1

Aleksander Kuś

NOWA LITERATURA ARABSKA PRZEŁOMU XIX I XX WIEKU.

Zjawisko określane jako Arabskie Odrodzenie Kulturalne było wynikiem znalezienia się

krajów Bliskiego Wschodu w obrębie wpływów politycznych mocarstw kolonialnych.

Bliskość europejskich kanonów kulturowych i możliwość ich wykorzystywania, stanowiło

główny impuls dla rodzącej się w Egipcie, Syrii z Libanem, a później Iraku - NOWEJ

LITERATURY ARABSKIEJ. Kontakt z dominującą literaturą angielską czy francuską nie oznaczał

ślepego przejmowania wzorców. Piśmiennictwo arabskie zachowało własny oryginalny

charakter, przede wszystkim dzięki silnemu przywiązaniu do dawnego dziedzictwa

kulturalnego. Odwoływanie się do rodzimej tradycji literackiej; wzrastające poczucie

świadomości narodowej; czerpanie z osiągnięć cywilizacyjnych Europy; ożywienie w świecie

literackim, nakładały się na siebie, dając w rezultacie - powszechne odrodzenie kulturalne.

Z Przygotowywaniem właściwego gruntu dla odradzającej się kultury arabskiej, szło w

parze zacieśnianie związków między Europą a Bliskim Wschodem. Krajem szczególnie

zainteresowanym tego typu współpracą był Egipt za panowania vice-króla Muhammada

Alego. Działalność reformatorska tego władcy objęła również sąsiedni region, Syrię z

Libanem. Bezpośrednim wydarzeniem, które umożliwiło przeszczepianie zdobyczy

cywilizacyjnych Europy było lądowanie wojsk Napoleona w 1798 roku. Narastające od tego

czasu ożywienie kulturalne, Egipt zawdzięcza przede wszystkim dalekowzrocznej polityce

swego władcy. Muhammad Ali starał się zaangażować w sprawy kraju przebywający przy

okazji działań wojskowych, sztab francuskich specjalistów i uczonych. Zadzierzgnięcie

pierwszych kontaktów naukowych i dalsze ich rozwijanie pozwoliło na całościową reformę

państwa. Powstawały różnorakie instytucje kulturalne i naukowe. Stworzony system

następujących po sobie misji szkoleniowych zapewniał niezbędną kadrę ludzi

wykształconych za granicą (Francja, Włochy), którzy następnie obejmowali główne

stanowiska państwowe. Efektem tego było przejęcie zachodnich wzorców nauczania i

rozwiązań technicznych. Powstała „Szkoła Języków” koncentrująca się na opracowywaniu

tłumaczeń, głównie podręczników i publikacji mających znaczenie dla unowocześnienia

państwa. Działania te sprzyjały również rozwojowi klasycznego języka arabskiego, którego

słownictwo było uzupełniane i wzbogacane, zwłaszcza w zakresie terminologii

2

specjalistycznej. Wszystko to nie miałoby miejsca bez udziału tradycyjnych uczelni

muzułmańskich i ich wykładowców, choć te, jak np. al-Azhar nie zawsze przychylnym okiem

przyglądały się stopniowej europeizacji Egiptu. Dla rozwoju szkolnictwa kluczowym

zadaniem było zakładanie drukarni, przy okazji czego zaczęła też wychodzić regularna prasa

arabska. Powoli można było zaobserwować przesuwanie centrum uwagi z dziedzin czysto

praktycznych (inżynieria, medycyna, wojskowość) - za czasów działalności Muhammada

Alego - na dyscypliny ogólno-kulturowe, czy wręcz humanistyczne, za jego następców.

Coraz większego znaczenia nabierało piśmiennictwo popularnonaukowe i historyczne, a

kulminacją tego trendu jest powstanie niezależnej prasy, która wywarła ogromny wpływ na

świadomość narodową i życie polityczne kraju. Rozwijana publicystyka i towarzyszące jej

zagorzałe polemiki (nierzadko o zabarwieniu anty-tureckim) przyspieszyły proces

unowocześniania i rozwoju języka arabskiego.

