później wokół niej zbudowano obóz rzymski Dioklecjana około 300 n.e. ŚwiątynięAllat odkryli Polacy w latach 70. XX wieku.

Na końcach wielkiej kolumnady znajdowały się bazary łączące się ze szlakiem karawanowym.Świątynia Bela badana była przez Francuzów w latach 70. XX wieku. W tekstach aramej-

skich świątynię wspomniano w 19 n.e., budynek główny ukończono i konsekrowano w 32 n.e.,a cały temenos ukończono w II w. n.e. Świątynia była wzorowana na świątyni Artemidy zMenezji? nad Meandrem. Wznosiła się na miejscu starszego miejsca kultu Bela i przykrywałato starsze miejsce kultu.

Temenos miał 205 na 210 metrów. Budowa portyków zaczęła się dopiero pod koniec I w. n.e.Z roku 51 n.e. pochodzi inskrypcja mówiąca, że w świątyni znajdował się adyton wyposażonyw łoże z poduszką oraz ołtarz do składania ofiar stałych oraz ofiar płynnych.

W świątyni były dwa addytony – północny i południowy. Nie wiadomo, w którym z nichstało łoże. Podobne łoże stało w świątyni Marduka i było wspomniane już przez Herodota wV w. p.n.e. Zwyczaj stawiania łoża nazywał się Lectisternium. Na łożu raz w miesiącu spałaniewiasta, którą w nocy nawiedział bóg.

Dach był prawdopdobnie płaski, wokół znajdowały się korynckie kolumny. Świątynia po-wstała zgodnie z modelem grecko-rzymskim, ale dostosowano ją do wymogów wschodnich po-przez dodanie płaskiego dachu.

Świątynia Bela była przestrzenną analogią Świątyni Jahwe w Jerozolimie. Jest adaptacjągreckiej światyni Afrotydy Leukofrienie nad Meandrem, ale jest przekształcona. Posiada dwaaddytony, określane też jako thalamos – sypialnie. Wejście znajduje się nietypowo na długimboku i nie na osi świątyni. Addyton północny jest większy od południowego. Dach był płaski,a nie dwuspadowy. Na dachu była dekoracja w postaci akroterionów w kształcie merlonów.Jest to cecha typowo bliskowschodnia.

Bel był odpowiednikiem Marduka babilońskiego. Bel po akadyjsku znaczy Pan. Na jednejz tesser – żetonie wstępu na uroczystości religijne – przedstawiono łoże Bela znajdujące się wpółnocnym, większym addytonie.

Na jedynm z reliefów przedstawiono bóstwo słońca i księżyca.Z Palmyry pochodzą liczne terakotowe tessery, żetony dające wstęp do świątyni. Powstawały

też tessery metalowe. Na tesserach przedstawiano łoże i pisano ”Bel“.Świątynia Baalszamina powstała w 23 p.n.e. Przebudowywano ją w kilku fazach. Badała

ją misja szwajcarska. Budowana była tyle samo czasu, co świątynia Bela, aż do czasów Ha-driana. Różni się od świątyni Bela, jest testrastylosem, na kolumnach znajdowały się podestydo ustawiania posągów zasłużonych mieszkańców. Przedsionek miał kolumny korynckie. Cellęotaczały pilastry, a nie kolumny.

W celli znajdowały się duże okna, co nie zdarzało się w Grecji. Adyton oparty był namodelach świątyń libańskich.

Z przodu znajdował się głęboki portyk kolumnowy. W celli znajdował się relief kultowyBaalszamina. Świątynia Baalszamina to świątynia będąca prostylosem tetrastylosem. Por-tyk znajdował tylko z przodu, a addyton miał formę absydy. Sama cella jest kwadratowa iprzypomina pod tym wzgledem świątynie nabatejskie.

W Palmyrze i Dura Europos w wizerunkach kultowych przeważa relief, a nie rzeźba pełna.W Świątyni Baalszamina znajdował się właśnie relief przedstawiający tego boga. Baalszaminbył utożsamiany z Zeusem Hypsystosem, Najwyższym, Olimpijskim.

39

W świątyni Bela czczono triadę - Bela, Jarchibola (ważniejsze męskie bóstwo słońca), Agli-bola (mniejsze męskie bóstwo księżyca). W świątyni Baalszamina czczono triadę - Baalszamin,Aglibol (ważniejsze męskie bóstwo księżyca), Malakbel (mniejsze męskie bóstwo słońca).

Addyton był wielką niszą w świątyni Baalszamina. Odkryto tam fragmenty reliefu. Baal-szamin na reliefie przypominał Zeusa w kalatosie.

Świątynia Nabu położona była przy wielkiej kolumnadzie położonej równoleżnikowo. Nabubył synem Marduka (Bela). Wyróżniono sześć faz świątyni od I w. p.n.e. do połowy III w. n.e.

