{ B I B L I O T E K A ^ W Y D Z .

{ ARCHITEKTURY^

Redaktor: Zygmunt Palowski

Wydawca: Maurycy Klimccki , w im. Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego Oddziału w Łowiczu, Związku Popierania Turystyki Ziemi Łowickiej w Łowiczu przy współudziale

Koła b. Wychowańców i Wychowanek Średnich Szkół Łowickich.

Druk. T . Bączkowski, Łowicz,

Z A K U P I O N E Z E ZBIORÓW Ś. p . prof. M . L A L E W I C Z A

Prof, Stanisław Noakowski

4

OD REDAKCJI

Powodowani pragnieniem złożenia szczerego i głębokiego hołdu czcigodnej pamięci profesora STANISŁAWA NOAKOWSKIEGO oddajemy czytelnikowi niniejszą jednodniówką, ukazującą się w dziesiątą rocznicę zgonu Wielkiego Artysty, w uroczystym dniu odsłonięcia w Łowi­czu ku czci Zmarłego tablicy pamiątkowej podczas V Zjazdu koleżeńskiego b. Wychowańców i Wychowanek Średnich Szkól Łowickich oraz poświęce­nia sztandaru I Państw. Liceum i Gimnazjum im. ks. J. Poniatowskiego w Łowiczu, dawnej Szkoły Realnej. Pragniemy, aby jednodniówka ta posłu­żyć mogła za przyczynek do poznania dziejów żywota tego szlachetnego i mądrego Człowieka, genialnego Architekta i wielkiego Polaka. Zebraliś­my w niej głosy krewnych Zmarłego, przyjaciół Jego, kolegów z ławy szkol­nej, oddanych współpracowników, wdzięcznych uczniów, członków polskie­go świata naukowego i artystycznego.

Wspomnienia i artykuły dyktowała autorom żarliwa chęć bezinte­resownego zamanifestowania swego stosunku do Noakowskiego i zachowa­nia przed niepamięcią okruchów przeżyć, odczuć i wrażeń doznanych ze współżycia, znajomości, współpracy i ukochania Jego twórczości. Trudność techniczna nie pozwoliła nam zawrzeć w jednodniówce głosów przedstawicieli całego polskiego świata kulturalnego, podkreślić jednak należy, że doznali­śmy z jego strony poparcia entuzjastycznego i szczerego. Z tym większą radością po raz czwarty czci Łowicz pamięć prof. Stanisława Noakowskiego zorganizowawszy w r. 1929 wystawę dzieł Jego, w roku ub. specjalną akademię i poświęciwszy Mu wtedy numer miejscowego tygodnika „Polska Narodowa".

Łowicz, 1 października 1938 r.

Z E W S P O M N I E Ń O Ś . P . S T A N I S Ł A W I E N O A K O W S K I M

W r o k u b i e ż ą c y m upływa 10 la t o d ś m i e r c i ś. p . S t a n i s ł a w a N o a ­kowskiego, n i e z r ó w n a n e g o a r t y s t y , t w ó r c y g e n i a l n y c h w i z j i a r c h i t e k t o ­n i c z n y c h , k t ó r e utrwal i ły jego imię w h i s t o r i i s z t u k i i a r c h i t e k t u r y n i e t y l k o p o l s k i e j , l e c z i ś w i a t o w e j .

N o a k o w s k i t w ó r c a n i e z l i c z o n y c h a c z a r o w n y c h s z k i c ó w a r c h i t e k t o ­n i c z n y c h o d s z e d ł o d nas n a z a w s z e , l e c z d z i e ł a j ego p r z e m a w i a j ą i p r z e ­m a w i a ć b ę d ą w p r z y s z ł o ś c i t y m w y m o w n i e j , t y m w i ę c e j i p o w s z e c h n i e j b ę d ą c e n i o n e , i m w y ż s z y p o z i o m a r t y s t y c z n y c h a r a k t e r y z o w a ć b ę d z i e s p o ł e c z e ń s t w o p o l s k i e T a k i m p r z e j d z i e N o a k o w s k i d o p o t o m n o ś c i i p o ­k o l e n i a c z e r p a ć b ę d ą z j ego p r a c m a t e r i a ł d o s t u d i ó w i n a t c h n i e ń , t a k i m p r z e j d z i e d o h i s t o r i i .

C i j e d n a k , k t ó r z y m i e l i s z c z ę ś c i e z n a ć N o a k o w s k i e g o o s o b i ś c i e i m o g l i s ł u c h a ć j ego p r o s t y c h w f o r m i e , p i ę k n y c h i g ł ę b o k i c h w t r e ś c i w y ­k ł a d ó w , c i w s z y s c y r o z u m i e j ą d o b r z e , ż e P o l s k a s t r a c i ł a n a z a w s z e t e g o i n n e g o N o a k o w s k i e g o , c z ł o w i e k a o k r y s z t a ł o w e j d u s z y , w y b i t n e g o a u t o r a s z e r e g u p u b l i k a c y j , ś w i e t n e g o p r e l e g e n t a , k t ó r y p i ę k n e m s w e j d u c h o w e j p o s t a c i , g ł ę b o k o ś c i ą w y g ł a s z a n y c h myś l i i w y j ą t k o w y m d a r e m w y k ł a d u n i e t y l k o c z a r o w a ł s ł u c h a c z a , a le k s z t a ł c i ł i r o z w i j a ł w n i m n a j s u b t e l n i e j ­s z e i g ł ę b o k i e w y c z u c i e p i ę k n a . T e n N o a k o w s k i ż y ć b ę d z i e w e w s p o m n i e ­n i a c h w s z y s t k i c h , k t ó r z y go z n a l i . W ś r ó d n i c h n i e b y ł o i n ie m o g ł o b y ć n i k o g o , k t o b y p r o f e s o r a N o a k o w s k i e g o n i e k o c h a ł .

T o t e ż d z i e ń 1 p a ź d z i e r n i k a 1928, w k t ó r y m ś. p . N o a k o w s k i z a m ­k n ą ł o c z y n a w i e k i , p o r u s z y ł ż y w o i o k r y ł s m u t k i e m n a j s z e r s z e r z e s z e i n t e l i g e n c j i . W i a d o m o ś ć o ś m i e r c i jego odbi ła s ię s z e r o k i m e c h e m i r o ­z e s z ł a s ię s z y b k o p o c a ł y m ś w i e c i e , w y w o ł u j ą c ż y w y o d d ź w i ę k ; r o z u ­m i a n o b o w i e m , j a k w i e l k ą s t r a t ę p o n i o s ł a s z t u k a w jego o s o b i e .

P i s z ą c y te s ł o w a b y ł w ó w c z a s r e k t o r e m P o l i t e c h n i k i W a r s z a w s k i e j i spe łn i ł s m u t n y o b o w i ą z e k o d p r o w a d z e n i a s z c z ą t k ó w z i e m s k i c h K o c h a n e ­go K o l e g i n a w i e c z n e s p o c z y w a n i e . B y ł t o d z i e ń p o g o d n y , s ł o n e c z n y .

7

T ł u m n i e z e b r a n i s t u d e n c i i w i e l b i c i e l e N o a k o w s k i e g o zapełni l i p l a c p r z e d P o l i t e c h n i k ą , g d z i e na w z n i e s i e n i u s ta ła t r u m n a z d r o g i m i n a m w s z y s t k i m z w ł o k a m i p r o f e s o r a . S z t a n d a r p o l i t e c h n i c z n y p r z y k r y w a ł t r u m n ę . P a n o ­wała g r o b o w a c i s z a . W s z y s c y c z u l i ś m y g ł ę b o k i s m u t e k i żal, że o d s z e d ł o d nas n a z a w s z e w i e l k i a r t y s t a , k t ó r y h o j n ą r ę k ą r o z d n w j i ! d a r y s w e g o t a l e n t u , p o r y w a ł , o c z a r o w y w a ł s ł o w e m i c u d o w n y m i s z k i c a m i , r z u c a n y m i o d r ę c z n i e , jak g d y b y o d n i e c h c e n i a , k r e d ą na t a b l i c y . M ł o d z i e ż w/. ic la t r u m n ę na r a m i o n a i z łożyła j ą na d a l e k i m c m e n t a r z u p o w ą z k o w s k i m . K a ż d y pragną ł m i e ć w s p o m n i e n i e , że w d r o d z e os ta tn i? ) p r : ) ! j ; )r . i N a ł ­k o w s k i e g o na c h w i l ę d o t r u m n y jego p r z y w a r ł , że w tej s y m b o l i c z n e j f o r m i e mógł s w ą c z e ś ć i w d z i ę c z n o ś ć m u w y r a z i ć .

T a k ż e g n a n o p r z e d d z i e s i ę c i u l a t y w i e l k i e g o a r t y s t ę , k o c h a n ą , j a s n ą , p o g o d n ą p o s t a ć c z ł o w i e k a o k r y s z t a ł o w e j d u s z y .

Warszawa, 20 w r z e ś n i a 1938 r. Wojc iech Ś w i ę t o s ł a w s k i

8

W S P O M N I E N I A O B R A C I E

N a p a g ó r k u , m i ę d z y s z o s ą a m i a s t e c z k i e m p o ł o ż o n y m n i ż e j , tuż n a d s a m ą W i s i ; ! , c m e n t a r z z w i e l k i m c z a r n y m k r z y ż e m p o ś r o d k u i p i ę k ­ną b r a m ą z c e g ł y b r u n a t n e j . Dolcpłn łany zhj/.:\, p e ł n e m a k ó w , c h a b r ó w , kąko l i . . . l'o s p a c e r , n a j p i ę k n i e j s z y ze s p a c e r ó w !

T r o j e d z i e c i b i e g n i e s t e c z k ą j a k b y c h o d n i k i e m w/, dłuż u l i c y „pod g ó r k ę " , a b y z g i n ą ć n a c l iwi ię z o c z u r o d z i c o m , w p a ś ć d o z b o ż a i p o p r z e z z ł o c i s t ą z a s ł o n ę k ł o s ó w s p o j r z e ć na tę b r a m ę c m e n t a r n ą , z a k t ó r ą t y l e k w i a t ó w i m o t y l i , g d z i e śpią n ie t y l k o m a ł e d z i e c i — b r a c i s z e k i s i o ­s t r z y c z k a , a le i s ' a r s i . „ T o m u s i b y ć b i r d z o n u d n o t a k w i e c z n i e s p a ć " mówi j e d n o z d z i e c i , na co d r u g i e o d p o w i a d a : „ W c a l e n i e , b o ś n i ą s ię i m t a k i e ś l i c z n e k o ś c i o ł y , j a k n a s z a f a r a , t a k i e d o m k i , j a k n a s z a p l e b a n i a , i k a p l i c z k a i w i a t r a k i , a j e s z c z e t o p o l e , w i e r z b y , t a k j ak m n i e ś n i ą s ię c z a s a m i " . T a k m ó w i ł mały S t a ś , p ó ź n i e j s z y S t a n i s ł a w N o a k o w s k i .

T e n d z i w n y m a ł y c h ł o p c z y k o d u ż y c h c z a r n y c h o c z a c h , d z i e w c z ę ­cej c e r z e , u c i e k a ł o d u r w i s ó w - r ó w i e ś n i k ó w , n i e bawi ł s i ę w ż o ł n i e r z y k ó w , n i e bi ł s ię , n ie zabi ja ł f a n t a s t y c z n y c h w r o g ó w , a le g o d z i n a m i p r z e s i a d y ­w a ł p r z y dużym s to le , n a k t ó r y m l e ż a ł a w i e l k a k s i ę g a w c z a r n e j o p r a ­w i e — „ K ł o s y " . „ K ł o s y " z m n ó s t w e m o b r a z k ó w , to ź r ó d ł o n i e o p i s a n e j r a d o ś c i te^o d z i w n e g o c h ł o p c a , n a j l e p s z a j ego z a b a w a . Lubi ł t eż u k ł a ­dać z p a t y c z k ó w i k a m y k ó w j a k i e ś f a n t a s t y c z n e f i g u r y , n i e gardz i ł l a l k a ­m i , a z p a p i e r u i b i b u ł e k k o l o r o w y c h t w o r z y ł w s p a n i a ł e s z a t y , p ł a s z c z e , w k t ó r e p r z y s t r a j a ł r o d z e ń s t w o i s i e b i e . S z a t y te mia ły c h a r a k t e r k r ó -l e w s k o - p o n t y f i k a l n y i w n o s i ł y j a k i ś u r o c z y s t y n a s t r ó j , p r a w i e jak w k o ś ­c i e l e , W s t r o j a c h t y c h r o z p o c z y n a ł a s ię d e f i l a d a , w m i l c z e n i u , w r y t m i e p o w o l n y m , a k o ń c z y ł a s ię p r z y k l ę k a n i e m , jak g d y b y p r z e d j a k i m ś n i e w i ­d z i a l n y m b ó s t w e m .

D o nasze j p i ę k n e j F a r y N i e s z a w s k i e j c h o d z i ł S t a ś b a r d z o c h ę t n i e . A g d y p o d c z a s p o d n i e s i e n i a w s z y s c y p o c h y l a l i g łowy, k l ę c z ą c k o r n i e , S t a ś ś p i e s z y ł s ię p o w s t a ć p r z e d i n n y m i , — w s t a l a c h , m i e j s c u u p r z y w i ­l e j o w a n y m r o d z i c ó w — a b y s p o j r z e ć d o k o ł a , za co n i e r a z był s t r o f o w a ­n y : „ C z e g o s z u k a s z , d z i e c k o , c z e m u s ię o g l ą d a s z ? W k o ś c i e l e tak s ię z a c h o w y w a ć n ie m o ż n a ! " N a p y t a n i a te n ie umia ł o d p o w i e d z i e ć , l e c z z w y c z a j u s w e g o n i e z a n i e c h a ł . P o d n o s i ł g ł ó w k ę w c z e ś n i e j niż i n n i , piął s i ę na p a l u s z k a c h i patrzył s z e r o k o o t w a r t y m i o c z y m a .

C o w i d z i a ł ? C z y już w t e d y k i e ł k o w a ł y w d z i e c i ę c e j j ego w y o b r a ź ­n i te c u d o w n e w i z j e , k t ó r e n a m p ó ź n i e j p r z e k a z a ł ?

T u t a j w ł a ś n i e , w tej p r a s t a r e j N i e s z a w i e , o w i a n e j u r o k i e m s w o i s t e j z a d u m y , w c i e n i u d o s t o j n e j j a g i e l l o ń s k i e j f a r y , s n u j ą s ię w i z j e d z i e c i n -

9

1

Gmach b. Szkoły Realnej w Łowiczu

n y c h jego p r z e ż y ć . T u t a j padły p i e r w s z e z i a r n a w jego d z i e c i ę c e s e r c e , tu p o w s t a ł f u n d a m e n t p r z y s z ł e g o a r t y s t y i c z ł o w i e k a . D ł u g i e s p a c e r y m i ę d z y ł a n a m i z b o ż a d o k a p l i c z k i , p r z y d r o ż n y k r z y ż , c m e n t a r z , c h a t k a , w i a t r a k , k o ś c i ó ł e k d r e w n i a n y na P r z y p u ś c i e . g ł ę b o k a c i s z a , z a l e d w i e p r z e r y w a n a s z u m e m d r z e w , to j a k i e ś s k u p i e n i e w e w n ę t r z n e p r z y r o d y i l u d z i , ta n i e u c h w y t n a p o e z j a n a s z e g o k r a j o b r a z u r o d z i m e g o , o s n u ł a j ego d z i e c i ę c ą d u s z ę j a k b y mgłą m a r z e n i a .

U r o c z y s t o ś c i k o ś c i e l n e o b u d z i ł y jego w r a ż l i w o ś ć n a w s p a n i a ł o ś ć s y m b o l ó w z e w n ę t r z n y c h . C h c i w i e s ł u c h a ł o p o w i e ś c i m a t k i n a s z e j , o b d a ­r z o n e j w y j ą t k o w y m d a r e m s łowa, o d a w n y c h i b l i ż s z y c h d z i e j a c h . C h ę t ­n i e obcov\ał z k m i o t k a m i w s i e r m i ę g a c h i g o s p o d a r z a m i w p i ę k n y c h s u k m a n a c h , k t ó r z y o b l e g a l i k a n c e l a r i ę „ P a n a R e j e n t a " , o j c a n a s z e g o , a i c h „ O p i e k u n a i D o b r o d z i e j a " .

J e d y n y k o n t a k t z d a l s z y m ś w i a t e m , to d o r o c z n a p o d r ó ż o l b r z y m i m k o c z e m w t ę g i e k o n i e z a p r z ę ż o n y m , n a K u j a w y , d o m a j ą t k u w u j o s t w a S a n d o m i e r s k i c h . T u t a j w B r y l e w i e t e n b a r d z o m a t y j e s z c z e c h ł o p c z y k p r ó b o ­wał już r y s o w a ć z n a t u r y . M o t y w y t y c h p i e r w s z y c h jego r y s u n k ó w p o ­w r a c a j ą w p ó ź n i e j s z y c h jego p r a c a c h na o b c z y ź n i e , a d ź w i ę c z y w n i c h g łówny, d o m i n u j ą c y t o n m i ł o ś c i i t ę s k n o t y d o K r a j u .

O s z e r o k i m ś w i e c i e m ó w i o n o mało i o g l ę d n i e w r o d z i n n y m k o l e . N i e s ł y s z e l i ś m y n i c o p o t w o r n y c h z b r o d n i a c h . Żył w p r a w d z i e n i e g d y ś j a k i ś s t r a s z n y K . a i n , l e c z u m a r ł d a w n o i już n i g d y n i e o d ż y j e . S ą j e s z ­c z e źli l u d z i e , a le to g d z i e ś d a l e k o , d a l e k o . . . U ś m i e c h e m w i t a ł o nas s ł o ń c e n i e s z a w s k i e , u ś m i e c h e m w i t a l i nas l u d z i e n i e s z a w s c y , w s z y s c y

10

p r a w i e d o b r z y z n a j o m i i p r z y j a c i e l e . A l e n a d e s z ł a c i ę ż k a c h w i l a : W y * j a z d S t a s i a d o s z k o ł y r e a l n e j w e W ł o c ł a w k u — p i e r w s z e k r o k i z d a ł a o d r o d z i n y , „na s t a n c j i " . T ę s k n o t ę , g o r y c z e i t r o s k i c h ł o p i ę c o - u c z n i o w s k i e łagodzi ła tuta j z n ó w p i ę k n a k a t e d r a w ł o c ł a w s k a , w s p a n i a ł e u r o c z y s t o ś c i k o ś c i e l n e z a r c y b i s k u p e m P o p i o ł e m n a t r o n i e , k s i ę ż a C h o d y ń s c y — i d e a l n i k i e r o w n i c y d u s z d z i e c i ę c y c h i u k o c h a n y n a u c z y c i e l r y s u n k ó w L u d ­w i k B o u c h a r d .

