Moskwa 1941. Największa bitwa II wojny światowej

Przed sklepami spożywczymi stały długie kolejki. Czekający w nich ludzie przepychali się i bili, turbowali staruszki i zaczęli wzno sić odwieczne okrzyki rosyjskiego tłumu: „Bij Żyda!”. Milicjanci z re guły stali w grupach i przyglądali się tym scenom albo szli chodnikiem, palili i powtarzali: „Nie mamy instrukcji”. Aleksiej Koptiew, cieśla w zajezdni kolejowej, upił się i wszczął bójkę, próbując wepchnąć się do kolejki po chleb. Po drodze na posterunek milicji krzyczał: „Obywatele, okradają nas, nie dają nam chleba!”. Na posterunku natomiast rzucił się na ziemię i zaczął przeklinać: „Żydzi sprzedali Rosję, nie ma czym bronić Moskwy, nie ma strzelb, nie ma nabojów, nie ma pocisków. Żydzi wszystko rozkradli!”.

Piekarz z ulicy Srietienka wydawał na każdy talon nie dzienny, ale trzydniowy przydział chleba i do tego jeszcze pud, czyli ponad szes naście kilogramów, mąki. Kolejka huczała od plotek, ludzie wyciągali własne wnioski i gorączkowali się coraz bardziej.

– Musi być naprawdę źle, skoro wydają mąkę.– Mówią, że na Tagance, zaraz koło sklepu, zastrzelili

wczoraj dwóch rabusiów...– Zobaczycie, Niemcy będą chcieli okrążyć Moskwę...– Do diabła z tą mąką, lepiej umrzeć z głodu,

niż wpuścić Niem ców do miasta...Pewna koścista staruszka zawołała z oburzeniem:– Wszystkich, co chcieli uciec ze swoimi fikusami

i komodami, powywlekali z ciężarówek! Nie było czasu, żeby ewakuować dzieci, a oni myśleli, że zwieją i zabiorą z sobą fikusy.

(fragment książki)

„Pięknie napisane... Doskonała, szeroko zakrojona relacja”.Antony Beevor, autor Stalingradu

Siedem milionów osób zaangażowanych w walki na terenie wielkości Francji i ponad dziewięćset tysięcy ofiar wśród radzieckich żołnierzy – przy tych liczbach maleją wszystkie statystyki dotyczące bitew zarówno pierwszej, jak i drugiej wojny światowej. Z wielu względów można uznać, że bitwa o Moskwę była największą bitwą w dziejach ludzkości.

Moskwa 1941. Największa bitwa II wojny światowej to nie tylko epicka opowieść o bitwie, która zatrzymała marsz niezwyciężonych do tej pory oddziałów Wehrmachtu, ale również historia ludzi, którzy z nimi walczyli. Rodric Braithwaite – opierając się na nieznanych do tej pory dokumentach oraz własnych badaniach – tworzy fascynujący portret miasta, które stanęło twarzą w twarz z wrogiem.

„... nowe, dokładnie przemyślane i zbadane przedstawienie faktów, które były dotąd słabo rozumiane”.

Anne Applebaum, autorka Gułagu

„Poruszająca i trzymająca w napięciu opowieść o niemającym odpowiednika w dziejach heroizmie i cierpieniu na niewyobrażalną skalę”.

Simon Sebag Montefiore, autor książki Stalin. Dwór czerwonego cara

RODRIC BRAITHWAITE

Największa bitwa II wojny światowejRODRIC

BRAITHWAITE

Sir Rodric Braithwaite – brytyjski dyplomata i pisarz. Urodził się w 1932 roku. Studiował w Cambridge. Po studiach i służbie w ekspozyturze brytyjskiego wywiadu wojskowego w Wiedniu został dyplomatą. Jego kariera objęła placówki w Dżakarcie, Warszawie, Rzymie, Brukseli i Waszyngtonie. Jako dyplomata był w Moskwie dwukrotnie: w latach 1963–1966 oraz ponownie, jako ambasador, w latach burzliwych przemian – od 1988 do 1992. Następnie pełnił funkcję doradcy do spraw polityki zagranicznej premiera Johna Majora oraz przewodniczył brytyjskiemu Połączonemu Komitetowi Wywiadów.Otrzymał honorowy doktorat i profesurę Uniwersytetu w Birmingham, przewodniczy Moskiewskiej Szkole Studiów Politycznych i jest honorowym członkiem Christ’s College w Cambridge. Pełnił wiele zaszczytnych funkcji, między innymi był przewodniczącym Królewskiej Akademii Muzyki i dyrektorem angielskiej Opery Narodowej.Tytuł szlachecki otrzymał z rąk Elżbiety II w roku 1988.

ISBN 978-83-240-1030-1

9 788324 010301

Cena detal. 59 zł

MOSKWA1941

MOSKWA1941

Moskwa_OKL_OK.indd 1Moskwa_OKL_OK.indd 1 2008-09-12 09:55:312008-09-12 09:55:31

Rodric BraithwaiteMoskwa 1941

Moskwa_1941 DO DRUKU.indd 2Moskwa_1941 DO DRUKU.indd 2 2008-09-12 12:56:262008-09-12 12:56:26

Spis treści

Nowy Rok 1941 11

Część IZAPOWIEDŹ GROMU

Rozdział 1. Formowanie się miasta 17Rozdział 2. Urzeczywistnianie utopii 31Rozdział 3. Wojny i pogłoski o wojnach 53