Była to świątynia grecka, otoczona kolumnami ze wszystkich stron. Rozkwitła w II w.n.e. Cella znajdowała się na trapezoidalnym dziedzińcu. Cella przypominała celle świątyńlibańskich, otoczona była peristazą, na jej dach prowadziły schody. Dziedziniec został częściowozmniejszony pod koniec II w. n.e., około 200 n.e., gdy budowano wielką kolumnadę. Świątynięzbudowano w stylu korynckim, na wysokim podium.

Świątynia przylegała do Wielkiej Kolumnady i stała na podium. Wysoki, wieżowy ołtarz,był też nawiązaniem do świątyń libańskich.

Świątynia Allat została odkryta przez Polaków. Około 300 n.e. obudowano ją obozemDioklecjana. Przed świątynią znajdował się portyk z I w. n.e. W I w. p.n.e. oraz kolumnawotywna. Przed powstaniem świątyni, istniało tam podium na otwartym powietrzu. Świątyniaz cellą z dekoracją koryncką, powstała dopiero w II w. n.e. Plan świątyni przypominał świątynięBaalszamina. Jest to prostylos tetrastylos z kolumnami jedynie z przodu.

Wewnątrz świątyni znajdowało się pierwotne podium do wystawiania posągu lub betylabóstwa. Poldium było starsze od świątyni, która była obudową platformy-hamany. Allat byłajedną z trzech córek boga Allaja. Jej siostry to Al-Uza – bogini gwiazdy porannej, Manat(Manalat) – bogini przeznaczenia, prawdy i uczciwości. Były to arabskie boginie czczone teżprzez Nabatejczyków i Palmyreńczyków.

Przed świątynią Annat, prostylosową, znajdowął się posąg lwa chroniącego. Wewnątrz byłmarmurowy importowany posąg przedstawiający Allat jako Atenę, co stanowiło interpretacjęgrecką.

W Palmyrze bóstwa przedstawiano częściej w formie reliefów, a nie posągów. Na reliefachpalmyreńskich przedstawiano zazwyczaj wiele bóstw, a nie jedno. Jeśli bóstwa nie są podpisanetrudno jest ustalić, kto pełni jaką funkcję. Bóstwa były przedstawione z nimbem.

Reliefy podzielono na architektoniczne (stanowiące integralną część dekoracji budynku, np.Baalszamin w adytonie świątyni) i wotywne (ofiarowane i doklejone do ściany).

Nie wiadomo, czy w świątyni Bela znajdował się addyton, czy też relief. W świątyni Belajest przedstawienie reliefowe Jarchibola i Aglibola wraz z boginią o niezanym imieniu.

Z Palmyry pochodzi też relief z przedstawieniem czterech bóstw. Ze świątyni Bela z Iw. p.n.e., sprzed budowy świątyni, pochodzi tzw. relief archiczny przedstawiające Heraklesa,boginię, Jarchibola i Aglibola. W Palmyrze jako archaiczne określa się zabytki przedrzymskie.

Ze świątyni Balszamina pochodzi relief architektoniczny Malakbela, Jarchibola i Baalsza-mina. Ze świątni pochodzi też relief wotywny dedykowany przez Marka Klaudiusza na początkuI w. n.e. przedstawiający boga słońca. Przy bóstwie słońca znajduje się wąż. Wąż znajdujesię też na steli boga Szadrafa, który ubrany jest w strój żołnierski.

Kapłani Bela nosili nakrycie głowy z wieńcem. Nie wiadomo, czy kapłani innych bóstwnosili analogiczne nakrycia głosi.

Z reliefu archaicznego, czyli pochodzącego przed powstaniem świątyni Bela, ze starszegosanktuarium z I w. p.n.e. pochodzi przedstawienie Heraklesa, Belti – żeńskiego odpowiednikaBela, i Aglibola i Jarchibola. Bóstwa ubrane są w stroje greckie.

40

Inny relief z II w. n.e. przedstawia ofiarnika składającego ofiarę. Przedstawiono też Allatjako Atenę.

W traidzie Baalszamina – Baalszamina, Aglibola i Malakbela przedstawiono bóstwa w woj-skowych strojach rzymskich. Inskrypcje były zazwyczaj aramejskie, a czasami greckie. Językgrecki był używany przez elity.

Z Palmyreny, położonej kilkadziesiąt kilometrów od Palmyry, pochodzi przedstawienie Sza-masza i ofiarnika sypiącego popiół na ołtarz.

Ze świątyni Nabu pochodzi relief przedstawiający Asztarte siedzącą na tronie. Ma orła ipsa. Na głowie ma założony kalatos. Towarzyszy jej stojąca Tyche. Tyche była bóstwemopiekuńczym Palmyry.

Wykonano też przedstawienie boga anonimowego określanego jako Bóg Najwyższy, do któ-rego zwracano się rozkładając dłonie obok siebie. Dłonie takie przedstawiono na reliefie na steliwotywnej. Jest to fenomen palmyreński od połowy II wieku do III wieku. Było dążenoie dowyznawania jednego boga, który był Bogiem najwyższym i anonimowym. Bogiem tym mógłbyć Baalszamin. Dawniej uznawano go za boga żydowskiego lub chrześcijańśkiego. Nie był tojednak jedyny bóg monoteistyczny. Epitetami boga najwyższego mógł być obdarzony każdybóg.