P i e r w s z e z e t k n i ę c i e z w i e l k i m ś w i a t e m , na d y s t a n s j e s z c z e , to r o k 1878 — W y s t a w a M i ę d z y n a r o d o w a w P a r y ż u . W y j a z d o j c a w t o w a r z y -s f w i e L u d w i k a B o u c h a r d ' a . I o to c z a r n o w y c h w r a ż e ń : l i s t y p e ł n e o p i ­sów n i e z w y k ł y c h c u d ó w P a r y ż a i w y s t a w y , i l u s t r o w a n e o d r ę c z n i e p r z e z o j c a i p . B o u c h a r d a , c z y t a n e p r z e z m a t k ę , n a p e ł n i a ł y d z i e c i ę c e s e r c a p o d z i w e m i z a c h w y t e m , a mały S t a ś s ł u c h a ł w r e l i g i j n y m s k u p i e n i u , w p a t r u j ą c s ię w i l u s t r a c j e , z a m y ś l o n y , m i l c z ą c y . P a r y ż i jego c u d a z r o ­dzi ły w s e r c a c h d z i e c i t ę s k n o t ę d o w i e l k i e g o ś w i a t a d o t ą d n i e z n a n e g o . O s o b i s t e o p o w i a d a n i a o j c a p o p o w r o c i e z tej p o d r ó ż y snuły p r z e d n a s z y ­m i o c z a m i c z a r o d z i e j s k i e o b r a z y , j ak z b a j k i . S ł u c h a l i ś m y z z a p a r t y m o d d e c h e m , b o j ą c s ię p r z e r w a ć , b y n i e s t r a c i ć j e d n e g o s ł o w a .

N i e s t e t y n i e długo to t r w a ł o . J u ż w r o k u n a s t ę p n y m t y s i ą c z n e r z e s z e l u d u , p r z y b y ł e g o z n a j d a l s z y c h o k o l i c O k r ę g u N i e s z a w s k i e g o , o d p r o w a d z i ł y na t e n p i ę k n y c m e n t a r z na g ó r c e s w e g o „ O p i e k u n a " , a m y , jego s i e r o t y , p o b ł o g o s ł a w i e n i s t y g n ą c ą już dłonią , p o ż e g n a l i ś m y na z a w ­s z e u k o c h a n ą N i e s z a w ę , tę k o l e b k ę n a j c z y s t s z y c h m a r z e ń n a s z y c h , t ę s ę d z i w ą i d o b r o t l i w ą m a c i e r z naszą , k t ó r a , k o ł y s z ą c d z i a t k i s w e , ś p i e -

Fragment gmachu gimnazjalnego w Łowiczu od strony dziedzińca

11

w a l a i m o d w i e c z n ą p i e ś ń - l e g e n d ę o p ięk ­n ie , p r a w d z i e i m i ­ł o ś c i . M a ł y S t a ś , o-par ł szy c z o ł o o ś c i a ­n ę , s ta l d ługo , u k r y ­w a j ą c łzy c i c h o pły­n ą c e i t y l k o d r g a i i a m a ł y c h r a m i o n z d r a ­dza ły , j ak s i l n y ból n ie j d 2 i e c i ę c e , t a r g a n e n i e w y m o w n y m b ó l e m . P r z y j e c h a ł z M o s k w y , j ak z w y k l e , na ś w i ę t a B o ż e g o N a r o d z e n i a i z a m i a s t u ś m i e c h u p o w i t a l n e g o m a t k i z a s t a ł j ą m a r t w ą , już z a s t y g ł ą . Z m a r ł a n a g l e tej n o c y , p e ł n a n a ­d z i e i u j r z e n i a r a n k i e m u k o c h a n e g o s y n a .

W ł o c ł a w e k i j ego k a t e d r a , k o ś c i ó ł e k Św. W i t a l i s a , to n o w e c z y n n i k i w k s z t a ł t o w a n i u i s t o t y p r z y s z ł e g o a r t y s t y i c z ł o w i e k a . L u d w i k B o u c h a r d , u o s o b i e n i e w y k w i n t n e j k u l t u r y , g o r ą c o k o c h a j ą c y s z t u k ę , odgadł w m a ­łym c h ł o p c u jego w i e l k i d a r i o t a c z a ł go s z c z e g ó l n ą s y m p a t i ą i p i e c z o ł o ­w i t o ś c i ą . A k w a r e l ę , j a k ą m u p o d a r o w a ł w o w y m c z a s i e , s t r z e g ł j ak r e ­l i k w i i d o k o ń c a s w e g o ż y c i a j ego w d z i ę c z n y u c z e ń ( o b e c n i e jest o n a w m o i m p o s i a d a n i u ) .

N a g r o d ę s z k o l n ą w p o s t a c i p u d e ł k a z f a r b a m i , o ł ó w k a m i i f i s z o r k a -m i o t r z y m a ł w c z w a r t e j k l a s i e i t a k był u s z c z ę ś l i w i o n y , ż e d ługo n ie mógł s ię z d o b y ć na o d w a g ę r o z p o c z ę c i a tego c z a r o d z i e j s k i e g o p u d e ł k a z u k r y t y m i w n i m s k a r b a m i b a r w , ś w i a t e ł i c i e n i . O t w i e r a ł , z a m y k a ł , z n o w u o t w i e r a ł , u ś m i e c h n i ę t y , r a d o s n y , a s t r z e g ł z a z d r o ś n i e , a b y s ię n i k t n i e d o t y k a ł t ego s a n k t u a r i u m , — aż p e w n e g o d n i a u j rza ł w s z e r e g u p i ę k n y c h b a r w . . . j e d n o s m u t n e , p u s t e m i e j s c e , z a m i a s t b ł ę k i t u . S a n k t u ­a r i u m n a r u s z o n e ! Z a s m u c o n y ją ł r y s o w a ć z p a s j ą w s z y s t k i m i o ł ó w k a m i k o l e j n o , m i e s z a ł f a r b y i m a l o w a ł , malował . . . T a k r e a g o w a ł na c z y n ś w i ę t o k r a d z k i t e n c z w a r t o k l a s i s t a .

N i e p r z e j m o w a ł s ię z b y t n i o p r z e z w i s k a m i , j a k i m i go o b d a r z a l i k o l e ­d z y i n a c z e j w y c h o w y w a n i . K o c h a ł s e r d e c z n i e p r z y j a c i e l a s w e g o S t a n i s ł a w a K o c h a n o w i c z a , p ó ź n i e j s z e g o o f i a r n e g o l e k a r z a w W a r s z a w i e , p r z y j a c i e l a b i e d a k ó w i u p o ś l e d z o n y c h . „ D w a j d z i w a c y " . N i e lubił l e k c y j g i m n a s t y ­k i , m a t e m a t y k a n i e z b y t go i n t e r e s o w a ł a , z a to g e o g r a f i a , n a u k i p r z y r o d n i ­c z e , a n a d e w s z y s t k o h i s t o r i a i r y s u n k i p o c h ł a n i a ł y g o c a ł k o w i c i e . D z i e ­je n i e s z a w s k i e j f a r y to p o c z ą t e k z a i n t e r e s o w a ń h i s t o r i ą , z a i n t e r e s o w a ń , k t ó r e w d a l s z y m c iągu r o z w i j a ł y s ię w n a w a c h k a t e d r y w ł o c ł a w s k i e j , a o s i ą g n ę ł y s w ó j s z c z y t w m u r a c h k o l e g i a t y ł o w i c k i e j .

T u t a j w Ł o w i c z u , w z e t k n i ę c i u s ię z p a m i ą t k a m i d a w n y c h d z i e j ó w A r c y b i s k u p s t w a G n i e ź n i e ń s k i e g o , z m i e n n y c h l o s ó w z c z a s ó w N a p o l e o n a ,

t a r g a j ego d z i e c i ę c e s e r c e . Z u p e ł n i e t a k s a m o w t r z y d z i e ś c i l a t p ó ź n i e j s ta ł o p a r l -s z v c z o ł o o ś c i a n ę w s a l o n i e n a s z e g o m i e - ' sz k a n i a p e t e r s b u r ­s k i e g o i c i c h o . s z l o c h a ł , a m ę s k i e jego r a m i o ­

na drgnł\ jat d a w -

12

A l e k s a n d r a I, w . k s . K o n s t a n t e g o , u t r w a l i ł o s ię o s t a t e c z n i e u k o c h a n i e h i s t o r i i . T u t a j w b l i s k i m z e t k n i ę c i u z a r c h i t e k t u r ą l i c z n y c h k o ś c i o ł ó w ło­w i c k i c h , z jej p r z e o b r a ż e n i a m i na p r z e s t r z e n i w i e k ó w , s k r y s t a l i z o w a ł s i ę i u t w i e r d z i ł p r z y s z ł y z a w ó d tego u c z n i a k l a s y s i ó d m e j g i m n a z j u m ł o w i c ­k i e g o . T u z a p a d ł o d o n i o s ł e p o s t a n o w i e n i e p o ś w i ę c e n i a s w e g o ż y c i a i d e i n a j p i ę k n i e j s z e j : s ł u ż y ć l u d z k o ś c i , s ł u ż ą c s z t u c e , tej w y r a z i c i e l c e n a j c e n ­n i e j s z y c h w a r t o ś c i c z ł o w i e k a .

N a t y m p o l u p r a c o w a ł b e z w y t c h n i e n i a , k o c h a j ą c s z t u k ę , jej o d d a n y c a ł k o w i c i e , p r a c o w a ł w c i c h y m , r e l i g i j n y m s k u p i e n i u , c h r o n i ą c d o k o ń c a ż y c i a w g łęb i s w e g o m ę s k i e g o s e r c a g o r ą c e p r z y w i ą z a n i e d o s w e j z i e m i o j c z y ­ste j , t k l i w ą w d z i ę c z n o ś ć d o u k o c h a n y c h — N i e s z a w y , W ł o c ł a w k a , Ł o w i c z a .

18.IX.38 Zofia B a l i ń s k a

f. Wspomnienia koleżeńskie

Z N o a k o w s k i m k o l e g o w a ł e m w V I I k l a s i e S z k o ł y R e a l n e j w r o k u s z k o l n y m 1885/6. B y ł to w t e d y d y s t y n g o w a n y m ł o d z i e n i e c w z r o ­s t u w y s o k i e g o , b a r d z o p r z y s t o j n y b r u n e t o w i e l k i c h r o z u m n y c h o c z a c h , d e l i k a t n e j b a r d z o c e r z e i p a n i e ń s k i c h r u m i e ń ­c a c h . W o b e j ś c i u b a r ­d z o g r z e c z n y i n a d z w y ­cza j s k r o m n y . D o s z k o ­ły ł o w i c k i e j p r z y s z e d ł o n z 6 - k l a s o w e j s z k o ł y w ł o c ł a w s k i e j , tuta j w i ę c z a ż y ł y c h k o l e g ó w n i e p o s i a d a ł , a w s k u t e k

( r o c z n i k i e m o d n i e g o s i e t u t e j s z e j s z k o ł y ,

s w e j w r o d z o n e j s k r o m ­n o ś c i z m i e j s c o w y m i k o ­l e g a m i by ł „na p a n i e " i z a b a r d z o d o n i c h s ię n ie zbl iża ł . W k l a s i e by ł z n a n y p o d n a z w ą „pan Stanisław". S t o ­s u n k i s e r d e c z n i e j s z e u -t r z y m y w a ł z tą g r u p ą k o l e g ó w w ł o c ł a w s k i c h

k t ó r z y d o p ę d z i l i go w V I I k l a -Z p o m i ę d z y k o -

m ł o d s z y m ) , w k t ó r e j był d w a l a t a .

l ę g ó w w ł o c ł a w s k i c h n a j w i ę c e j p r z e s t a w a ł z K a r o l e m R a c z k o w s k i m i ś, p. S z y m o n e m D z i e r z g o w s k i r o , w y r ó ż n i a j ą c y m s ię n a d z w y c z a j n ą p i lnoś ­c ią , c e l u j ą c y m w c h e m i i , p ó ź n i e j s z y m a s y s t e n t e m z n a k o m i t e g o p r o f . N ę c k i e g o w Z u r y c h u , p o k t ó r y m w n a s t ę p s t w i e o b j ą ł p o s a d ę r e k t o r a I n ­s t y t u t u m e d y c y n y e k s p e r y m e n t a l n e j w P e t e r s b u r g u , a p o w o j n i e ś w i a t o w e j p r o f e s u r ę z a p e w n e b i o l o g i i w U n i w e r s y t e c i e W a r s z a w s k i m .

W s z k o l e ł o w i c k i e j s i e d z i e l i ś m y z St . N o a k o w s k i m n a j edne j ł a w c e , a p o n i e w a ż by ł w z r o s t u s ł u s z n e g o i u c z y n n y k o l e g a , w y k o r z y s t y w a ł e m go j a k o p u l p i t , s a d z a j ą c p r z e d s o b ą , a b y m mógł n a jego p l e c a c h w y g o d n i e r o z ł o ż y ć n o t a t k i z „h i s tor i i p a p i e ż y " ( p o d r ę c z n i k ó w n i e b y ł o ) , g d y p r z y ­sz ła n a m n i e k o l e j k a o d p o w i a d a n i a z r e l i g i i . P r e f e k t n a s z b o w i e m , k s .

13

M o ś c i c k i , mia ł d o b r y z w y c z a j w y r y w a n i a w e d ł u g a l f a b e t u , z a w s z e w i ę c k a ż d y w i e d z i a ł , k i e d y b ę d z i e o d p o w i a d a ł , A p o n i e w a ż ja b y ł e m h i s t o ­r y k i e m t a k i m , jak k o l e g a N o a k o w s k i m a t e m a t y k i e m , w i ę c w z a j e m n i e so­b i e p o m a g a l i ś m y .

M i e s z k a ł o n na r y n k u (róg 11 l i s t o p a d a ) w d o m u , k t ó r y p o w o j n i e j e s z c z e n i e jest o d b u d o w a n y , n a s t a n c j i u c z n i o w s k i e j , g d z i i by ł „ p a n e m s t a r s z y m " .

P o k a ż d y c h f e r i a c h s z k o l n y c h p r z y w o z i ł o b f i t y p l o n w p o s t a c i b ą d ź to o ł ó w k o w y c h b;idź p a s t e l o w y c h s z k i c ó w w d u ż y m n o t e s i e k i e s z o n k o w y m i k o l e j n o p o k a z y w a ł m i s w o j e z d o b y c z e z o d n o s z ą c y m i s ię d o n i c h o b j a ­ś n i e n i a m i , p r o w a d z o n y m i z w i e l k i m z a p a ł e m , o t r e ś c i n i e t y l k o e s t e t y ­c z n e j , l e c z i h i s t o r y c z n e j , gdyż n a m i e j s c u p r a c y w m i a r ę m o ż n o ś c i w s z y ­s t k o w y s t u d i o w a ł . P o d c z a s ś w i ą t z w i e d z a ł o k o l i c e s ł y n ą c e z e s w y c h z a ­b y t k ó w a r c h i t e k t o n i c z n y c h , k o n c e n t r u j ą c y c h s ię n a p r o w i n c j i p r a w i e w y ­ł ą c z n i e w p o s t a c i ś w i ą t y ń i i c h w n ę t r z .

N a r o z m o w y o t e m a t a c h z i n n y c h d z i e d z i n by ł d o ś ć s k ą p y . Z t y c h d e b a t m o g ł e m w y w n i o s k o w a ć , że s z k i c e k o ś c i e l n e p a s j o n o w a ł y go r a c z e j b a r d z i e j z e w z g l ę d ó w a r t y s t y c z n y c h , n i t z p o b u d e k r e l i g i j n y c h . W d e b a ­t a c h o s p r a w a c h ż y c i o w y c h m o c n y n a c i s k k ładł na to, że k a ż d e g o o b y ­w a t e l a , n i e z a l e ż n i e o d z a j m o w a n e g o s z c z e b l a s p o ł e c z n e g o , n a l e ż y t r a k t o ­w a ć p r z e d e w s z y s t k i m j a k o c z ł o w i e k a , u s z a n o w a ć jego g o d n o ś ć l u d z k ą i o b u r z a ł s ię na t y c h , k t ó r z y l u d z i z n a j d u j ą c y c h s ię na n i ż s z y c h s t a n o w i ­s k a c h w ł ą c z n i e do s ł u ż b y t r a k t o w a l i w e d ł u g z w y c z a j ó w p a ń s z c z y z n y .

W t o w a r z y s t w a c h , g d z i e o b m a w i a ł o s ię s w o i c h b l iźn ich i t a k i c h , w k t ó r y c h p r o w a d z i ł y s ię r o z m o w y o n i c z y m , n i e p r z y j m o w a ł ż a d n e g o udzia łu . T o t e ż m a m u s i e , m a j ą c e c ó r k i na w y d a n i u , p r z e p o w i a d a ł y m u m a r n ą p r z y s z ł o ś ć , m i a n o w i c i e , że z tego m ł o d z i e ń c a n i c n ie b ę d z i e .

W c z a s a c h s t u d e n c k i c h w P e t e r s b u r g u by ł p o c h ł o n i ę t y s w o i m i s t u ­d i a m i w A k a d e m i i S z t u k P i ę k n y c h i o d w i e d z a ł s w o i c h s z k o l n y c h k o l e ­gów t e c h n i c z n y c h r ó ż n y c h s p e c j a l n o ś c i t y l k o w t e d y , g d y był już s t r a s z n i e p r z e m ę c z o n y .

Z a c z a s ó w p r o f e s o r s k i c h w P o l i t e c h n i c e W a r s z a w s k i e j s p o t k a ł e m go p e w n e g o w i e c z o r u na u l i c y już p o c h y l o n e g o , n i e d b a l e u b r a n e g o , z d u ż ą i l o ś c i ą d r o b n y c h p a k u n e c z k ó w . O k a z a ł o s ię , że by ły to z a p a s y ż y w n o ś ­c i o w e n a k o l a c j ę i śn ia ­d a n i e , w k t ó r y c h p r z y ­r z ą d z a n i u s a m b r a ł u -dział . P r o w a d z i ł w i ę c w d a l s z y m c i ą g u w z a s o -b n i e j s z e j s k a l i ż y w o t s t u d e n c k i .