Po okresie całkowitej stagnacji pod okupacją osmańską, twórczość w języku arabskim

początkowo starała się zachowywać ciągłość z formami klasycznymi. Nawiązuje się do

literatury adabowej (makamy), czy ludowej. Jedno z zasadniczych pytań; dotyczy miejsca i

roli dialektu w odradzającym się piśmiennictwie. Język potoczny zaczął przejmować funkcje

jakie dotąd pełnił język klasyczny (szczególnie dobrze sprawdzał się on wszędzie tam, gdzie

kładziono nacisk na powszechną zrozumiałość: w farsie, komedii czy opowiadaniu).

Wykształcił się nowy styl pisarski, a tym samym powstała nowoczesna, lekka proza

narracyjna, pozbawiona tradycyjnego bogactwa form i sztuczności. Fakt, że w okresie tym

znani redaktorzy bardzo często byli zarazem wybitnymi pisarzami, sprzyjał wzajemnemu

oddziaływaniu publicystyki i nabierającej kształtów nowej literatury arabskiej. Przejściu

zainteresowań ściśle naukowych w kierunku tematyki bliższej literaturze pięknej i naukom

społecznym, towarzyszyła rotacja narodowościowa głównych jej propagatorów.

Tłumaczeniami zajmują się teraz głównie Syryjczycy i Libańczycy. Nie bez znaczenia jest też

udział europejskich naukowców; ci bądź osiedlają się w Egipcie i tu wnoszą swój wkład w

przyswajanie literatury francuskiej czy angielskiej, bądź też z ośrodków orientalistycznych

działających na kontynencie, wspierają wysiłki intelektualistów arabskich.

Dostęp do myśli europejskiej w Syrii i Libanie był możliwy dzięki prężnie działającym

misjom religijnym (zwłaszcza w zakresie szkolnictwa i szpitalnictwa). Doprowadziły one do

powstania dwóch konkurujących ze sobą ośrodków naukowych w Bejrucie: protestanckiego

Uniwersytetu Amerykańskiego i katolickiego Uniwersytetu Św. Józefa. Obie uczelnie

dysponowały kadrą wybitnych specjalistów w zakresie języka arabskiego i wydawały liczne

publikacje z tej dziedziny. O ile uniwersytet francuski, który wkrótce wysunął się na czołową

pozycję dawał pierwszeństwo naukom humanistycznym i filologicznym, o tyle szkoła

3

amerykańska koncentrowała się na medycynie i naukach ścisłych (co charakterystyczne,

starano się tu inspirować wychowanków do samodzielnego myślenia, w przeciwieństwie do

sztywnych reguł kształcenia katolickiego).

Na obszarze Syrii z Libanem panowało równouprawnienie wszystkich wyznań, co w

znacznym stopniu przyczyniało się do rozwoju kultury i nauk (pewnym zmąceniem tej

atmosfery były zamieszki religijne między chrześcijanami i muzułmanami w latach

sześćdziesiątych XIX w.). Rezultatem tego konfliktu było wzmocnienie wpływów

francuskich w tej części Arabii, a co za tym idzie, popularyzowanie i naczelna pozycja

literatury klasycznej tego kraju. Sytuacja ta ugruntowała się do tego stopnia, że nawet wysiłki

Wielkiej Brytanii, by zwiększyć obecność kultury i piśmiennictwa angielskiego, niewiele

mogły zmienić. Co więcej, nawet część literatury rosyjskiej, której promowaniem zajmowało

się prawosławne Towarzystwo Palestyńskie, poznawano nie dzięki inicjatywom Imperium

Rosyjskiego, ale poprzez przekłady francuskie. Charakterystyczne jest, że silna europeizacja

kultury arabskiej w tym czasie wynikała głównie z faktu, że miejscowa inteligencja wolała

czerpać ze źródeł zachodnich, niż odwoływać się do oficjalnych (państwowych) wzorców -

znak sprzeciwu wobec kanonów osmańsko-tureckich. Zjawisko to zauważalne jest w tych

krajach muzułmańskich, które z różnych względów pozostawały w bezpośredniej zależności

od Istambułu. Irak był całkowicie izolowany kulturowo i politycznie od wszelkich wpływów.

