W galerii Martin-Gropius Bau w Berlinie w dniach od 16 sierpnia 2013 roku do 6 stycznia 2014 miaa miejsce wystawa retrospektywna powicona twrczoci Meret Oppenheim1. Zaprezentowana zostaa posta artystki, ktrej droga twrcza jest owiana tajemnic, a prace wyrniaj si wrd dzie jej wspczesnych. Uwaana za surrealistk i feministk sama odegnywaa si od przynalenoci do obydwu. Na wystawie zabrako jednak jej najwaniejszego dziea, co paradoksalnie jedynie jeszcze bardziej zmitologizowao t prac w moich oczach. Na podstawie niadania z futrem, chciaabym podj prb wprowadzenia Freudowskiej kategorii niesamowitoci do narzdzi interpretacji twrczoci Meret Oppenheim.

Meret Oppenheim (1913-1985) pochodzia ze Szwajcarii. W 1932 roku, w wieku 18 lat wyprowadzia si do Parya i zacza si uczy w Acadmie de la Grande Chaumire. Poznaa wwczas takich artystw jak Alberto Giacometti, Kurt Seligmann, Hans Arp, Marcel Duchamp, Man Ray i Max Ernst. Od 1933 roku zacza wystawia razem z surrealistami na Salonie Niezalenych. Synne dzieo artystki, niadanie w futrze, powstao w 1936 roku. Rok pniej Oppenheim bya zmuszona wrci do Szwajcarii. Tam zaja si konserwacj dzie sztuki i znika z ycia publicznego na prawie 20 lat. Cierpiaa wwczas na depresj i dopiero w poowie lat 50. zacza z powrotem tworzy i pozostaa aktywna artystycznie do koca ycia2.

Dorobek Oppenheim skada si zarwno z malarstwa, rzeby jak i obiektw. Jej prace znajduj si na pograniczu surrealizmu ale rwnie geometryzmu, realizmu i abstrakcji. W jej pracach wyrane s wpywy artystw, ktrych znaa, szczeglnie charakterystyczne s wtki inspirowane Giacomettim. Jest to niezaprzeczalnie sztuka kobieca pierwiastek

Anna Rowiska

NIESAMOWITE DZIEO MERET OPPENHEIM

eski wyrany jest niemal w kadym dziele.

Praca, ktrej najbardziej wypatrywaam, niestety nie pojawia si na wystawie: chodzi o niadanie w futrze3. To dzieo, ktre si nie przedawnia nadal wywouje w widzu trudne do opisania uczucia dyskomfortu i zainteresowania oraz otwiera drog do wielowtkowej refleksji. Obejrze mona byo jedynie plakat zrobiony na podstawie fotografii Man Raya4, wic nieobecno pracy bya nawet bardziej ewidentna.

W bogatym katalogu wydanym do wystawy odnajdujemy ciekawe eseje (napisane m. in. przez Heike Eipeldauer, Elisabeth Bronfen i Abigail Solomon-Godeau), w ktrych wystpuj prby zanalizowania prac Oppenheim teoriami Sigmunda Freuda. Autorzy odnosz si do zarwno pojcia sublimacji jak i fetyszu, szeroko opisywanych przez niego elementach ludzkich dziaa i podwiadomoci. Pominito jednak, niedocenion wci, kategori unheimliche, niesamowite, ktre moe tworzy siln podpor teoretyczn dla twrczoci artystki. Chciaabym zanalizowa niadanie w futrze od ktem pojcia niesamowitoci, pominwszy wszelkie interpretacje, majce swoje korzenie w innych kategoriach albo ideologiach, poniewa te tematy, zostay wyczerpane w bogatej historii recepcji i krytyki tego dziea sztuki.

Niesamowite, unheimliche, to pojcie, ktre funkcjonuje w mowie potocznej jednak zostao uchwycone i dokadnie opisane przez Ernsta Jentscha w eseju O psychologii niesamowitego (1906)5. Pniej doprecyzowania dokona Sigmund Freud w rozprawie zatytuowanej Niesamowite (1906)6. Filozof opisuje tam szereg elementw, ktre charakteryzuj t kategori. Sprowadzajc do krtkiej definicji naleaoby powiedzie, e niesamowite jest przeciwiestwem tego, co samowite, czyli swojskie, znajome, domowe. To co, co powinno pozosta w ukryciu, a wyszo na jaw, to potwierdzenie ludzkich ukrytych obaw lub animistycznych, nieuwiadomionych wierze7.

niadanie z futrze jest jednym z pierwszych dzie Oppenheim. Wok powstania obiektu narosa legenda, podobno pomys by wynikiem rozmowy, ktr artystka przeprowadzia z Pablem Picassem i Dor Mar w Caf de Flor, gdy Picasso obserwujc bransoletk, ktr Oppenheim zrobia sobie z drutu i sierci powiedzia, e wszystko da si pokry skr. Gdy par tygodni pniej Andr Breton poprosi Oppenheim o prac na wystaw surrealistw artystka zaproponowaa t wanie prac: filiank, na spodeczku z yk, wszystko pokryte sierci gazeli mongolskiej8. Artystka stworzya niadanie w futrze majc zaledwie 23 lata. Stao si dzieem emblematycznym dla definiowania cech charakterystycznych dla sztuki wspczesnej. Ten stworzony podczas impulsu przedmiot wraz z upywem czasu przeistoczy si w fetysz o wartoci historycznej.