P e w n e g o r a z u s p o t k a ­łem go W p o c i ą g u , p o ­

w r a c a j ą c e g o z Ł o d z i , g d z i e miał p o g a d a n k ę na p r o ś b ę s ł u c h a c z ó w j a k i e j ś s z k o ł y o z a k r e ­s ie d z i s i e j s z y c h l i c e ó w . J e c h a ł r o z p r o m i e n i o n y , był n a d z w y c z a j z a d o ­w o l o n y z w y n i k ó w , że t a k g o r ą c o , z t a k i m z a -

14

c h w y t e m , n i e m a l z e n t u z j a z m e m s ł u c h a ł o go a u d y t o r i u m , a z p r z e p r o w a d z o n e j d y s k u s j i mógł p o t w i e r d z i ć , że w ś r ó d m ł o d z i e ż y t k w i w i e l k i z a p a ł d o s z t u k p l a s t y c z n y c h , t r z e b a go t y l k o u m i e ć s k i e r o w a ć n a o d p o w i e d n i e t o r y .

O s w o i m n a u c z a n i u w P o l i t e c h n i c e w y r a ż a ł s ię , że jest b a r d z o w y m a g a j ą c y i że n i e k r ę p u j e s ię p o t r z y n a w e t r a z y p o w o ł y w a ć s w y c h s ł u c h a ­c z y n a e g z a m i n , b o p r a g n i e , ż e b y p o l s k i a r c h i t e k t dużo umiał i g r u n t o w n i e p o s i a d a ł p o d s t a w o w e w i a d o m o ś c i z j ego p r z e d m i o t u .

T o w s z y s t k o , co w c h w i l i p i s a n i a p o d y k t o w a ł a m i p a m i ę ć o ko­l e d z e , k t ó r y w n a s t ę p s t w i e s ta ł s i ę c h l u b ą P o l s k i .

2 7 . I X , 3 8 . Jan Janicki

Z moich wspomnień o Stanisławie Noakowskim

R o k u p a ń s k i e g o 1884, w j a k i e ś w r z e ś n i o w e n i e d z i e l n e p o p o ł u d n i e , p r z y s z e d ł z w i z y t ą d o d o m u r o d z i c ó w m o i c h m ł o d y c z ł o w i e k , u c z e ń k l a ­sy V I I ł o w i c k i e j s z k o ł y r e a l n e j , S t a n i s ł a w N o a k o w s k i . P r z e d s t a w i ł s i ę , j a k o s y n r e j e n t a z N i e s z a w y , z k t ó r y m o j c i e c mó j zna ł s ię i s p o t y k a ł o d c z a s u d o c z a s u w W a r s z a w i e , b ą d ź też w e W ł o c ł a w k u .

Z tej p i e r w s z e j w i z y t y , k t ó r a w c a ł y m n a s z y m d o m u z r o b i ł a b a r d z o mi łe w r a ż e n i e , z a p a m i ę t a ł e m , że p a n S t a n i s ł a w r o z m a w i a ł ze s t a r s z y m i j a k z u p e ł n i e w y r o b i o n y , d o r o s ł y c z ł o w i e k ; m ó w i ł w o l n o i w z g l ę d n i e n i e ­w i e l e , c h ę t n i e j s ł u c h a ł . P o w i e d z i a ł , że b a r d z o l u b i r y s o w a ć i c z y t a ć , n a p y t a n i e zaś , j a k i e k s i ą ż k i n a j b a r d z i e j m u s ię p o d o b a j ą , o d p o w i e d z i a ł b e z n a m y s ł u , że h i s t o r y c z n e , a p o c h w i l i doda ł , że s p e c j a l n i e l u b i o p o w i a ­d a n i a i p o w i e ś c i , o s n u t e n a t l e h i s t o r i i p o l s k i e j .

J a k k o l w i e k b y ł a m i ę d z y n a m i d o ś ć z n a c z n a , j ak n a o w e c z a s y , r ó ż ­n i c a w i e k u , gdyż u c z ę s z c z a ł e m w ó w c z a s z a l e d w i e d o k l a s y p i e r w s z e j s z k o ł y r e a l n e j , to j e d n a k p a n S t a n i s ł a w n a z y w a ł m n i e „ k o l e g ą " i t r a k t o ­

wał j a k d o r o s ł e g o c z ł o w i e k a , c z y m o d r a z u z j e d --. nał s o b i e m o j ą c a ł k o w i t ą s y m p a t i ę .

W d o m u m o i c h r o d z i c ó w N o a k o w s k i b y w a ł n i e z b y t c z ę s t o , a le g d y p r z y s z e d ł , to już b y n a j ­m n i e j s i ę n i e ś p i e s z y ł . Z bogate j b i b l i o t e k i mego o j c a p o ż y c z a ł p ó ź n i e j s z y w i e l k i a r t y s t a książki , z a w s z e h i s t o r y c z n e , a n a s t ę p n i e c h ę t n i e r o z m a w i a ł o t r e ś c i t y c h k s i ą ż e k .

K i e d y ś p r z y j e c h a ł d o Ł o w i c z a pan rejent W ł a d y s ł a w N o a k o w s k i ; odwiedzi ł w s o b o t ę po po-

3 •

15

łudniu m o i c h r o d z i c ó w , a w n i e d z i e l ę oba j p a ­n o w i e N o a k o w s c y , o j ­c i e c i s y n , b y l i u nas na o b i e d z i e , na k t ó r y b y l i r ó w n i e ż rnproszeni p a ń s t w o r e j o i i i o s t w o K o ­n o p a c c y z Ł o w i c z a . G d y c a l e t o w a r z y s t w o p r z e -

z a m i e r z c h l y c h c z a s a c h

s/ło d o s a l o n u na c z a r ­ną k a w ę i r o z m o w ę , p a n S t a n i s ł a w z a p r o p o n o w a ł m i w s p ó l n ą p r z e c h a d z k ę . P a m i ę t a m j a k dziś , ż e p o ­sz l i śmy s z o s ą w a r s z a w ­s k ą d o m o s t u na B z u ­r z e . P a n S t a n i s ł a w o p o w i a d a ł m i , jak w

c a ł e M a z o w s z e b y ł o p o k r y t e g ę s t y m i b o ­r a m i , o b f i t u j ą c y m i w p r z e r ó ż n e g o z w i e r z a , m ó w i ł o ł o w a c h , j a k i e w o k o l i c y Ł o w i c z a z a c z a s ó w k s i ą ż ą t m a z o w i e c k i c h s i ę o d b y w a ł y i o d t y c h ł o w ó w w y p r o w a d z a ł n a z w ę n a s z e g o g r o d u . W ogóle , w c z a s i e tej p r z e c h a d z k i p r o w a d z i l i ś m y b a r d z o p r z y j e m n ą r o z m o w ę . O d t e g o d n i a j e s z c z e b a r d z i e j lub i ł em „ k o l e g ę S t a n i s ł a w a " . . .

P o ś w i ę t a c h W i e l k i e j N o c y S t a n i s ł a w N o a k o w s k i d o Ł o w i c z a n ie w r ó c i ł . R o z c h o r o w a ł s ię w N i e s z a w i e i n i e p r z y s t ę p o w a ł d o o s t a t e c z ­n y c h e g z a m i n ó w . Z o s t a ł n a d r u g i r o k w V I I k l a s i e , z c z e g o ja, już w ó w ­c z a s u c z e ń d r u g i e j k l a s y s z k o ł y r e a l n e j , b y ł e m b a r d z o z a d o w o l o n y . P o w a k a c j a c h p a n S t a n i s ł a w b y w a ł u nas w d a l s z y m c iągu i m o ż e n a w e t c z ę ś c i e j , niż w r o k u p o p r z e d n i m .

P o u k o ń c z e n i u s z k o ł y r e a l n e j w Ł o w i c z u , w c z e r w c u 1886 r o k u , S t a n i s ł a w N o a k o w s k i w y j e c h a ł d o d o m u , a n a s t ę p n i e n a s t u d i a a r c h i t e k t o ­n i c z n e d o A k a d e m i i S z t u k P i ę k n y c h w P e t e r s b u r g u . N i e w i d z i a ł e m go k i l k a łat , a le p o d k o n i e c j e d n y c h w a k a c y j z n ó w z a j r z a ł d o Ł o w i c z a , o d ­w o d z i ł m o i c h r o d z i c ó w , d u ż o o p o w i a d a ł o P e t e r s b u r g u , a z w ł a s z c z a o g a l e r i a c h i m u z e a c h o r a z o p i ę k n i e j s z y c h g m a c h a c h m . d n c w s k i e j s t o l i c y . . .

N i e w i d z i a ł e m n a s t ę p n i e k o l e g i N o a k o w s k i e g o p r z e z d ługie l a t a i o to , w e w r z e ś n i u 1917 r o k u , b ę d ą c n a z o r g a n i z o w a n y m w ó w c z a s w M o ­s k w i e o l b r z y m i m z j e ź d z i e i n ż y n i e r ó w P o l a k ó w , z o b a c z y ł e m w j e d n e j z sa l , p r z y l e g ł y c h d o s a l i o b r a d , d u ż e g o m ę ż c z y z n ę w o k u l a r a c h , k t ó r y w y d a ł m i s ię d z i w n i e z n a j o m y m . Z a p y t y w a ł e m k i l k u k o l e g ó w , k t o to jest,

n i k t j e d n a k n ie umia ł u d z i e l i ć m i o d p o w i e d z i . P o k i l k u m i n u t a c h d o s t a ­ł e m i n f o r m a c j ę o d i n ż y ­n i e r a M a r i a n a L u t o s ł a w ­s k i e g o , j e d n e g o ' z c z ł o n ­k ó w k o m i t e t u o r g a n i z a ­c y j n e g o Z j a z d u , że jest to p r o f e s o r N o a k o w s k i ,

k t ó r y j e d n a k w Z j e ź ­d z i e udziału n ie b i e r z e . P o d s z e d ł e m d o p r o f e s o ­r a i w y m i e n i ł e m s w o j e n a z w i s k o . P r o f e s o r s e r ­d e c z n i e i n n i e u ś c i s k a ł i p o w i e d z i a ł , ż e n i g d y b y m n i e n ie poznał , co z r e ­s z t ą b y ł o z u p e ł n i e z r o -

16

z u m i a ł e : p r z e z j a k i e ś b e z mała t r z y d z i e ś c i l a t l u d z i e m o g ą s ię z m i e n i ć . . .

Z a c z y n a ł y s ię o b r a d y , c z y r e f e r a t y ; z a ­p r o p o n o w a ł e m p r o f e s o r o w i , a b y ś m y p o s z l i z a ­j ą ć l e p s z e m i e j s c a w s a l i , g d z i e o d b y w a ł o s ię z e b r a n i e , a le p r o f e s o r p o w i e d z i a ł , że n i e z g ł o ­sił udzia łu w Z j e ź d z i e i n ie w i e , c z y m u w o -b e c tego w y p a d a b y ć na p o s i e d z e n i u , d o l o k a l u zaś , g d z i e s ię o d b y w a ł Z j a z d , p r z y s z e d ł w n a ­d z i e i s p o t k a n i a k o g o ś ze z n a j o m y c h l u b

k o l e g ó w , a j e d n o c z e ś n i e c h c i a ł z o b a c z y ć , c z y dużo jest t y c h i n ż y n i e r ó w -P o l a k ó w w R o s j i . P r z e c h o d z i ł w ł a ś n i e i n ż y n i e r A d o l f W o l s k i , z k t ó r y m r a z e m p r a c o w a ł e m w ó w c z a s w K i j o w i e . Z w r ó c i ł e m s ię d o n i e g o z z a p y ­t a n i e m , co z r o b i ć , b y p r o f e s o r a w p r o w a d z i ć na Z j a z d . P a n A d o l f p a m i ę ­t a ! N o a k o w s k i e g o z P e t e r s b u r g a , z c z a s ó w s t u d e n c k i c h i p o w i e d z i a ł , ż e m a w p r e z y d i u m Z j a z d u l u d z i b l i s k i c h i za ła twi z n i m i f o r m a l n o ś c i w p r o ­w a d z e n i a p r o f e s o r a p o s t f a c t u m , j e d n o c z e ś n i e zaś p o d s z e d ł M a r i a n L u t o ­s ł a w s k i , p o z n a ł s ię z p r o f e s o r e m N o a k o w s k i m i o ś w i a d c z y ł , ż e ż a d n y c h f o r m a l n o ś c i n i e m a : „ k a ż d y i n ż y n i e r P o l a k m a w s t ę p na n a s z e z e b r a n i a , c z y u p r z e d n i o zgłosi ł swój udzia ł w Z j e ź d z i e , c z y n ie ; w o b r a d a c h m o ż e b r a ć udzia ł i m a p r a w o g ł o s u " . P r o f e s o r był z a c h w y c o n y : „ j a k to d o b ­r z e , że m y , P o l a c y , n ie j e s t e ś m y b i u r o k r a t a m i " — p o w t ó r z y ł k i l k a r a z y i w s z e d ł ze m n ą d o s a l i p o s i e d z e ń .

N a d r u g i d z i e ń w i e c z o r e m b y ł e m g o ś c i e m p r o f e s o r a N o a k o w s k i e g o w jego m i e s z k a n i u p r z y u l i c y , k t ó r a s ię n a z y w a ł a „ R o ż d i e s t w i e n k a " . S t a n i s ł a w N o a k o w s k i b y ł w ó w c z a s i n s p e k t o r e m i k u s t o s z e m z b i o r ó w w S t r o g o n o w s k i e j S z k o l e s z t u k i s t o s o w a n e j o r a z p r o f e s o r e m w S z k o l e R z e ź ­b y i A r c h i t e k t u r y , k t ó r a to u c z e l n i a b y ł a r ó w n o r z ę d n a z A k a d e m i ą S z t u k P i ę k n y c h w P e t e r s b u r g u .

S i e d z i a ł e m u p r o f e s o r a o d s i ó d m e j w i e c z o r e m d o d r u g i e j w n o c y . Z p o ­c z ą t k u m ó w i ł e m o s o b i e , o w s p ó l n y c h z n a j o m y c h ze s z k o ł y ł o w i c k i e j , a p o t e m s ł u c h a ł e m : p r o f e s o r o p o w i a d a ł m i r ó ż n e f a k t y z e s w o j e g o ż y c i a . N a s t ę p ­n i e m ó w i l i ś m y o w o j n i e , k t ó r a c i ą g n ę ł a s ię już o d t r z e c h lat, o p r z e w r o ­c i e , j a k i s ię d o k o n a ł w R o s j i i z a p y t y w a l i ś m y j e d e n d r u g i e g o , co z tego w s z y s t k i e g o w y n i k n i e d l a nas, d l a P o l a k ó w . . . O d c z u w a l i ś m y obaj i n s t y n k t o w n i e , że i d z i e k u n a m W o l n a P o l s k a , a le j e s z c z e o d d z i e l a nas o d N i e j j a k a ś mgła . . . B y ł to d o p i e r o w r z e s i e ń 1917 r o k u . . .

W y c h o d z i ł e m o d p r o f e s o r a N o a k o w s k i e ­go o 2 w n o c y i ż e g n a j ą c s ię r z u c i ł e m z a p y t a ­n i e , k i e d y i g d z i e s ię z n ó w s p o t k a m y . P r o f e -

' A R C i L . D O U R Y

17

sor o d r z e k ł na to, że s p o t k a m y s ię n ied ługo , w Wolnej P o l s c e ...

I tak s i ę r z e c z y w i ś c i e s t a ł o . . . Z. P r z y r e m b e l

Do życiorysu St. Noakowskiego

S t a n i s ł a w N o a k o w s k i z e t k n ą ł s ię p o r a z p i e r w s z y z Ł o w i c z e m w 1884 r . W t y m r o k u p r z y s z ł y g e n i a l n y a r t y s t a , p o u k o ń c z e n i u s z e ś c i o k ł a s o w e j szko ły r e a l n e j w W ł o c ł a w k u , z o s t a ł p r z y j ę t y d o s i ó d m e j k l a s y „ d o p e ł n i a j ą c e j " wyd z ia łu m e c h a n i c z n o - t e c h n i c z n e g o ł o w i c k i e j s z k o ł y r e a l n e j .

Ł o w i c k a s z k o ł a r e a l n a , w y w o d z ą c a s ię z k o l e g i u m k s . p i j a r ó w , z a ł o ­ż o n e g o w Ł o w i c z u w 1668 r . , l i czy ła w r. s z k , 1884 85 — 307 u c z n i ó w . D y r e k t o r e m b y ł w t e d y M i k o ł a j A k w i l e w . B y ł o to w o k r e s i e r z ą d ó w k u r a t o r a A p u c h t i n a , z n a n e g o r u s y f i k a t o r a i d e m o r a l i z a t o r a s z k o l n i c t w a .

D o s z k o ł y r e a l n e j w Ł o w i c z u u c z ę s z c z a ł N o a k o w s k i d w a l a t a , p o ­n i e w a ż w k l a s i e V I I p o z o s t a ł n a d r u g i r o k . Z a k t s z k o l n y c h , p r z e c h o ­w y w a n y c h w A r c h i w u m O ś w i e c e n i a P u b l i c z n e g o w W a r s z a w i e , d o w i a d u ­j e m y s i ę , że S t a n i s ł a w W i t o l d N o a k o w s k i b y ł u c z n i e m p i l n y m i u w a ż n y m . S p r a w o w a n i e j ego b y ł o b a r d z o d o b r e . T o t e ż jest r z e c z ą z r o z u m i a ł ą , ż e r a d a p e d a g o g i c z n a zwoln i ła go z op ła ty z a d r u g i e p ó ł r o c z e r. s z k , 1884 85. N o a k o w s k i w y b r a n y t e ż zos ta ł , d z i ę k i s w y m z a l e t o m c h a r a k t e r u „ s t a r s z y m " , s t a n c j i u c z n i o w s k i e j u L i g m a n a . D o b r e s t o p n i e o t r z y m y w a ł N o a k o w s k i z h i s t o r i i s z t u k i b u d o w l a n e j , p r z y r o d y , m o d e l a r s t w a i k r e ś l e n i a m a s z y n . N a t o m i a s t z p r z e d m i o t ó w t a k i c h , jak a l g e b r a , r a c h u n k o w o ś ć , m e c h a n i k a , f i z y k a i c h e m i a o t r z y m y w a ł s t o p n i e d o s t a t e c z n e , b ą d ź . . . n i e d o s t a t e c z n e . R a d a p e d a g o g i c z n a p o s t a n o w i ł a w 1885 r . d o p u ś c i ć S t a n i s ł a w a N o a k o w s k i e ­go d o e g z a m i n u k o ń c o w e g o , D o e g z a m i n u z o s t a l i j e s z c z e d o p u s z c z e n i : S t e f a n B r z e s k i , S . C h e ł m i ń s k i , J a n C h r z a n o w s k i , J ó z e f G a w i ń s k i , A n t o n i H e r l e n , W a c ł a w G n i a z d o w s k i , I g n a c y J a b ł o ń s k i , J a n K a l i s z e k , M i c h a ł K a l i s z e k , J ó z e f K o z ł o w s k i , Z y g m u n t L u t o m s k i , B o l e s ł a w N o w a k o w s k i , T e o ­

f i l O ł d a k o w s k i , P a w e ł P s a r s k i , S t e f a n R o g o y s k i , D a w i d R o z e n t h a l , E l i a s z R a z e n t h a l , S t a n i s ł a w W a s i l e w s k i , J a n W o y c z y r i s k i i J ó z e f W e h r .