Na tesserach zachowały się wizerunki nieistniejących już budynków. Na tesserach przed-stawiano także bogów. Znane są przedstawienia kapłanów z charakterystycznym nakryciemgłowy.

Na popiersiu przedstawiono Heliosa. Umieszczono pod nim podpis w języku greckim. Przed-stawienie dedykuje Marcos. Przedstawienie pochodzi z II/III w. n.e. Pod nim znajduje sięzgromadzenie małych bóstw.

Z Palmyry, ze świątyni Bela pochodzą ołtarzyki. Pyrreum to ołtarzyk do spalania kadzidła.Na ołtarzykach znajdowały się greckie i aramejskie dedykacje dla bóstw. Dedeykacje miałycharakter dziękczynny.

8 Religia nabatejska

W okresie hellenistycznym Nabatejczycy zamieszkiwali Transjordanię, Negew, wybrzeża Synajuoraz północną część Półwyspu Arabskiego. Mieli też dostęp do morza w okolicach Gazy, portemGazy był Antedon, i Rafah. Zajmowali się też handlem morskim z Indiami przez porty nadMorzem Czerwonym.

Pismo nabatejskie to odmiana języka aramejskiego zapisywanego pismem aramejskim. Moglimówić też językiem arabskim. Panteon nabatejski był panteonem arabskim. Czczono męskiegoboga Dusaresa, utożsamiany z Aresem w czasach Bizantyjskich lub Dionizosem w czasach hel-lenistycznych. Był to najwyższym, uniwersalnym bogiem zapewniającym porządek kosmicznyi życie natury. Na jego cześć organizowano winne bankiety.

Badania religii nabatejskiej rozpoczęły się przed II wojną świątową. Zbadano wtedy sank-tuarium Khirbet Tannur. Badano stanowiska nabatejskie w Izraelu.

W I w. p.n.e., po upadku Seleucydów, gdy upadało państwo hasmonejskie w Judzie i Izraelu,Nabatejczycy na Aretasa III, dziadka Heroda Wielkiego, dotarli do Damaszku. W dynastiinabatejskiej występowały cztery imiona – Aretas (Haretat), Obodas, Malichus, Rambel

Aretas III (87-62 p.n.e.) był filhelenem. Dotarł do Damaszku i zaszczepił w koczowniczejkulturze nabatejskiej wpływy grecko-rzymskie objawiające się w architekturze, ikonografii, alejuż nie w religii. Nabatejczycy w IV-III w. zaczęli przechodzić na osiadły tryb życia.

41

Ostatnim królem Nabatejczyków był Rambel II, który przeniósł stolicę z Petry do Bosry wpołudniowej Syrii. Był to przełom I/II w. n.e. Bosra, Sulaida, Filipopolis były południowosyryjskimi miastami, gdzie pojawiły się wpływy nabatejskie. W 106 n.e. państwo anatejskieanektował Rzym i podzielił na dwie prowincję – Palestynę i Arabię.

W czasie rozkwitu państwa nabatejskiego na Negewie rozwinęły się miasta Elussa, Nessana,Sobata. Stolicą była Petra przed przeniesieniem jej do Bosry.

Monety, dedykacje i pismo nabatejskie występowały aż do Damaszku.

najważniejsze stanowiska nabatejskie z sanktuariami to Petra, Iram na południu, Kasserwitna Synaju, Khirbet Dherih i Khirbet Tannur w Jordanii.

W chwili likwidacji państwa nabatejskiego powstała Via Traiana Nova łącząca Akabę zBosrą. W pobliżu Petry na drodze powstały słupy milowe. Droga powstała w latach 106-107n.e.

W Petrze znajduje się grobowiec zwany Skarbcem Faraona, do którego prowadzi siq. Stam-tad drugi wąwóz prowadzi do teatru wykutego w skale i centrum miasta. Centrum Petry jestpłaskie. Typ grobowca z fasadą grobową wywozi się z Arabii. Na fasadach jest dużo merlonówi elementów wschodnich. Grpoby z Arabii w Megalit Salih? datowane są na okres z przełomuer. Kolumny mają charakter nabatejski.

Grobowiec Faraona posiada najdoskonalną fasadę. jest wzorowany na architekturze Alek-sandrii. Reprezentuje typ grobów fasadowych. Groby fasadowe pochodziły z południowej AzjiMniejszej, Cypru, Cyrenajki. Grobowiec Faraona pochodzi ze schyłku I w. n.e. i posiadakolumny korynckie, a nie nabatejskie.

W Petrze występują też inne groby fasadowe, m.in. Grób Koryncki, wielobarwny gróbnamiestnika rzymskiego prowincji Arabia, łączący fasadę hellenistyczną z arabską.

W Petrze odbywały się bankiety grobowe mieszczące się wewnątrz grobowców, w tricliniach.Ławy wykute były ze skały, a wnętrze, w całości skalne, przypominało Pałac Heroda w Mas-sadzie. Architektura Petry odwzorowuje trendy architektoniczne z miast, które nie zachowałysię.

