Działalność resortu wojny i cywil-nych ludowych komisariatów Rosjiradzieckiej od 30 listopada 1918 rokubyła koordynowana przez Radę Obro-ny Robotniczej i Chłopskiej z Wło-dzimierzem Leninem na czele. Mimoże nie miał on doświadczenia w za-rządzaniu państwem, zdołał utrzymaćwładzę i  zdławić partyjną opozycję.Określał rozwój strategiczny państwai armii w odległej perspektywie cza-sowej, ustabilizował pracę centralnegoaparatu władzy, sprzyjał skutecznejorganizacji radzieckiego zaplecza. Sto-jący na czele Rewolucyjnej Rady Woj-skowej Republiki oraz Ludowego Ko-misariatu do spraw Wojskowych i Mor-skich Lew Trocki, nie będąc specjalistąw dziedzinie wojskowości, zdołał fak-tycznie od zera zorganizować ArmięCzerwoną oraz przekształcić ją w sku-teczną i potężną siłę zbrojną. Trockimiał też inną zaletę: znacznie lepiejniż dawni oficerowie rozumiał naturęwojny domowej. Józef Stalin, członekKomitetu Centralnego oraz Rewolu-cyjnej Rady Wojskowej Republiki,działał tam, gdzie trzeba było podjąćnadzwyczajne środki, i wniósł wkładw zaopatrzenie bojowe Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej. „Za-wodowy rewolucjonista” Aleksiej Ry-kow − nadzwyczajny pełnomocnikRady Obrony Robotniczej i Chłopskiejdo spraw Zaopatrzenia Robotniczo-

Chłopskiej Armii Czerwonej orazprzewodniczący Najwyższej RadyGospodarki Narodowej − odegrałdużą rolę w organizacji dostaw żyw-ności dla Armii Czerwonej orazw dziedzinie nacjonalizacji, centralizacjii usprawnienia pracy sowieckiego prze-mysłu wojskowego.

TWORZENIE ARMII CZERWONEJ

Najważniejszym czynnikiem de-cydującym o zwycięstwie bolszewikówbyła ich wewnętrzna spójność: jednocentrum wojskowo-polityczne i, mimoróżnic zdań, spójność doktryny par-tyjnej, a także ustanowiona dekretemz 1 czerwca 1919 roku jedność woj-skowa i  gospodarcza republik socja-listycznych, która pozwalała na inte-grację z  tym systemem nowych so-juszników. Ważna była też umiejętnośćzawierania kompromisów i  tymcza-sowych sojuszy nawet z przeciwnikami.Natomiast sukces wojskowy bolszewicyzawdzięczali systemowości, skali i ścisłejcentralizacji. U białych, przede wszyst-kim z powodu wewnętrznych sporów(szczególnie w  roku 1918), konsek-wentne długoterminowe planowaniebyło praktycznie niemożliwe. Ponadtoobóz antybolszewicki był pogrążonyw wewnętrznych konfliktach i sprzecz-nościach.

Ważną przewagą nowego reżimubyła umiejętność korzystania z goto-wego aparatu dowodzenia starej armii.Dla przykładu − sztab NajwyższejRady Wojennej aktywnie uzupełnialiwyżsi funkcjonariusze Stawki Na-czelnego Dowódcy (głównego kie-rownictwa armii); później na baziesztabu Rady powstał Sztab PolowyWojskowej Rady Rewolucyjnej Re-publiki. Frontowe i wojskowe sztabystarej armii były wykorzystywane przezbolszewików przy formowaniu za-rządów okręgów wojskowych.

21 marca 1918 roku zniesiono wy-bory dowódców w Armii Czerwonej.Zdecydowano też, że jej podstawowąformacją będzie dywizja. Pod konieckwietnia 1918 roku zostały opubli-kowane etaty jednostek i  formacji,wiosną 1918 roku bolszewicy utworzyliokręgi wojenne: pierwotnie było ichsiedem, do września 1920 roku 12.

