731Przegląd Lekarski 2015 / 72 / 12

PRACE ORYGINALNE

Nabłonek płaski w obrazie cytologicznym błony śluzowej nosaSquamous epithelium in the nasal cytology

1Zakład Alergologii Klinicznej i ŚrodowiskowejKatedra Toksykologii i ChoróbŚrodowiskowychUniwersytet Jagielloński Collegium MedicumKierownik: Dr hab. med. Ewa Czarnobilska

2Studenckie Koło Naukowe, Wydział Lekarski Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum

3Katedra i Klinika Otolaryngologii Uniwersytet Jagielloński Collegium MedicumKierownik:Prof. dr hab. med. Jacek Składzień

Dodatkowe słowa kluczowe:cytogrambłona śluzowa nosanieżyt nosazapalenie zatoknabłonek płaski

Additional key words:cytogramnasal mucosarhinitisperennial sinusitissquamous epithelium

Adres do korespondencji:Dr hab. med. Ewa CzarnobilskaZakład Alergologii Klinicznej i Środowiskowej UJ CMul. Śniadeckich 1031-531 Kraków,e-mail: ewa.czarnobilska@uj.edu.pl

Dorota MYSZKOWSKA1

Jolanta KUBICKA2

Jolanta GAWLIK3

Krystyna OBTUŁOWICZ1

Ewa CZARNOBILSKA1

Cytologia błony śluzowej nosa jest dodatkowym badaniem, różnicującym przewlekłe nieżyty nosa, przydatnym w diagnostyce alergologicznej, a także laryngologicznej, z włączeniem prze-wlekłego zapalenia zatok. Celem pracy była ocena obrazu cytologicznego nosa w grupie pacjentów z podwyż-szonym odsetkiem komórek nabłonka płaskiego w wymazie, sugerującym występowanie zanikowego nieżytu nosa.

Ocena materiału cytologiczne-go została dokonana na podstawie wyników cytologii złuszczeniowej wykonanej w grupie 3055 pacjentów diagnozowanych z powodu przewlekłe-go nieżytu nosa. Spośród tej grupy u 31 pacjentów kierowanych na badania ze wskazań alergologicznych i laryngo-logicznych stwierdzono podwyższony odsetek komórek nabłonka płaskiego od 30% do 76%. Analiza tych cytogra-mów wykazała w sześciu przypadkach zdecydowaną przewagę komórek nabłonka płaskiego nad komórkami migawkowymi i kubkowym (3:1). W ba-danym materiale nie stwierdzono obec-ności komórek podstawnych i stadium komórek metaplastycznych. Jedynie u trzech pacjentów stwierdzono podwyż-szony odsetek granulocytów kwaso-chłonnych (eozynofili) (odpowiednio 3%, 5% i 9%). W badanych obrazach cytologicznych, komórki nabłonka pła-skiego pojawiają się prawdopodobnie jako efekt uszkodzenia prawidłowego nabłonka w przebiegu przewlekłego zapalenia zarówno alergicznego, jak i niealergicznego, działania substan-cji toksycznych, drażniących (w tym również leków donosowych) w obrębie błony śluzowej nosa. Podwyższony odsetek komórek nabłonka płaskiego w cytogramie błony śluzowej nosa może wyjaśniać u tych pacjentów brak efektywnej terapii przewlekłych nieżytów nosa miejscowymi lekami przeciwzapalnymi.

Nasal mucosa cytology is an addi-tional examination useful to differen-tiate chronic rhinitis in allergological and laryngological diagnostics, includ-ing chronic sinusitis. The aim of the study was to estimate the cytological picture in a group of patients with the highest percentage of squamous epithelia, suggesting the atrophic rhinitis.

The analysis was carried out on the basis of cytological results performed in 3055 patients diagnosed because of chronic rhinitis. Among these pa-tients, in 31 individuals the higher percentage (30% - 76%) of squamous cells was found. In six patients, the clear predominance of squamous cells over ciliated and goblet cells (3:1) was reported. Only in three pa-tients the increased percentage in eosinophils was stressed (3%, 5% and 9% respectively). No basic and metaplastic cells were observed in the studied cytograms. The squamous cells occurred probably as a result of normal mucosa damages during the different inflammatory changes, both allergic and non-allergic, the impact of toxic agents, irritants (including nasal drops). The higher percentage of squamous cells in the nasal cytogram could have explained the low effective-ness of local inflammatory treatment in these patients.