Zgodnie z tradycją semicką, pierwotnym miejscem kultu była tzw. wyżyna Zib at-Tuf. Nawzgórzach dookoła Petry mieściły się miejsca kultu. Na szczytach wzgórz znajdowały się ławy,na których siedziano lub leżano. Ławy otaczają obszar o rozmiarach 15 na 7 metrów. We-wnątrz znajduje się monement, na który prowadzą schody. Wystawiano tam betyle bóstw jakowizerunki na czas uroczystości. platforma ta nazywana jest motab, co odpowiada hamanie wsanktuariach palmyreńskich. Antropomorficzne posągi bóstw pojawiły się dopiero na przełomieer.

Na motabie znajdowały się też ołtarz i rowki odprowadzające krew zwierząt. Po złożeniuzwierząt w ofierze odbywała się uczta z winem.

W Petrze znajdowały się też nisze kultowe, w których najpierw umieszczano betyle jajowate,a od przełomu er przedstawienia antropomorficzne. Popularny w Petrze był kult Izydy, którejposągi umieszczano też w niszach kultowych.

Dushares był najważniejszym bóstwem utożsamianym z Aresem, Dionizosem i Zeusem. In-nym bogiem był Allah, jego córka Allat, bóg Hubal, bóg Kos, przejęty potem przed Edomitów zPalestyny. Czczona była Manalat (Malat), córka Allaha, al-Uzza utożsamiana z Afrodytą i We-nus, której składano ofiary ze zwierząt, była to bogini płodności, a także Izyda z cechami Hery,Demeter, pokazywana w postawie hieratycznej. Przedstawiana była w płaszczu związanym wcharakterystyczny węzeł Izydy.

42

W niszach kultowych, ładnie obramowanych, umieszczano idole aikoniczne. Czasami niszestały puste. W Taneas, u podnóży góry Hermon?, czczono boga Tana. Czczony był on wgrocie.

Pierwowzory idoli nabatejskich Dushary wywodzą się z Jemenu. Posiadały one zaznczenieoczu oraz nosa, ale nie miały uszu.

W centrum Petry znajdowała się brama kończąca ulicę i otwierający się na plac przedświątynią – temenos świątyni Kasr Bint Farun.

W Petrze znajdują się Kasr Bint Farun (Zamek Córki faraona) będąca świątynią Dushary,Świątynia Skrzydlatych Lwów (prawdopodobnie bogini al-Uzza), której nazwa odnosi się dodekoracji kapiteli, Wielka Świątynia Petry zajmująca trzy tarasy, oraz Mała Świątynia.

Blisko świątyni Kasr znajdowały się popiersia hellenistycznych bóstw. Wykonywali je obcyartyści.

Świątynia Kasr Bint Farun powstała w I w. p.n.e. Miała kształt świątyni orientalnej, alewystrój miała grecko-rzymski. Na środku znajdowął się monumentalny ołtarz. Do świątyniprzylegał budynek z wieloma niewielkimi pomieszczeniami. Adyton miał kształt wyniesionejplatformy. Trójdzielna cella była cechą orinetalną.

Świątynia Uskrzydlonych Lwów jest prostokątna. Ma pronaos zamknięty, do którego prowa-dziły dwa wąskie przejścia. Z pronaosu prowadziło wejście do pomieszczenia, gdzie znajdowąłsię motab – platforma na posągi bóstw z dwoma symetrycznymi ciągami schodów. Nad mota-bem być może znajdował się baldachim. Świątynia nie posiada elementów grecko-rzymskich.Wzdłuż ścian ciągnęły się zadaszone portyki. Kapitele posiadały przedstawienia uskrzydlonychlwów. Ze świątyni pochodzi idol z przedstawieniem twarzy. Świątynia mogła należeć do boginial-Uzza.

Wielka świątynia składa się z trzech tarasów. W jej skład wchodzi teatron na około 30 osóboraz motab, na którym mogły odbywac się przedstawienia dramatów religijnych. Nie wiadomo,do czego mogły służyć dziedzińce i jakiemu bóstwu świątynia była poświęcona. Mogła to niebyć nawet świątynia. Niektórzy budynkowi przypisują funkcję buleuterionu.

Khirbet Tannur to stanowisko położone na wyżynie. Sanktuarium położone jest na szczyciewzgórza, w pewnej odległości od zabudowy mieszkalnej. Sanktuarium zaczęło istnieć w I w.p.n.e., ale swoją ostateczną formę uzyskało w II w. n.e.

Sanktuarium ma forme kwadratową, poprzechodze jest dziedzińcem otoczone zadaszonympotykiem. W obrębie sanktuarium znajdowąły się triclinia, do których wchodziło się przezdziedziniec, za portykiem. Jedno triclinium było poza dziedzińcem.