Część IIZACZYNA SIĘ BURZA

Rozdział 4. 22 czerwca 1941 83Rozdział 5. Rosyjskie przeciwnatarcie 108Rozdział 6. Ochotnicy 125Rozdział 7. Mobilizacja mas 149Rozdział 8. Stalin przejmuje kontrolę 169Rozdział 9. Centrum nawałnicy 193Rozdział 10. Ogień nad Moskwą 212

Część IIITAJFUN

Rozdział 11. Niemcy przełamują front 241Rozdział 12. Panika 265Rozdział 13. Ewakuacja 293Rozdział 14. Ściskanie sprężyny 311Rozdział 15. Sprężyna się rozpręża 334Rozdział 16. Od klęski do zwycięstwa 357Rozdział 17. Pokłosie 382

Wykaz źródeł archiwalnych 397Podziękowania 404Bibliografi a 406Indeks nazwisk 415Źródła zdjęć 428


Moskwa_1941 DO DRUKU.indd Sek1:16Moskwa_1941 DO DRUKU.indd Sek1:16 2008-08-27 13:26:412008-08-27 13:26:41

ROZDZIAŁ 1

Formowanie się miasta

Pod względem liczby walczących bitwa o Moskwę była największą bitwą drugiej wojny światowej, a tym samym największą bitwą

w dziejach. Po obu stronach brało w niej udział ponad siedem milio-nów ofi cerów i żołnierzy. Dla porównania, pod Stalingradem [Wołgo-gradem] w 1942 roku walczyły cztery miliony, pod Kurskiem w 1943 –dwa, a w bitwie o Berlin w 1945 roku – trzy i pół miliona ludzi. Ska-la walk była nieporównanie większa niż w Europie Zachodniej i Afry-ce. Bitwa o Moskwę toczyła się na terytorium wielkości Francji i trwa-ła ponad pół roku: od września 1941 do kwietnia 1942 roku. Związek Sowiecki stracił w niej więcej ludzi – 926 000 zabitych, nie licząc rannych – niż Wielka Brytania podczas pierwszej wojny światowej. Liczba ofi ar po stronie sowieckiej była w tej bitwie większa niż straty w ludziach, jakie razem poniosły w drugiej wojnie światowej Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. Była to przerażająca cena za pierwszą znaczącą klęskę zadaną Wehrmachtowi. Armia Czerwona zatrzymała Niemców, wykrwawiła ich i odrzuciła setki kilometrów od stolicy. Co prawda, latem 1942 roku Wehrmacht odnosił na stepach południo-wej Rosji błyskotliwe zwycięstwa, jednak w głębi duszy wielu Niem-ców wiedziało, że jeśli bitwa o Moskwę nie była początkiem końca, to z pewnością była końcem początku1.

1 Wszystkie dane liczbowe na temat poległych na wschodnim froncie w czasie drugiej wojny światowej, a także walczących po obu stronach, należy traktować z ostrożnością. G. Kriwoszejew podaje, że podczas bitwy o Moskwę w dniach od 30 września 1941 roku do 20 kwietnia 1942 roku liczba ofi ar po stronie rosyjskiej wyniosła 926 244 zabi-tych i 879 879 rannych (Rossija i SSSR w wojnach XX wieka. Statisticzeskoje issledowanije,


. zapowied gromu

Nawet dzisiaj Moskwa – duszna od spalin samochodowych, za-truta wyziewami z rozpadających się fabryk, oszpecona wybujałymi konstrukcjami dzikiego i rozpasanego kapitalizmu – jest miastem pulsującym siłą. Ogniskiem i symbolem tej siły są, tak jak zawsze były, warowne mury Kremla, wspaniałego i budzącego podziw cen-trum cesarskiego miasta. Rosja nie jest już wprawdzie cesarstwem, ale przygniatająca aura potęgi Kremla pozostała. Spadkobiercy carów i bolszewików nadal rządzą krajem zza grubych, ceglanych murów ota-czających urzędy, okazałe pałace i wspaniałe cerkwie ze złotymi pra-wosławnymi krzyżami – symbolami starej, rosyjskiej wiary. Ponad cer-kwiami i pałacami wznoszą się baszty twierdzy, nawet dziś zwieńczone wielkimi czerwonymi gwiazdami z barwionego szkła, symbolizujący-mi bezwzględny reżim, pod którego sztandarami mężczyźni i kobiety Związku Sowieckiego powstrzymali, a potem zniszczyli niemieckiego najeźdźcę podczas największej wojny w historii.

Za murami Kremla Moskwa wydaje się chaotycznym morzem cer-kwi i monasterów, dziś znów zwieńczonych złotymi baniami lśniący-mi w świetle zachodzącego słońca, wielkich pałaców i publicznych bu-dynków, stalinowskich straszydeł, szarych biurowców i slumsów z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, wybujałego, postso-wieckiego kiczu. Oto miasto, które dało Europie wielkich naukowców, malarzy, muzyków i pisarzy. Oto miasto, w którym urodzili się Pusz-kin i Dostojewski i w którym przez wiele lat tworzyli Tołstoj i Cze-chow. Moskwa, a nie z chłodną rozwagą zaplanowane miasto, które pośród bagien nad Bałtykiem kazał dla siebie zbudować Piotr Wielki, jest jądrem i ucieleśnieniem samej Rosji, bezkresnej, ogromnej, niepo-skromionej, kraju istniejącego zarazem w Europie i obok niej. Mo-