WstępBłona śluzowa nosa jest najbardziej

dostępną częścią dróg oddechowych, w związku z czym jest narażona na wiele czynników mogących prowadzić do jej uszkodzenia, a w konsekwencji do rozwoju różnych schorzeń. Do czynników środowi-skowych oddziałujących na błonę śluzową

należą: należy zaliczyć: lotne substancje drażniące i alergenne (sole metali, izocyja-niany, składniki smogu miejskiego, spaliny samochodowe), a także powszechnie wy-stępujące naturalne alergeny powietrznopo-chodne, jak pyłek roślin, zarodniki grzybów, roztocze kurzu domowego [1]. Powtarzający się kontakt z alergenem prowadzi u osoby

732 D. Myszkowska i wsp.

uczulonej do rozwoju przewlekłego procesu zapalnego w obrębie błony śluzowej, w któ-rym obok obrzęku i wydzieliny pojawiają się napływowe komórki zapalne, a wśród nich eozynofile, neutrofile, limfocyty, bazofile i monocyty [2].

Jedną z ważnych metod diagnostycz-nych w chorobach górnych dróg oddecho-wych jest cytologia błony śluzowej nosa, która w odróżnieniu od biopsji błony śluzo-wej jest metodą nieinwazyjną, wykonywaną niezależnie od wieku i nasilenia objawów. Badania cytologiczne błony śluzowej nosa nie są zbyt szeroko stosowane, pomimo ich niewątpliwej przydatności w różnicowaniu alergicznych i niealergicznych nieżytów nosa [2-5]. Według wytycznych ARIA (Al-lergic Rhinitis and its Impact on Asthma) w diagnostyce różnicowej alergicznego nieży-tu nosa (ANN) cytologia błony śluzowej nosa jest zalecana jako badanie dodatkowe [4]. Obraz uzyskany w badaniu cytologicznym może być pomocny także w różnicowaniu zapalnych i niezapalnych chorób błony śluzowej nosa oraz monitorowaniu efektów leczenia. W przewlekłym zapaleniu zatok, a zwłaszcza w polipach nosa cytologia pozwala wyróżnić dwie podgrupy chorych - z zapaleniem o podłożu eozynofilowym bądź neutrofilowym. Takie fenotypowanie w przyszłości będzie miało znaczenie dla okre-ślenia grup chorych, które mogą odnieść większą korzyść z obecnych lub nowych strategii leczniczych [6].

Znanych jest kilka metod pobierania materiału do badań cytologicznych błony śluzowej nosa: biopsja, wymaz, wyskrobiny i popłuczyny. Biopsja jako dokładna metoda topograficzna stanowi najbardziej obiek-tywne źródło materiału, pozwalające na bezpośrednią ocenę stanu błony śluzowej. Jest to jednak metoda inwazyjna, związa-na z wieloma ograniczeniami, jak również związana z ryzykiem krwawienia, przez co nie może być stosowana w rutynowej diagnostyce ambulatoryjnej [7]. Dlatego do najczęściej stosowanych metod uzyskania materiału do badań cytologicznych należą wymazy, popłuczyny (najczęściej wykonuje się popłuczyny oskrzelikowo-pęcherzykowe, istotne w diagnostyce zmian zapalnych w płucach) [8-10] i wyskrobiny.

Cytologię dzieli się na złuszczeniową i aspiracyjną. W cytologii złuszczeniowej (eksfoliatywnej) materiał może pochodzić z różnych narządów i jest pobierany za pomocą szpatułki, ezy bakteriologicznej, szczoteczki (cytobraszki). Najczęściej ma-teriał pobierany jest z małżowiny nosowej dolnej l cm od jej brzegu, a ocenie podle-gają obie jamy nosowe. Można dodatkowo pobierać materiał z innych miejsc (cytologia celowana) [11].

