61

JAN M. GADYSZ

Muzyka instrumentalna w tradycji sanktuarium w Tuchowie

Tuchw, lecy w poudniowej Polsce, w dolinie rzeki Biaej, moe poszczy-ci si bogat histori1. Swymi pocztkami siga XI w. Miasto naleao ww-czas do opactwa tynieckiego, ale z braku zakonnikw duszpasterstwo prowadzili ksia diecezjalni. Nowy okres jego wietnoci rozpocz si z kocem XVI w., z chwil nadzwyczajnych zjawisk, ktre zwizane byy z obecnym w kociele obrazem Matki Boej z Dziecitkiem na rku i r. Jak przekazuj kroniki, w drewnianej wityni stojcej na lipowym wzgrzu, do ktrej po inkorporacji parafii do opactwa tynieckiego przyszli benedyktyni, byy siedmiogosowe orga-ny, na ktrych prawdopodobnie gra jaki zakonnik. Z czasem dla askami syn-cej Matki Boej w Tuchowie wybudowano now, murowan wityni, w ktrej wzniesiono pnobarokowy otarz, a opat tyniecki, Amand Florian Janowski, pniejszy biskup tarnowski, w 1778 r. ufundowa nowe organy. Ich budowni-czymi byli organmistrzowie Micha i Wojciech Rudniccy, mieszczanie tuchow-scy. Po kasacji opactwa w Tycu sukcesorami benedyktynw w Tuchowie zosta-li jezuici (18291843), a po nich przez 50 lat duszpasterstwo prowadzili ksia diecezjalni (do 1893 r.)2.

To wanie z tego ostatniego okresu pochodz pierwsze informacje o znanym z nazwiska organicie. By nim Tomasz Wojnarski, o ktrym w kronikach zamiast napisa co dobrego (np. jak gra, jakie mia wyksztacenie), odnotowano tylko, e zosta zwolniony za rne zuchwalstwa, paszkwile i skargi3. Na marginesie mona doda, e ju wtedy waniejsze byy sensacyjne, a nie pozytywne wiadomoci.

Od kwietnia 1893 r. (co trwa do chwili obecnej) spadkobiercami i kustoszami w tuchowskiej wityni zostali zakonnicy ze zgromadzenia Najwitszego Odku-piciela, zwani popularnie redemptorystami. To wanie z okresu ich dziaalnoci posiadamy najwicej informacji na temat muzyki w sanktuarium, w tym rwnie muzyki instrumentalnej. Naley j rozpatrywa w dwch aspektach: solowej, czyli

1 S. DERUS, Tuchw. Miasto i gmina do roku 1945, Tuchw 1992; A. MYK, Tuchw w dokumen-tach, t. I, Tuchw 2007; K. PLEBANEK, Dzieje kocioa i Parafii Najwitszej Maryi Panny w Tuchowie do 1460 r., Tuchw 2009.

2 Por. J. GADYSZ, ycie muzyczno-liturgiczne w sanktuarium Matki Boej w Tuchowie w latach 18931966, TuchwLublin 2009 (mps pracy doktorskiej w Archiwum Warszawskiej Prowincji Re-demptorystw w Tuchowie; dalej: AWPR).

3 Acta Fundationis Ecclesiae et Prioratus ad Thaumaturgam Tuchoviensem obi Regali Tynecensis Benedict. Immediate subordinati conscripta, Tuchoviae 1767, s. 99.

62

Biuletyn nr 5 SPMK Musica instrumentalis

wykonywanej na organach, i zespoowej, ktr realizoway dziaajce przy kociele orkiestry: dta i smyczkowa4.

1. Muzyka organowa

Trudno dzi sprecyzowa dokadnie, jaki repertuar stricte organowy wykony-wany by podczas naboestw. Mona przypuszcza, e skoro wszyscy zatrudniani przez redemptorystw muzycy przechodzili egzamin kwalifikacyjny, to musieli re-prezentowa przynajmniej dobry poziom. Pierwszy z nich, Micha Leniak (w Tu-chowie w latach 18961936), ukoczy szko organistowsk w Tarnowie i zosta scharakteryzowany przez studiujcych w tuchowskim seminarium klerykw w na-stpujcy sposb: () zasugiwa na miano artysty, gdy posiada obszerne wia-domoci z dziedziny muzyki. Umia i lubia (sic!) transponowa, zmienia () gra biegle z nut () swoje obowizki traktowa bardzo powanie i osiga wcale dobre wyniki5. aowa naley, e bogata biblioteka muzyczna tak pieczoowicie gro-madzona przez Leniaka po jego mierci nie zostaa odpowiednio zabezpieczona i przepada.