Moskwa 2001, s. 273, 276, 277). Porównania bitwy o Moskwę z innymi bitwami stoczonymi podczas wojny na Wschodzie dokonałem na podstawie informacji po-danych przez Michaiła Miagkowa (E. Kulkow, M. Miagkow, O. Rżeszewski, Woj-na 1941–1945. Fakty i dokumienty, Moskwa 2004) i Borysa Niewzorowa (Moskow-skaja bitwa – fi enomien wtoroj mirowoj, Moskwa 2001, s. 12). Ofi cjalnie przyjmuje się, że w czasie pierwszej wojny światowej Wielka Brytania straciła 744 702 obywa-teli (pisemna odpowiedź w „Hansardzie” z 5 maja 1921 roku). Podczas drugiej woj-ny światowej zginęło 264 443 brytyjskich żołnierzy, a razem z ofi arami wśród ludno-ści cywilnej brytyjskie straty wyniosły 357 116 osób (Casualties and Medical Statistics, red. W. Mellor, London 1972, s. 829–839). Amerykański Departament Obrony po-daje liczbę 53 402 Amerykanów poległych w bitwach i 63 114 „innych ofi ar” podczas pierwszej wojny światowej. Dla drugiej wojny światowej liczby te wynoszą odpowied-nio 292 000 i 115 187 (dane ze strony internetowej Departamentu Obrony: http://siadapp.dior.whs.mil/personnel/CASUALTY/WCPRINCIPAL.pdf ).


1. formowanie si miasta

skwa jest miastem, które fascynuje i niepokoi zarówno swoich miesz-kańców, jak i przybyszów. Bez niej europejska kultura wyglądałaby dziś zupełnie inaczej.

Jednak pod owym pozornym chaosem Moskwę, tak jak Wiedeń, ukształtowała prosta logika – logika obrony. Jądrem Moskwy – tak jak Wiednia – jest obronna twierdza na brzegu rzeki, chroniona koncen-trycznymi liniami umocnień i połączona z resztą świata promieniście rozchodzącymi się drogami. Przebieg bitwy o Moskwę uwarunkowały położenie geografi czne, klimat i układ urbanistyczny miasta przez stu-lecia poddającego się woli potężnych władców oraz sieć komunikacyj-na, której stanowiło centrum (zob. mapa 1).

Wiejskie tereny wokół Moskwy, Podmoskowie, rozpościerają się na łagodnie pofałdowanej, bezkresnej piaszczystej równinie. Wije się tędy rzeka Moskwa i jej liczne dopływy – w czasie pokoju raj dla węd-karzy, urlopowiczów, pływaków i amatorów kąpieli słonecznej, w cza-sie wojny natomiast trudna do pokonania przeszkoda. Część lasów wycięto na potrzeby rolnictwa, ale nawet dzisiaj większość tego obsza-ru porastają gęste bory srebrnych świerków i czarnych sosen, ciemne i niedostępne z wyjątkiem wykarczowanych dróg i ścieżek. Jest to kraj-obraz, który nie narzuca się obserwatorowi. Nie ma w sobie nic z dzi-kiej wspaniałości Alp ani z uporządkowanego piękna Anglii i Włoch. Przemawia jednak do najskrytszych uczuć rosyjskiego narodu, uczuć, które – co dostrzeże nawet obcokrajowiec – doskonale uchwycili dzie-więtnastowieczni rosyjscy pejzażyści2.

Żołnierze Napoleona, przemierzając te bezkresne równiny, narze-kali na upał – taki sam jak w Egipcie. Pył wzbijany przez maszerują-cych ludzi i wozy był tak gęsty, że słońce wyglądało jak przyćmiony czerwony dysk, a na czele każdego batalionu trzeba było bić w bębny, żeby tyły nie zgubiły drogi3. Pył zabił dziesiątki tysięcy wierzchowców i zwierząt pociągowych Napoleona, zaprószał też i zatykał silniki czoł-gów i ciężarówek Hitlera, dopóki się nie zatarły.

Zimy są tu tak mroźne, jak lata gorące. Śnieg zaczyna sypać w paź-dzierniku lub listopadzie i leży do kwietnia lub maja. Średnie tempera-tury w grudniu, styczniu i lutym wynoszą około minus dziesięciu stop-ni Celsjusza. Zdarzają się nawet ponadczterdziestostopniowe mrozy, ale i to można przeżyć, gdy się ma ciepłe schronienie i odpowiednią

2 Wyblakłe reprodukcje tych pejzaży można znaleźć na przykład w katalogu wystawy w National Gallery zatytułowanej Russian Landscape in the Age of Tolstoy, London 2004.

3 C. Duff y, Borodino and the War of 1812, London 1999, s. 59.


. zapowied gromu

odzież – ludzie przez stulecia spędzali zimę głównie w domach, śpiąc na zapieckach. Poza tym, gdy chwyci mróz, drogi są twarde i jeśli ma się jakiś środek transportu, można się stosunkowo łatwo prze-mieszczać.

Najgorszy w roku jest okres, gdy jesień przechodzi w zimę i gdy zima przechodzi w wiosnę. Rosjanie nazywają go rasputica, czyli cza-sem, kiedy wszystko „się rozpływa”, kiedy ziemia nasiąka wodą z desz-czów i topniejącego śniegu, a wszystkie drogi z wyjątkiem asfaltowych zmieniają się dla większej grupy ludzi i pojazdów w grzęzawisko. To właśnie błoto, a nie zima zatrzymało armie Napoleona i Hitlera.

Małe drewniane wioski i miasteczka – Moskwa i Twer (przemiano-wany przez komunistów na Kalinin), Tuła i Zwenigród, Możajsk i Wo-łokołamsk, miasta, które były świadkami krwawych walk we wrześniu 1941 roku – zaczęły się pojawiać wśród lasów tysiąc lat temu. Prawie każda osada miała swojego księcia i, tak jak Moskwa, własny warow-ny kreml. Książęta byli w większości spokrewnieni z sobą i z panującą dynastią książąt kijowskich – bez wątpienia właśnie dlatego ich małe, bratobójcze wojny były tak zaciekłe.