Błona śluzowa nosa pokryta jest nabłon-kiem oddechowym, w którym dominuje na-błonek migawkowy wielorzędowy walcowaty [12]. W rozmazach cytologicznych rozróżnia się także komórki kubkowe, podstawne, komórki nabłonka płaskiego [11]. Cytogram ludzi zdrowych wykazuje obecność głównie komórek nabłonkowych – walcowatych, z przewagą komórek urzęsionych i komó-rek kubkowych (w stosunku 5:1). Wzrost obecności komórek kubkowych z dużą ilością wydzieliny świadczy o toczącym

się procesie zapalnym, zazwyczaj o cha-rakterze zapalenia alergicznego. Komórki podstawne w warunkach prawidłowych nie ulegają złuszczeniu i nie powinny znajdować się w rozmazach cytologicznych. Jeśli w cytogramach przeważają komórki płaskie w różnym stadium rozwoju i materiał był pobrany prawidłowo świadczy to również o występowaniu procesu patologicznego [11]. Uważa się, że wzrost udziału procentowego komórek nabłonka płaskiego (powyżej 50% w wymazie) może wskazywać na zjawisko metaplazji płaskonabłonkowej, polegającej na zastąpieniu prawidłowej tkanki nabłonka wielorzędowego migawkowego nabłonkiem płaskim, który prawidłowo występuje w mniejszości. Metaplazja jest zjawiskiem fizjologicznym jedynie u osób w podeszłym wieku. W innych grupach wiekowych świad-czy o przewlekłym stanie zapalnym wywo-łanym różnymi czynnikami zewnętrznymi [7]. Jednak zawartość komórek nabłonka płaskiego może ulegać zmianie w skali populacji w związku z wpływem czynników środowiskowych, co wykazały badania Miszke i Sanokowskiej [13].

Celem pracy była ocena grupy pacjen-tów z podwyższonym odsetkiem komórek nabłonka płaskiego w wymazie cytologicz-nym, sugerującym występowanie zanikowe-go nieżytu nosa.

Materiał i metodykaOcena materiału cytologicznego została

dokonana na podstawie wyników cytologii złuszczeniowej wykonanej w grupie 3055

pacjentów Poradni Alergologicznej oraz Oddziału Klinicznego Otolaryngologii Szpi-tala Uniwersyteckiego w Krakowie w latach 2007-2015. Spośród tej grupy, jedynie u 31 dorosłych pacjentów (18 kobiet, 13 męż-czyzn, średnia wieku 50 lat) kierowanych na wykonanie badania ze wskazań alergo-logicznych i laryngologicznych stwierdzono podwyższony odsetek komórek nabłonka płaskiego (≥30%).

Podczas analizy danych zwrócono także uwagę na tzw. liczbę pól widzenia, w któ-rych zliczono 100 komórek nabłonkowych koniecznych do podania udziału procen-towego. Im mniejsza liczba pól w których znajduje się 100 komórek nabłonkowych tym intensywniejsze ich złuszczanie. Uznaje się, że 15-20 pól widzenia stanowi wartość świadczącą o prawidłowym złuszczaniu, natomiast <15 pól wskazuje na nasilone złuszczanie komórek. Podczas oceny zwrócono także uwagę na liczbę komórek walcowatych, stopień lizy komórek oraz obecność komórek zapalnych (jako poje-dyncze komórki, skupiska, ławice).

WynikiPacjenci z podwyższonym odsetkiem

komórek nabłonka płaskiego byli w większo-ści diagnozowani w kierunku przewlekłego zapalenia błony śluzowej jamy nosowej i gardła oraz przewlekłego zapalenia za-tok przynosowych (Ryc. 1); (Tab. I) przy czym przewlekłe zapalenie błony śluzowej jamy nosowej i gardła występowało tylko u pacjentów leczonych w Poradni Alergo-

Tabela IRodzaj i nasilenie objawów u pacjentów, u których zlecono wykonanie wymazu cytologicznego ze wskazań laryngologicznych i alergologicznych.The kind and intensity of nasal symptoms in patients examinated using nasal cytology on behalf od laryngological and allergological indications.