Na początku lipca 1918 roku pod-czas V Wszechrosyjskiego Zjazdu Radpostanowiono, że każdy obywatelw  wieku od 18 do 40 lat powinienstanąć do obrony Rosji radzieckiej.Następnie rozpoczęło się formowaniemasowej Armii Czerwonej. Pod konieclistopada 1918 roku bolszewicy dys-ponowali już 13 armiami polowymi,na frontach działały 42 dywizje strzel-ców i trzy dywizje kawaleryjskie. W lu-tym 1919 roku Armia Czerwona liczyła

temat miesiąca: rewolucyjny rok 191768

Andriej Ganinprzeł. Marta Głuszkowska

Zarówno w szeregach białych, jak i czerwonych służyli oficerowie dawnej, przedrewolucyjnejarmii. Jednak bolszewicy nigdy nie powierzali im pełnej władzy wojskowej, nie mówiąc jużo politycznej. Czerwoni byli lepszymi organizatorami niż starzy oficerowie, niepodejmującyinicjatywy i przywiązani do szablonów. Z kolei przywódcy polityczni białych – liberałowiei eserowcy – okazali się niezdolni do twórczej pracy państwowej w warunkach kryzysu,

na dodatek mieli wątpliwą reputację w oczach korpusu oficerskiego.

Dlaczego zwyciężyłaArmia Czerwona

milion żołnierzy, rok później 3 mln,a 1 stycznia 1921 roku ponad 4 mln.W szczycie wojny domowej (wiosna– jesień 1919 roku) Armia Czerwonaco miesiąc była zasilana średnio 130tys. żołnierzy − to mniej więcej tyle,ile liczyły wojska Denikina lub Koł-czaka. Tylko od 15 maja do 1 paź-dziernika 1919 roku do czynnej armiiwysłano ok. 585 tys. osób. Jeden z ofi-cerów armii Denikina wspominałwalki z lutego 1920 roku: Niezliczonechmary konnicy i piechoty zaczęły atakowaćnasze pozycje i w obliczu osłabienia naszychsił oraz bardzo ograniczonej liczby żołnierzyprzyszło nam dalej się wycofywać.

Łącznie w latach 1918−1920 w Ar-mii Czerwonej służyło 6 707 588osób. Mimo braku wsparcia Kozakówdo jesieni 1919 roku bolszewicy zdołalizorganizować strategiczną konnicę −początkowo konny korpus, późniejtakże armię konną oraz wiele dywizjii brygad kawaleryjskich. W listopadzie1919 roku czerwona konnica liczyła447 tys. osób (rok wcześniej 223 tys.).

Bolszewicy stworzyli też systemuzupełnień. W Armii Czerwonej ist-niały jednostki rezerwowe – począt-kowo tworzono je przy dywizjach,potem w  okręgach wojskowych.W  sierpniu 1919 roku na Powołżurozbudowano armię rezerwową, któraodesłała do czynnej armii po dwiedywizje strzelców i kawalerii, 26 brygadstrzelców i cztery brygady kawalerii,

cztery pułki strzelców i  16 pułkówkawalerii, 30 eskadr, 20 dywizjonówartylerii, 17 baterii, ponad 200 bata-lionów marszowych, 12 grup karabi-nowych, eskadrę lotniczą, batalionpontonowy itd. Wkrótce armie re-zerwowe zostały stworzone przy fron-tach. Przewagą Armii Czerwonej byłoteż to, że była ona stosunkowo jed-nolita społecznie (większość stanowilichłopi).

Zmobilizowane zostały równieżkadry dowódcze: „klasowo obcy” bylioficerowie, których nazywano woj-skowymi specjalistami lub wojenspe-cami. Pod koniec 1920 roku było ich75 tys., kontrolowanych przez bol-szewickich pracowników politycznych.