Założyciele Moskwy wybrali w XII wieku miejsce w pobliżu rzecz-nego brodu, ponieważ nadawało się ono zarówno do prowadzenia handlu, jak i do obrony przed sąsiadującymi książętami, bandami wy-jętych spod prawa buntowników, Tatarami, Polakami i Francuzami. Warownia, z której powstał Kreml, pierwotnie składała się z suchej fosy i palisady z kilkoma wieżyczkami strzelniczymi. Od południa dostępu do twierdzy broniła rzeka Moskwa. Na wschód od warow-ni powstała osada kupców i rzemieślników. Dzielącą je otwartą prze-strzeń nazwano placem Czerwonym (w języku starorosyjskim nazwa ta oznaczała „piękny”). Południowy brzeg rzeki – Zamoskworiecze, czyli teren „za rzeką Moskwą” – był płaski, podmokły i nieobwarowa-ny. Tatarscy jeźdźcy, którzy co jakiś czas zapuszczali się aż tak daleko na północ po haracz i jasyr, rozkładali na tej równinie obóz, czekając na swoją należność. Niekiedy skracali sobie czas oczekiwania, plądru-jąc i paląc miasto.

Pierwszy pierścień fortyfi kacji obejmował handlową dzielnicę poza murami Kremla – Kitajgorod. Pozostałe, wzniesione później krę-gi umocnień zburzono, gdy przestały być potrzebne, a na ich miej-scu poprowadzono obwodnice: Pierścień Bulwarów, Pierścień Sadowy i Ziemny Wał. W roku 1900 zbudowano zewnętrzną obwodnicę ko-lejową, natomiast w 1962 roku powstała Moskiewska Obwodnica Sa-mochodowa.



Wyjąwszy ogólny schemat koła ze szprychami w postaci promie-niście rozchodzących się dróg, układ urbanistyczny Moskwy to wiel-ki chaos. Jedynym wymogiem było pozostawianie co jakiś czas szer-szego pasa przeciwpożarowego między domami. Nawet wielkie drogi łączące Moskwę ze światem zewnętrznym zmieniały się w granicach miasta w wąskie, miejscami kręte ulice. Bulwary, nieodłączny element dzisiejszej Moskwy, pojawiły się dopiero pod koniec XVIII wieku. Jed-nak podczas gdy Pierścień Bulwarów zachował wiele z dawnego uroku, Pierścień Sadowy jest obecnie zanieczyszczonym i zszarzałym polem walki nowoczesnych aut i wiekowych, rzężących ciężarówek.

Moskiewscy władcy wyruszali wzdłuż wielkich dróg na podbój po-mniejszych księstw. Były to pierwsze kroki ku przekształceniu małej, zagubionej wśród lasów osady w stolicę potężnego cesarstwa. Wielkie drogi zaczynają się na Kremlu, w środku koła. Jedna – dzisiejsza szosa leningradzka – prowadziła ku północnemu zachodowi, do Tweru i Re-publiki Nowogrodu, a od czasów Piotra Wielkiego również do Sankt Pe-tersburga. Druga wiodła na północny wschód do Jarosławla i dalej – do Archangielska, a potem pierwszymi szlakami rosyjskiego handlu mor-skiego do Europy Zachodniej. Na południe biegły drogi do Tuły i Ka-szyry – to właśnie tym szlakiem nadchodzili Tatarzy w poszukiwaniu haraczu. Na wschód, ku bogactwom mineralnym i futrom Syberii i Ura-lu, prowadził trakt włodzimierski, tak zwana Władimirka. To właśnie tędy w czasach caratu podążały na zesłanie i śmierć pokolenia przestęp-ców i więźniów politycznych. Późną jesienią 1941 roku ruszyli ich śla-dem nieszczęśni rekruci zdążający do obozów szkoleniowych i uchodźcyz miasta, które – jak się wydawało – w każdej chwili mógł zająć wróg.

Jednak największe znaczenie w najnowszej historii Rosji miały bieg-nące na zachód szosy: wołokołamska, możajska i mińska, która prowa-dzi przez Smoleńsk do granicy z Polską i dalej do Warszawy. Dzisiejszą szosą możajską podeszli pod Moskwę Polacy i Francuzi w XVII i XIX wieku. Na końcowym odcinku tej właśnie drogi Niemcy podjęli ostat-nią rozpaczliwą próbę wdarcia się do miasta w grudniu 1941 roku.

Przez stulecia (aż do połowy XX wieku) szosa możajska prowadzi-ła do centrum Moskwy przez Arbat – nazywa się tak zarówno ulica, jak i cała dzielnica rzemieślników, artystów i intelektualistów. Przed-nia straż armii Napoleona – oddział jazdy wirtemberskiej pod wodzą marszałka Murata – przeszła przez Arbat w drodze na Kreml. To tutaj Tołstojowski Pierre Biezuchow planował zamach na samego Napole-ona. Stalin przejeżdżał tędy, udając się z Kremla do swojej daczy poło-żonej niedaleko za miastem przy szosie możajskiej.


. zapowied gromu

Moskiewskie obwodnice: Pierścień Bulwarów, Pierścień Sadowy, Ziemny Wał i obwodnica kolejowa; główne drogi rozchodzące się we wszystkich kierunkach: szosy leningradzka i wołokołamska; rzeki, mia-steczka i wioski Podmoskowia; sama rzeka Moskwa – wszystko to przez setki lat kształtowało historię miasta, a w 1941 roku wpłynęło na przebieg bitwy o Moskwę.