Cała tamtejsza edukacja oparta była na średniowiecznym modelu szkoły koranicznej. Bardzo

słabe przejawy ożywienia życia kulturalnego pojawiły się, gdy Egipt i Syria były już daleko

zaawansowane w rozwoju i modernizacji. Ale nawet wówczas tendencje te były pod ścisła

kontrolą władz tureckich. Jeszcze inaczej kształtowała się sytuacja w krajach Magrebu; o ile

te cieszyły się dużą autonomią polityczną, to ogólne zacofanie krajów Afryki Północnej

uniemożliwiało im jakiekolwiek korzystanie z dorobku europejskiego, nawet gdy weszły w

bardzo ścisłe powiązania z takimi państwami jak Hiszpania czy Francja.

Jak widać, w tym pierwszym etapie rozwoju Nowej Literatury Arabskiej - OKRESIE

„OŚWIECENIA” - Liban z Bejrutem najlepiej był przygotowany do przyjęcia roli centrum

kulturowego. Wkład Egiptu w odradzanie kultury arabskiej jest również znaczny; powstał

cały ruch „modernizmu muzułmańskiego”, któremu patronował uniwersytet al-Azhar.

Utrzymywały się tam jednak dawne style artystycznej prozy arabskiej (makamy), podczas

gdy w Syrii - Libanie do głosu dochodzą już nowe formy wyrazu: opowiadanie, nowela,

powieść. Właściwie ewolucja twórczości piśmienniczej zauważalna jest we wszystkich

dziedzinach, kształtują się i rozwijają nowe formy literackie (te, choć przeszczepiane na grunt

arabski ze źródeł europejskich, uzyskują jednak specyficzne oblicze, zachowując swą

odmienność).

4

Całościowe spojrzenie na literaturę arabską epoki oświecenia pozwala nam wyróżnić dwie

szkoły literackie; egipską i syryjską. Artystycznym wyrazem stała się dla jednej i drugiej

powieść, nowela i dramat - ale na nieco innych podstawach i w innych warunkach społeczno-

politycznych.

Szkołę egipską charakteryzuje silny związek z tradycją klasyczną (w nowej prozie

arabskiej), świadectwem tego w szczególności może być odrodzenie się formy makamy

(rozważania na tematy moralne i filozoficzne odznaczały się bardzo wyszukanym językiem;

zbiory moralizatorskich historii, przypowieści, sentencji, nierzadko owianej duchem

patriotyzmu). Sięgali po nią tacy pisarze, jak al-Muwajlihi, Hafiz Ibrahim, Muhammad Lutfi

Dżum’a. Ta skłonność do szukania inspiracji w tradycyjnych źródłach była wynikiem

oddziaływania uniwersytetu al-Azhar, wciąż wywierającego ogromny wpływ na umysłowość

intelektualistów kairskich. Liczne rzesze literatów egipskich, to bądź absolwenci tej uczelni,

bądź też innych instytucji naukowych i wychowawczych pozostających w ścisłym z nią

kontakcie. Prawie wszyscy związani byli swoją działalnością i poglądami z twórcami

modernizmu muzułmańskiego, którego czołową postacią był szaih al-Azharu Muhammad

‘Abduh. Zwolennik reform religijnych i społecznych w oparciu o ideologię islamu. Inicjator

ruchu modernistycznego, który przyczynił się do odświeżenia atmosfery duchowej i

unowocześnienia metody literackiej. Usiłował pogodzić religię i współczesną myśl islamu z

osiągnięciami nauk i kulturą zachodnią. europejskiej - szykując tym samym podłoże dla

rozwoju nowej literatury (sam przywiązywał wielką wagę do odrodzenia języka arabskiego i

arabskiej kultury; był jej miłośnikiem i znawcą; zarazem redaktor naczelny oficjalnej gazety