ZAOPATRZENIE ARMII

Najważniejszą przewagą bolszewi-ków było to, że mieli oparcie w cen-trum państwa, które było gęsto za-ludnione oraz rozwinięte przemysłowoi kulturalnie. Biali dysponowali słaborozwiniętą, prowadzącą do morzasiecią dróg kolejowych (w szczegól-ności na północy i wschodzie). Z po-wodu dezorganizacji ich tyłów zagra-niczne dostawy wojskowe nie byływ pełni wykorzystywane. Ale w cen-trum nie tylko było więcej ludzi, alei  wykwalifikowanych kadr, w  tymwojskowych. Ponadto bolszewicy kon-trolowali też dawne tereny przyfron-

towe, gdzie były skoncentrowane za-pasy wojskowe. Zajęte przez nich ob-szary miały gęstą sieć dróg kolejowych,co pozwalało im sprawnie przerzucaćsiły i  zapasy na zagrożone odcinki.Jednak wadą centrum − oprócz opła-kanego stanu środków transportu −był brak paliwa i surowców dla prze-mysłu. W te zasoby bogate były pery-feria kontrolowane przez białych.

W takich warunkach kwestia za-opatrywania Armii Czerwonej miaładecydujące znaczenie dla przebiegucałej wojny. Bolszewicy świetnie torozumieli. W przemyśle i zaopatrzeniuzostał obrany kurs na centralizacjęprodukcji i dystrybucji oraz szerokiezastosowanie nadzwyczajnych środkówpolityki wojennego komunizmu. Ap-rowizacja była możliwa dzięki przy-musowym dostawom. W 1918 rokubolszewicy przeprowadzili nacjonali-zację i mobilizację wojskową innychgałęzi przemysłu, scentralizowali za-rządzanie, zatrudnili wykwalifikowanąkadrę robotniczą, wprowadzili w życiemilitaryzację pracy (mobilizacja ro-botników i urzędników z jednoczes-nym przywiązaniem do zakładu,opuszczenie go traktowano jak de-zercję). We wrześniu 1919 roku naterytorium opanowanym przez bol-szewików działało 59 zakładów woj-skowych, 330 zakładów zapewniałozaopatrzenie armii. Sytuacja białychbyła znacznie gorsza. Nieliczne pod-

temat miesiąca: rewolucyjny rok 1917 69

Rekruci przed komisją poborową: w lipcu 1918 roku podczas V Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad postanowiono zarządzić powszechny pobór. Dzięki temu szeregi Armii Czerwonej rosły w szybkim tempie

Fot.

arch

iwum

„Mów

ią wi

eki”

ległe im zakłady pracowały mar-nie, a zasoby były wykorzysty-wane nieracjonalnie. Na Syberiiprzemysł wojskowy w ogóle nieistniał. Dlatego biali mogli liczyćprzede wszystkim na dostawysojuszników oraz łupy.

PRZYGOTOWANIE KADR

Latem 1919 roku dla przygotowaniakadr dowódczych Armii Czerwonejprawie we wszystkich dużych miastachkontrolowanych przez bolszewikówzostały uruchomione kursy dowódcze.W  Moskwie pod koniec 1918 rokuzaczęła działać utworzona praktycznieod zera Akademia Sztabu GeneralnegoArmii Czerwonej ze wspaniałą kadrąpedagogiczną. Bolszewicy otworzyliteż akademię artyleryjską, wojskowo-inżynieryjną, wojskowo-gospodarcząoraz instytut wojskowo-pedagogiczny.

Skala pracy w  zakresie przygoto-wania kadr dowódczych robi wrażenie.1 sierpnia 1920 roku czerwonych kur-santów było 43 tys., a  nauka trwałasześć miesięcy. W ten sposób w Rosjiradzieckiej przygotowanie i przeszko-lenie kadry dowódczej zyskało masowycharakter.

Przywódcy Armii Czerwonej niezapominali też o  szeregowych żoł-nierzach. Ich szkolenia odbywały sięw  ramach Powszechnego SzkoleniaWojskowego (Wsjewobucz). W krót-kim czasie we wszystkich centrachrobotniczych utworzono wydziały ds.

szkoleń i  formowania. Kurs trwałosiem tygodni i przewidywał 96 godzinzajęć przy zachowaniu ciągłości pracy.Jego kontynuacją były dodatkowe zjaz-dy szkoleniowe trwające 28 dni; w ichtrakcie prowadzono szkolenie już w ra-mach jednostek (kompanii i batalio-nów). Do września 1920 roku 96-go-dzinny kurs przeszło do 500 tys. osób.