Oblicze tego wielkiego miasta uformowały przede wszystkim zmien-ne i często wątpliwe gusta jego władców, od założyciela, Jurija Dołgo-rukiego, począwszy, poprzez serię despotów – Iwana Groźnego, Piotra Wielkiego, Katarzynę Wielką i Stalina, po dziwaczne niekiedy kaprysy Jurija Łużkowa, mera postkomunistycznej Moskwy. Jeszcze w pierw-szych dziesięcioleciach XX wieku zabudowa Moskwy była w przewa-żającej mierze drewniana. Wspaniałe osiemnasto- i dziewiętnasto-wieczne budowle pokrywano z zewnątrz stiukiem, tak że elegancka fasada prawie zawsze kryła drewnianą konstrukcję. Właśnie dlate-go w mieszkaniowych dzielnicach Moskwy i wielu innych rosyjskich miast tak często wybuchały pożary. Kiedy w 1941 roku przyszła woj-na, władze ze strachu przed pożogą zmobilizowały sporą część mo-skwian do wprowadzenia efektywnego, a zarazem brutalnie prostego systemu pożarniczego.

Moskiewski Kreml oraz cerkwie i monastery w jego obrębie wznie-siono na nowo z cegły i kamienia w XIV i XV wieku. Kiedy w 1553 roku Richard Chancellor przybył do Moskwy, była ona dwa razy więk-sza niż Londyn. Niemniej wydała mu się „bardzo prymitywna, zbu-dowana bez żadnego ładu. Ich domy są całe z drewna, łatwo może je strawić ogień. Jest tam piękny zamek, którego mury są ceglane i bar-dzo wysokie. Mówią, że są grube na osiemnaście stóp, ja jednak temu nie wierzę”4. W 1552 roku Iwan Groźny zdobył stolicę Tatarów, Kazań, i żeby upamiętnić to zwycięstwo, kazał wznieść przy placu Czerwonym jedyny w swoim rodzaju i niemal groteskowy w stylu sobór Wasyla Błogosławionego. W tym samym czasie zbudowano wokół miasta rów-nież sześć warownych klasztorów, które pełniły funkcję obronnych ba-

4 W połowie XVI wieku wielki Londyn liczył około 50 000 mieszkańców (zob. Joseph P. Ward z University of Missisipi, www.the-orb.net/encyclop/culture/urban/emessay.html). Dane dotyczące Moskwy podają: I. Gawriłowa, Nasielenije Moskwy. Istoriczeskij rakurs, Moskwa 2001, s. 23 oraz R. Hakluyt, Voyages in Eight Volumes, London 1967, t. 1, s. 255. Mury Kremla mają cztery i pół metra grubości, a więc informacje, które usłyszał Chancellor, były bliskie prawdy.



stionów mających powstrzymać szturm wroga przed murami Kremla. W przedrewolucyjnej Moskwie na pierwszy plan wysuwały się budow-le o przeznaczeniu sakralnym: dziewięć soborów, piętnaście monaste-rów męskich i dziesięć żeńskich, niemal trzysta cerkwi prawosławnych i kolejnych czterdzieści należących do starowierców.

Moskwa przestała być stolicą Rosji w 1712 roku, kiedy Piotr Wielki przeniósł siedzibę rządu do nowo wówczas założonego Sankt Petersburga. Z upływem lat bogaci moskwianie zaczęli wznosić klasy-cystyczne domy, odznaczające się europejską elegancją, a całe miasto okryło się powłoczką oświeceniowego dobrego smaku. Kiedy 14 wrześ-nia 1812 roku Francuzi weszli do Moskwy – po stoczonej 7 wrześ-nia krwawej bitwie pod Borodinem, którą nadal przewrotnie uznają za swoje zwycięstwo – jednego z nich „ogarnęły zdumienie i zachwyt. Choć spodziewałem się drewnianego miasta, znalazłem coś całkiem przeciwnego – większość domów zbudowano z cegły, w eleganckim i nowoczesnym stylu. Domy prywatnych osób wyglądają jak pałace, wszystko jest przebogate i wspaniałe”5.

Miasto było już wtedy prawie puste: mieszkańcy Moskwy uciekli drogami prowadzącymi na wschód i północ. „Jak okiem sięgnąć, mo-skiewską drogą ciągnęły sznury powozów i ludzi uciekających z nie-szczęsnej stolicy piechotą. Przepychali się i wyprzedzali jedni drugich, gnani strachem śpieszyli dokądś w powozach, kabrioletach, dorożkach i na wozach. Każdy dźwigał, ile zdołał. Na ich zakurzonych twarzach widniały ślady łez”6. Takie same sceny na tych samych drogach miały się powtórzyć o niemal tej samej porze roku sto dwadzieścia dziewięć lat później, kiedy Niemcy podeszli pod sowiecką stolicę.

Zanim zapadła noc, Moskwa stała w ogniu, podkładanym sponta-nicznie albo na rozkaz gubernatora. Kiedy pożoga przygasła, Napoleon z przerażeniem – bądź z satysfakcją – oznajmił: „Moskwa, jedno z naj-piękniejszych i najbogatszych miast świata, przestało istnieć”7. Była to zrozumiała, choć nie do końca usprawiedliwiona przesada. Niemniej jednak liczna i coraz bardziej niezdyscyplinowana armia nie mogła sta-cjonować w mieście. Francuzi opuścili je w poniedziałek 19 paździer-nika i pomaszerowali ku klęsce8.