„al-Wakai’ al-Misrija”; przeciwnik poligamii; doceniał rolę kobiet w społeczności). Wokół

Muhammada ‘Abduha skupiło się wielu wybitnych działaczy i intelektualistów określanych

jako „grupa al-Manar” - pozostających w zasięgu jego wpływów i kontynuujących dzieło

odnowy kultury arabskiej. Pod wpływem ożywionej działalności politycznej modernistów

egipskich zaczęto tworzyć partię polityczne (jedną z lepiej zorganizowanych była Partia

Narodu - hizb al-umma - posiadającej szczegółowy program polityczny i ekonomiczny,

zawierający szereg postulatów, których realizacji domagał się M. ‘Abduh ). Trzeba przy tym

podkreślić, że te nowoczesne makamy, czy to jako krótkie opowiadania, czy jako powieści,

mimo tradycyjnej formy poruszają najbardziej żywe i aktualne problemy życia codziennego.

W ramach tej szkoły działał pisarz popularnonaukowy ‘Ali Mubarak. Pisuje on głównie

podręczniki; szczególną pozycję zajmuje „encyklopedia” opracowana w formie

beletrystycznej jako powieść podróżnicza - ‘alam ad-Din. Jego najważniejsze dzieło to

„Opisanie Egiptu”, praca historyczna opisująca główne miasta Egiptu, dająca znakomity

obraz kraju z końca XIX wieku.

5

Szkoła syryjska natomiast jako pierwsza wprowadziła nowe rodzaje prozy arabskiej -

nowoczesną powieść i nowelę, względnie opowiadanie (wzorowane na odpowiadających im

europejskich formach literackich). To głównie Syryjczykom przypada w udziale zasługa

dokonania większości przekładów zachodnich dzieł na język arabski. Jest więc rzeczą

zrozumiałą, że szkoła ta od początku podlegała silniejszym wpływom literatury europejskiej i

była bardziej oderwana od tradycji klasycznej. Jej przedstawiciele chcąc pozyskać

czytelników dbali o lekki, jasny styl, unikając przesadnych ozdób i zawiłości dawnej

kunsztownej stylistyki arabskiego. Początkowo szeregi tej szkoły były zasilane głównie przez

Chrześcijan, którzy z większą łatwością odchodzili od wzorców koranicznych, co pozwalało

na o wiele swobodniejszą wypowiedź. Nie znaczy to, że pisarze regionu syryjsko-libańskiego

w ogóle nie nawiązywali do dawnej prozy artystycznej - najlepszym przykładem mogą tu być

makamy Nasifa al-Jazidżi’ego. Jest on filologiem, jego najważniejsze prace dotyczą arabskiej

gramatyki, retoryki i stylistyki. Autor szeregu podręczników dotyczących języka

klasycznego. Najważniejszy z nich to „Dżauf al-fara” („Brzuch dzikiego osła”)1 spisany

wierszem. Sławę przyniósł mu zbiorek makam pt. „Madżma al-Bahrajn” („Złączenie dwóch

mórz”) również pisany w celach dydaktycznych, ale o nieco anachronicznym charakterze.

Sztandarowe postacie tego kręgu to: Salim al-Bustani, twórca powieści historycznych i

społeczno-obyczajowych przecierający szlaki prozy narracyjnej, Dżurdżi Zajdan, Farah

Antun. Budrus al-Bustani związany z postępowym kręgiem Syryjskiego Towarzystwa

Naukowego ,również znawca i miłośnik klasycznego języka arabskiego zajął się

leksykografią w związku z trudnościami, jakie napotykał przy przekładach, w wyniku braku

bardziej nowoczesnego słownictwa arabskiego. W myśl swoich poglądów dążył do

dostosowania języka klasycznego do nowych potrzeb tak, by nowa literatura arabska

otrzymała formę i treść, w której mogłaby adekwatnie oddawać aktualną rzeczywistość.