Jego nastpca, Eugeniusz Kraus, bawi w Tuchowie tylko ptora roku (19371938), by absolwentem salezjaskiej szkoy w Przemylu i znakomitym wirtuozem gry organowej i pianist. Wywieziony na roboty do Niemiec, pozosta tam po woj-nie, gra w katedrze koloskiej, nagrywa dla Deutsche Rundfunk, a po wyjedzie do USA wykada w collegu w Cleveland. W jego repertuarze byy utwory organowe od Bacha po Regera. Jest wielce prawdopodobne, e prezentowa je rwnie w Tu-chowie, skoro kroniki przekazay informacje, e zdaniem wielu ojcw gra non plus ultra6.

Kolejny organista, absolwent konserwatorium poznaskiego, Alojzy Michalczyk (w Tuchowie w latach 19381945) zapisa si w annaach klasztornych jako dosko-nay solista piewak i akompaniator7.

Wreszcie ostatni z tuchowskich organistw, Stanisaw Czachor, pracujcy w ma-ryjnej wityni w latach 19451980, by rwnie absolwentem Salezjaskiej Szkoy Organistowskiej w Przemylu. Wedug zgodnej opinii ojcw i parafian, by bardzo dobrym muzykiem, umiejcym rozpuci organy, dobrze improwizowa, a w za-chowanych po nim w bibliotece materiaach nutowych nie zabrako typowego dla tego okresu repertuaru muzycznego, poczwszy od przygrywek organowych w r-nych tonacjach a do dzie J.S. Bacha8.

4 J. GADYSZ, dz. cyt., s. 190nn.5 L. PYALSKI, Moje wspomnienia 18831951, (mps w AWPR w Tuchowie), s. 1920.6 T. KRAUS, Na drodze ycia. W poszukiwaniu zaginionej przeszoci i genealogii w acuchu poko-

le, Krosno 1993, s. 227232; Kronika Domu Tuchowskiego (dalej: KDT), t. IV, s. 147.7 KDT, t. IV, s. 252; t. V, s. 389.8 J. GADYSZ, dz. cyt., s. 155158.

63

Jan M. Gadysz Muzyka instrumentalna w tradycji sanktuarium w Tuchowie

I jeszcze jedna wana informacja na temat muzyki organowej w kociele Matki Boej w Tuchowie. Ot w latach 19431947 nowy instrument dla wityni zbu-dowa Antoni Grygorcewicz z Warszawy. Uroczysto powicenia organw bya bardzo okazale i pieczoowicie przygotowana przez kustoszy oraz wczesnego or-ganist zarwno od strony liturgicznej, jak i muzycznej. Nowe organy prezentowa Karol Mrowiec znany nam wszystkim, wtedy modziutki kapan ze zgromadze-nia misjonarzy, pniejszy profesor i kierownik IMK KUL. W programie koncertu znalazy si m.in. Presto J.S. Bacha, Pastorale C. Francka, Fuga i chaconna J. Pa-chelbela oraz Preludium i fuga a-moll J. S. Bacha. Gwoli historycznej poprawnoci trzeba doda, e instrument powici abp Wodzimierz Jasiski, byy ordynariusz diecezji dzkiej, a w latach 19471965 rezydent w Tuchowie i oblat zgromadzenia; chr, przygotowany przez organist S. Czachora, piewa m.in.: Alleluja J.F. Hn-dla, O chwaa Panu i Krlowi F. Rczkowskiego i specjalnie napisany utwr Pie na cze pieni do Poloneza A-dur F. Chopina9.