Oppenheim wprowadzia wiat zwierzcy do obiektw codziennego uytku, odara

je z ich pierwotnej funkcji. Zgadzao si z to postulatem Andr Bretona, ktry mia wwczas na ni ogromny wpyw, e kluczem do uzyskania wyyn artystycznych jest zniszczenie przyzwyczajenia9. Widzom z jednej strony futro kojarzy si z gaskaniem i przyjemnoci, z drugiej strony sam pomys o piciu z takiego naczynia budzi obrzydzenie i widz niemal czuje usta pene zwierzcych wosw. Tak reakcj na dzieo mona zaliczy do afektywnych. Wygld obiektu, jego nieznane przeznaczenie i oryginalny wygld powoduje dysonanse kognitywne, ktre miay powodowa, by umys wybiera nowe cieki rozumowania, takie, ktre jedynie obiekt z dziedzin sztuki i religijnoci moe stymulowa.

niadanie w futrze funkcjonowao jako dzieo surrealistyczne. Pasowao do wytycznych opisanych przez Bretona poniewa byo oniryczne, symboliczne, realistyczne i wirtualne, mobilne i milczce, fantomowe, znalezione etc.10 To oderwanie od poprzedniej funkcji i nadanie nowej, absurdalnej usytuowao obiekt w wiecie surrealistw, w ktrym pozostaje do tej pory i w ktrego kontekcie jest opisywane.

W latach 30. Oppenheim eksperymentowaa z maskami i przebraniami, ktre pokrywaa futrem jak np. ta Maska (1936), stworzya take serie biuterii, pokryte sierci. By to materia, z ktrym czsto pracowaa, zanim stworzya niadanie w Futrze, wwczas bya to gwnie biuteria.

Praca bya odczytywana w kontekcie seksualnym, szczeglnie, e artystka bya znana z duych zainteresowa tym tematem i prb odzwierciedlenia w swojej twrczoci tej sfery ludzkiego ycia. Chocia teraz wydawa si to moe nadinterpretacj, to byo to bardziej oczywiste w 1930 roku, gdy teorie Freuda byy znacznie bardziej popularne, szczegln przychylno zyskay w krgach surrealistw. yka miaa reprezentowa mczyzn, kubek kobiet, za spodek by przestrzeni rozgrywania si wizi11. Pierwsze erotyczne interpretacje wypyway od samego Bretona, ktry zachca, by prac nazwa Le dejeneuner en fourrure, ktre miao by odniesieniem do noweli Leopolda Sacher-Masocha Venus a la fourrure (1870). Cech skandalizujc, wedug Bretona, miao nie by wyuzdanie a ubranie filianki budzce wiadomo, e pod futrem ley zagadkowa nago12. W tym wypadku dziko i erotyczna transgresja mogy by czytane albo jako ujawniane domowego, albo dzikiego optania. Ta dysfunkcja zwykej filianki wskazuje na ch odrzucenia dominacji codziennoci i zastpienie jej niezwykym, niecodziennym, innym.

W pewnych interpretacjach filianka, majca symbolizowa domowo i pierwiastek eski, obrosa futrem, czyli dzikim pierwiastkiem mskim, co miaoby wskazywa na kwestie mskiej dominacji13. Interpretacja niezbyt przekonujca, jednak przyjcie filianki jako kontekstu domowoci, swojskoci prowadzi do niemal literalnego zamieniania

si samowitoci w niesamowito. Freud zwraca uwag na to, e po duszej analizie samowite i niesamowite okazuj si by jednym i tym samum, samowite zaczyna oznacza swoje przeciwiestwo14, czym monaby tumaczy transgresywno tego dziea.

Praca Oppenheim, wedug kategorii Freudowskich, naley do tego, co przeraliwe, co wywouje lk i groz, co za sprowadza si do tego, co od dawna znane, znajome. Znany obiekt jest poddany alienacji przez subwersywn artystyczn definicj jego funkcji. Chocia widzimy to jako co do dotykania, brakuje mu podstawowych form samo-definicji, samo-odniesienia.

Freud opisuje, e uczucie niesamowitego pojawia si, gdy co, co jest martwe wykazuje due podobiestwo do tego, co ywe15. W wypadku dziea Oppenheim niepokj budzi nie fakt oywienia filianki, ale podwiadome kwalifikowanie jej do kategorii martwych cia zwierzcych wystawionych na widok publiczny. Przywodzi na myl wypchane zwierz, lub skr wiszc nad kominkiem. Niegdy ywe, obecnie martwe, wystawione na widok publiczny. Taki wygld filianki jest podwiadomie przypisywany wiatu zwierzcemu.