Wydaj drukiem leksykon „Muhit al-Muhit” („Ocean oceanów”), a potem rozpoczyna edycję

pierwszej arabskiej encyklopedii powszechnej „Dairat al-Maarif” („krąg wiadomości”).

Obie te szkoły współpracowały ze sobą rozwijając i wzbogacając rodzącą się nową

literaturę arabską i kładąc trwałe podstawy pod jej dalszy rozkwit. Wzajemne związki

literatów, publicystów i pisarzy obu krajów zacieśniły się w chwili, gdy Egipt znalazł się pod

mandatem brytyjskim, gdzie po początkowej fali represji w życiu kulturalnym zaczął

przejawiać się o wiele większy liberalizm. Odtąd cechujący się pro-zachodnim nastawieniem

i tolerujący odstępstwa od tradycji, stał się tym samym atrakcyjnym miejscem emigracji dla

1 wyrażenie Dżauf al-fara w języku Beduinów oznaczało pomyślne polowanie, zakończone ucztą; w dziedzinie gramatyki miało tu chodzić o pomyślne polowanie na błędy gramatyczne.

6

intelektualistów syryjskich i libańskich. Tak więc pod koniec XIX wieku tendencje obu szkół,

mimo początkowo różnych założeń, zbliżyły się do siebie. Okres po pierwszej wojnie

światowej zamyka epokę oświecenia, zaczyna krystalizować się bardziej zaawansowane

stadium rozwoju nowej literatury arabskiej. Nadchodzi realizm silnie zabarwiony w wydaniu

arabskim romantyzmem, a niekiedy i sentymentalizmem.

Lata osiemdziesiąte to głównie poszukiwania nowych form literackich dla wyrażenia treści

odpowiadających czasowi oświecenia. W tej dziedzinie pierwszeństwo przypada Syrii. Tu

kwitnie publicystyka uprawiana przez czołowych pisarzy, chcących tą drogą dotrzeć do

czytelników, mieć większą możność oddziaływania na społeczeństwo i szerzenia kultury

literackiej. Pojawiają się inicjatorzy stworzenia nowego teatru arabskiego i dramaturgii w

rozumieniu europejskim. Gatunki te równie mocno sprzyjały rozwojowi i ożywieniu

klasycznego języka arabskiego jak i wyrobieniu smaku literackiego odbiorców. Później palma

pierwszeństwa została na powrót oddana Egiptowi, o czym zadecydowały korzystniejsze

warunki dla uprawiania działalności kulturalnej.

Zupełnie inna sytuacja ma miejsce w Iraku, którego izolacja od jakichkolwiek wpływów

literackich jest tak ścisła, że powiew nowoczesności daje się odczuć dopiero w latach 1831-

1917, kiedy odrodzenie kultury arabskiej wchodzi już w kolejną fazę. Ożywienie twórczości

literackiej dotyczy głównie poezji, lub działalności filologicznej w jej dawnym kształcie

(piśmiennictwo prozą i wierszem, tradycyjna poezja panegiryczna, opisy podróży). Co

ciekawe, nowoczesne prądy przenikają do Mosulu, Basry, Bagdadu i Hilli za pośrednictwem

języka tureckiego i nowej literatury tureckiej. Wśród miejscowej ludności bardzo często nadal

prowadzącej tradycyjny, koczowniczy tryb życia, dominowały wpływy tureckie i perskie.

Zmiana sytuacji społeczno-kulturalnej na Bliskim Wschodzie odbija się szerokim echem w

środowiskach arabskiej emigracji. Wyrazem tego jest przede wszystkim publicystyka i

dziennikarstwo nieoficjalne, które miało odegrać ogromną rolę polityczną i kulturalną.