Rodzaj objawów/wskazanie do badania Katar Zatkany nos Inne – brak objawów

ze strony nosaWskazania laryngologiczne 6 7 1Wskazania alergologiczne 12 2 1

Rycina 1 Liczba pacjentów z odpowiednim rozpoznaniem w ramach badanych oddziałów. Zastosowano symbole chorób: J.30 (Naczynioruchowe i uczuleniowe zapalenie błony śluzowej nosa; J.31 (Przewlekłe zapalenie błony śluzowej jamy nosowej i gardła); J.32 (Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych); J.33 (Polipy nosa); J.37 (Przewlekłe zapalenie krtani oraz krtani i tchawicy); J.45 (astma oskrzelowa), H.10 (zapalenie spojówek).Number of patients with a given diagnosis in frame of the studied…Symbols of diseases: J.30 (Vasomotor and allergic rhinitis; J.31 (chronic inflammation of the nasal and throat muco-sa); J.32 (chronic sinusitis) J.33 (nasal polyps); J.37 (Chronic inflammation of larynx and trachea, and larynx), J.45 (asthma) H.10 (conjunctivitis).

733Przegląd Lekarski 2015 / 72 / 12

logicznej SU, a zapalenie zatok zdecydo-wanie przeważało u pacjentów z Poradni Otolaryngologicznej SU. W pojedynczych przypadkach, tym stanom zapalnym towa-rzyszyły polipy nosa lub przewlekłe zapa-lenie krtani.

Komórki nabłonkowe zliczano średnio w 16 polach widzenia, większość obrazów należała do normy pod względem za-gęszczenia komórek (Ryc. 2). W sześciu przypadkach stwierdzono zdecydowaną przewagę komórek nabłonka płaskiego nad komórkami migawkowymi i kubkowym (3:1). Zawartość komórek nabłonka płaskiego wa-hała się od 30% do 76%. Dwóch pacjentów z tej podgrupy to osoby powyżej 80 roku życia. W badanym materiale nie stwierdzono obecności komórek podstawnych, jedynie pojedyncze komórki pośrednie. Przykłado-we obrazy z ocenianych preparatów przed-stawiono na zdjęciach (zdjęcia 1-4).

Spośród komórek napływowych w materiale cytologicznym w badanej grupie

pacjentów dominowały granulocyty obojęt-nochłonne (neutrofile), jedynie u trzech pa-cjentów stwierdzono podwyższony odsetek granulocytów kwasochłonnych (eozynofili) (odpowiednio 3%, 5% i 9%) (Ryc. 3). Tylko u jednego pacjenta z poliwalentną alergią potwierdzoną dodatnimi wynikami testów skórnych punktowych (PTS) z alergenami roztoczy kurzu domowego, traw, żyta, drzew I, drzew II, chwastów, naskórka kota, zarodników Alternaria, Aspergillus i Penici-lium, wykazano zarówno wzrost odsetka komórek nabłonka płaskiego (69%), jak i eozynofili (5%).

DyskusjaCytologia błony śluzowej nosa jest nie-

zwykle pomocna w diagnostyce różnicowej nieżytów nosa, w tym nieżytu alergicznego i niealergicznego, w ocenie wpływu leków na nabłonek nosa oraz innych schorzeń istotnych w praktyce alergologicznej i la-ryngologicznej [9,10,14-17]. Podczas oceny

cytogramu błony śluzowej nosa, najczęściej zwraca się uwagę na zawartość komórek zapalnych, szczególnie neutrofili i eozynofilii [4,18-19]. Jurkiewicz i Zielnik-Jurkiewicz [19] podkreślają, że w diagnostyce zapalenia zatok przydatne jest proste i tanie badanie cytologiczne wymazu z nosa, które może potwierdzić nieżyt bakteryjny w przypadku wzrostu neutrofili w obrazie cytologicznym, albo zapalenie alergiczne przy wzroście stężenia eozynofilii [7,21,22].