PROPAGANDA

Bolszewicka propaganda okresuwojny domowej była świetnie zorga-nizowana. Przykładem choćby po-równanie dwóch plakatów: autorstwaDmitrija Moora z mobilizującym ape-lem: „Czy zapisałeś się dobrowolnie?”,oraz analogiczny, stworzony przezbiałych, z  pytaniem: „Dlaczego niejest Pan w armii?”. Ten drugi wywo-ływał jedynie uśmieszek odbiorcy i nieosiągał celu. Ponadto biali nie mielitakich możliwości wydawniczych jakczerwoni (w 1920 roku plakat Moorazostał wydrukowany w  50 tys. eg-zemplarzy).

Ciekawe jest porównanie wskaź-ników ilościowych propagandy bol-szewickiej i białogwardyjskiej. W grud-niu 1919 roku łączny nakład głównych

radzieckich gazet: „Biednota”, „Praw-da” i  „Izwiestija WszechrosyjskiegoCentralnego Komitetu Wykonawcze-go”, przekraczał milion egzemplarzydziennie. W  drugiej połowie 1919roku do Armii Czerwonej codzienniewysyłano 520 674 egzemplarze gazetcentralnych, tylko od marca 1919 dolutego 1920 roku łączny nakład gazetdla Armii Czerwonej wyniósł 142 515460 egzemplarzy. Oprócz tego wyda-wano gazety wojskowe, których nakładosiągał 250 tys. egzemplarzy na dobę.Dla porównania − nakłady najwięk-szych syberyjskich gazet białogwar-dyjskich nawet w najlepszych czasachnie przekraczały 10 tys. egzemplarzyna dobę. Wzięci do niewoli biali żoł-nierze wspominali, że gazety bolsze-wików trafiały do wojsk białych szyb-ciej niż ich własne. Przy niskim po-ziomie świadomości politycznej lud-ności bolszewicka manipulacja żoł-nierzami osłabiała siły ich przeciwni-ków (trzeba pamiętać także o  niele-galnej propagandzie w  białych woj-skach) i  podnosiła ducha bojowegoczerwonoarmistów.

W 1919 roku w  Rosji radzieckiejwydano 68,2 mln egzemplarzy książeki broszur, a w 1920 roku – 47,5 mln.W  1918 roku w  Armii Czerwonejutworzono 3033 stacjonarne biblioteki,w następnym roku było ich już 7500.Prócz tego działało 2400 mobilnych;korzystali z nich nie tylko żołnierze,ale i  miejscowa ludność. Do 1 paź-dziernika 1919 roku bolszewicy otwo-rzyli 3800 szkół, w  1920 roku ichliczba zwiększyła się do 5950. Latem1920 roku działało ponad tysiąc teatrówczerwonoarmistów. W  wojskach nadużą skalę prowadzono też ustną pro-pagandę, co nie miało miejsca w obozieantybolszewickim. Hasła bolszewikówbyły zrozumiałe i atrakcyjne dla sze-rokich mas, natomiast biali praktycznienie prowadzili propagandy politycznej.

Do końca 1920 roku warstwa par-tyjno-komsomolska w  Armii Czer-wonej stanowiła ok. 7 proc., komuniścistanowili 20 proc. kadry dowódczej.1 października 1919 roku w  armiibyło do 180 tys. członków partii,w sierpniu 1920 roku ponad 278 tys.W czasie wojny domowej na fronciepoległo ponad 50 tys. bolszewików− co piąty znajdujący się na froncie.

temat miesiąca: rewolucyjny rok 191770

Plakaty propagandowe białychi bolszewików. Na pierwszym widniejenapis: Dlaczego nie jest Pan w armii, zaś na drugim: Czy zapisałeś siędobrowolnie?

Fot.

arch

iwum

„Mów

ią wi

eki”

Fot.

arch

iwum

„Mów

ią wi

eki”

To wymownie świadczy o  wysokimpoziomie ideowości i ofiarności człon-ków partii.