5 Francuski obserwator najwyraźniej dał się zwieść stiukowym fasadom (cyt. za: K. Ber-ton, Moscow: An Architectural History, New York 1977, s. 146).

6 Ibidem.7 Ibidem, s. 152.8 A. Palmer, Napoleon in Russia, London 1967, s. 181.


. zapowied gromu

Moskwę szybko odbudowano i pod koniec XIX wieku jej cen-trum wyglądało w dużej mierze tak jak obecnie. Panoramę miasta zdominował olbrzymi sobór Chrystusa Zbawiciela wzniesiony dla upamiętnienia zwycięstwa nad Napoleonem. Żeby zrobić miejsce dla tego pretensjonalnego i lichego pastiszu tradycyjnej rosyjskiej cer-kwi, wyburzono cały monaster nad rzeką na zachód od Kremla. So-bór wzniesiono za pieniądze ze składek publicznych. Znaczne sumy zniknęły nie wiadomo gdzie, a car musiał pokryć różnicę z własnej szkatuły.

Nawet wtedy jednak Moskwa ciągle przypominała wielką wieś, w dosłownym znaczeniu. Mieszkańcy nadal trzymali inwentarz na przydomowych podwórkach. Na każdym kroku spotykało się cerkwie i monastery. Większość budynków była drewniana. Ulicami pędzono bydło, tak jak w Londynie sto lat wcześniej. Wystarczyło zejść z głów-nej ulicy, żeby znaleźć się w miejscu przypominającym wiejskie po-dwórko, pełne drzew, dzieci i zwierząt9.

W przeciwieństwie do średniowiecznych miast Europy Zachodniej, w Moskwie nigdy nie było niezależnych władz miejskich prowadzą-cych własną politykę. Pierwszy samorząd ustanowił dopiero Piotr Wielki. Ciało to było źle fi nansowane, bardzo uważnie natomiast wy-bierano jego członków, przy czym nad ich poczynaniami czuwał gene-ralny gubernator miasta mianowany przez cara. W połowie XIX wieku car Aleksander II ustanowił nieliczną, ale za to rzeczywiście reprezen-tującą interesy mieszkańców Dumę Miejską. Skromne możliwości wy-bicia się w jej ramach wykorzystali moskiewscy kupcy, zdobywając polityczne znaczenie jako klasa. Tak obiecujący dla nich przebieg wy-darzeń przerwała rewolucja.

Rosyjskie szkolnictwo i kultura w zachodnim rozumieniu rozwi-nęły się późno. Kiedy Piotr Wielki wstąpił na tron w 1682 roku, w Ro-sji w ogóle nie było świeckich szkół, drukarń i czasopism10. Za rządów Piotra i jego następców sytuacja się zmieniła. W 1755 roku założono pierwszy w Rosji Uniwersytet Moskiewski. Jednak dopiero wyodręb-nienie się nowej klasy kupców i przemysłowców sprawiło, że Moskwa

9 Namalowany przez Polenowa w 1902 roku obraz przedstawiający podwórko na Ar-bacie, niemal w centrum miasta, ukazuje scenę, którą można było wówczas zobaczyć w każdej wiosce w okolicach Moskwy. Zob. też C. Merridale, Moscow Politics and the Rise of Stalin: Th e Communist Party in the Capital, 1925–32, London 1990, s. 11.

10 K. Berton, Moscow..., op. cit., s. 109.



nabrała cech nowoczesnego europejskiego miasta. Kiedy już zarobili dość pieniędzy i nasycili pragnienie zbytku, okazali się doskonałymi mecenasami architektury, malarstwa, muzyki, tańca i literatury; wspie-rali szkolnictwo, fundowali stypendia i zakładali specjalistyczne tech-niczne instytuty; hojnie łożyli na cele dobroczynne – hojniej niż ich współcześni w Paryżu, Berlinie i Wiedniu11. To dzięki nim Moskwa odzyskała status ośrodka kulturalnego, jakim była, zanim Piotr Wiel-ki przeniósł stolicę do Sankt Petersburga.

W XIX wieku Moskwa stała się również ważnym ośrodkiem przemy-słu. W dzielnicy Priesnia, nad brzegami rzeki Moskwy, gdzie car i jego bojarzy mieli kiedyś zamiejskie rezydencje, rozrosła się Triochgornaja Manufaktura, fabryka włókiennicza założona przez rodzinę Procho-rowów w 1799 – roku urodzin Puszkina12. Rozwijała się inżynieria, coraz powszechniejsze były przedsięwzięcia wykorzystujące zdoby-cze nauki. Profesor Nikołaj Żukowski zbudował w 1902 roku jeden z pierwszych tuneli aerodynamicznych w Europie, a w 1912 roku po-wołał do życia laboratorium aerodynamiczne przy Cesarskim Kole-gium Technicznym. W 1909 roku w fabryce samolotów „Duks”, za-łożonej z myślą o produkcji rowerów, zbudowano pierwszy rosyjski samolot – dwupłatowiec Farman 4. W 1914 roku Moskiewskie Sto-warzyszenie Lotników otworzyło przy szosie twerskiej [leningradzkiej] Centralny Aerodrom. Był on potem jedną z baz, w których stacjo-nowały broniące Moskwy dywizjony myśliwców. Rosyjsko-Bałtyc-kie Zakłady Przemysłu Wagonowego (RBWZ), w których skonstru-owano samoloty Ilia Muromiec, pierwsze czterosilnikowe bombowce na świecie, ewakuowano w 1916 roku do Fili pod Moskwą, żeby nie wpadły w ręce zbliżających się Niemców. Przed wybuchem rewolucji 1917 roku znaczna część rosyjskiego przemysłu zbrojeniowego mie-ściła się w Moskwie.