Wydawane we Francji czy Anglii czasopisma („Mirat al-ahwal” - „Zwierciadło

Współczesnych Wydarzeń”, „Bardżis Baris - „Jowisz Paryża”) przejawiały wyraźne

tendencje patriotyczne, polemizowały z poglądami głoszonymi na łamach oficjalnych pro-

sułtańskich gazet i starały się dostarczać obiektywnych informacji swoim rodakom o

wydarzeniach politycznych.

Kolebką narodzin arabskiego teatru i dramaturgii było Syryjskie Towarzystwo Naukowo-

Literackie. Instytucja ta powołana do życia dzięki inicjatywom dyrekcji Szkoły

Amerykańskiej w Bejrucie, z pokolenia na pokolenie gromadziła w swych szeregach elitę

naukową kraju. Co ciekawe, jego członkowie reprezentowali różne odłamy narodowe i

religijne Syrii i Libanu: Muzułmanów, Druzów, Chrześcijan (zarówno Protestantów jak i

7

Maronitów). Pod różnymi nazwami („Zahrad al-adab” - kwiat literatury) świadczącymi o

kolejnych metamorfozach, towarzystwo nieprzerwanie działało od 1847 roku. Tu młodzi

literaci znajdowali swoich mecenasów, nierzadko samemu będąc potomkami i krewnymi już

znanych członków towarzystwa, wybitnych ludzi pióra: poetów, dramaturgów, filologów,

redaktorów. Obecność dygnitarzy osmańskich w strukturze organizacji pozwalała na znaczną

swobodę w rozwijaniu nowej literatury arabskiej, a zwłaszcza w promowaniu teatru

(dramatu), co znalazło szczególny wyraz w programie działalności towarzystwa.

Z tego środowiska wyłonili się tacy pionierzy teatru arabskiego, jak: Marun an-Nakkasz,

Salim al-Bustani, Chalil al-Jazidżi, Nadżib al-Haddab i Usman Dżallal. Początkowo repertuar

dramatyczny zasilany był głównie przez arabskie przeróbki dzieł europejskich, nieraz bardzo

udane. Szczególnie często odwoływano się do dwóch wielkich klasyków - Moliera i

Szekspira, a przekładanie ich sztuk uwzględniając specyfikę orientalną i społeczeństwa

muzułmańskiego czyniło z tych adaptacji niemal samodzielne dzieła. Powstawały też

oryginalne arabskiej utwory odwołujące się do wydarzeń historycznych, bądź wykorzystujące

znane opowieści beduińskie. Dla wiernego odtworzenia właściwego kolorytu minionych

wydarzeń, zaczęto wykorzystywać język mówiony - dialekt - aczkolwiek język klasyczny

ustępował mu miejsca bardzo niechętnie. Co ciekawe, te pierwsze dzieła sceniczne były

bardzo bliskie wodewilom, lekkim komediom, w których dużą rolę pełniła muzyka.

Odgrywano głównie melodie europejskie, co należy uznać za duże osiągnięcie, gdyż gusta

arabskiej nie zawsze pokrywały się z zachodnimi, a tu spotykały się z zainteresowaniem

słuchaczy („Aida” Verdiego w Operze Kairskiej).

Sięganie po tematykę historyczną przygotowywało grunt pod arabską powieść historyczną,

Jej powstaniu sprzyjały zarówno panujące mody europejskie, jest to w końcu okres triumfów

A. Dumasa i Waltera Scotta, jak i rodzima tradycja historyczno-literacka, w której opisy dni

minionej potęgi i chwały spotkały się z entuzjastycznym przyjęciem. Powieść historyczna

przyjęła właśnie taką funkcję. Stała się literaturą „ku pokrzepieniu serc”. Miała wskazywać

na triumfy przeszłości i zachęcać do ich naśladowania, z drugiej strony dać młodej generacji

w tych wspomnieniach pewną rekompensatę duchową za obecną nędzę i poniżenie. W nowej

formie artystycznej ujmuje się przełomowe wydarzenia historyczne raczej bez szczególnego

rozwijania warstwy fabularnej (Salim al-Bustani) choć zdarzają się i tacy autorzy, którzy

mają odwagę dotykać najnowszej historii i jasno wykładać swoje własne stanowisko (Dżurdżi

Zajdan).