Niemniej ważnym elementem cytogra-mu jest informacja o złuszczaniu komórek nabłonkowych, ze względu na ocenę stanu błony śluzowej po kątem uszkodzeń nabłon-ka, zmian metaplastycznych, czy możliwo-ści regeneracji nabłonka. Analiza obrazu cytologicznego obejmuje ocenę zmian w morfologii komórek nabłonka walcowatego urzęsionego, które są często bardzo wyraź-ne (zanik rąbka migawkowego, występo-wanie samodzielnych jąder komórkowych,

Zdjęcie 1Obraz cytologiczny błony śluzowej nosa z przewagą komórek nabłonka walco-watego (kom. migawkowe, kubkowe). Obecne neutrofile, cytogram prawidłowy. Barwienie H-E, ×200, materiał Poradni Alergologicznej SU. Nasal cytology with predominance of the cylindrical cells (ciliated and goblet cells). Neutrophils occur in the picture, “normal” cytogram. H-E staining, ×200, made in the Dpt of Allegology, University Hospital.

Zdjęcie 2Obraz cytologiczny błony śluzowej nosa z przewagą komórek nabłonka walco-watego (kom. migawkowe, kubkowe). Obecne neutrofile, eozynofile. Obraz w alergicznym okresowym nieżycie nosa. Barwienie H-E, ×200, materiał Poradni Alergologicznej SU. Nasal cytology with predominance of the columnar cells (ciliated and goblet cells). Neutrophils and eosinophils occur in the picture. Intermittent allergic rhinitis. H-E staining, ×200, made in the Dpt of Allegology, University Hospital.

Zdjęcie 3Obraz cytologiczny błony śluzowej nosa z przewagą komórek nabłonka płaskiego. Obecne neutrofile. Przewlekły nieżyt nosa. Barwienie H-E, ×200, materiał Poradni Alergologicznej SU.Nasal cytology with predominance of the squamous cells. Neutrophils occur in the picture. Perennial rhinitis. H-E staining, ×200, made in the Dpt of Allegology, University Hospital.

Zdjęcie 4Obraz cytologiczny błony śluzowej nosa z przewagą komórek nabłonka pła-skiego. Narażenie na pył w kotłowni. Barwienie H-E, ×200, materiał Poradni Alergologicznej SU.Nasal cytology with predominance of the squamous cells. Exposure to dust in the boiler room. H-E staining, ×200, made in the Dpt of Allegology, University Hospital.

734 D. Myszkowska i wsp.

ławicowe złuszczanie nabłonka) [14,23]. Natomiast zmiany w morfologii komórek na-błonka płaskiego, rzadziej występujących w błonie śluzowej nosa, jak również przewaga tego typu komórek w wymazie to efekt wpły-wu różnych czynników środowiskowych, a także leków, zwłaszcza kropli donosowych [14,24]. Woszczek i wsp. [18] podkreśla na podstawie analizy porównawczej materiału cytologicznego nosa pobranego różnymi metodami, że metodą zeskrobin i wymazów uzyskuje się materiał ze znaczną przewagą komórek nabłonkowych nad komórkami napływowymi. Generalnie, skład komórek nabłonkowych w cytogramie błony śluzowej nosa i ich stan morfologiczny wskazuje na uboczne miejscowe skutki toczącego się procesu zapalnego [25] lub prowadzonego leczenia [11].

W badanym materiale, przewaga ko-mórek nabłonka płaskiego występowała zarówno u pacjentów z alergicznym, jak i niealergicznym nieżytem nosa oraz zapa-leniem zatok przynosowych. Brak komórek podstawnych w wymazach wskazuje na osłabienie odnowy nabłonka, a w konse-kwencji większą podatność na przenikanie różnych substancji ze środowiska zewnętrz-nego w głąb jamy nosowej. U pacjentów z alergicznym nieżytem nosa komórki nabłonka płaskiego mogły się pojawić w większej liczbie z powodu reakcji wrażliwej błony śluzowej nosa na alergeny powietrz-nopochodne, na które dany pacjent był uczulony (pyłek roślin, zarodniki grzybów, roztocze kurzu domowego czy sierść zwie-rząt domowych) w ciągu roku. Zbliżone wy-niki przedstawiła Tarchalska-Kryńska i wsp. [26], stwierdzając, że w grupie pacjentów z alergicznym nieżytem nosa całorocznym odsetek komórek nabłonka płaskiego był wyższy (27,5%) niż u chorych z nieżytem sezonowym (17,5%).