W Moskwie pierwszych lat XX wieku bogaci żyli zbytkownie, klasy średnie dostatnio, inteligencja natomiast w ogniu dyskusji wykuwała rewolucyjne teorie, lewicowe i prawicowe. Już wtedy największą część populacji miasta stanowili robotnicy i ich rodziny. Niewielu z nich urodziło się w Moskwie. Jeszcze zanim w 1861 roku zniesiono pańsz-czyznę, połowę mieszkańców Moskwy stanowili chłopi w pierwszym

11 B. Ruble, Second Metropolis, Washington DC 2001, s. 93.12 Prochorowy, red. P. Tierientiew, Moskwa 1996.


. zapowied gromu

pokoleniu, a z biegiem czasu proporcja ta rosła. Najpierw przybywali mężczyźni. Utrzymywali jednak kontakt z krewnymi na wsi, a po ja-kimś czasie sprowadzali rodziny do miasta. Dziewięć dziesiątych ro-botników w moskiewskich fabrykach to byli chłopi13. Przedrewolu-cyjna Moskwa była wielką wioską zarówno pod względem struktury społecznej, jak i budownictwa.

Większość robotników harujących w nowych fabrykach – ciem-nych, brudnych, wilgotnych i niebezpiecznych – żyła w dickensowskiej nędzy. Pracowali siedem dni w tygodniu, nocami tłoczyli się w drew-nianych barakach postawionych przez właścicieli fabryk albo spali tam, gdzie pracowali – na podłodze koło maszyn. Potem przenieśli się do fabrycznych mieszkań na przedmieściach za Pierścieniem Sadowym. Triochgornaja Manufaktura, czyli Triochgorka, zapewniała prymityw-ne komunalne mieszkania i baraki dla 3900 z 6000 swoich pracow-ników. Pozostali gnietli się w maleńkich, wynajmowanych pokojach w urągających podstawowym wymogom higieny kamienicach. Nie jest więc niczym dziwnym, że szerzyły się wśród nich przestępczość, cho-roby i pijaństwo14.

Opieka medyczna i bezpieczeństwo pozostawały na żałosnym po-ziomie, powszechnym w Wielkiej Brytanii na początku epoki wikto-riańskiej. Filantropi i reformatorzy – a wśród bogatych moskwian było ich wielu – mogli zrobić bardzo mało wobec niedorzecznego konser-watyzmu cara Mikołaja II oraz korupcji i niekompetencji jego mi-nistrów. Na początku XX wieku robotnicy zaczęli odnosić korzyści z podstawowych uregulowań socjalnych. Mimo to nadal byli wyzyski-wani przez pracodawców, a w dodatku nękani i manipulowani przez tajną policję. Sytuacja w Moskwie i innych dużych miastach Rosji była coraz bardziej napięta.

Chłopi napływający do stolicy nie byli nawet w połowie tak bez-myślni, nieświadomi i „ciemni”, jak często sądzili moskwianie stoją-cy od nich wyżej w społecznej hierarchii. Przynosili z sobą namiętność do muzyki, tańca i poezji. Coraz mniej było wśród nich niepiśmien-nych: w 1908 roku ponad trzy czwarte mężczyzn w Moskwie i okoli-cach umiały czytać, a w samym mieście było dwa razy więcej księgarń niż w ówczesnej stolicy, Sankt Petersburgu15. Wioskowi pieśniarze i ba-jarze godzinami improwizowali przed oczarowaną publicznością. Mau-

13 T. Colton, Moscow: Governing the Socialist Metropolis, London 1995, s. 34–36.14 Ibidem, s. 47.15 B. Ruble, Second Metropolis, op. cit., s. 110, 175.



rice Baring, syn bankiera i wydawca pierwszego oksfordzkiego zbio-ru rosyjskich wierszy, poznał rosyjskich chłopów-żołnierzy i nauczył się ich szanować, pracując jako korespondent wojenny podczas wojny rosyjsko-japońskiej. Wielkim zaskoczeniem było dla niego odkrycie, że do ich ulubionych książek należał Raj utracony Miltona16. Zaczął więc wypytywać o przyczynę zainteresowania tym utworem i doszedł do wniosku, że żołnierzy przyciągało brzmienie górnolotnych werse-tów Miltona, barwność opowieści, a przede wszystkim typowo rosyj-skie upodobanie do postrzegania świata jako pola walki dobra ze złem, Boga z Szatanem, Chrystusa z Antychrystem.

Wiara ta sięgała przynajmniej dwa stulecia wstecz, do czasów gdy Piotr Wielki złamał potęgę Cerkwi i ostatecznie włożył na barki chło-pów jarzmo pańszczyzny. Wielu z nich uznało, że koniec świata i Sąd Ostateczny są blisko. Przekonanie to odżyło w 1812 roku, gdy nad-ciągnęły wojska Napoleona, poprzedzane pogłoskami o Antychryście i obietnicami wolności17, i wiek później, w przeddzień wybuchu rewo-lucji. Wiarę tę podzielali nie tylko chłopi. Rosyjska literatura ostatnich lat starego reżimu była pełna apokaliptycznych obrazów18. Kształto-wały one wyobraźnię zarówno chłopów, jak i intelektualistów również w pierwszej połowie XX wieku, gdy Czterej Jeźdźcy – Wojna, Głód, Zaraza i Śmierć – przemierzali rosyjskie wsie.