S t o p n i e g z a m i n a c y j n y c h a k t a n i e p o d a j ą . J e d y n i e p r o t o k ó ł z p o s i e d z e n i a r a d y p e d a g o ­g i c z n e j (25 .VI .1885 r.) w s p o m i n a , że c z ł o n k o w i e k o m i s j i e g z a m i n a c y j n e j p o z o s t a w i l i na d r u g i r o k S t a n i s ł a w a N o a k o w s k i e g o i P a w ł a P s a r -s k i e g o ,

18

W n a s t ę p n y m r o k u s z k o l n y m N o a k o w s k i z łożył e g z a m i n z w y n i ­k i e m p o m y ś l n y m . K o ­l e g a m i p r z y s z ł e g o a r t y ­s t y w k l . V I I w r. s z k . 1885/86 b y l i : S t e f a n C i ­c h o c k i , M i c h a ł C z e j k i n , J ó z e f D a n k o w s k i , F e l i k s D o r a n t , J ó z e f D z i e r z -g o w s k i , S t e f a n G ł a d e c k i , J a n J a n i c k i , A l e k s a n d e r

Zamek z najstarszego planu Łowicza z XVI w. K o l a s z c z e w , E u g e n i u s z

K o s t r z e w s k i , P i o t r L e w k o w i c z , J a n M o r a w s k i , W ł a d y s ł a w M u s i e l e w i c z , J u l i a n N e u m a n , B r o n i s ł a w P i o t r o w s k i , J a n P r z e ź d z i e c k i , P a w e ł P s a r s k i , K a r o l R a c z k o w s k i , I g n a c y S t a r z y ń s k i , I g n a c y S z o n e r t , G u s t a w S z w a r c i S t a n i s ł a w T a b a c z y ń s k i .

W Ł o w i c z u , p o d o b n i e j ak p r z e d t y m w W ł o c ł a w k u , N o a k o w s k i ż y ­w o i n t e r e s o w a ł s ię n i e a l g e b r ą c z y m e c h a n i k ą , l e c z a r c h i t e k t u r ą , m a l a r ­s t w e m i r z e ź b ą . R o z c z y t y w a ł s i ę t a k ż e w d z i e ł a c h h i s t o r y c z n y c h , a n a d e w s z y s t k o r y s o w a ł . S a m o p o w i a d a ł , że „ r y s o w a ł w s z y s t k o , co r y s o w a ć s ię d a ł o " .

O s w y c h c z a s a c h m ł o d z i e ń c z y c h s p ę d z o n y c h c z ę ś c i o w o w Ł o w i c z u w s p o m i n a N o a k o w s k i w e w s t ę p i e d o a l b u m u p.t . „ A r c h i t e k t u r a P o l s k a " , p o d k r e ś l a j ą c , że k a t e d r a w ł o c ł a w s k a i k o l e g i p t a ł o w i c k a r o z b u d z i ł y w n i m n a z a w s z e z a m i ł o w a n i e i c z e ś ć d l a z a b y t k ó w r o d z i n n y c h " . W k o ­ś c i o ł a c h t y c h , w e d ł u g s łów N o a k o w s k i e g o , p o m n i k a , ż a d n e g o o ł ta ­r z a , ż a d n e g o z a k ą t k a " , k t ó r e g o b y n ie n a r y s o ­wał na d u ż y c h a r k u ­s z a c h s z a r e g o p a p i e r u , u ż y w a n e g o d o o w i j a n i a ś ledzi . . . R y s o w a n i e p o m ­n i k ó w z r o z m a i t y c h w i e ­k ó w o t w o r z y ł o N o a k o w -s k i e m u o c z y n a „ j a k ą ś k o l e j n ą z m i a n ę s ty lów, k t ó r a p o l e g a n i e t y l k o n a o d r ę b n y m u j ę c i u a r ­c h i t e k t o n i c z n o - o r n a -m e n t a c y j n e j c a ł o ś c i , ale

„nie b y ł o n a p e w n o ż a d n e g o

Zamek prymasowski w Łowiczu wg szkicu rekonstrukcyj-ncgo prof, S. Noakowskiego

19

w y c z u w a s ię w t y p i e r z e ź ­b i o n y c h l u b m a l o w a n y c h f i g u r l u b głów, w l a k o n i ź -m i e l u b n a p u s z o n o ś c i t e k ­s tu n a p i s ó w , w k o l o r y c i e z a s t o s o w a n y c h k a m i e n i , w k s z t a ł c i e l i t e r , w k a ż ­d y m w r e s z c i e n a j d r o b n i e j ­s z y m s z c z e g ó l e " , , .

Z c z a s ó w p o b y t u S t a n i ­s ława N o a k o w s k i e g o w Ł o ­w i c z u n ie p o s i a d a m y a n i j e d n e g o r y s u n k u p r z e z e ń w y k o n a n e g o . T o t e ż b a r ­d z o c e n n y m jest d l a Ł o ­w i c z a jego s z k i c , p r z e d s t a ­w i a j ą c y ł o w i c k i z a m e k p r y m a s o w s k i . T e n s z k i c jest j a k g d y b y s y m b o l e m , p r z y p o m i n a j ą c y m ł ą c z n o ś ć N o a k o w s k i e g o z Ł o w i c z e m . S y m b o l o w i t e m u w a r t o t u p o ś w i ę c i ć p a r ę s łów.

D a w n y z a m e k p r y m a ­s o w s k i n a s z k i c o w a ł N o a ­k o w s k i w W a r s z a w i e w d n i u 21 l i s t o p a d a 1925 r . , na z e b r a n i u K o ł a w y c l i o -

w a ń c ó w b . s z k o ł y r e a l n e j ł o w i c k i e j . N a z e b r a n i a c h tego K o ł a N o a k o w ­s k i n i e k i e d y m ó w i ł o s z t u e e , a z w ł a s z c z a o a r c h i t e k t u r z e . P o g a w ę d k i s w e , g d y ż t a k n a z y w a ł s w e w y k ł a d y , i l u s t r o w a ł z w y k l e s z k i c a m i , r y s o ­w a n y m i k r e d ą a d h o c n a t a b l i c y . S z k i c e te, jak t y s i ą c e i n n y c h , by ły r z e c z p r o s t a z g ó r y s t r a c o n e . T y m c z a s e m na z e b r a n i u w d n i u 21 l i s t o ­p a d a 1925 r . N o a k o w s k i z a u w a ż y ł p r z y g o t o w a n y a r k u s z p a p i e r u i s a n -g w i n ę . K o l e d z y A r t y s t y c h c i e l i z a c h o w a ć to, co n a r y s o w a ł b y n a t a b l i c y k r e d ą . N o a k o w s k i k r ę c i ł g ł o w ą i t ł u m a c z y ł , że . . . s z k o d a „ m a r n o w a ć " p a p i e r u i t p . A l e b ę d ą c z n a t u r y n i e t y l k o n a d z w y c z a j s k r o m n y m (i p o d t y m w z g l ę d e m był f e n o m e n e m !), l e c z t a k ż e u s t ę p l i w y m , n i e s p r z e c i w i a ł s i ę ż y c z e n i o m i p r o ś b o m k o l e g ó w , s z c z e r y c h w i e l b i c i e l i j ego p o t ę ż n e g o t a l e n t u , S t a n i s ł a w N o a k o w s k i w z i ą ł s a n g w i n ę d o r ę k i i o p o w i a d a j ą c h i s t o r i ę z a m k u ł o w i c k i e g o (na r u i n a c h tej r e z y d e n c j i grał w p a l a n t a . . . ) , z a c z ą ł j e d n o c z e ś n i e , w z d u m i e w a j ą c o s z y b k i m t e m p i e , w y c z a r o w y w a ć

20

k o n t u r y w s p a n i a ł e j ongiś s i e d z i b y p r y m a s ó w , n a j w y ż s z y c h p o k r ó l u d o ­s t o j n i k ó w w R z e c z y p o s p o l i t e j . T a k p o w s t a ł ów s y m b o l i c z n y s z k i c re­k o n s t r u k c y j n y z a m k u ł o w i c k i e g o .

T e n s z k i c , o d t w a r z a j ą c y z a m e k w jego p e ł n y m m a j e s t a c i e , nie n a ­l e ż y d o f a n t a z y j a r c h i t e k t o n i c z n y c h . N o a k o w s k i w t y m w y p a d k u z r e z y ­g n o w a ł z i m p r o w i z o w a n i a , gdyż m i ę d z y t y m s z k i c e m , a n a j s t a r s z y m p l a ­n e m Ł o w i c z a z X V I w . z a c h o d z i , j a k w i d a ć z z a ł ą c z o n y c h r e p r o d u k c j i , w i e l k a z a l e ż n o ś ć . A r t y s t a m i m o s w e j c u d o w n e j p a m i ę c i w z r o k o w e j , nie t r z y m a ł s ię d o s ł o w n i e tego s t a r e g o p l a n u , z n a j d u j ą c e g o s ię w V I t o m i e w i e l k i e g o d z i e ł a J e r z e g o B r a u n a o m i a s t a c h c a ł e g o ś w i a t a , w y d a n e g o w 1618 r. P e w n e s z c z e g ó ł y z o s t a ł y p r z e i n a c z o n e i to b o d a j r o z m y ś l n i e ,

21

a b y t y m s p o s o b e m o s i ą g n ą ć j a k g d y b y s y n t e z ę a r c h i t e k t o n i c z n ą z a m k u , k t ó r y był n i e z l i c z o n ą i lość r a z y o d b u d o w y w a n y , p r z e b u d o w y w a n y , w z m a c ­n i a n y , r o z s z e r z a n y i o z d a b i a n y , a t y m s a m y m n i e s t a n o w i ł p o d w z g l ę d e m s t y l o w y m p e w n e g o s z a b l o n u , p e w n e j j e d n o l i t e j c a ł o ś c i . K a ż d y w i e k z o s t a w i a ł na m u r a c h z a m k o w y c h s w ó j i n d y w i d u a l n y ś lad.

N o a k o w s k i p o s i a d a j ą c o l b r z y m i ą ł a t w o ś ć w c z u w a n i a s ię w p r z e s z ­ł o ś ć , w d a w n e z a b y t k i s z t u k i , z k t ó r y c h p o z o s t a ł y j a k ż e c z ę s t o j e d y n i e r u i n y , by ł t a k ż e d z i ę k i s w e m u n a d z w y c z a j w y o s t r z o n e m u z m y s ł o w i h i ­s t o r y c z n e m u , o p a r t e m u na ś c i s ł e j w i e d z y , n a p e w n o j e d y n y m a r t y s i ą , k t ó ­r y mógł o d w a ż y ć s ię na m i s t r z o w s k i e „ z r e k o n s t r u o w a n i e " z a m k u ło ­w i c k i e g o .

T e n s z k i c o p r o m i e n i o n y d z i w n y m u r o k i e m i s e n t y m e n t e m o f i a r o w a n y p r z e z K o ł o W y c h o w a ń c ó w b. s z k o ł y r e a l n e j w Ł o w i c z u M i e j ­s k i e m u M u z e u m i m . W ł a d . T a r c z y ń s k i e g o , p o s i a d a o p r ó c z w a r t o ś c i a r t y ­s t y c z n e j i p a m i ą t k o w e j , r ó w n i e ż p e w n ą w a r t o ś ć n a u k o w ą .

Ł o w i c z Jan Wegner

22

P r o f . S t a n i s ł a w N o a k o w s k i Rzeźba A. Karnego.

Stanisław Noakowski jako profesor Poli techniki Warszawskiej .

(Przemówienie wygłoszone na uroczystym posiedzeniu Senatu Akademickiego w gmachu Wydziału Architektury dn, 1 października 1938 r.)

D z i a ł a l n o ś ć P r o f e s o r a S t a n i s ł a w a N o a k o w s k i e g o n a t e r e n i e P o l i t e c h ­n i k i W a r s z a w s k i e j r o z p o c z y n a s ię w d o b i e w s k r z e s z e n i a O j c z y z n y n a s z e j . Z a p r o s z o n y p r z e z W y d z i a ł A r c h i t e k t u r y d o o b j ę c i a k a t e d r y H i s t o r i i A r c h i t e k t u r y N o w o ż y t n e j , p r z y b y w a d o W a r s z a w y , b e z w a h a n i a p o r z u c a ­j ą c na to w e z w a n i e z a j m o w a n e z a s z c z y t n e s t a n o w i s k o na o b c z y ź n i e , w M o s k w i e , a b y z c a ł y m z a p a ł e m g o r ą c e g o s e r c a o d d a ć s ię k r z e w i e n i u u m i ł o w a n e j w i e d z y , a b y aż d o z g o n u p r a c o w a ć w P o l s c e , p o ś w i ę c a j ą c n a j l e p s z e , n a j p e ł n i e j s z e w d o j r z a ł o ś c i si ły swo je P o l i t e c h n i c e W a r s z a w ­s k i e j i jej m ł o d z i e ż y a k a d e m i c k i e j .

D z i e s i ę ć już lat m i n ę ł o o d c h w i l i , g d y t e n n i e s t r u d z o n y p r a c o w n i k o d s z e d ł w z a ś w i a t y ; długi w i ę c o k r e s c z a s u , m i a s t — j a k t o c z ę s t o s ię z d a ­r z a — p r z y ć m i ć w p a m i ę c i l u d z k i e j w s p o m n i e n i e o c z ł o w i e k u , o j ego p r a c y , w y s i ł k a c h , u m i ł o w a n i a c h i d ą ż e n i a c h , m i a s t p r z y k r y ć jego p o s t a ć mgłą o d d a l e n i a , s p r a w i a j e d n a k , że w p e r s p e k t y w i e u p ł y n i o n y c h lat s y l ­w e t a d u c h o w a S t a n i s ł a w a N o a k o w s k i e g o j a k o p r o f e s o r a , j a k o a r t y s t y i c z ł o w i e k a n a b i e r a t y m b a r d z i e j n a w y r a z i s t o ś c i , z y s k u j e t r w a ł o ś c i ą i n i e ­p r z e m i j a j ą c y m i w a r t o ś c i a m i zas ług w ś r o d o w i s k u nasze j s p o ł e c z n o ś c i a k a ­d e m i c k i e j , j a k g d y b y d l a t y m m o c n i e j s z e g o z a p r z e c z e n i a n a t r ę t n e m u , u t a r ­t e m u f r a z e s o w i , że „umar l i p r ę d k o o d c h o d z ą " ...

R o z w a ż a j ą c zas ługi S t a n i s ł a w a N o a k o w s k i e g o d l a P o l i t e c h n i k i W a r ­s z a w s k i e j , a w i ę c w p i e r w s z e j l i n i i p r z y w o d z ą c n a p a m i ę ć J e g o d z i a ł a l n o ś ć n a u c z a j ą c ą , w s k r z e s z a j ą c z a r y s J e g o p o s t a c i j a k o p r o f e s o r a , z g ó r y s t w i e r ­dz ić m u s i m y , że o d d z i e l i ć o s o b o w o ś ć J e g o — p e d a g o g a , k i e r o w n i k a m ł o ­dz ieży , o d o s o b o w o ś c i t w ó r c y i a r t y s t y — n i e p o d o b n a . S i ł ą n i e z w y k ł e j

25

o r g a n i z a c j i te j w y j ą t k o w e j i n ­d y w i d u a l n o ś c i by ła p r z e d e w s z y s t k i m h a r ­m o n i a w e w n ę ­t r z n a , w e w n ę ­t r z n a j e d n o l i ­t o ś ć s k ł a d o w y c h c z y n n i k ó w i p i e r -w i a s t k ó w d u c h a . W y n i k i e m b e z ­p o ś r e d n i m , n a ­t u r a l n y m , n i e j a -k o t e j w ł a ś n i e o d • r ę b n o ś c i S t a n i ­s ława N o a k o w ­s k i e g o by ła o r y ­g i n a l n o ś ć w r o ­d z o n a w z a k r e ­s ie u j m o w a n i a z j a w i s k ż y c i a , s z t u k i , w s p a r t a n i e z w y k l e w y ­o s t r z o n ą i n t u i c j ą u r o d z o n e g o a r ­t y s t y .

S t a n i s ł a w N o a k o w s k i szedł p r z e z ż y c i e d r c g ą p r o s t ą , w ł a s n ą . W d z i e d z i n i e n . u c z a n i a , w d z i e d z i n i e , d o t y c z ą c e j jego s p e c j a l n o ś c i n a u k o w e j , k t ó r ą na P o l i t e c h n i c e W a r s z a w s k i e j była H i s t o r i a A r c h i t e k t u r y O d r o d z e n i a i B a r o k u , w p o s z u k i w a n i a c h i s p o s o b i e w y k ł a d u s t o s o w a ł m e t o d y , k t ó r e leża ły n i e j a k o g o t o w e u p o d s t a w d u c h o w y c h J e g o i n d y w i ­d u a l n o ś c i , w k t ó r y c h n a j p e ł n i e j mógł w y r a z i ć s ię z c a ł ą s w o b o d ą i w y ­p o w i e d z i e ć j a k o p l a s t y k .