Patologiczne zmiany nabłonkowe mogą powstawać też pod wpływem działania drażniącego substancji lotnych, jak np. mieszanka zapachowa u jednej z badanych pacjentek. W przypadku niealergicznego nieżytu nosa obserwuje się obraz cyto-logiczny z przewagą komórek nabłonka płaskiego, zwykle spotykany u chorych z nasiloną metaplazją płaskomórkową wsku-tek przewlekłego miejscowego stosowania

Rycina 2Udział procentowy komórek nabłonkowych w grupie badanych pacjentów.The percentage of epithelial cells in a studied group.

Rycina 3Udział procentowy komórek napływowych w grupie badanych pacjentów.The percentage of migration cells in a studied group.

aerosolu sterydowego, określany przez Tarchalską-Kryńską [27] jako „cytogram uszkodzony”. Autorka stwierdziła ten typ cytogramu u 19,9% pacjentów podczas analizy obrazów cytologii nosa wykonanych u 1029 pacjentów z niealergicznym nieży-tem nosa [27]. Przyczyną takiego zjawiska u większości pacjentów była długotrwała sterydoterapia miejscowa, w wyniku której doszło do nasilonej metaplazji w kierunku nabłonka płaskiego co skutkowało brakiem skuteczności leczenia miejscowego. Inni autorzy również wskazują na przesunięcie obrazu w kierunku komórek płaskich u cho-rych z niealergicznym nieżytem nosa [28].

Nabłonek błony śluzowej nosa odpowia-da jakościowo nabłonkowi błony śluzowej wyścielającej zatoki przynosowe. Zacho-dzą między nimi jedynie różnice ilościo-we: zagęszczenie komórek walcowatych urzęsionych zwiększa się w kierunku od nozdrzy przednich do nozdrzy tylnych [29], a w zatokach przynosowych jest ich więcej niż w błonie śluzowej jam nosa. Na prze-grodzie nosa i w początkowych odcinkach małżowin nosowych dolnych i środkowych występują komórki bez rzęsek. Komórki kubkowe występują w większej ilości w jamach nosa, komórki podstawne w cysto-gramie prawidłowym z racji swej lokalizacji praktycznie nie występują, natomiast ko-mórki nabłonka płaskiego są morfologicznie bardzo zróżnicowane i prawidłowo pojawiają się pojedynczo lub w materiale pobranym w przedsionku nosa. Jeśli ich ilość rośnie i dominują w obrazie cytologii złuszczenio-wej – świadczą o procesie patologicznym. Znajomość tych zjawisk jest konieczna przy ocenie cytogramu błony śluzowej nosa, gdyż miejsce pobrania materiału do badania może mieć istotny wpływ na interpretację wyniku badania.

W diagnostyce zapalenia zatok obraz cytologiczny wraz z obrzękiem i zapaleniem błony śluzowej nosa oraz wytworzeniem przeciwciał klasy IgE wskazuje na alergiczny nieżyt nosa i zatok przynosowych jako na-stępstwo reakcji alergicznej typu I. U około 50% pacjentów z przewlekłym nieżytem alergicznym nosa występuje stan zapalny zatok [15,30]. Badając w Krakowie grupę 30 chorych z przewlekłym zapaleniem krtani stwierdzono prawie dwukrotnie wyższy

odsetek komórek nabłonka płaskiego w wymazach z nosa i gardła oraz nieznacznie wyższy odsetek tych komórek w wymazach z krtani w porównaniu do grupy kontrol-nej [16]. Wzrostowi zawartości komórek nabłonka płaskiego towarzyszył wzrost odsetka komórek podstawnych. W grupie 6 pacjentów obserwowano odczyn eozynofi-lowo-neutrofilowy, zaś odczyn eozynofilowy występował u 17 pacjentów w wymazach z krtani, u 16 w wymazach z gardła i u 19 w wymach z nosa [16].