Lico ołtarza zdobione było przedstawieniem reliefu kultowego. Przedstawiano boga w po-staci Hadata (boga siedzącego między bykami). Był to prawdopodobnie Dusares. Obok niegobyła bogini Atargatis (bogini siedząca między lwami). W świątyni znajdował się ołtarz doskładania ofiar krwawych. Ołtarz mógł też pełnić funkcję motabu.

Część tricliniów związana była z wnętrzem sanktuarium, a jedno znajdowało się poza sank-tuarium. Miało to związek z gradacją dostępu do poszczególnych części świątyni dla różnychosób.

Wejście do sanktuarium zdobione było reliefami. Wśród nich był relief bogini nazywanejAtargatis, której popiersie i twarz przykryte były listowiem. Na głowie posiadała kalatos.Była to bogini urodzaju. Metopy przedstawiały boginię z delfinami flankowaną przez kłosyzboża, interpretowaną jako fenicka Derketo lub Atargatis. Przedstawienie było wykonane wniestarannym stylu.

Znane jest też przedstawienie Nike posiadającą na głowie przedstawienie Tyche. Rzeźbapochodzi z Khirbet Tannur z II w. n.e.

43

W ołtarz wmontowano rzeźbę Hadata siedzącego między bykami. Inskrypcje zawierajądedykacje od fundatorów, np. Aleksander, syn Amra, ale nie zawierają imion bóstw.

Na monetach rzymskich z Bosry przedstawiony został Dushares w postaci Dionizosa z lwem.Przedstawiano na monetach też pracę na winnicę.

Znane jest przedstawienie rzeźbiarskie trzech muzykantek grających na cytrze i allosie.Świadczy to o grze na instrumentach w sanktuariach nabatejskich. Być może w świątyniachmiały miejsce śpiewy i tańce, podobnie jak na Cyprze.

Khirbet Dherih to sanktuarium nabatejskie zniszcozne przez trzęsienie ziemi w IV w. n.e.Potem mieściło się bizantyjskie miejsce kultu, wioska bizantyjska, a potem arabska.

Pierwotnie było to miejsce kultu odizolowane od miejsc zamieszkania. Dopiero w czasach,gdy stało się miejscem kultu chrześcijańskiego wokół powstała wioska. Z czasów nabatejskichpochodzi kwadratowe sanktuarium, w którego głębi jest motab – platforma z obejściem i dwiemazakrystiami. W czasach chrześcijańskich dodano apsydę.

Dekoracja cechuje się horror vacui, posiada wiele elementów roślinnych odnoszących siędo płodności. Plan świątyni posiada pronaos, antecellę i cellę trójdzielną z motabem. Naplatformę otoczoną kolumnami podobnie jak w Świątyni Uskrzydlonych Lwów prowadzą dwaciągi schodów. Motab zwieńczony jest karłowatymi kolumienkami znajdującymi się na jegoobwodzie.

W Kasserwit na Synaju znajduje się nabatejskie sanktuarium z dwiema świątyniami z wpły-wami egipskimi. Jedna przypomina świątynię grecką z pronaosem i cellą, a druga jest świątyniątypowo nabatejską z motabem otoczonym kolumienkami. Świątynia nabatejska pochodzi z I w.n.e. i istniała do III w. n.e.

W Dżerbel Ramm znajduje się świątynia z ołtarzem wypełnionym popiołem. Przypominaona świątynię w Khirbet Tannur. Ze świątyni prowadziły wyjścia na dach.

Na północ od Bosry znajdowały się świątynie z elementami nabatejskimi. W jednej zeswiątyń, od zewnątrz posiadających cechy greckie, m.in. peristazę, wewnątrz znajdował sięmotab.

W Dżerash znajduje się wielofazowa świątynia Zeusa w narożniku SW miasta. Znajduje sięona w najstarszej części miasta z przęłomu II/I w. p.n.e. Początkowo była tam grota. W II w.p.n.e. nad grotą powstała kwadratowa świątynia-naistos z elementami grecko-rzymskimi, m.in.pod względem malowideł. W I w. n.e. wokół świątyni powstały portyki, w II połowie I w. n.e.powstał nowy naistos, a w II w. n.e. na wyższym poziomie powstała peristylowa świątynia wstylu greckim. Naistos był budowlą sześcienną, mogącą stanowić obudowę motabu.

Świątynię zdobiły kapitele korynckie, malowidła pompejańskie w II stylu oraz dekoracjarzeźbiona.

9 Dura Europos

W Dura Europos w ostatniej ćwierci II wieku przeszła z rąk Seleucydów w ręce Partów. W 115n.e. na krótko przejęli je Rzymianie Trajana. Potem odzyskali je Partowie, a od 165 n.e. byłoznów miastem rzymskim. Istniały tam wschodnie kulty mezopotamskie i palmyreńskie.

W mieście była duża kolonia Palmyreńczyków. Miasto miało jednak swój chjarakter.

W 256 roku oblegali miasto Sasanidzi i przejęli je od Rzymian. Mury miejsce umocnionowtedy wałem ziemnym i zasypano budowle sąsiadujące z murem. Dzięki temu zabytki znaj-dujące się przy murze zachowały się bardzo dobrze. Są to Zaussa Kyriosa, Domus Ecclesiae,Synagoga, Świątynia bóstwa palmyreńskich, Mitreum.