Stosunek ludności do Armii Czer-wonej był jeszcze jednym czynnikiemmającym wpływ na zwycięstwo bol-szewików. Masy były nastawione rosz-czeniowo w stosunku do każdej władzyi indyferentne wobec tego, co dziejesię dookoła, ale na niektórych wpłynęłydemagogiczne, acz atrakcyjne hasłakomunistów. Swoje zrobił także chaosna tyłach białych − ludność byławszak złakniona porządku. W  tymczasie przy obojętnym stosunku lud-ności surowe środki bolszewików po-zwalały im wcielić do swojej armiiobojętnych, co dawało im bezspornąprzewagę.

REPRESJE

Surowa dyscyplina była jedną z pod-staw Armii Czerwonej. O  jej zaost-rzeniu można mówić od momentuwprowadzenia powszechnej służbywojskowej. Bez silnego i skutecznegoaparatu represji bolszewicy nie zdo-łaliby zjednoczyć pod swoimi sztan-darami milionów chłopów zdepra-wowanych przez wydarzenia 1917roku i z sukcesem przeprowadzać ma-sowych mobilizacji. Lecz przemocjako taka nie była jedynym znaczącym

elementem sukcesu bolszewickiej mo-bilizacji. Ważnym czynnikiem psy-chologicznym była świadomość nie-uniknioności kary i  tego, że będzieona wymierzana publicznie.

Dezercja w Armii Czerwonej z cza-sem przybrała ogromną skalę − łączniezatrzymano 2,6 mln dezerterów (naskutek amnestii i  agitacji od połowy1919 do połowy 1920 roku dobrowolniewróciło ponad 1,5 mln dezerterów),ich ogólna liczba powinna być jeszczewiększa. Żołnierze uciekali z  armiiniekoniecznie z powodu niechęci dosłużby, dezercja miała też obiektywneprzyczyny, np. głód. Pod tym względemsytuacja czerwonoarmistów była tra-giczna, w prywatnych listach z frontuwspominano o rozstrzeliwaniu za kra-dzież żywności. Powstało swojego ro-dzaju błędne koło, bowiem za kradzieżżywności groziła śmierć, ale prowiantnie zawsze zapewniano.

Walką z  dezercją zajmowała sięutworzona 25 grudnia 1918 roku Cen-tralna Tymczasowa Komisja do walkiz Dezercją złożona z przedstawicieliresortu wojny, partii i NKWD. Jej lo-kalne organy były reprezentowaneprzez stosowne komisje gubernialne.

Na koniec warto zauważyć, że przydziałaniu na tak dużą skalę nieunik-nione były też poważne uchybienia,jak niski poziom przygotowania czer-

wonych dowódców, brutalność i nie-kompetencja komisarzy, nadmiernierozbudowane sztaby, bezpodstawneoraz często niedorzeczne represjei okrucieństwa, masowa i  trudna dopokonania dezercja, słabe przygoto-wanie żołnierzy, brak paliwa, amunicjii broni strzeleckiej dla wielomilionowejarmii itd. Mimo to czerwoni prze-wyższali swoich przeciwników prak-tycznie pod każdym względem, po-cząwszy od liczebności armii i  skalidostaw dla niej po jakość systemu na-boru specjalistów wojskowych i ilośćrozrzuconych ulotek. Fatalne błędybiałych tylko powiększały ten dystans.Bolszewicy byli fanatycznie oddaniswojej sprawie, aby osiągnąć cel, niecofali się przed niczym, stosując nawetnajbrutalniejsze środki. W  praktycerozpętali przeciw białym wojnę totalną,podczas gdy obóz antybolszewicki,opierający się na tradycjonalizmiei  przedrewolucyjnych zasadach ad-ministrowania, nie mógł im się prze-ciwstawić. Była to walka starego i no-wego systemu wartości, starego i no-wego światopoglądu, wielowiekowychtradycji i konwencji z młodym zde-cydowaniem, brakiem zasad i  okru-cieństwem.

temat miesiąca: rewolucyjny rok 1917 71

ANDRIEJ GANIN, historyk,

Absolwenci kursów dowódczych Armii Czerwonej. Bolszewicy dbali o armijne kadry: pod koniec 1918 roku w Moskwie rozpoczęła działalnośćAkademia Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, a kursy dowódcze prowadzono w zasadzie w każdym większym mieście kontrolowanym przezbolszewików

Fot.

arch

iwum

„Mów

ią wi

eki”