W roku 1994 firma Wodzimierza Truszczyskiego z Warszawy zbudowaa w Tuchowie 29-gosowe organy o trakturze mechanicznej jako wotum redempto-rystw, parafian i pielgrzymw dla Matki Boej z okazji 90-tej rocznicy koronacji cudownego obrazu. Nowy instrument prezentowa Julian Gembalski z Katowic, zna-komity wirtuoz i improwizator. Od tego momentu staraniem kustoszy i piszcego te sowa rozwina si akcja koncertowa, w ktrej wzili udzia znani polscy organici, m.in.: Micha Dbrowski, Maurycy Merunowicz, Wadysaw Szymaski i in.10

2. Muzyka zespoowa

Ju w psalmach czytamy o oddaniu chway Bogu na rnego rodzaju instrumen-tach. Na temat roli i funkcji muzyki instrumentalnej mwili rwnie moi przedmw-cy. Redemptoryci, w myl konstytucji swojego zgromadzenia, aby gosi Ewan-geli ubogim i zgodnie z ide swego zaoyciela, w. Alfonsa, wielkie znaczenie w dziele ewangelizacji przypisywali muzyce11. Dobrym tego przykadem s dziaa-jce przy sanktuarium od II poowy XX w. orkiestry: smyczkowa i dta.

2.1. Orkiestra smyczkowa

Jest to niezbyt precyzyjne okrelenie zespou, uyte przez jednego z jego czon-kw, opisujcych dziaalno powstaego w 1956 r. muzycznego ensambla. W zasa-dzie chodzi tu raczej o kwintet smyczkowy w podwjnej skrzypcowej obsadzie. Jego

9 Tame, s. 166; AWPR Teczka: Dokumenty Kocioa o. Kazimierz Hoda.10 J. GADYSZ, Z historii organw. Organy w Tuchowie, Tuchowskie Wieci (1994), nr 5, s. 89;

Kronika koncertw w Sanktuarium Matki Boej w Tuchowie, t. III.11 A. NAPOLETANO, La musica: una celta pastorale di s. Alfonso in favore del popolo, w: [brak red.],

Spicilegium historicum Congregationis Ssmi Redemptoris, Roma 1997, s. 113114.

64

Biuletyn nr 5 SPMK Musica instrumentalis

zaoycielem by rozmiowany w muzyce redemptorysta, o. Karol Winiarski, ktry do wsppracy zaprosi zarwno osoby wieckie (Roman Ciela, Stanisaw Czachor, Karol Derechowski, Stanisaw Hanak, Eugeniusz Schabowski i Alojzy Winiarski), jak i muzykujcych wspbraci (kleryk Jan Fyrnys, o. Henryk Piszkalski)12. Kwintet osign dobry poziom muzykowania i wystpowa w kociele podczas naboestw nowenny nieustannej, na organizowanych koncertach kold oraz akademiach pa-pieskich i maryjnych, a nawet na zjedzie ksiy pochodzcych z Tuchowa. Bardzo czsto byy to opracowania rnych pieni w roku kocielnym oraz, jak to zostao okrelone, stara muzyka polifoniczna. Dla przykadu, podczas koncertu zatytu-owanego Krlowej maja tuchowscy muzycy obok pieni maryjnych wykonali take, jak przekazuj kroniki, kilka mazurkw i oberki. By moe w repertuarze zespou byy rwnie utwory z repertuaru muzyki klasycznej, skoro zachoway si partytury kwartetw J. Haydna. ywot zespou w zwizku ze zmianami personalny-mi w zgromadzeniu okaza si by krtki. Ostatnia wzmianka o udziale smyczkw w misterium koldowym pochodzi z 1963 r.13

2.2. Orkiestra dta

Orkiestry dte na terenie zaboru austriackiego i rosyjskiego powstaway przede wszystkim przy druynach straackich, na kolei oraz w ramach robotniczych stowa-rzysze kulturalno-owiatowych i przy szkoach. Podobnie byo w Tuchowie, gdzie na pocztku XX stulecia istniaa kapela kolejowa, a w latach 19491953 przy tu-chowskim liceum14. Ponadto na tuchowskie odpusty (w lipcu i we wrzeniu) niektre pielgrzymki przychodziy w towarzystwie orkiestr dtych. Dlatego stao si jasnym, e przy sprzyjajcych okolicznociach musi powsta taka orkiestra przy klasztorze. Stao si to dopiero w II poowie lat 50-tych, gdy erygowano przy maryjnej wityni parafi, a pierwszym jej proboszczem zosta, pochodzcy ze lska o. Jzef Herman, ktremu takie zespoy byy dobrze znane i przy takim sanktuarium, jak Tuchw, nieodzowne. Zabiega o to rwnie tuchowski organista, S. Czachor, ktry z przy-czyn politycznych zosta zwolniony z obowizkw nauczyciela muzyki i dyrygen-ta szkolnej orkiestry w liceum. Wanie w osobie o. Hermana znalaz wspaniaego protektora do urzeczywistnienia swych marze15. Inauguracj dziaalnoci orkiestry skrztnie odnotowa klasztorny dziejopis w sowach: Koldy przy dwikach or-kiestry w dobrym skadzie 10 instrumentw wypady bardzo adnie. W pierwszej fazie swej dziaalnoci zadaniem dtego zespou byo akompaniowanie piewom