44

Seleucydzi w III w. p.n.e. założyli świątynię Artemidy, która miała antecellę i potrójnącellę. Była to typowa świątynia mezopotamska.

W czasach rzymskich w świątyni Artemidy jedno z pomieszczeń przy dziedzińcu przekształ-cono w teatron, podobne do tych w nabatejskich świątyniach m.in. Wielkiej Świątyni w Petrze.

Przy murach, przy wieży znajdowała się świątynia bóstw palmyreńskich. Ewoluowała onaod formy prostej do bardziej skomplikowanej.

Świątynia bóstw opiekuńskich Gadde (l.poj. Gad – Tyche, bóstwo opiekuńcze) jest kolejnąświątynią z Dura Europos. Pochodzą z niej reliefy z II w. n.e. przedstawiające Gadde opiekuń-cze Dura Europos i Palmyry. Towarzyszą im kapłani ubrani w stroje przypominające nakryciagłowy kapłanów Bela z Palmyry.

Gad Dura Europos siedzi jako Hadad na tronie flankowanym przez byki. Towarzyszy mudo wódca seleukidzki. Drugi relief przedstawia żeńską Gad Palmyry, której towarzyszy Nike.Trzyma ona nogę na parsonifikacji źródła Efka, czyli kobieta.

Przedstawienie malarskie z III w. n.e. podpisane jest po grecku i też przedstawia żeńskieGad Dura Europos oraz Palmyry.

Na przedstawiach malarskich mieszczą się przedstawienia posągów bóstw. Świątynia bóstwpalmyreńskich nazywana był ateż świątynią Bela.

Poza murami miejskimi znajdowała się Necropolis temple z 33 p.n.e. dedykowania Jar-chibolowi i Aglibolowi. Przeznaczona był dla kupców, którzy nie wchodzili do miasta. Byłatoświątynia palmyreńska.

W Dura Europos noszono nakrycia głowy inne niż w Palmyrze. Kapłani mieli szpiczasteczapki.

Inne malowidło kultowe najmuje ścianę celli świątyni Zeusa Teosa z II w. n.e. Czczonoteż Zeusa Kyriosa (Zeusa pana). Od czasów seleukidzkich czczono też trzeciego Zeusa – ZeusMegistos (Zeus bardzo wielki). Wszyscy kapłani na malowidle mają czapki szpiczaste, którenie występowały w Palmyrze.

W Dura Europos znaleziono reliefy wotywne z Zeusem Kyriosem trzymającego pęk roślin,posiadajacego kalatos na głowie. Pod tym wzgledem przypomina Baalszamina.

Przedstawiono też na reliefie boga Arsu. Herodot opisał go jako naczelne bóstwo Arabów.Był to bóg karawan przedstawiany na wielbłądzie z motywami solarnymi.

Istniały w Dura Europos też ołtarze kamienne do składania ofiar z kadzidła. Miały onezagłębienie na kadzidło na szczycie. Były też ołatarzyki przenośne na nóżkach do składaniaofiar z kadzidła. Przeważały ofiary kadzielne, ale były też ofiary libacyjne.

Przedstawiono na ołtarzu kapłana składającego ofiarę Apaladowi (Afladowi), lokalnemu bó-stwu wsi, który jest uzbrojony i stoi na dwóch bykach. Przypomiana on Hadada. Przedstawieniepowstało n aprzełomie II/III w. n.e. Posiada inskrypcję grecką.

Mitreum jest dobrze zachowane w dwóch fazach. Synagoga stanowiła prawdopodobnie częśćdomu prywatnego. Synagogi pełniły funkcję socjalną. Gromadziła się tam diaspora, a takżeuczono dzieci czytania Tory. Do synagogi przylegały tez noclegownie dla potrzebujących.

Synagoga z Dura Europos jest słynna, gdyż mimo religijnego zakazu przedstawiania istotżywych, przedstawiono w niej wiele scen religijnych, m.in. Mojżesza wyciąganego z wody.Wykonywano przedstawienia postaci ze Starego testamentu m.in. niesienie Arki Przymierzaprzez pustynię. Postacie przedstawiono w rzymskich tunikach. Malowidła wykonano pod silnąpresją przedstawieniowości.

Malowidła pochodzą z połowy III w. n.e. Postacie na malowidłach przedstawiane są fron-talnie.

45

W przedstawieniu świątyni jerozolimskiej postacie są przedstawione frontalnie, ubrane wstroje partyjskie. Synagoga ma postać dostojną, grecko-rzymską, bardzo prestiżową. Przedsta-wiono na malowidle też pyrrea, czyli ołtarzyki kadzielne.

Z synagogi pochodzi malowidło przedstawiające Proroctwo Ezechiela. Pokazano wskrzesze-nie zabitych i ich dusze ulatujące do nieba. Rozpostarte ręce na przedstawieniu symbolizująwszechmoc bożą. Postacie przedstawiono też frontalnie.