R ó ż n e są b o w i e m i w i e l o r a k i e m e t o d y t w ó r c z e ; p r a c y n a u k o w e j p r o f e s o r a s z k o ł y a k a d e m i c k i e j . T a k n p . c h e m i k w z a c i s z u d o ś w i a d c z a l ­nej p r a c o w n i - l a b o r a t o r i u m , p o c h y l o n y n a d p r o b ó w k a m i i m i k r o s k o p e m , o t o c z o n y s z e r e g i e m a p a r a t ó w i p r z y r z ą d ó w t k w i n i e r a z m i e s i ą c a m i n a d ż m u d n ą p r a c ą a n a l i t y c z n ą , w y m a g a j ą c ą o g r o m n e j p r e c y z j i i d o k ł a d n o ś c i . R z a d k i e i k r ó t k i e b y w a j ą c h w i l e n a t c h n i e n i a ; c o d z i e n n y n i e u b ł a g a n y w y ­s i ł e k jes t u d z i a ł e m p r a c y , k t ó r e j w y n i k i e m , n i e r a z m o g ą c y m w y w r ó c i ć

26

d o t y c h c z a s o w e p o j ę c i a n a u k o w e b y w a s k r o m n a n a p o z ó r , mała b r o s z u r ­k a , b ę d ą c a o w o c e m w i e l o l e t n i c h , w r e s z c i e u w i e ń c z o n y c h z a s z c z y t n y m p o w o d z e n i e m m o z o ł ó w i t r u d ó w . H i s t o r y k p o c h y l a p l e c y n a d s t o s a m i d o k u ­m e n t ó w i s k r y p t ó w z a m i e r z c h ł e j p r z e s z ł o ś c i ; p r a c o w i c i e p o r ó w n u j ą c t e k ­s t y p o g r ą ż a s ię na t y g o d n i e w pył a r c h i w a l n y w p o s z u k i w a n i u m a t e r i a ł ó w m o g ą c y c h u z a s a d n i ć o d k r y w c z ą t e o r i ę l u b w z b o g a c i ć p r z y c z y n e k n a u k o w y . S t a l y k - b a d a c z z a i n t e r e s o w a n y s t o p n i e m w y t r z y m a ł o ś c i d a n e g o m a t e r i a ł u p o ­s ługu je s i ę n a j b a r d z i e j p r e c y z y j n y m i a p a r a t a m i w p r a c y d o ś w i a d c z a l n e j , w k t ó ­re j m i k r o s k o p i j n y u ł a m e k m i l i m e t r a g r a ć m o ż e d e c y d u j ą c ą ro lę i l a t a m i c a ł y ­m i s u m u j e długie k o l u m n y c y f r , m o z o l n i e s p o r z ą d z a w y k r e s y i t p .

D a r e m n i e s z u k a l i b y ś m y w d z i a ł a l n o ś c i S t a n i s ł a w a N o a k o w s k i e g o ś l a d ó w t a k p o j ę t e j p r a c y . H i s t o r i ę A r c h i t e k t u r y u j m o w a ł o n k o n c e p c j ą p l a s t y k a -a r t y s t y . P r z y n o s i ł na w y k ł a d k a w a ł e k w ę g l a r y s u n k o w e g o l u b k r e d y b i a ­ł e j , c o n a j w y ż e j mia ł j e s z c z e p a c z k ę p r z e ź r o c z y d o l a m p y p r o j e k c y j n e j . W s p o s o b i e w y k ł a d u ł ą c z y ł g ł ę b o k ą w i e d z ę g r u n t o w n e g o z n a w c y p r z e d ­m i o t u z i m p r o w i z a c j ą n a t c h n i o n e g o a r t y s t y , c z ł o w i e k a , k t ó r y potra f i ł o ż y ­wić , w p r o w a d z i ć s ł u c h a c z a d o d a n e g o ś r o d o w i s k a h i s t o r y c z n e g o b e z p o ­ś r e d n i o . S z c z e g ó l n y m d a r e m w y m o w y p r o s t e j , j asne j , s u g g e s t y w n e j , p e ł ­nej b a r w n y c h p o r ó w n a ń m a l a r s k i c h n a k a z y w a ł n i e j a k o s ł u c h a c z o w i p o ­d ą ż a ć z a s o b ą , wiódł go — j a k b y u j ą w s z y z a r ę k ę — p o z a c z a r o w a n e j k r a i n i e p r z e s z ł o ś c i , u c z y ł go w s p ó ł ż y ć ze s t a r y m i , p o z o r n i e m a r t w y m i m u r a m i , z w i e r z a ł m u t a j e m n e s e k r e t y z a k l ę t e j w n i c h p o e z j i i p i ę k n a .

A l e g ł ó w n y m a t u ­t e m J e g o w y k ł a d ó w był s ł y n n y , dz iś n a l e ­ż ą c y już d o l e g e n d y s p o s ó b r y s u n k o w e g o , d o r a ź n i e l inią r y s o w ­n i k a w y r a ż o n e g o u z a ­s a d n i e n i a , u z u p e ł n i e ­n i a w y k ł a d u . R y s u n ­k i , r z u c a n e p o d c z a s w y k ł a d u s z c z o d r ą , śmia łą , m a j s t e r s k ą r ę ­k ą w i r t u o z a n a p łasz ­c z y z n ę t a b l i c y s z k o l ­ne j , b y t y n ie t y l k o ś w i e t n ą i l u s t r a c j ą w y ­k ł a d u •— s t a n o w i ł y s a ­m e w s o b i e , d z i ę k i z n a k o m i t e j c h a r a k t e ­r y s t y c e s w o b o d n i e

kr-— H f

w y k o n a n e g o s z k i c u a r c h i t e k t o n i c z n e g o , p r a w d z i w e dz ie ła s z t u k i . B y w a j ą c c z a ­s e m n a J e g o w y k ł a ­d a c h w s p o m i n a m te ­r a z — a w i e l u z o b e c ­n y c h tu u c z n i ó w P r o ­f e s o r a m o ż e to p o ­t w i e r d z i ć — z j a k i m u c z u c i e m żalu w i d z i a ­ło s ię z n i k a n i e , z a t r a ­tę t y c h r y s u n k ó w p o d e n e r g i c z n y m r u ­c h e m u z b r o j o n e j w g ą b k ę r ę k i P r o f e s o r a . P a m i ę t a m z w ł a s z c z a — w ś r ó d w i e l u i n -n y c h — j e d e n z z u ­

p e ł n i e f e n o m e n a l n y c h r y s u n k ó w , d o t y c h c z a s t k w i ą c y m i w p a m i ę c i , w s p a ­nia ły r y s u n e k k r e d ą : w i d o k C a n a l e G r a n d ę w W e n e c j i . N a d r u c h l i w y m z w i e r ­c i a d ł e m w o d y p i ę t r z ą s ię w p e r s p e k t y w i e d o s t o j n e p a ł a c e , n a s z k i c o w a n e d o s ł o w n i e k i l k u n a s t o m a n i e c h y b n y m i u d e r z e n i a m i k r e d y — n i e b r a k ł o nawet , ś w i e t n i e o d t w o r z o n y c h m i g o t l i w y c h r e f l e k s ó w o d b i c i a a r c h i t e k t u ­r y w w o d z i e . . . I t e n r y s u n e k z n i k n ą ł p o c h w i l i — jak s e t k i i n n y c h — na z a w s z e .

W w i e l k i e j , p e ł n e j p r o s t o t y , s k r o m n o ś c i s w o j e j , N o a k o w s k i n ie p r z y ­w i ą z y w a ł w a g i d o t y c h p r z e p i ę k n y c h e f e m e r y d , p r z e z n a c z o n y c h z góry na u n i c e s t w i e n i e . P a m i ę t a m y w s z y s c y J e g o z d z i w i e n i e , g d y z a k o m u n i k o w a n o M u p o s t a n o w i e n i e R a d y W y d z i a ł u A r c h i t e k t u r y k a ż d o r a z o w e g o d o k o n y w a n i a z d j ę ć f o t o g r a f i c z n y c h z t y c h s z k i c ó w w y k ł a d o w y c h . T o s a m o d o t y c z y ł o u c h w a ł y o s t e n o g r a f o w a n i u J e g o w y k ł a d ó w . A l b o w i e m N o a k o w s k i w y ­k ł a d ó w s w o i c h n i e s p i s y w a ł , w y k ł a d a ł z p a m i ę c i , p o s ł u g u j ą c s ię z r z a d k a k r ó t k i m i n o t a t k a m i . P r a c n a u k o w y c h n i e p u b l i k o w a ł , z a g r a ż a ł a w i ę c z c z a s e m z a g ł a d a ś l a d ó w d z i a ł a l n o ś c i J e g o w y k ł a d o w e j , z c h w i l ą z e j ś c i a z p o l a b e z p o ś r e d n i c h J e g o u c z n i ó w i s ł u c h a c z ó w . W t r o s c e o u t r w a ­l e n i e i p r z e k a z a n i e p o t o m n y m b o g a t e g o m a t e r i a ł u — c e n n e j s p u ś c i z n y , R a d a W y d z i a ł u A r c h i t e k t u r y z a r z ą d z i ł a s t e n o g r a f o w a n i e w y k ł a d ó w . O b ­s z e r n e fo l ia ły t y c h d o k u m e n t ó w , z n a j d u j ą c e s ię w z b i o r a c h W y d z i a ł u , o c z e k u j ą o b e c n i e n a o p r a c o w a n i e i p u b l i k a c j ę . Ż y c z y ć n a l e ż y , a b y z n a ­l a z ł y s i ę na t e n ce ł ś r o d k i . W s k r z e ś n i e b o w i e m z c h w i l ą w y d a n i a c h o ć c z ę ś c i m a t e r i a ł u — ś w i e t n y b e z p o ś r e d n i s p o s ó b u j m o w a n i a p r z e d m i o t u ,

28

w ł a ś c i w y N o a k o w -s k i e m u r o d z a j i m p r e -s y j n o - i n t u i c y j n y o-k r e ś l e ń , p e ł n y c h f i n e ­z y j n e g o k o l o r y t u e p o ­k i , n ie o b c y r ó w n i e ż ś m i a ł o z a c y t o w a n e j a n e g d o c i e ; a r c h i t e k ­t u r ę b o w i e m w i ą z a ł b e z p o ś r e d n i o z t ł e m o g ó l n y m d a n e j e p o k i , umiał , j ak n i k t m o ż e i n n y , p o d o b n i e j ak na n i e k t ó r y c h d z i e ł a c h s w e g o p e n d z l a — o-ż y w i ć j ą i z a l u d n i ć w w y k ł a d z i e ż y c i e m p o t o c z n y m c z y h i s t o r y c z n y m o m a w i a n e g o o k r e s u .

T e n s p o s ó b w y k ł a d u , w s k u t e c z n o ś c i s w e j b o d a j j e d y n y — j e ś l i z w a ż y m y , że w s z a k d o m ł o d z i e ż y o z a s a d n i c z y m n a s t a w i e n i u p l a s t y c z ­n y m był k i e r o w a n y — miał w ł a ś c i w o ś ć n i e t y l k o z a i n t e r e s o w a n i a u c z n i a , n i e t y l k o t ra f ia ł i p o c i ą g a ł go, a le umia ł go p o r w a ć i r o z m i ł o w a ć . S t w a r z a ł o to w y j ą t k o w ą a t m o s f e r ę o b c o w a n i a p o m i ę d z y u c z n i e m a p r o f e s o r e m . N o a k o w s k i , j a k o n a t u r a p r z e d e w s z y s t k i m u c z u c i o w a , p o t r a ­fił n a w i ą z a ć t e n n i e p r z e w i d z i a n y ż a d n y m p u n k t e m s t a t u t u k o n t a k t s e r ­d e c z n y , i s t o t n y , z m ł o d z i e ż ą ; umia ł w k a ż d e j c h w i l i p o r o z u m i e ć s ię z n ią i p o z y s k a ć n a t r w a ł e jej p r z y w i ą z a n i e i w d z i ę c z n o ś ć . N i e w ą t p l i w i e p o m a g a ł o M u w t y m J e g o d o m i n u j ą c e p o c z u c i e p o l s k o ś c i , j a k g d y b y s p o ­t ę g o w a n e d ł u g o t r w a ł y m p o b y t e m na o b c z y ź n i e , w y s u b l i m o w a n e t ę s k n o t ą i z a w s z e r z e w n y m w s p o m n i e n i e m s t r o n r o d z i n n y c h .

B o g a t a d z i a ł a l n o ś ć t w ó r c z a , c z y n i ą c o s o b ę N o a k o w s k i e g o a r t y s t ą s z c z e g ó l n i e u z n a n y m , u m i ł o w a n y m i p o p u l a r n y m w ś r ó d s z e r o k i c h s f e r s p o ł e c z e ń s t w a j e s z c z e z a ż y c i a , w d u ż y m n i e w ą t p l i w i e s t o p n i u p r z y c z y ­niła s ię d o tej a u r y , d o tego k l i m a t u , w y t w o r z o n e g o w o k ó ł J e g o o s o b y . N a t e r e n i e P o l i t e c h n i k i W a r s z a w s k i e j , na t le ś r o d o w i s k a l u d z i , p o ś w i ę c o ­n y c h p i e l ę g n o w a n i u ś c i s ł y c h u m i e j ę t n o ś c i t e c h n i c z n y c h , N o a k o w s k i czuł s ię w y j ą t k o w o d o b r z e , z a p e w n e t a k ż e d z i ę k i p r a w u n a t u r a l n e g o d o p e ł ­n i e n i a czuł s ię — u s i e b i e . P o l i t e c h n i c e W a r s z a w s k i e j p o ś w i ę c i ł n a j ­l e p s z e l a t a p e ł n e g o r o z k w i t u s w e g o ż y c i a . T u t a j t e ż , p r z e z d ług ie l a t a w y k ł a d a j ą c w s a l i , w k t ó r e j s i ę o b e c n i e z n a j d u j e m y , n a w i ą z a ł i z a d z i e r z ­gnął n i c i , k t ó r e p r z e t r w a ł y . D o b r o t l i w y t e n o l b r z y m o g o ł ę b i m s e r c u i u ś m i e c h u d z i e c k a , o d l u d e k i s a m o t n i k , t u , w P o l i t e c h n i c e W a r s z a w s k i e j

29

p o z o s t a w i ł w ś r ó d k o l e g ó w i u c z n i ó w n a j w i ę k s z ą l i c z b ę p r z y j a c i ó ł , n a j ­ś c i ś l e j s z e g r o n o l u d z i , g o r ą c o o d d a n y c h J e g o p a m i ę c i .

W ś r ó d m o t y w ó w , k t ó r e s k ł o n i ł y R a d ę W y d z i a ł u A r c h i t e k t u r y d o z g ł o s z e n i a w n i o s k u o n a z w a n i e na w i e c z n ą r z e c z y p a m i ą t k ę a u d y t o r i u m tego „ A u d y t o r i u m i m i e n i a S t a n i s ł a w a N o a k o w s k i e g o " p o m i n ą ć n i e p o d o b ­n a w z g l ę d u , że S t a n i s ł a w N o a k o w s k i p r z e z k o l e j n e t r z y l a t a z r z ę d u , a m i a n o w i c i e w l a t a c h a k a d e m i c k i c h 1920, 21 , 1921 22 i 1922 -23 p i a s t o w a ł g o d n o ś ć d z i e k a n a W y d z i a ł u A r c h i t e k t u r y . O b r a n y w p r z e ł o m o w y m d l a d z i e j ó w n a s z y c h o k r e s i e , g d y n i e t y l k o b y t U c z e l n i i jej m ł o d z i e ż y , a le i k r a j c a ł y by ł z a g r o ż o n y , w y t ę ż o n ą p r a c ą o r g a n i z a c y j n ą w t r u d n y c h l a ­t a c h p o w o j e n n y c h , w ś c i s ł e j w s p ó ł p r a c y z S e n a t e m A k a d e m i c k i m r e p r e ­z e n t u j ą c i n t e r e s y W y d z i a ł u A r c h i t e k t u r y j a k o i n t e g r a l n e j c z ę ś c i s k ł a d o ­w e j P o l i t e c h n i k i W a r s z a w s k i e j , pot ra f i ł u t r z y m a ć c i ą g ł o ś ć p r a c y W y d z i a ­łu, z a p e w n i ć n a d ługie l a t a r o z w ó j p o w i e r z o n e j U c z e l n i . O s t a t n i r o k J e ­go u r z ę d o w a n i a w g o d n o ś c i d z i e k a n a (r. 1923) u p a m i ę t n i ł s ię z n a m i e n n i e w J e g o ż y c i u b o l e s n y m i p o s t ę p a m i c i e r p i e n i a , k t ó r e z c z a s e m w s p o s ó b nagły mia ło s t a ć s ię p r z y c z y n ą z g o n u ; z a g r o ż o n y u t r a t ą w z r o k u n i e t y l k o n i e z a p r z e s t a ł p r a c y o s o b i s t e j a r t y s t y c z n e j , ale w d a l s z y m c i ą g u n i e z a ­c h w i a n i e pe łn i ł t r u d n e o b o w i ą z k i p r o f e s o r a i d z i e k a n a , w i e r n i e s t o j ą c p o ­m i m o c i e r p i e ń n a p o w i e r z o n y m M u p o s t e r u n k u .

J e s t to g o d n ą m i a r ą c z ł o w i e k a , m i a r ą J e g o c h a r a k t e r u .

T o t e ż w p a m i ę t n y m d n i u d z i e s i ą t e j r o c z n i c y J e g o z g o n u z g r o m a ­d z e n i na u r o c z y s t y m p o s i e d z e n i u S e n a t u A k a d e m i c k i e g o , w o b e c n o ś c i P a n a M i n i s t r a W y z n a ń R e l i g i j n y c h i O ś w i e c e n i a P u b l i c z n e g o , P r o f e s o r a P o l i t e c h n i k i W a r s z a w s k i e j D r W o j c i e c h a Ś w i ę t o s ł a w s k i e g o , P P . M i n i s t ­

rów i ś w i e t n e g o g r o n a d o s t o j n y c h o-s ó b z a p r o s z o n y c h , o r a z w o b e c c a ł e g o s p o ł e c z e ń s t w a w p e ł n y m p o c z u c i u s ł u s z n o ś c i i d u m y m o ż e m y d o n o ś ­nie s t w i e r d z i ć , że S t a n i s ł a w N o a k o w ­s k i d o b r z e s ię zas łuży ł P o l i t e c h n i c e W a r s z a w s k i e j .

W a r s z a w a dnia 1 p a ź d z i e r n i k a 1938.

Zygmunt K a m i ń s k i

30

Swemu Profesorowi w soldzie Ż e ń s k i e L i c e u m Archi tektury im. S t a n i s ł a w a Noakowskiego w Warszawie

N i e z m i e r n i e t r u d n o w c i a s n y c h r a m a c h w y z n a c z o n e j s t r o n i c y c h o ­c i a ż b y w s k r ó t a c h r z u c i ć ś w i a t ł o n a tego d z i w n e g o , z a p a t r z o n e g o w w i z ­je p r z e s z ł o ś c i f a n a t y k a p i ę k n a !