Długotrwałe lub powtarzające się uszko-dzenia komórek nabłonka oddechowego prowadzą do ich śmierci i zastępowania ich nabłonkiem płaskim. Zjawisko to jest określane mianem metaplazji płaskonabłon-kowej i zachodzi pod wpływem działania toksyn, wirusów, bakterii, leków stoso-wanych bezpośrednio na błonę śluzowa nosa, czy różnych czynników chemicznych wdychanych z powietrzem [1]. Jako formę uszkodzenia nabłonka oddechowego uznaje się pojawienie nieprawidłowego nabłonka, odmiennego niż ten, który w warunkach prawidłowych występuje w obrębie górnych dróg oddechowych. Tzw. komórki metapla-styczne powstają w trakcie przekształcania się nabłonka oddechowego w nabłonek wie-lowarstwowy płaski. Komórki metaplastycz-ne mogą się różnic wyglądem, w zależności od stopnie zróżnicowania [14]. W badanych obrazach cytologicznych nie stwierdzano stadium komórek metaplastycznych, ale ko-mórki nabłonka płaskiego, prawdopodobnie pojawiające się już jako efekt różnego typu zmian zapalnych, toksycznych i podrażnie-niowych w obrębie błony śluzowej nosa.

Wnioski1. Wzrost odsetka komórek nabłonka

płaskiego w cytogramie wskazuje na zmiany patologiczne w obrębie błony śluzowej w których dochodzi do uszkodzenia nabłonka prowadzące do nieprawidłowej jego odnowy i metaplazji płaskokomórkowej.

2. Nasilone złuszczanie nabłonka pła-skiego nie jest związane z intensywnym napływem komórek prozapalnych.

3. Badanie cytologiczne błony śluzowej nosa jest ważnym elementem diagnostyki nieżytów nosa, jak i przewlekłego zapalenia zatok.

735Przegląd Lekarski 2015 / 72 / 12

4. Podwyższony odsetek komórek nabłonka płaskiego w cytogramie błony śluzowej nosa może tłumaczyć u tych pacjentów brak efektywnej terapii przewle-kłych nieżytów nosa miejscowymi lekami przeciwzapalnymi.

Piśmiennictwo1. Young B, Lowe JS, Stevens A, Health JW: Histo-

logia. Podręcznik i atlas. Elsevier Urban & Partner. Wrocław, 2010: 234-237.

2. Miszke A, Sanokowska E: Wartość diagnostyczna cytologii błony śluzowej nosa. Otolaryngol Pol. 1999; 2: 153-156.

3. Gelardi M, Fiorella ML, Russo C, Fiorella R, Ci-prandi G: Role of nasal cytology. Int J Immunopathol Pharmacol. 2010; 23: 45-49.

4. Boros P, Gotlib T, Samoliński B: Inne badania stosowane w praktyce. W: Kruszewski J, Kowalski ML (eds.). Standardy w alergologii. Medycyna Prak-tyczna. Kraków, 2010.

5. Żyła M, Leśniak M, Myszkowska D, Dąbal E, Lorenc J. et al: Eosinophilic reaction in nasal cytology in pa-tients sensitive to perennial and seasonal allergens. Przegl Lek. 2013; 70: 1038-1042.

6. Akdis CA, Bachert C, Cingi C, Dykewicz MS, Hellings PW. et al: Endotypes and phenotypes of chronic rhinosinusitis: A PRACTALL document of the European Academy of Allergy and Clinical Immunology and the American Academy of Allergy, Asthma & Immunology. J Allergy Clin Immunol. 2013; 131: 1479-1490.

7. Domagała-Kulawik J, Olszewski WT: Atlas cytopa-tologii układu oddechowego. (Red.) α-medica press. Warszawa, 2009.

8. Chłap Z, Czarnobilska E, Matzke E: Aktywność populacji komórek przestrzeni oskrzelowo-pęche-rzykowej jako wskaźnik zanieczyszczenia powietrza. Folia Med Crac. 1992; 33: 65-72.

9. Czarnobilska E: Charakterystyka komórek przestrze-ni oskrzelowo-pęcherzykowej w sarkoidozie płuc. Folia Med Crac. 1994; 35: 45-60.

10. Chłap Z, Czarnobilska E, Kasprowicz A, Staszak P: Nawracające zakażenia dolnych dróg oddechowych u dzieci. 1. Ocena czynników patogennych w materiale z płukania oskrzelowo – pęcherzykowego. Ped Pol. 1997; 72: 801-807.