Domus Eccleasia to miejsce spotkań chrześcijan. Odbywały się tam posiłki Agape. Niepełnił on już funkcji mieszkalnych. Pomieszczenia rozłożone były wokół dziedzińca. W budynkumieściły się tez pomieszczenia dla katechumenów.

W judaizmie świete księty to zwoje pisane na pergaminie i zwijane. Jest tak do dziś. Wchrześcijaństwie od początku stosowano księgi w formie kodeksu.

W I w. n.e. powstała kontrowersja miedzy judeochrześcijaństwem a chrześcijaństwem po-wszechnym. Dyskutowano, czy aby zostać chrześcijaninem trzeba najpierw zostać Żydem, czymożna od razu zostać chrześcijaniem.

W wiekach I-III trwała rywalizacja między judeochrześcijaństwem i chrześcijaństwem po-gańskim.

Pod koniec IV w. n.e. św. Epifaniusz w traktacie uznał judeochrześcijaństwo za herezję.W IV w. judeochrześcijaństwo uznawane było już za herezję powszechnie.

W Nazarecie pod kościołem Zwiastowania NMP znajduje się Grota Zwiastowania. Wczesnykościół z V w. n.e. mieści greckie inskrypcje oraz liczne zabytki. Był to kościól bizantyjski,poprzedzający późniejszy kościół krzyżowców. Przedstawiano w nim Jezusa.

W kościele jest mozaika z IV w. n.e., starsza niż kościół bizantyjski. Znajduje się onaw grocie Komona połączonej z basenem chrzcielnym o formie mykwy. Mozaika posiada sym-bolikę judeochrześcijańską. Prawdopodobnie istniał tam przed kościołem bizantyjskim kościółjudeochrześcijańskim.

Komon był diakonem z Jerozolimy. Dekoracja Groty Komona posaida monogram chrystu-sowy oraz symbole. Jest to maozaika symboliczna, a nie ornamentalna. Krzyż przedstawionyjest na złotym tle.

Basen chrzcielny w formie mykwy wyłożony jest mozaiką o złotym tle w formie drabiny.Przypomina ona stopnie wtajemniczenia. Wmurowany jest w podłogę czarny kamień o znacze-niu symbolicznym.

Domus Ecclesia znajdował się w Kafarnaum na miejscu domu św. Piotra. Budowla koncen-tryczna wieloboczna uchodzi za wczesny kościół z V w. n.e. Pod nim znajduje się insula, doktórej należał dom św. Piotra.

Insulę przebudowano tak, że powstało centralne pomieszczenie służące jako sala do modlitw.

W Dura Europos basen chrzcielny mieścił się w arcosolium. Na ścianach były malowidła,które nie zachowały się w dużym stopniu. Domus Eccleasia ni emiał już planu domu.

W Izraelu, koło Meggido, znaleziono dom mieszkalny z dwoma dziedzińcami. Jego częśćzostała zaadaptowana do kultu chrześcijańskiego. Mozaiki podłogowe zawierają inskrypcjęwspominające fakt zaadaptowania domu do celów kultu, opisująca ten fakt.

Wspomiany jest w inskrypcji ”Bóg Chrystus“, co jest bardzo rzadkie. Inskrypcje są greckie.Jednak chrześcijanami byli tam członkowie rodziny oficera rzymskiego służącego w Megiddo.

Na mozaice znajdują się motywy geometryczne oraz symboliczne, m.in. przedstawienia ryb.Był to dom mieszkalny posiadający część liturgiczną w odróżnieniu od Domus Ecclesiae w DuraEuropos, który był w całości budynkiem liturgicznym.

46

Domus Ecclesiae oznacza po łacinie ”dom zebrań“, co po hebrajsku brzmi beit ha-kneset isynagoge po grecku.

10 Hatra

Hatra rozwinęła się wokół Sanktuarium Szamasza, boga słońca, znajdującego się w centrum.Szamasz był określany w Hatrze jako Pan – Maran. Jego synem był Ban Maran – syn Marana.Posiadał też żonę Marteni?.

Sanktuarium podzielone było na część sakralną i westywulową. Architektura była irańska.Sanktuarium składało się z kilku ejwanów. Cella znajdowała się za wielkim ejwanem.

Jedna ze świątyń pod względem dekoracji przypominała świątynie grecko-rzymskie, dlategojest ona nazywana świątynią hellenistyną. Rozwijała się w I-II w. n.e.

Hatrę otaczają mury miejsce, które zostały przebadane archeologiczne.

Zespół ejwanów uznawano najpierw za pałac. Potem uznano, że jest to zespół świątyń.W inskrypcjach i na monetach jest ona nazywana jako Hatra Szamasza lub Święty OkrągSzamasza.

W skład kompleksu wchodzi Świątynia Szachru. Miała ona portyk prostylosowy przedwejściem. Jest to świątynia o stylu hellenizującym. Przejście z prostylosu do celli ma charakterejwanu. posiadała też nietypowe pomieszczenie greckie.