31

L e c z k a ż d a c e g i e ł k a d o d a n a d o z o b r a z o w a n i a p o m n i k a d u c h o w e g o ś. p . S t a n i s ł a w a N o a k o w s k i e g o jest t y m n i e m n i e j c e n n ą , j a k o d a j ą c ą n a m c o r a z to i n n e w s p o m n i e n i a .

Z r e s z t ą ja o s o b i ś c i e c h c i a ł b y m s k r e ś l i ć p a r ę s ł ó w o d z i a ł a l n o ś c i na g r u n c i e p o d l e g ł e j m i S z k o ł y A r c h i t e k t u r y d l a k o b i e t i t y m s a m y m z a ­p o z n a ć s z e r s z y ogół o z d a n i u g e n i a l n e g o p r o f e s o r a o c e l o w o ś c i p o w y ż ­sze j u c z e l n i .

G d y w r o k u 1926 nos i ł em s ię już z m y ś l ą s t w o r z e n i a tej p l a c ó w k i tak u ż y t e c z n e j , a k t ó r e j b r a k d a w a ł s ię w P o l s c e o d c z u w a ć , s p o t k a ł e m s ię p e w n e g o d n i a u w r ó t P o l i t e c h n i k i W a r s z a w s k i e j ze ś. p . p r o f . N o a k o w ­s k i m . W y d a ł m i s ię O n w t e d y t r o c h ę p r z y g n ę b i o n y m , a m o ż e b y ł y to już p i e r w s z e ś l a d y z b l i ż a j ą c e j s ię c h o r o b y . J e d n a k o w o ż t e n w i e c z n y e n t u ­z jas ta , g d y p o d z i e l i ł e m s ię z N i m s w y m i z a m i a r a m i , o ż y w i ł s i ę i n ie t y l k o n i e z a p r z e c z y ł m e m u t w i e r d z e n i u , iż u w a ż a m a r c h i t e k t u r ę z a w d z i ę c z n e p o l e p r a c y d l a k o b i e t , a le na o d w r ó t o b i e c a ł s w o j ą w s p ó ł p r a c ę n a t e r e ­n ie m a j ą c e j p o w s t a ć S z k o ł y . R o z s t a ł e m s ię z N i m p e ł e n o t u c h y i d o b ­r y c h myś l i . I g d y po r o k u t r u d n y c h i ż m u d n y c h p r z y g o t o w a ń u r u c h o ­miłem w s z c z u p ł v c h z p e c z ą t k u r a m a c h tę u c z e l n i ę , S t a n i s ł a w N o a k o w ­s k i by ł j e d n y m z jej p i e r w s z y c h f i l a r ó w .

N i e t r z e b a c h y b a tu n a d m i e n i a ć , j ak c e n n ą b y ł a J e g o p r a c a na t y m ś w i e ż y m p o l u , w y m a g a j ą c y m w i e l e e k s p a n s j i i s u b t e l n e j i n t u i c j i .

K t o miał s z c z ę ś c i e o b c o w a ć z t y m g e n i a l n y m c z ł o w i e k i e m , k o l e g o ­w a ć l u b u c z y ć s ię p o d J e g o k i e r u n k i e m , t e n t y l k o m o ż e p o w i e d z i e ć , i l e wnos i ł O n z e s o b ą a t m o s f e r y p r a w d z i w e j k u l t u r y a r t y s t y c z n e j . T e n s k r o m n y , p r a w i e że a s c e t y c z n y a r t y s t a umiał b y ć s z c z o d r y m i h o j n y m w r o z r z u c a n i u s w y c h ś w i a t ł y c h n a u k i w n i k l i w y m k r y t y k i e m p i e r w s z y c h n i e ś m i a ł y c h k r o k ó w k o b i e c y c h n a n i e z n a n y m i m g r u n c i e . N i e s t e t y z a ­l e d w i e d w a la ta t r w a ł y w y k ł a d y ś.p. S t a n i s ł a w a N o a k o w s k i e g o .

N i e u b ł a g a n a c h o r o b a s z y b k o rob i ła p o s t ę ­p y . C z u j ą c s ię u s c h y ł k u sił , t e n n i e s p o ż y t y w s w e j p ł o d n e j praicy c z ł o w i e k c d mówi ł m i d a l ­sze j w s p ó ł p r a c y .

Z ż a l e m r o z s t a l i ś m y s ię , m y g r o n o p r o f e ­s o r s k i e ze m n ą na c z e l e , o r a z s ł u c h a c z k i .

N a p o ż e g n a n i e S t a n i s ł a w N o a k o w s k i p r z y ­s ła ł m i l i s t p r o s t y , jak p r o s t y m b y ł o J e g o p o ­d e j ś c i e d o s z t u k i , l e c z d z i w n i e w z r u s z a j ą c y w s w e j

32

Warszawa, d. 20 w r z e ś n i a 1938 r.

s z c z u p ł e j t r e ś c i . Z a c h o w a ł e m go j a ­k o p r z y c z y n e k d o p r z y s z ł e g o a r c h i ­w u m s z k o ł y .

P o ś m i e r c i S t a n i s ł a w a N o a k o w ­s k i e g o , c h c ą c u c z c i ć p a m i ę ć J e g o o r a z d a ć w y r a z s w e j w d z i ę c z n o ś c i z a J e g o w s p ó ł p r a c ę , n a d a ł e m r o z s z e ­r z a j ą c e j s i ę i r o z k w i t a j ą c e j s z k o l e t y ­tuł „ I m i e n i a S t a n i s ł a w a N o a k o w ­s k i e g o " .

S t o j ą c na p r o g u d a l s z e g o jej r o z k w i t u c h c i a ł b y m j e s z c z e w i d z i e ć w m u r o w a n ą t a b l i c ę u jej p r o g u , że o t o t u p r a c o w a ł i w i e l e s w e g o c z a s u p o ś w i ę c a ł w i e l k i a r t y s t a o r a z d o c z e ­k a ć s i ę , iż u l i c a , n a k t ó r e j m i e ś c i s ię s z k o ł a , b ę d z i e n a z w a n a u l i c ą S t a n i ­s ł a w a N o a k o w s k i e g o .

inż. arch. W ł . J a s t r z ę b s k i Dyrektor Liceum Architektury im. Stanisława Noakowskiego

S T A N I S Ł A W N O A K O W S K I O k r u c h y charakterystyki c z ł o w i e k a

Z e t k n ą ł e m s ię b l i ż e j z N o a k o w s k i m w w y p o c z y n k o w y m D o m u K a s y M i a n o w s k i e g o n a d Ś w i d r e m ( „ M ą d r a l i n i e " ) w l e c i e r . 1925. U d z i e l a ł s i ę mało . D a ł s ię o b s e r w o w a ć t y l k o w p o r z e o b i a d o w e j i k o l a c y j n e j p r z y s to le , p r z y k t ó r y m w z a s a d z i e m i l c z ą c y m n i e był , S i ę g a ł n a j c z ę ś c i e j d o w s p o m n i e ń , o ż y w i a ł s i ę . G d y na o d m i a n ę n a w i ą z y w a ł d o c h w i l i , był w w i e l u r z e c z a c h c z ł o w i e k i e m g ł ę b o k i e g o s ą d u . W s z y s t k o w jego o p o w i a d a n i u b y ł o c i e k a w e , b e z p o ś r e d n i e , n i e r a z d o w c i p n e , z a w s z e p l a s t y c z n e , z w i ę z ł e .

P r z e n o s z ą c , c z y t eż b ę d ą c z m u s z o n y p r z e n o s i ć , s a m o t n o ś ć n a d t o ­w a r z y s t w o , t o c z y ł r o z m o w y — b o d a j d l a s i e b i e n a j m i l s z e — z w ł a s n ą w y o b r a ź n i ą , j ę z y k i e m p e n d z l a . Z a o p a t r z o n y by ł w p a p i e r i a k w a r e l o w e farby. Bez ś w i a d k ó w i b e z d a w a n i a z n a ć o s o b i e p o w s t a w a ł y i w r u l o ­ny s k r ę c a ł y się jedne po drugich urocze fasady, w n ę t r z a , widoki , odkła-

33

d a n e d o p ó ź n i e j s z e g o p r z e b r a n i a p r z e z m i s t r z a L u b i ł s w e u l o t n e k o m ­p o z y c j e p r z e z n a c z a ć z góry k o m u ś , p o k a z y w a ł je w y b r a n y m . ( N a j e d n e j b y ł o o d t w o r z e n i e d z i w n e j w e w n ę t r z n e j s t r u k t u r y p e w n e g o b a r o k o w e g o k o ś c i o ł a na Żmudzi , j ak go s o b i e w y o b r a z i ł r o z c i e k a w i o n y ś w i e ż y m o p o ­w i a d a n i e m M i c h a ł a B r e n s z t e j n a ) .

34

C i e s z y ł o go, że n i e s p o d z i e w a j ą c s ię , w s z e d ł n a d r o g ę t w o r z e n i a p e j z a ż u . S k r o m n o ś ć n ie p o z w a l a ł a m u d o w i e r z a ć s o b i e w c a ł e j pełni , P o d o b n i e d z i w i ą c s ię p o m y ś l n y m s k u t k o m , w y z n a ł r a z z l u b y m z a ż e n o ­w a n i e m , a'e i z z a d o w o l e n i e m , że p o s ł u c h a n i u w i e c z o r n e j m u z y k i k a ­w i a r n i a n e j w K a r l s b a d z i e p r z y s z ł o m u s a m o z s i e b i e f a n t a z j o w a n i e n a t e m a t a r c h i t e k t u r y n o w o c z e s n e j .

W i a d o m y m jest, j a k i e r o z p i ę c i e mia ło o d c z u w a n i e p r z e z N o a k o w ­s k i e g o t w ó r c z o ś c i p l a s t y c z n e j w s z e c h c z a s ó w . B o d a j c z y j e d n a k z a ­n o t o w a n o — g d y o p o b u d k i i o o s o b y c h o d z i i o t ę p r z e d z i w n ą jego w i e d z ę o d a w n e j s z t u c e — n a z w i s k o prof . M a l m b e r g a , r o s y j s k i e g o h i s t o r y ­k a s z t u k i w M o s k w i e . O n z a p o z n a w a ł a r t y s t ę z b a d a n i a m i w ł a s n y m i , z a c z y m poszła c i e k a w o ś ć w s z e r z i w g łąb n a u k i . T e j s t y c z n o ś c i p r z y ­p i s y w a ł N o a k o w s k i z n a c z e n i e d l a s i e b i e .

W i e l k a i n d y w i d u a l n o ś ć N o a k o w s k i e g o w y p r o m l e n i o w y w a ł a s ię t y m , co t w o r z y ł , mówi ł , p isa ł i t y m , j a k żył . P a m i ę t a j ą go w y r a z i ś c i e w s z y s c y , k t ó r z y go c a o j r a z w i d z i e l i , l u b s ł y s z ? l i , t a k j a k z ' d a l e k a w y r ó ż n i a s ię , s p o ś r ó d w i e l u i n n y c h , t w ó r j ego r ę k i . W i a d o m o ś c i o n i m j a k ż e są c i e ­k a w e ! P o s i a d a j ą i c h w i e l e c i , co b y l i b l i s k o n i e g o i — d ł u g o . B y ł o b y d o b r z e , ż e b y s p i s y w a n o je, j a k o że n a p e w n o b ę d ą — w a ż n i e j s z e o d m o i c h .

Zygmunt Batowski

A R C H I T E K T - W I Z J O N E R

„Ital ia f a n t a s t i c a " — t a k n a z w a ł N o a k o w s k i j e d e n z. c y k l ó w s w o i c h a k w a r e l . T y t u ł ten m o ż n a b y r o z s z e r z y ć na i n n e p r a c e a r t y s t y i n a z w a ć je „ P o l o n i a f a n t a s t i c a " , „ R u s s i a f a n t a s t i c a " . . . S t a n i s ł a w N o a k o w s k i b y ł p r o f e s o r e m a r c h i t e k t u r y . S t a n o w i s k o to t y l k o w c z ę ś c i w y j a ś n i a t a j e m ­n i c ę jego s z t u k i . N o a k o w s k i by ł p r z e d e w s z y s t k i m a r t y s t ą - w i z j o n e r e m .

Ś w i a t , k t ó r y nas o t a c z a , j a k ż e jest d a l e k i o d tego , co b y ł o p r z e d s t u , d w u s t u l a t y , p r z e d w i e k a m i .

Z m i e n i ł i p r z e i s t o c z y ł s ię c a ł k o w i c i e k r a j o b r a z p o l s k i . Z n i k ł y — l u b t eż s ą na w y m a r c i u — k u r n e c h a t y , p a ń s k i e d w o r y , u f o r t y f i k o w a n e m i a s t a , z a c i s z n e k l a s z t o r y i p o t ę ż n e m a s y w y z a m k ó w .

Z a c h o w a ł y s ię j e d y n i e s z c z ą t k i . N a w e t m i a s t a u c h o d z ą c e z a d o b r z e z a k o n s e r w o w a n e s ą t y l k o s m u t n y m i r e s z t k a m i d a w n e j ś w i e t n o ś c i , N a ­pór ż y c i a w s p ó ł c z e s n e g o z m i e n i ł i c h c h a r a k t e r , p r z e i s t o c z y ł i c h w y g l ą d z e w n ę t r z n y .

J a k ż e w y g l ą d a ł a w i ę c d a w n a P o l s k a ? O d p o w i e d ź na to d a j ą p r a c e N o a k o w s k i e g o .

J a k już z a z n a c z y l i ś m y , z m a r ł y a r t y s t a n a z w a ł j e d e n z s w o i c h c y k ­lów: „ I ta l ia f a n t a s t i c a " . N i e c h nas t e n p r z y m i o t n i k n ie łudzi . W p r a ­c a c h N o a k o w s k i e g o jest t y l e s a m o f a n t a z j i , i l e i n a j b a r d z i e j k o n k r e t n e j r z e c z y w i s t o ś c i .

R z u c a n e n a p a p i e r z n i e b y w a ł ą s w o b o d ą , n i e o m a l n o n s z a l a n c j ą , s z k i ­ce N o a k o w s k i e g o s ą r e z u l t a t e m o l b r z y m i e g o w y s i ł k u , la t c a ł y c h t r w a j ą ­c y c h p r a c p r z y g o t o w a w c z y c h . G ł ę b o k i e s t u d i a n a d h i s t o r i ą a r c h i t e k t u r y , b e z p o ś r e d n i e b a d a n i e z a b y t k ó w , w r ę c z f e n o m e n a l n e w ż y c i e s i ę w i c h t a j e m n i c e — u p r z e d z i ł y p o w s t a n i e p i e r w s z y c h p r a c N o a k o w s k i e g o .

W i d z p r z y p a t r u j ą c y s ię o g r o m n e j i lośc i e k s p o n a t ó w , z e b r a n y c h w s a l a c h w y s t a w o w y c h , w z b i o r a c h p u b l i c z n y c h i p r y w a t n y c h , a s t a n o w i ą ­c y c h d o r o b e k ż y c i a N o a k o w s k i e g o , o d b i e r a p o z o r n i e s p r z e c z n e w r a ż e n i a . P o s i a d a z j e d n e j s t r o n y p e w n o ś ć , że w s z y s t k o , co p o j a w i a s ię w s z k i ­c a c h a r t y s t y — z n a j d u j e s w ó j o d p o w i e d n i k w r z e c z y w i s t o ś c i , g d y j e d ­n a k ż e z e s t a w i p o s z c z e g ó l n e z a b y t k i z a k w a r e l a m i N o a k o w s k i e g o , u d e r z y go o g r o m n a r ó ż n i c a ,

T a k jes t i s t o t n i e ! N o a k o w s k i n i e u p l a s t y c z n i a ł b o w i e m w s w y c h a k w a r e l a c h p o s z c z e g ó l n y c h z a b y t k ó w — a le s t w a r z a ł i c h s y n t e z ę .

O p e r u j ą c o l b r z y m i ą w i e d z ą i n i e z a w o d n ą i n t u i c j ą a r t y s t y c z n ą , w y ­c z a r o w y w a ł przed nami świat dawnych form architektonicznych, mroki

36

k r a j o b r a z u z c a ł ą f a n t a s t y c z n o ś c i ą jego l i n i j i k s z t a ł t ó w , s t w o r z o n y c h p r z e z b u d o w n i c z e g o . N i c n i e b y ł o m u o b c e .

P r o w a d z o n y g e n i a l n ą i n t u i c j ą czuł s ię r ó w n i e s w o b o d n i e w ś r ó d z a ­b y t k ó w w ł o s k i c h , p o l s k i c h , j ak i r o s y j s k i c h .

P o z n a ł t a j e m n i c e g o t y k u , d o s t o j n o ś ć b u d o w l i r e n e s a n s o w y c h , r o z ­m a c h i m a l o w n i c z o ś ć b a r o k u . O l b r z y m i e k a t e d r y p o c i ą g a ł y go t a k s a ­m o - - j ak i m a ł e z a p a d ł e k o ś c i ó ł k i w i e j s k i e , s c h o w a n e z a m u r a m i c m e n ­t a r n y m i .

P a r o m a r z u t a m i t u s z u c z y s a n g w i n y , k i l k o m a a k c e n t a m i b a r w y , w y d o b y w a ł N o a k o w s k i p r z e d o c z y m a z d u m i o n e g o w i d z a — w n ę t r z a k o ­ś c i o ł ó w , m a g n a c k i c h k o m n a t i z a c i s z n y c h i z b d w o r k ó w p o l s k i c h .

W t w ó r c z o ś c i N o a k o w s k i e g o i s t n i e j ą t a j e m n i c e z b l i ż o n e c a ł k o w i c i e d o z a g a d e k s z t u k i M a t e j k i .

Z j a k i m ż e k o l o s a l n y m w y s i ł k i e m b u d u j e n a u k a w i e d z ę o p r z e s z ł o ­ś c i , p o m n a ż a j ą c u s t a w i c z n i e z e b r a n e już w i a d o m o ś c i .

W y s i ł e k ten p o z n a l i r ó w n i e ż M a t e j k o i N o a k o w s k i . A l e i c h ge­n i u s z a r t y s t y c z n y , l o t n y a n i e z a w o d n y pozwol i ł i m p r z e r z u c a ć m o s t y p o ­n a d l u k a m i i b r a k a m i w a r s e n a ł a c h w i e d z y i w y c z a r o w a ć P o l s k ę d a w n ą .