12 Pamitniki i wspomnienia Alojzego Winiarskiego z Zakociela Mocickiego Powiatu, Tuchw 1976 (mps w AWPR), s. 222; Kronika studencka, t. XII, s. 163, 201, 469.

13 Kronika parafialna, s. 40.14 Z. KRZEMISKA, Dzieje tuchowskich orkiestr, w: J. KOZIO (red.), Kamienie milowe, Tuchw 2000,

s. 132. 15 J. GADYSZ, Orkiestra dta przy sanktuarium Matki Boej w Tuchowie, Chorgiew Maryi 5

(1993), nr 4, s. 15.

65

Jan M. Gadysz Muzyka instrumentalna w tradycji sanktuarium w Tuchowie

ludu w wane dla sanktuarium uroczystoci celebrowane w kaplicy polowej na dzie-dzicu, a take w kociele16. Ten schemat wystpw w roku kocielnym poczwszy od wit Boego Narodzenia do procesji na cmentarz w wigili Dnia Zadusznego z biegiem lat si utrwala. Z czasem, gdy zesp podnosi swj artystyczny poziom, akompaniowa piewom chru kocielnego i zakonnego, np. podczas procesji Bo-ego Ciaa. Zmienia si rwnie i poszerza repertuar orkiestry; dty zesp posia-da coraz wicej utworw wieckich o charakterze marszowym i ludowym, ktre byy prezentowane z powodzeniem przy okazji jubileuszy, imienin przeoonych itp. Prawdopodobnie w repertuarze orkiestry dtej byy i ambitniejsze utwory, o czym wiadczy zachowana partytura Preludium i fugi na temat chorau Ein feste Burg ist unser Gott A. Fischera na organy i orkiestr dt. Kapelmistrzami orkiestry po S. Czachorze byli: Jan Gadysz (19801987), Kazimierz Wrona (19872004) i Bogdan Stefan (20042009). Od koca lat 90-tych tuchowska orkiestra z powodzeniem bie-rze udzia w organizowanych konkursach i festiwalach, zdobywajc liczne nagrody i wyrnienia. Obecnie jej kapelmistrzem jest Tomasz Og, absolwent wrocaw-skiej Akademii Muzycznej.

Reasumujc powysze przedoenie mona zauway, e muzyka instrumentalna w Tuchowie bya realizowana przede wszystkim jako

akompaniament do piewu (solowego, ludowego i chralnego). Gra czysto in-strumentalna (organowa i zespoowa) speniaa rol drugoplanow, ale sprzy-jaa rozwojowi kultury muzycznej i dawaa duo radoci zarwno grajcym, jak i suchajcym;

istotn rol w rozwoju muzyki instrumentalnej w tuchowskim sanktuarium od-grywali organici, ktrzy rwnie byli kierownikami zespow, oraz miesz-kacy Tuchowa, posiadajcy umiejtnoci gry na rnych instrumentach;

w dziaalno muzyczn czsto angaowali si redemptoryci, ktrzy nie tylko otaczali zesp opiek duchow, ale moderowali jej rozwj i nade wszystko sami muzykowali;

dobra wsppraca muzykw zakonnych i wieckich bya mobilizujca nie tylko dla czynnych uczestnikw, ale take na suchajcych, ksztatujc ich muzycz-n wiadomo i wraliwo;

postawy takie i dzi jak najbardziej s podane i godne naladowania, kierujc si obowizujcymi po Vaticanum II przepisami liturgicznymi.

16 KDT, t. VIII, s. 188, 276, 283; zob. take J. GADYSZ, ycie, s. 190194.