Podstawowym elementem twrczoci Meret Oppenheim s wpywy baniowoci i oniryzmu. Std powinno by trudniej, rozumujc za Freudem, osign poziom niesamowitoci, poniewa niepewno intelektualna wobec obiektu nie jest podstaw do uzyskania charakterystycznego dla niesamowitoci uczucia niepokoju i braku poznawczych skojarze wobec przedmiotu16. Z drugiej strony, w tym moe tkwi tajemnica niesamowitoci niadania z futrem, zgodnie z tym, co pisze Freud w innym miejscu atwo dochodzi do niesamowitego, gdy dochodzi do rozmycia granicy midzy fantazj a rzeczywistoci17. Ustanowienie niesamowitego w plastycznym dziele sztuki i w literaturze nie moe by transponowane, poniewa podejcie do podmiotu jest skrajnie rne. W wypadku prac Oppenheim to niemal wprowadzenie elementu ze wiata bani do realnej rzeczywistoci, co co wydawaoby si lee poza ludzk percepcj i wyobrani pojawia si w naszym otoczeniu wywoujc poznawczy dysonans. Co, co powinno pozosta w ukryciu, ale jednak si ujawnio18.

Ogarniajce uczucie niesamowitoci jest cile zwizane z animizmem, charakterystycznym dla ludw pierwotnych i zdawao by si, zanikym we wspczesnym wiecie. We wspczesnym czowieku drzemie upiony animizm i cho w przypadku tematw takich jak mier jest szczeglnie widoczny, to rwnie podobnie jest z urzeczywistnianiem si snw. niadanie w futrze jest obiektem, ktry znajduje si na granicy ludzkich bojani i pierwotnych wierze, dlatego mona rozwaa go w kategorii niesamowitoci.

Klucz do korzenia niesamowitoci tej pracy tkwi w domowoci filianki. Gdyby obydwa elementy byy egzotyczne to obiekt ten byby zaledwie nieznany, pochodzcy w caoci ze wiata snu czy bani. Wykorzystanie w pracy obiektu znanego, codziennego, dao podany efekt dualistycznego odbioru: z jednej strony odrzucenia z obrzydzenia, z drugiej skojarze z czym znanym.

By osign peni freudowskiej analizy dziea, naleaoby omwi take kwestie fetyszu, jednak tutaj skupiam si jedynie na jednej odsonie filozofii niemieckiego myliciela.

W tym eseju omwiam jedynie jedn prac Meret Oppenheim, ale niesamowito monaby odnale take w innych jej dzieach. W tym samym roku co niadanie w futrze powstao Fur Gloves (1936), rkawiczki pokryte sierci, w ktrych wyrniay si jedynie, dorobione z drewna, kocwki palcw z pomalowanymi paznokciami. Obiekt interpretowany jako transgresywna przemiana czowieka w zwierz lub bardziej feministycznie: krytyka powszechnego postrzegania kobiety jako znajdujcej si pomidzy natur, a kultur. Wszdzie, gdzie artystka wykorzystywaa transformatywny potencja rzeczy i materiaw mona pokusi si o prb odnalezienia niesamowitego w jednej z odson, ktre opisuje Sigmund Freud.

1. http://www.berlinerfestspiele.de/de/aktuell/festivals/gropiusbau/archiv_mgb/mgb_archiv_ausstellungen/veranstaltungsdetail_mgb_ausstellungen_55897.php2. P. Frank, The Monumental Life And Art Of Meret Oppenheim, The Huffingtom Post, 03.27.2014 3. Nie zostao wypoyczone przez Museum od Modern Art, w ktrym si znajduje 4. Fur Cup Poster, na podstawie fotografii Man Raya, 19715. E. Jentsch, On the Psychology of the Uncanny, Angelaki Journal of the Theoretical Humanities, 2: 1996, nr 1, s. 7-216. S. Freud, Niesamowite, Pisma psychologiczne, tum. R. Reszke, Warszawa 19977. Op. cit., s. 235-2628. H. Eipeldauer, Meret Oppenheims Masquerades, Meret Oppenheim Retospective, kat. wyst. Berlin 2013, s. 179. Op. cit.10. A. Solomon-Godeau, Ferishism Unbound, Meret Oppenheim Retospective, kat. wyst. Berlin 2013 s. 4611. S. Rhyner, The Clothed, the Naked, and the Exposed Subconscious Sexuality in 20 th Century Surrealism, Wisonsin 2013, s. 73512. H. Eipeldauer, s. 1813. S. Rhyner, s. 73614. S. Freud, s. 260-26115. Op. cit., s. 25616. S. Freud, s. 260-26117. S. Freud, s. 24118. S. Freud, s. 259