W o b e c w i d z a — N o a k o w s k i jest t y l k o a r t y s t ą . A r c h i t e k t z p o w o ­łania i w y k s z t a ł c e n i a , n i e o b c i ą ż a w i d z a b a l a s t e m „ f a c h o w y m " , s t a w i a g o o d r a z u p r z e d j a s n ą , s k r y s t a l i z o w a n ą w i z j ą p r z e s z ł o ś c i .

W p r a c a c h jego n i e m a ś ladu s u c h o ś c i r y s u n k ó w a r c h i t e k t o n i c z n y c h . Ś m i a ł a , s w o b o d n a jego f a k t u r a i t e c h n i k a h a r m o n i z u j e s k o ń c z e n i e z w i z y j n y m c h a r a k t e r e m j ego p r a c .

N o a k o w s k i jest f e n o m e n e m n i e t y l k o w s z t u c e p o l s k i e j — a le i w s z t u c e ś w i a t o w e j . J a k ż e n i k l e , j a k ż e b l a d o w o b e c jego p r a c w y g l ą d a j ą w s z y s t k i e d o t y c h c z a s p o d e j m o w a n e p r ó b y o d t w o r z e n i a w i z j i a r c h i t e k t o ­n i c z n e j p r z e s z ł o ś c i , p r ó b y o p a r t e n i e w o l n i c z o o s tare d r z e w o r y t y i m i e ­d z i o r y t y .

N o a k o w s k i był z r a s y g e n i u s z ó w . W y r ó s ł z g r u n t u p o l s k i e g o , a s i t a k a j ego z r o d z i ł a s ię z u m i ł o w a n i a p r z e s z ł o ś c i p o l s k i e j . C z u ł s ię r ó w n i e u s i e b i e w ś r ó d w i e l k i c h z a b y t k ó w F r a n c j i , W ł o c h , N i e m i e c , R o s j i , w s z ę d z i e , g d z i e n a t r a f i a ł n a ś lady t r i u m f a l n e g o p o c h o d u n i e s k a ż o n e g o d u c h a a r y j s k i e g o , n a t c h n i o n e g o w i e l k i m b l a s k i e m b i j ą c y m o d k r z y ż a .

D r M i e c z y s ł a w S k r u d l i k

37

A R C H I T E K T - M A L A R Z - W I Z J O N E R

P o w i e l k i e j w o j n i e w r a c a j ą c d o W a r s z a w y ze W s c h o d u z a t r z y m a ­łem s ię k i l k a d n i w K r a k o w i e d l a z a ł a t w i e n i a p e w n y c h o s o b i s t y c h s p r a w . M i ę d z y i n n n y m i c h c i a ł e m o d w i e d z i ć m e g o d a w n e g o p r o f e s o r a B i e ń ­k o w s k i e g o . W t y m c e l u u d a ł e m s ię d o u n i w e r s y t e c k i e g o s e m i n a r i u m a r c h e o l o g i i k l a s y c z n e j . W o ź n y o b i a ś n i ł m i ę , ż e p r o f e s o r a n i e m a , l e c z n i e b a w e m p r z y j d z i e na w y k ł a d . P o s t a n o w i ł e m z a c z e k a ć . G d y w s z e d ł e m n a s a l ę , w z r o k mó j z a t r z y m a ł s ię na t a b l i c y , na k t ó r e j k r e d ą s z k i c o w a n a e n e r g i c z n y m i r z u t a m i w i d n i a ł a s i l n i e z a a k c e n t o w a n a s y l w e t a k a t e d r y w R e i m s , o b o k k i l k a s z c z e g ó ł ó w było już z a m a z a n y c h g ą b k ą . B y ł e m

u d e r z o n y w s p a n i a ł y m c h a r a k t e r e m r y s u n k u i ze z d u m i e n i e m p o d z i w i a ­łem p r z e d z i w n ą b i a ł ą s i a t k ę g r a f i c z n ą na c i e m n y m t le t a b l i c y . J a k ­k o l w i e k o N o a k o w s k i m s ł y s z a ł e m już d a w n i e j , a n a w e t w i d z i a ł e m p a r ę d r o b n y c h j ego p r a c — w ł a ś c i w i e b y ł o to p i e r w s z e m o j e z e t k n i ę c i e s ię z ż y w ą t w ó r c z o ś c i ą m i s t r z a .

Z a p y t a ł e m o t o c z e n i e , co z n a c z y t e n r y s u n e k n a t a b l i c y ? . , . O b j a ­ś n i o n o m n i e , że N o a k o w s k i z a p r o s z o n y był d o K r a k o w a na o d c z y t z d z i e ­d z i n y s z t u k i , że w ł a ś n i e w c z o r a j w y g ł o s i ł p r e l e k c j ę w tej s a l i i l u s t r u j ą c j ak z w y k l e s w o j e p r z e m ó w i e n i e s e r i ą r y s u n k ó w na t a b l i c y i że w s z y s c y s ą t a k z a c h w y c e n i , że n i e c h c ą j e s z c z e n i w e c z y ć k r ó t k o t r w a ł e g o n i e s t e t y a r c y d z i e ł a .

P o t e m . . . p o t e m już w W a r s z a w i e m o g ł e m p r z y j r z e ć s ię b l i ż e j t w ó r ­c z o ś c i tego g e n i a l n e g o P o l a k a . G ł u c h e w i e ś c i k r ą ż y ł y w p r a w d z i e o n i m

38

j a k o o s ł a w n y m a r t y ś c i e p o l s k i m p r z e b y w a j ą c y m n a o b c z y ź n i e w d a l e ­k i m z i m n y m P e t e r s b u r g u i M o s k w i e , w k r a j u j e d n a k p o s t a ć jego jak t y l u w i e l k i c h s y n ó w P o l s k i , k t ó r y c h z a b i e r a ł y c u d z e z i e m i e — b y ł a zu­p e ł n i e p r a w i e n i e z n a n a . Z r e s z t ą c z y dziś j e s z c z e w w ł a s n e j o j c z y ź n i e p o s t a ć N o a k o w s k i e g o jest t a k z n a n ą , j ak n a to z a s ł u g u j e ze w s z e c h m i a r ? , . A p r z e c i e ż N o a k o w s k i t w o r z ą c i d z i a ł a j ą c p r z e z t r z y d z i e ś c i la t (od r. 1886) w s t o l i c y z a b o r c y n a j b a r d z i e j l i c z e b n i e i p s y c h i c z n i e z n a c z n i e w i ę c e j a n i ż e l i B e r l i n l u b W i e d e ń p o c h ł a n i a j ą c e j ż y w i o ł p o l s k i — n i e za­p o m n i a ł o r o d z i n n y m k r a j u , p r z e p o j o n y w s p o m n i e n i a m i d z i e c i ń s t w a i p i e r w s z y c h s z k o l n y c h n a u k . T e l a t a s i e l s k i e a n i e l s k i e d a w a ł y m u p o d ­n i e t ę d o o r y g i n a l n e j na w s k r o ś t w ó r c z o ś c i i w y c i s k a ł y n i e z a t a r t e z n a m i ę p o l s k o ś c i n a k a ż d e j n a j d r o b n i e j s z e j n a w e t p r a c y .

C a ł a d z i a ł a l n o ś ć S t a n i s ł a w a N o a k o w s k i e g o d o s k o n a l e h a r m o n i z o w a ł a z g ł ę b i ą j ego p r z e p i ę k n e j d u s z y . J e s z c z e r a z na n i m m o ż n a ś l e d z i ć i s p r a w d z i ć z w a l c z a n ą z a j a d l e p r z e z p o m n i e j s z y c i e l i n a s z y c h s z t u k i , l i t e ­r a t u r y i n a u k i — z a s a d ę , iż w i e l k a t w ó r c z o ś ć m u s i w y p ł y w a ć i k o j a r z y ć s ię z p i ę k n o ś c i ą i c z y s t o ś c i ą d u c h a i że t y l k o w t a k z ł ą c z o n y c h p i e r ­w i a s t k a c h m i e ś c i s i ę i s t o t a i n d y w i d u a l i z m u i w ł a ś c i w y s p r a w d z i a n p a t r i o ­t y c z n e g o n a r o d o w e g o t w o r z y w a . K ł a d ę m o ż e n a j s i l n i e j s z y a k c e n t na t y m p u n k c i e p r z y k r e ś l e n i u c h a r a k t e r y s t y k i N o a k o w s k i e g o , p o n i e w a ż p r z e ż y w a m y z a s a d n i c z y z w r o t w p o j ę c i a c h o c e n y d o r o b k u n a s z e j k u l t u ­r y , p o n i ż a n e j z c e l o ­w ą z a j a d ł o ś c i ą p r z e z o b c y e l e m e n t , k t ó r y w d a r ł s ię i o p a n o w a ł n a j w a ż n i e j s z e jej g a ­ł ę z i e , p o n i e w i e r a n e j r ó w n o c z e ś n i e p r z e z s w o i s t y c h o d b r ą z o -w i a c z y d l a z y s k a n i a p r z e m i j a j ą c e g o o k l a ­s k u , tanie j r e k l a m y a n a w e t m a t e r i a l n y c h k o r z y ś c i ,

S t a n i s ł a w N o a k o w ­s k i c z e r p a ł t e m a t y i t w o r z y ł k o m p o z y ­c je j a k M i c k i e w i c z , S ł o w a c k i , M a t e j k o , M a l c z e w s k i , S z o p e n z b e z p o ś r e d n i e g o n a j ­b l i ż s z e g o o t o c z e n i a ,

s t ą d c h a r a k t e r jego p r a c p o s i a d a w y b i t n e z n a m i ę p o l s k o ś c i . O p e r u j ą c p r z e d z i w n i e o r y g i n a l n ą t e c h n i k ą tak , jak P i o t r M i c h a ­ł o w s k i na p o l u b a t a ­l i s t y c z n e g o i a n i m a l i -s t y c z n e g o m a l a r s t w a p r z e w a ż n i e s t r e s z c z a ł s ię w p o z o r n i e l e k ­k i m s z k i c u , j a k b y o d n i e c h c e n i a k r e ś l o n y m s z y b k o , n e r w o w o i o p i e r a j ą c s ię na n i m t w o r z y ł n i e z r ó w n a n e a r c y d z i e ł a a r c h i t e k ­t o n i c z n e j f a n t a z j i .

a

V

N i e w i a d o m o , g d z i e u N o a k o w ­s k i e g o k o ń c z y s ię m a l a r z , f a zac/.yna

a r c h i t e k t i n a o d w r ó t , p r z y t y m ów m a l a r z - a r c h i t e k t i a r c h i l e k j . - m a l a r z w y d o b y w a w r z u c o n e j j a k b y o d n i c h c e n i a n a s k r a w k u p a p i e r u p l u m i e , p o p a r t e j p a r u l i n i a m i c a l e ś w i a t y . N a p r z e s t r z e n i w i e k ó w , a n i p r z e d nim a n i w s p ó ł c z e ś n i e n ie s p o t y k a s ię w h i s t o r i i s z t u k i p o d o b n e g o N o a k o w -s k i e m u a r t y s t y . J e s t o n n a j z u p e ł n i e j s a m o i s t n y m z j a w i s k i e m w a r c h i t e k ­t u r z e , tak jak M a t e j k o w m a l a r s t w i e . O b a j b y l i r e i n k a r n a c j ą , w c i e l e n i e m p i ę k n a , w i e l k o ś c i , w s z y s t k i e g o tego , co t w o r z y l e g e n d ę m i n i o n y c h w i e ­k ó w — c h l u b i ć s ię m o ż e m y z a i s t e , że obaj są g e n i a l n y m i s y n a m i P o l s k i . O ś m i e l ę s ię g ł o s i ć t w i e r d z e n i e , że N o a k o w s k i jest p l a s t y c z n y m , t e c h n i c z ­n y m d o p e ł n i e n i e m nasze j n i e b o t y c z n e j p o e z j i , l i t e r a t u r y , m u z y k i i . w s p a ­n i a ł e g o m a l a r s t w a . R o m a n t y z m , s e n t y m e n t r o d z i m y o b j ę t y n i e u b ł a g a n y m p r a w e m s t a t y k i i r ó w n o w a g i a r c h i t e k t o n i c z n e j p r z e s u w a N o a k o w s k i p r z e d o c z y m a t e r a ź n i e j s z o ś c i w n i e z r ó w n a n y c h o b r a z a c h j a k b y s k r ó t a c h c o r a z w i ę c e j o d nas o d d a l a j ą c e j s i ę p r z e s z ł o ś c i . J e d n o c z e ś n i e k o n t u r t r a c i w jego r y s u n k u s z t y w n o ś ć , t w a r d o ś ć p r z e k s z t a ł c a s ię n i e o p u s z c z a ­j ą c k s z t a ł t ó w b r y ł y w z w i e w n e p r a w i e s e n n e m a r z e n i e p r z e s z ł o ś c i .

W r ó c i w s z y d o k r a j u po o! j ę c i u k a t e d r y h i s t o r i i s z t u k i na p o l i t e c h ­n i c e w a r s z a w s k i e j już b e z p r z e s z k o d y t w o r z y ł c o r a z p i ę k n i e j s z e i b o g a t ­s z e f a n t a z j e na t le p i ę k n a o j c z y s t e j a r c h i t e k t u r y . Z a z n a c z y ć n a l e ż y , ż e N o a k o w s k i n i e o g r a n i c z a ł s ię t e m a t e m r o d z i m y m — s i ę g a ł r ó w n i e ż . d o

40

s k a r b ó w o b c y c h s t y l ó w , d o p r z e p y c h u B i z a n c j u m , A s y r i i l u b a r c y d z i e ł i t a l ­s k i e g o O d r o d z e n ; a i w t y c h k o m p o z y c j a c h u w i d a c z n i a ł s i ę o g r o m jego w i e d z y i p o t ę g a t w ó r c z e g o t a l e n t u .

W d z i a ł a l n o ś c i p e d a g o g i c z n e j S t a n i s ł a w a N o a k o w s k i e g o — c z e k a j ą ­cej n a o s o b n ą o b s z e r n ą i d o k ł a d n ą o c e n ę — wybi ja ły s ię w s z y s t k i e jego z a l e t y . T u t a j p o d c z a s w y k ł a d ó w ł ą c z y ł ś c i s ł o ś ć n a u c z y c i e l a - m i s t r z a z e n t u z j a z m e m a r t y s t y . T u t a j o d t w a r z a j ą c d u c h a s t a r o ż y t n o ś c i i ś r e d n i c h w i e k ó w i p ó ź n i e j s z y c h e p o k p o d a w a ł s ł u c h a c z o m i w i d z o m s y n t e z ę s z t u ­k i w s c h o d u , p o ­łudnia , z a c h o d u i p ó ł n o c y p o ­p r z e z w s z y s t k i e s t y l e i z m i a n y . T u t a j w j e d n e j c h w i l i , w c h w i l i w y g ł a s z a n e g o o t y c h w i e k a c h i t w ó r c a c h — z d a ­n i a , sądu, w y j a ­ś n i e n i a — k r y ­s t a l i z o w a ł a s ic r ó w n o c z e ś n i e p l a s t y c z n a w i z j a e p o k i n a t y c h ­m i a s t w c i e l a n a w k s z t a ł t y k r e ­ś l o n e g o na t a b l i ­c y r y s u n k u . N i e ­o d ż a ł o w a n a s t r a ­ta , że w ł a ś n i e te o b r a z y b ę d ą ­ce n a p r a w d ę w i z j a m i t r w a ł y n i e m a l m i n u t y i z n i k a ł y p o z a ­k o ń c z e n i u p r e ­l e k c j i , T y m w i ę ­ce j j es t o b o w i ą z ­k i e m p a t r i o t y c z ­n y m w s z y s t k i e n n j d r o b n i e j s z e n a w e t p r a c e m i -

41

s l r z a c o r y c h l e j z e b r a ć i w y d a ć , a b y w P a n t e o n i e N a r o d o w y m z a j a ś n i e ć mogło n a z w i s k o S t a n i s ł a w a N o a k o w s k i e g o p e ł n i ą c h w a ł y , a na t e r e n i e o g ó l n o - l u d z k i e j s z t u k i z y s k a ł o n a l e ż n e w y j ą t k o w e u z n a n i e d l a g e n i a l n e ­go P o l a k a .

Warszawa, 29.IX.1938 D r M a r c e l i N a ł ę c z - D o b r o w o l s k i

A R C H I T E K T Z O Ł Ó W K I E M Ś P I E W A J Ą C Y M

T e n o c i ę ż a ł y , tęgi c z ł o w i e k był i s t o t ą n a j b a r d z i e j lo tną , j a k ą z n a ł e m . B y ł o w n i m c o ś z p ieśni l u d o w e j , j a k i ś c z a r n i e u c h w y t n y w s ło­

w a c h g r u b y c h . T o s a m o w jego r y s u n k a c h . . . K a m i e n n e w i e ż e ś p i e w a j ą u n i e g o ,

jak w ba jce p o s ą g M e m n o n a , a le ś p i e w a j ą z a w s z e , g d y się na n ie s p o j r z y , n i e t y l k o o ś w i t a n i u . ,

A 2

S t a n i s ł a w N o a ­k o w s k i w y r a ż a ł w i e l k i e w i z j e d r o b n y m i r u c h a ­m i o ł ó w k a , l e c z one r o s ł y n a m w o c z a c h na n o w o , c h o ć nie t r a c i ł y n i c ze s w e j s z k i c o w e j l e k k o ś c i .

R y s u n k i N o a ­k o w s k i e g o to są s o n e t y o k o ś c i o -ł i c h , k a n t y l e n y o p a ł a c a c h , r o n ­d a k a p r y ś n e o z a u ł k a c h , g d z i e

tę tni l e d w i e m i n i o n a p r z y g o d a ; (o s e r e n a d y o d a c h a c h p o d k s i ę ż y c e m , to b a l l a d y w n ę t r z , c z e r w o n y c h o d m a j e s t a t ó w i n o ż n o w ł a d c z y c h .

Ł o w i c z , W ł o c ł a w e k , N i e s z a w a , W a r s z a w a , ś w i a t d z i e c k a , n i e z a t a r t y n i g d y i n i c z y m u a r t y s t y , w r a c a r y t m i c z n y m r e f r e n e m p o d jego ś p i e w a ­j ą c y o ł ó w e k . . .

N o a k o w s k i z o s t a w i ł n a m p o s o b i e P o l s k ę m u r o w a n ą z m a r z e n i a , l e c z j a k ż e t r w a ł ą , r e a ' n ą , i j ak m a t e m a t y c z n i e p c h n i ę t ą w z w y ż , p o n a d z w y c z a j n e w i d z e n i e .