Znacznie ciekawszy charakter ma powieść społeczno-obyczajowa. Właśnie dlatego, że nie

stara się zamykać na realia życia. Jej twórcami są z reguły wzmiankowani pisarze, autorzy

powieści historycznych i dramaturdzy. Powieści te z mniejszą lub większą wnikliwością

8

starają się wydobywać problemy wynikające ze zderzenia dwóch kultur i dwóch tradycji:

wschodniej i zachodniej. Dlatego też literatura ta skoncentrowała się na pouczaniu i

wychowywaniu. Jej celem była „naprawa” społeczeństwa przez kształcenie i doskonalenie

moralne. Uznana zostaje wyższość nauki i kultury europejskiej, konieczność zaadoptowania

na jej gruncie arabskim, ale zarazem przestrzega się przed bezkrytycznym kopiowaniem

cywilizacji zachodniej. Bohaterowie powieści są przykładami takich negatywnych i

pozytywnych postaw. Ich właściwe postępowanie winno stać się wzorcem, normą etyczną dla

całego społeczeństwa. Głosi się zasady sprawiedliwości, humanizmu, wolności - w myśl idei

oświeceniowych. Akcentuje się znaczenie rodziny jako tej instytucji, która ma największy

udział w wychowywaniu kolejnych pokoleń, a więc wykształcaniu wartościowego

społeczeństwa. Autorki powieści starają się zwrócić uwagę na rolę kobiety w nowej sytuacji

historycznej. Na konieczność wyzwolenia jej z pęt poniżającej, arabsko-muzułmańskiej

tradycji. Tacy pisarze jak Farah Antun skorzystają z tej formy dla teoretycznego

rozpatrywania kwestii z zakresu filozofii społecznej niekiedy szokujących, stawianych bardzo

śmiało, zmuszających do polemiki, do otwarcia się na pewne nowe, istotne zagadnienia.

Ten duch myślicieli arabskich w pełni wyraził się w „szkole syryjsko-amerykańskiej”.

Stworzonej przez emigrantów z przełomu XX wieku, którzy w Stanach Zjednoczonych

znaleźli odpowiedni klimat dla wydobycia całego nowatorstwa tworzącej się nowej literatury

arabskiej. Po początkowym szoku spowodowanym zetknięciem się z całkowicie nowym

środowiskiem, dają porwać się atmosferze wolności, wyzwolenia od wszelkich presji

politycznych (od surowej cenzury władz osmańskich) paraliżujących jakiekolwiek

swobodniejsze myślenie. Odbiciem tego twórczego entuzjazmu staje się pogoń za nowymi

formami wyrazu, czego kwintesencją jest wprowadzenie do literatury arabskiej wiersza

białego. Czołowymi postaciami tego ruchu skonsolidowanego w silnym związku Ar-Rabita

al-Kalamija (Liga Ludzi Pióra), a zatem mogącego skutecznie oddziaływać na główne centra

kulturowe Bliskiego Wschodu byli: Amin ar-Rajhuni, Dżubran Chalil Dżubran i Michail

Nu’ajma. Ich utwory dotykały treści ogólnoludzkich swoim głębokim humanizmem.

Postulowały dla każdego prawo do samodoskonalenia, rozwoju intelektualnego i

kulturowego. Wzywały do zerwania z partykularyzmami narodowymi, religijnymi czy

politycznymi. Obok zagadnień filozoficznych i społecznych autorzy ci wyrażali tęsknotę za

ojczyzną, a także włączali się w nurt problemów literackich, którymi żyła wtedy Ameryka.