11. Tarchalska-Kryńska B: Diagnostyka cytologiczna błony śluzowej nosa. Kiedy i jak ją wykonać? Alergia 2003; 2/17: 33-35.

12. Cichocki T, Litwin JA, Mirecka J: Kompendium hi-stologii. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 2009: 251-263.

13. Miszke A, Sanokowska E: Nowe normy cytolo-giczne dla śluzówki nosa. Otolaryngol Pol. 1994; 4: 344-347.

14. Korzeniowska-Makowska W: Wartość kliniczna badania cytologicznego w diagnostyce laryngologicz-nej. Habilitacja. Warszawska Akademia Medyczna. Warszawa, 1986.

15. Obtułowicz K, Składzień J: Alergiczny nieżyt nosa i zatok. Rozpoznawanie, programowanie i monitoro-wanie leczenia. Przegl Lek. 2005; 2: 1475-1479.

16. Obtułowicz K, Składzień J, Kownacka B, Góra-Florek M, Cichocki T, Mirecka J: Cytologiczna ocena błony śluzowej w diagnostyce przewlekłego alergicznego zapalenia krtani. Aler Ast Immunol. 1997; 2: 243-246.

17. Gelardi M, Fiorella ML, Leo G, Incrvaia C: Cytology in the diagnosis of rhinosinusistis. Pediatr Allergy Imunol. 2007; 18: 50-52.

18. Woszczek G, Kowalski ML, Majkowska-Wojcie-chowska B, Dietrich-Miłobędzki A, Świątek S i wsp: Porównanie obrazu cytologicznego błony śluzowej nosa w badaniach wymazów, wyskrobin i popłuczyn nosa. Alerg Ast Immunol. 1996; 1: 7-51.

19. Łukowski M: Choroby nosa i zatok przynosowych. W: Latkowski JB. Otolaryngologia dla studentów medycyny i stomatologii. PZWL. Warszawa, 2002:

208-242.20. Jurkiewicz D, Zielnik-Jurkiewicz B: Zapalenie

zatok przynosowych. α-medica Press. Warszawa, 2005: 52-53.

21. Czarnobilska E, Obtułowicz K: Eozynofil w cho-robach alergicznych i niealergicznych. Przegl Lek. 2005; 62: 1484-1487.

22. Gelardi M, Gian Luigi M, Licari A, Massimo L. et al: Nasal cytology in children: recent advances. Ital J Pediatr. 2012; 38: 51.

23. Gelardi M: Atlas of nasal cytology for the differen-tial diagnosis of nasal diseases. 2nd edition. EDI Ermes. 2012.

24. Tarchalska-Kryńska B, Samoliński B, Białek S, Zawisza E: Corticosteroids and surgical therapies of the nasal polyps in cytological evaluation. Otolaryngol Pol. 1999; 5: 21-24.

25. Makowska W: Obrazy cytologiczne uszkodzenia i odnowy nabłonka. Otolaryngol Pol. 1991; 45: 445-451.

26. Tarchalska-Kryńska B, Zawisza E, Samoliński B: Cytogramy błony śluzowej nosa w sezonowym i całorocznym alergiczny nieżycie nosa. Pneumonol Alergol Pol. 1993; 61: 373-437.

27. Tarchalska-Kryńska B: Niealergiczny nieżyt nosa w ocenie cytologicznej błony śluzowej nosa. Otolaryn-gol. 2006; 9: 83-87.

28. Miszke A, Sanokowska E, Markiewicz J: Eozyno-filowy niealergiczna nieżyt nosa. Ocena kliniczna i cytologiczna. Otolaryngol Pol. 1991; 45: 108-113.

29. Halama AR, Decreton S, Bijloos JM, Clement PAR: Density of epithelial cells m the normal human nose and the paranasal sinus mucosa. A scanning electron microscopic study. Rhynology 1990, 28: 25-32.

30. van Cauwenberge P, Bachert C, Passalacqua G, Bousquet J, Canonica GW. et al: Consensus statement on the treatment of allergic rhinitis – GLORIA (Global Resources in Allergy). Allergy 2000; 55: 116.