Świątynia hellenistyczna miała joński prostylos. Nie wiemy, komu była ona dedykowana.Od temenosu Szamasza oddzielona jest murem. Jest peripterosem, w którym kolumny opierająsię bezpośrednio na ziemi, zaś sama cella znajduje się na podwyższeniu.

Bóstwa w hatrze przedstawiano na reliefach i rzeźbach pełnych. Pod wzgledem ikonogra-ficznym jest to przedstawienie czysto mezopotamskie lub interpretacja grecka.

Przedstawienie Marduka wykonano z popiersiem Szamasza. Towarzyszy im Tyche w kon-wencji antiochańskiej.

Bóstwo Nergal zostało przedstawione w interpretacji greckiej jako Herakles. Nergal zostałteż przedstaqwiony w stylu perskim. Trzyma Cerbera na smyczy. Towarzysza mu symbolechtoniczne – wąż i skorpion.

W Hatrze czeste są wizerunki wotywne w postaci pełnych posążków. Jeden z nich pokazujekobietę z uniesioną dłonią w geście protekcji.

11 Kult władców

W połowie I w. n.e. nastąpiło pełne ubóstwienie władców. Marek Aureliusz był przedstawianyjako Dionizos. August po śmierci uznany został za boga. marek Aureliusz ubóstwiony zostałjako pierwszy.

Kalybe to budowla ku czci cesarza, nie będąca świątynią. Przypominają one nimfeum.Jedyna inskrypcja wspominająca Kalybe w całym imperium powstała we wsi Umm Eiz Tun wpołudniowej Syrii.

Kalybe towarzyszyła inskrypcja grecka, która mówi, że społecznośc wiejska zbudowałaświętą Kalybe dla cesarza. Odkryto analogiczne budowle w Tell Kalyat i i innych miejsco-wościach.

47

Niektóre Kalybe nie były podpisane inskrypcjami, więc nie mogą być z pewnościa interpre-towane jako Kalybe.

Jedna z Kalybe jest dedykowane władcy panującego pod koniec III w. n.e. – Marka Aure-liusza Probusa. Budowano je za życia cesarza. Społecznośc fundująca Kalybe odwoływała sięw inskrypcji do boga, ale nie podawała jego imienia.

Za Kalybe uważa się obecnie wszelkie budowle podobne do zrekonstruowanej w Bosrze.Miała ona formę nimfeum i sąsiadowała z prawdziwym nimfeum.

Budowla stanowiła oprawę dla posągu cesarza lub posągów, członków jego

12 Kult Mitry

Następowała tendencja to przechodzenia do religii monoteistycznych. Dionizos w IV w. n.e.stał się naczelnym i najwyższym bóstwe, zbawcą. Konkurował z Chrystusem.

Mitra był bogiem czczonym tylko przez mężczyzn, w szczególności wojskowych. Kult tenkrzewił się od II w. n.e do IV w. w całym cesarstwie rzymskim od Mezopotamii do WielkiejBrytanii. Był to kult misteryjny. istniało 7 stopni wstajemniczenia. Najwyższym stopniemwtajemniczenia był Pater. Częścią misterium były uczty. Zazębiał się z chrześcijaństwem.

Ten sam mcharakter miał kult Sarapisa oraz boga Ajona.

Mitra był przedstawiany jako młodzieniec w stroju perskim zabijający byka, symbol zła.Mitrea były bardzo popularne w Rzymie oraz w Ostii. W Rzymie mitreów było ponad 30.Mireizm to przekształcony kult irański na potrzeby rzymskie.

Mitrea były zwykle pod ziemią. W Ostii były to ciemne i długie pomieszczenia. W głębibyło podwyższenie, na którym znajdowął się relief kultowy.

W Dura Europos były dwa mitrea z II w. n.e. Umieszczono w nich reliefy z inskrypcjamipo rzymsku oraz po aramejsku.

W wielu miejscach nie znamy ruin mitrów, ale znajdują się inskrypcje na jego cześć. Przed-stawiane są wraz z Mitrą popiersia księżyca i słońca jako kobieta i mężczyzna.

W Sydonie odkryto mitreum, w którym znajdowały się rzeźby.

W Hawarte w Syrii, niedaleko Apamei, istniał od V w. kościół chrześcijański. pod nimznajdowała się grota mieszcząca mitreum. Kościół zbudowano na mitreum. Odkryto tamdwie warstwy malowideł w grocie. Grota przedzielona została murkiem. Malowidła sa ciekaweikonograficznie, posiadają dużo symboli. Przedstawiono głowy, symbol zła, na które padasłońce. Nie znane są analogiczne przedstawienia.

W Ostii znane jest mitreum, w którym znaleziono symbole siedmiu symboli wtajemniczenia.

Z Pafos pochodzi mozaika przedstawiająca, jak Tezeusz zabija Minotaura, co przypominaprzedstawienia Mitry zabijającego sztyletem byka.

Egzamin – czw., 16.06.2016 – 12:00

48