Posługiwanie się nowatorskimi formami wyrazu, jak wspomniany już biały wiersz, czy esej,

cechujących się lekkości stylu, utwierdziło ich rangę na arabskich wschodzie jako

niekwestionowanych klasyków nowej literatury arabskiej.

9

Poezja arabska w pierwszej połowie XIX wieku była głównie tradycyjna, podobnie jak

proza. Ale pierwsze kroki w kierunku jej unowocześnienia poczynił już znakomity klasyk

nowej epoki, Mahmud Sami al-Barudi. Poezja tworzona jest głównie w Egipcie, kształtując

się pod wpływem europejskiego klasycyzmu, a częściowo i romantyzmu, ale zachowują

odrodzone tradycje narodowe poezji arabskiej „złotego wieku”. Obok wymienionego już

Barudiego tę neoklasyczną szkołę reprezentują: Ahmad Szauki („Księżyc Poetów”) i

Muhammad Hafis Ibrahim („Poeta Nilu”).

Nowe rodzaje literackie upowszechniły się wśród intelektualistów „szkoły syryjsko-

amerykańskiej” jako typowa forma wyrazu, tak jak głównym środkiem literackim w Kairze

na przełomie XIX i XX wieku były dla modernistów egipskich opowiadanie i nowela.

Popularyzowaniem tych ostatnich zajęło się dziennikarstwo. Publicystyka silnie związana z

literaturą piękną kształtowała smak czytelników, przygotowując ich do odbioru nowych

rodzajów w tej gałęzi piśmiennictwa. Wytworzył się nowy styl, lekki i ławo zrozumiały,

dostosowany do jak najszerszego kręgu odbiorców. Za jego twórcę i popularyzatora uznaje

się Mustafę Lutfi al-Manfalutiego. Nowele czy opowiadania arabskie w tym stadium, choć

obdarzone narracyjnym stylem, służyły głównie do adaptacji dzieł europejskich, które

dowolnie przekształcano tak, by odpowiadały czytelnikowi arabskiemu, nie przywykłemu do

wyrażania się poprzez fikcję literacką. Z kolei rodzime opowiadania zawsze przybierają ton

pouczający, czy moralizatorski. Rozkwit tych krótkich form narracyjnych nastąpił w latach

dwudziestych i trzydziestych XX wieku, kiedy to stały się głównym narzędziem wypowiedzi

modernistów egipskich ugrupowania literackiego będącego echem modernizmu

muzułmańskiego Abduha. Przedstawiciele tej szkoły usiłowali pogłębić literaturę piękną,

ukształtować jej własne oblicze opierając się na zachodnioeuropejskich kryteriach

estetycznych. Nie zamierzali ani radykalnie zrywać z tradycją, ani też kurczowo się jej

trzymać. Duch umiarkowania unosił się też nad postulowanymi przez nich reformami

społeczno-politycznymi, które pozwoliłyby wyjść z kryzysu i postawić Egipt w szeregu

innych cywilizowanych i niezależnych państw. Jedyną możliwą drogę do realizacji tego

zamierzenia upatrywali oni w stopniowym i konsekwentnym przyswajaniu sobie europejskich

zdobyczy naukowych i kulturalnych. Filarami tego ruchu byli dwaj wybitni pisarze: Husajn

Hajkal i Taha Husajn, a także twórcy dojrzałych opowiadań i nowel: bracia Muhammad i

Mahmud Tajmurowie. Programowa jednolitość szkoły o skrystalizowanych tendencjach i

poglądach, a może przede wszystkim sprzyjająca atmosfera oświecenia arabskiego, pozwoliła

pozyskać im sympatię intelektualistów w innych krajach Bliskiego Wschodu, co

rozpowszechniło idee modernizmu na całym obszarze tego kręgu kulturowego. Zauważamy

10

tu jednocześnie, że Kair na powrót staje się sercem nowej literatury arabskiej. Sercem, które

powołało ją do życia, by teraz przewodzić w jej dojrzałej postaci.

Aleksander Kuś, Jagiellonian University in Krakow 1998