„ O d e t c h n ą ć d o s y ć , b y o d e t c h n ą ć B o g i e m ! " — p o w t a r z a s ię b e z w i e ­d n i e z a N o r w i d e m p r z y o g l ą d a n i u b u d o w l i N o a k o w s k i e g o , g d z i e n i e g d z i e r o z j a ś n i o n y c h c z y m ś w i e k u i s t y m , j ak ś w i a t ł o .

S t a n i s ł a w M i ł a s z e ^ s k i

0 N o a k o w s k i m K t o k o l w i e k p i s z e o S t a n i s ł a w i e N o a k o w s k i m , w s k r z e s z a d a w n e l a t a

i w y s z u k u j e w s w e j p a m i ę c i d n i l u b c a ł e o k r e s y ż y c i a , k i e d y s t u d i o w a ł r a z e m z N i m l u b by ł J e g o u c z n i e m .

P i s z ą c y te s ł o w a , w r a z z c a ł y m n a j m ł o d s z y m p o k o l e n i e m a r c h i t e k ­tów, n i e by ł u c z n i e m P r o f e s o r a N o a k o w s k i e g o , a n i n ie b y w a ł na J e g o s ł a w n y c l i o d c z y t a c h . D l a t e g o też N o a k o w s k i e g o j a k o p e d a g o g a , a r t y s t y , c z ł o w i e k a — p a m i ę t a ć n i e m o ż e m y . N i g d y n i e b y l i ś m y p o d w r a ż e n i e m

J e g o o s o b i s t e g o c z a r u , n ie s u g e s t i o n o w a ł nas s i łą s w e g o t a l e n t u w m o ­m e n c i e t w o r z e n i a . N a t o m i a s t p o z o s t a ł y J e g o d z i e ł a o n i e s ł y c h a n i e s i l ­nej w y m o w i e , dz ie ła , k t ó r y c h z n a c z e n i a m o ż e dziś j e s z c z e w p e ł n i n i e j e s t e ś m y w s tan ie p o j ą ć .

P a t r z y m y na te w s p a n i a ł e z a m k i , p a ł a c e , w n ę t r z a b o g a t o p u r p u r ą z d o b i o n e , w r e s z c i e n a c i c h e k o ś c i ó ł k i , o ł t a r z e i t y l e , t y l e i n n y c h a r c y d z i e ł n a s z e j a r c h i t e k t u r y . P a t r z y m y i r o z u m i e m y d o b r z e , że D z i e ł o N o a k o w ­s k i e g o , to j e d y n y w s w o i m r o d z a j u t e s t a m e n t d l a a r c h i t e k t ó w i m a l a r z y p o l s k i c h , to n ie g o t o w e t e m a t y , l u b p r o j e k t y , to t w ó r d u c h a r a c z e j , niż m a t e r i a l n y s k r a w e k p a p i e r u . F a n a t y c z n a m i ł o ś ć k u w i e l k i e j i p o t ę ż n e j p r z e s z ł o ś c i n a s z e j b y ł a M u n a t c h n i e n i e m . M i ł o ś ć i d u m a — o t o co d o ­s t r z e g a m y w t y c h n i e r a z m a l e ń k i c h r o z m i a r a m i o b r a z k a c h . J e s t n a m b l i s k i p r z e z s w ó j k u l t w i e l k i e j p r z e s z ł o ś c i , jest d l a nas w z o r e m s u m i e n ­nej p r a c y , a o l ś n i e w a nas t a l e n t e m . I d l a t e g o O n w ł a ś n i e jest d u c h o ­w y m o r ę d o w n i k i e m m ł o d e g o p o k o l e n i a a r c h i t e k t ó w , k t ó r e b u d u j ą c p o t ę ż ­ną P o l s k ę P r z y s z ł o ś c i c h c e z a s ł u ż y ć na m i a n o pomnożycic- l i k u l t u r y n a ­r o d o w e j .

S t a n i s ł a w Ż a r y n

Noakowski a Łowicz

D w u k r o t n y u c z n i o w s k i p o b y t N o a k o w s k i e g o w Ł o w i c z u j a k ż e g łę ­b o k o p r z e o r a ć musia ł d u s z ę tego m ł o d z i e ń c a , s k o r o r o z w i ą z a ć już w t e d y zdoła ł p r z y s z ł o ś ć j ego l o s u . Z a n i m j e d n a k ó w b e z o s o b o w y d a w n y Ł o w i c z z d e c y d o w a ł o p o ś w i ę c e n i u się N o a k o w s k i e g o s z t u c e — a r c h i t e k t u r z e ,

Fotografia autjgrafu prof. Noakowskiego w Księdze Pamiątkowej Magistratu m. Łowicza .

44

r o z k o c h a ł go w p i e r w w b o g a c t w i e s w e j h i s t o r i i i r o z l i c z n y c h p a m i ą t k a c h . W Ł o w i c z u n i e g d z i e i n d z i e j p o c z u ł w s o b i e N o a k o w s k i p o s ł a n n i c z e n i e ­j a k o z o b o w i ą z a n i e w o b e c s z t u k i ; t u , r z e c m o ż n a , n a m a s z c z o n y z o s t a ł s a ­k r a m e n t e m jej w i e l k o ś c i .

Ł o w i c z z a c i ą ż y ł na w r a ż l i w o ś c i p s y c h i c z n e j N o a k o w s k i e g o tak s i l n i e , że p ó ź n i e j s z y a r t y s t a p r z y k a ż d e j s p r z y j a j ą c e j o k a z j i n i e o m i e s z k a ł tego p o d k r e ś l i ć . B y w a ł k i l k a k r o ć w Ł o w i c z u , o c z y m ś w i a d c z ą J e g o w ł a s n o -

.1 .

5/€ 0_ l . . . , . ^ - ^ , -

Facsimile listu N O A K O W S K I E G O do prof. inż. Mieczysława Bronikowskiego, honorowego prezesa Koła b. Wychowańców Ło­wickiej Szkoły Realnej obecnie Koła b. Wychowańców i Wycho­

wanek Średnich Szkół Łowickich

r ę c z n e n o t a t k i w k a l e n d a r z y k a c h k i e s z o n k o w y c h z k i l k u la t . Z a c h o w a ł s ię p o d p i s N o a k o w s k i e g o w K s i ę d z e P a m i ą t k o w e j M u z e u m M i e j s k i e g o S t a ­r o ż y t n o ś c i w Ł o w i c z u z o k a z j i z w i e d z a n i a tego M u z e u m w d n i u 22 s i e r p ­n i a 1919 r. B r a ł N o a k o w s k i udzia ł w u r o c z y s t o ś c i B o ż e g o Cia ła w d n i u 3 c z e r w c a 1920 r . I n n y m r a z e m wygłos i ł o d c z y t d l a u c z n i ó w w g i m n a z j u m ł o w i c k i m na z a p r o s z e n i e D y r e k c j i tego g i m n a z j u m . P o d p i s a ł s ię z n a m i e n n i e w K s i ę d z e P a m i ą t k o w e ) M a g i s t r a t u m , Ł o w i c z a w d n i u 23 w r z e ś n i a 1923 r-z okazji wycieczki k o l e ż e ń s k i e j na W y s t a w ę R o l n i c z o - P r z e m y s ł o w ą . N i e

45

Grobowiec ś.p. prof. S. Noakowskiego w Warszawie na Powązkach, brama IV. kwatera 233 Fot. inż. W. I łuszczcwski

l i c z y m y już J e g o o d w i e d z i n Ł o w i c z a i n c o g n i t o . W i d y w a n o N o a k o w s k i e ­go i s ł u c h a n o J e g o p r e l f k c y j w W a r s z a w i e na p o s i e d z e n i a c h c z ł o n k ó w K o ł a b. W y c h o w a ń c ó w Ł o w i c k i e j S z k o ł y R e a l n e j .

Z a w s z e t ę s k n i e , n i e m a l z w d z i ę c z n o ś c i ą , w r a c a ł N o a k o w s k i m y ś l a m i w p r z e s z ł o ś ć ł o w i c k i e g o o k r e s u ż y c i a . A r c h i t e k t u r ę s t a r e g o Ł o w i c z a p r z e t w a r z a ł i h i s t o r i ę jego o p i e w a ł W s w y c h l i c z n y c h f a n t a z j a c h i s z k i ­c a c h . N i c z y m i n n y m , j ak t y l k o n i e z w y k ł y m p r z y w i ą z a n i e m d o Ł o w i c z a i n i e m a l r z e w n i e ż y w i o n y m doń s e n t y m e n t e m t t ó m a c z y ć n a l e ż y w ł a s n o ­r ę c z n e u m i e s z c z e n i e p r z y a u t o g r a f i e N o a k o w s k i e g o w K s i ę d z e P a m i ą t k o ­w e j M a g i s t r a t u m . Ł o w i c z a d a t y u k o ń c z e n i a g i m n a z j u m ł o w i c k i e g o . Ó w a u t o g r a f b a r d z o c z y t e l n y , t r o c h ę j a k b y n i e d b a ł y , m a l a r s k i , o b s t a ć b y s ię w s z a k mógł b e z p r z y p o m i n a : ' i a a k u r a t r o k u 1886, z w ł a s z c z a , że j e d n o ­c z e ś n i e t e n p o d p i s N o a k o w j . . i e g o u z u p e ł n i a z n a c z n i e p ó ź n i e j , b o w 33 l a t a p o t e m , o t r z y m a n y ty tuł p r o f e s o r a P o l i t e c h n i k i W a r s z a w s k i e j . A j e d ­n a k 188b r o k w n a w i a s i e to u k o c h a n e m e m e n t o ż y c i a N o a k o w s k i e g o . N i e b e z p o w o d u r o k ów z d e c y d o w a n i e z o s t a ł w y k a l i g r a f o w a n y j a k b y d l a s p o t ę g o w a n i a p ó ź n i e j s z e g o w l i śc ie s z c z e r e g o w y z n a n i a w 1927 r . : „ . . . choć w ł a ś c i w i e j e s t e m W l o c ł a w i a k i e m i t y l k o d w a l p t a o s t a t n i e g i m n a z j a l n e s p ę d z i ł e m w Ł o w i c z u , to l a t a te u w a ż a m z a b a r d z o w a ż n e w s w y m ż y c i u , i d l a t ego c h ę t n i e p o d s z y w a m s ię p o d p r a w d z i w e g o Ł o w i c z a n i n a " . W t y m -

<6

że l i ś c i e g o r ą c a p r o ś b a o „ z a k o m u n i k o w a n i e w s z y s t k i m z e b r a n y m " ( k o l e ­g o m ł o w i c k i m ) p o w y ż s z e g o o r a z z a ł ą c z o n e „ n a j n i ż s z e , s z c z e r e i s e r d e c z ­ne p o z d r o w i e n i a d l a w s z y s t k i c h " . W s z y s t k i m i d l a w s z y s t k i c h , s z c z e r z e , t z n . o t w a r c i e , o f i c j a l n i e .

J e d e n z w i e l u s w y c h ż y w y c h a k c e n t ó w u c z u c i o w y c h do Ł o w i c z a w y r a z i ł N o a k o w s k i w n i e w i n n y m , a s e r d e c z n y m p r o t e k c j o n i z m i e s ł ó w : „ K t o b y z w a s , ł o w i c z a k ó w , p r a g n ą ł s t u d i o w a ć a r c h i t e k t u r ę , to n i e c h m n i e w y s z u k a w P o l i t e c h n i c e W a r s z a w s k i e j " . W y p o w i e d z i a ł je w h o l u g i m ­n a z j u m ł o w i c k i e g o . P a m i ę t a m , że o d c z y t J e g o w ó w c z a s e n t u z j a s t y c z n i e i bogato i l u s t r o w a n y k r e d ą na t a b l i c y rozpal i ł d o ż a r u m o j ą w y o b r a ź n i ę i p r z e p e ł n i ł w e m n i e m i a r ę u m i ł o w a ń a r t y s t y c z n y c h , a z a c h ę t a d o s t u -

3~ •

t S 6 7 - 19:2.8 W l F L k l '\RTYS r.A N I E Z R Ó W N A N Y T W Ó R C A F \X1 \ l\ I VR( HITEKTONK 7 NYC H. ZNAKOMITY P R O F E S O R P O I I I Nlt f l W \ R s 7 W Y S K I F J

KM•) n « W ! 'pW.\NC0W ! WYCHOWANEK. s i U ONITł]". S7.KÓL t 0\\ \(KKV

Tablica pamiątkowa ku czci prof. S. Noakowskiego, wmurowana na frontonie gmachu gimnazjalnego w Łowiczu

d i o w a n i a a r c h i t e k t u r y o d d z i a ł a ł a k u s z ą c o . K i ; d y j e d n a k w k i l k a l a t p o ­t e m w s t ą p i ł e m na a r c h i t e k t u r ę — p r o f e s o r a N o a k o w s k i e g o już n ie s t a ł o . P o z o s t a ł po N i m n i e p r z e m i j a j ą c y z a c h w y t n a d w y c z a r o w a n y m i g e n i u s z e m „ F a n t a z j a m i " , k t ó r e j a k o n a j c z y s t s z y p i e r w i a s t e k k u n s z t u d o b y ł z g ł ę b i n s w e j t w ó r c z e j j aźn i i n i b y p e r ł y naniza ł na s z n u r a r t y s t y c z n e j p u ś c i z n y .

D l a nas , ł o w i c z a n , k t ó r z y z a z d r o ś n i e s t r z e ż e m y t r w a ł e j d u c h o w e j p r z y n a l e ż n o ś c i N o a k o w s k i e g o d o Ł o w i c z a i d u m ą o k r y w a m y s p l e n d o r zas ług i z n a c z e n i a , j a k i s p ł y n ą ł n a n a s z e m i a s t o p r z e z ż y c i e i t w ó r c z o ś ć t ego A r t y s t y , a r g u m e n t y p o w y ż s z e s ą aż n a d t o w y m o w n e i w a ż k i e .

47

D z i ś Ł o w i c z s z c z y c i s ię p o s i a d a n i e m 12 p r z e p i ę k n y c h o r y g i n a ł ó w N o a k o w s k i e g o , w c z y m j e d e n z w o l i z b i o r o w e j , a m b i c j i i d r o b n y c h s k ł a ­d e k u c z n i ó w g i m n a z j u m n a b y ł / , w y n i ó s ł je z z a p o m n i e n i a n a d o s t o j n e m i e j s c e i w p o c z e t n a j c e n n i e j s z y c h z a l i c z y ł p a m i ą t e k . Z y s k a ł w n i c h n i e l a d a a t r a k c y j n ą w a r t o ś ć . A w o p i n i i ogółu p o c z y n a z a c i e ś n i a ć s i ę i g n o r o w a n y d o t y c h c z a s w ę z e ł ł ą c z n o ś c i N o a k o w s k i e g o z Ł o w i c z e m i b u ­dz ić g ł ę b s z e z r o z u m i e n i e d l a p r a w m o r a l n y c h Ł o w i c z a d o w i e l k o ś c i i m i e ­n i a tego M i s t r z a p e n d z l a , o i ó w k a , s ł o w a i p i ó r a .

Ł o w i c z , 14 . IX .38 Z y g m u n t P ą g o w s k i

W n i e d z i e l ę , d n i a 9 p a ź d z i e r n i k a b . r , s t a r a n i e m Z a r z ą d u K o l a b. W y c h o w a ń c ó w i W y c h o w a n e k Ś r e d n i c h S z k ó ł Ł o w i c k i c h o d b y ł a s ię w Ł o w i c z u p o d n i o s ł a u r o c z y s t o ś ć o d s ł o n i ę c i a t a b l i c y p a m i ą t k o w e j k u c z c i ś.p. p r o f . S t a n i s ł a w a N o a k o w s k i e g o , T a b l i c a z n a j d u j e s ię na f r o n t o w e j ś c i a n i e g m a c h u g i m n a z j a l n e g o . A k t u o d s ł o n i ę c i a t a b l i c y d o k o n a ł p . m i n . pro f . inż. W o j c i e c h S w i ę t o s l a w s k i w o b e c n o ś c i k r e w n y c h , p r z y j a c i ó ł i k o ­l e g ó w Z m a r ł e g o , w y c h o w a n k ó w g i m n a z j u m , k u r a t o r a W . A m b r o z i e w i c z a , n a c z e l n i k a w y d z . s z t u k i F . D z i k a , p r z e d s t a w i c i e l i d u c h o w i e ń s t w a , m i e j ­s c o w y c h w ł a d z p a ń s t w o w y c h i s a m o r z ą d o w y c h , o r g a n i z a c y j s p o ł e c z n y c h , m ł o d z i e ż y s z k o l n e j ze s z t a n d a r a m i i p u b l i c z n o ś c i . C h ó r s z k o l n y o d ś p i e ­wał p i e ś n i . N a d t a b l i c ą z a w i s ł y w i e ń c e z ż y w y c h k w i a t ó w . O k o l i c z n o ­ś c i o w e p r z e m ó w i e n i e w y g ł o s i ł p. p r e z e s inż . M i e c z y s ł a w B r o n i k o w s k i , p r o f . P o l i t . W a r s z . , k l ó r y n a s t ę p n i e w a u l i g i m n a z j a l n e j zaga i ł a k a d e m i ę , p o ś w i ę c o n ą p a m i ę c i Z m a r ł e g o . A k a d e m i ę tę u ś w i e t n i ł p r e l e k c j ą s w ą p r o f . P o l i t . W a r s z . M a r i a n L a l e w i c z , o m ó w i w s z y w s p o s ó b p i ę k n y i w y ­b i t n i e f a c h o w y d z i a ł a l n o ś ć a r t y s t y c z n ą N o a k o w s k i e g o , p o d k r e ś l i w s z y z u z n a n i e m w i e l k o ś ć J e g o c h a r a k t e r u i o f i a r n o ś ć s p o ł e c z n ą .

W n a s t ę p n ą n i e d z i e l ę w y c i e c z k a c z ł o n k ó w ł o w i c k i e g o oddzia łu P o l ­s k i e g o T o w a r z y s t w a K r a j o z n a w c z e g o u c z c i ł a p a m i ę ć p r o f . S . N o a k o w s k i e g o w N i e s z a w i e , s k ł a d a j ą c w.'ą : ' : ę ż y w e g o k w i e c i a p r z e d t a b l i c ą p a m i ą t ­k o w ą Z m a r ł e g o , w m u r o w a n ą w ś c i a n ę J e g o r o d z i n n e g o d o m u - m u z e u m ,

Inicjał i winietka na okładce wg oryginału prof. S. Noakowskiego,