Z czasem wzrost gospodarczy przyniósłby, być może, poprawę warun-ków życia nawet najbiedniejszym. Klęska w wojnie z Japonią w latach 1904 –1905 okazała się jednak punktem zapalnym otwartej rewolty. W Sankt Petersburgu rozlew krwi był stosunkowo niewielki. Krótko-

16 M. Baring, What I Saw in Russia, London 1927, s. 20–21. Kierownik jednej ze szkół na prowincji przyznał, że Raj utracony jest najpopularniejszą książką w bibliotece, a na targu odbywającym się w Wielkim Tygodniu w Moskwie Baring znalazł pięć lub sześć różnych przekładów poematu. Kiedy przeglądał jeden z nich, podszedł do niego nie-znajomy chłop i doradził mu, żeby kupił tę książkę. „Jest bardzo ciekawa – powiedział. –Można się przy niej śmiać i płakać”.

17 L. Tołstoj, Wojna i pokój, op. cit., t. 2, s. 464.18 Jeden z poematów Błoka pod tytułem Dwunastu kończy się obrazem Jezusa Chrystu-

sa idącego ulicami ogarniętego rewolucją Piotrogrodu na czele czerwonogwardzistów w styczniu 1918 roku. Jestem wdzięczny Johnowi Garrardowi, że zwrócił mi uwa-gę na swój artykuł: Th e Twelve: Blok’s Apocalypse, „Religion and Literature”, wiosna 2003, nr 35 (1), s. 45–66. Sam wiersz można znaleźć w: A. Błok, Sobranije soczinie-nij, Moskwa 1960, t. 3, s. 347 [polski przekład: A. Błok, Dwunastu, tłum. S. Pollak, Warszawa 1987 – przyp. tłum.]. Zob. też J. Billington, Th e Icon and the Axe, Lon-don 1966, s. 504.


. zapowied gromu

trwałe robocze porozumienie między liberałami i mniej radykalnym odłamem socjalistów zmusiło cara Mikołaja II do wprowadzenia kil-ku reform. 17 października 1905 roku zaaprobował pierwszą w dzie-jach Rosji, ograniczoną konstytucję.

Tego samego dnia rozpoczął się w Moskwie strajk drukarzy. Inni poszli ich śladem, a gdy również pracownicy kolei przerwali pracę, miasto zostało odcięte od reszty kraju. W listopadzie socjalistyczne ugrupowania utworzyły pierwszą Radę (Sowiet), a na początku grud-nia opowiedziały się za zbrojnym powstaniem. Główna kwatera po-wstańców mieściła się w Triochgorce na Priesni. W walkach wzię-ło udział czterystu robotników z tej fabryki. Rząd skierował przeciw nim oddziały wojska i artylerię. Na fabrykę spadło kilkaset pocisków, a gdy wreszcie robotnicy poddali się wojsku, czternastu z nich natych-miast rozstrzelano na dziedzińcu19. Walki w centrum Moskwy były prawie tak samo krwawe i gwałtowne. Rewoltę stłumiono po dziesię-ciu dniach. Zginęło ponad tysiąc osób20. Jedno z pierwszych rozporzą-dzeń, jakie bolszewicy wydali po dojściu do władzy, dotyczyło zmiany nazwy dzielnicy, w której wybuchły walki, na Krasnaja Priesnia (Czer-wona Priesnia) – ku czci rewolucjonistów 1905 roku.

Gdy 25 października 1917 roku (7 listopada według zachodniego kalendarza) Lenin i Trocki przejęli władzę w stolicy, bolszewicy w Mo-skwie nie od razu poszli w ślady swoich towarzyszy. Jednak wkrótce zaczęli działać. Wezwali żołnierzy z garnizonu do poddania się, opa-nowali Kreml i inne strategiczne punkty w centrum miasta, po czym zaczęli tworzyć zbrojne oddziały z robotników zamieszkujących prze-mysłowe przedmieścia za Pierścieniem Sadowym.

Moskiewska Duma Miejska pozostała lojalna wobec Rządu Tymczasowego w Piotrogrodzie. Popierało ją około dziesięciu ty-sięcy studentów, a także dobrze uzbrojonych i wyszkolonych ofi ce-rów i junkrów, którzy w krótkim czasie odzyskali kontrolę nad cen-trum miasta. Bolszewików pozostających na Kremlu wezwano do złożenia broni. Posłuchali, a gdy tylko opuścili twierdzę, otwarto do nich ogień21. Bolszewicy zdołali jednak uzbroić swoich ludzi w kara-biny i działa, po czym natarli na miasto wzdłuż dróg prowadzących do jego centrum. Użyli ciężkich dział, a rządowe oddziały w końcu wpadły w ich ręce.

19 Moskiewskie Archiwum Miejskie, fond P-425, inwientarnaja opis 4.20 R. Pipes, Rewolucja rosyjska, tłum. T. Szafar, Warszawa 1994, s. 38.21 B. Lincoln, Armageddon, Oxford 1994, s. 468–471.



Kiedy wybuchły walki, pisarz Konstantin Paustowski został schwy-tany w dwa ognie w mieszkaniu w pobliżu Bramy Nikickiej i nieda-leko od konserwatorium, na rogu ulicy Wielkiej Nikickiej, kolejnej z dróg prowadzących do serca miasta22. Kwatera główna junkrów mie-ściła się w pobliskim kinie „Union”. Paustowski przez sześć dni chro-nił się ze współlokatorami w stróżówce na podwórzu, mając junkrów z jednej, a Czerwoną Gwardię z drugiej strony. Gdy ucichła strzelani-na i Paustowski odważył się wyjść na ulicę, zobaczył zakrzepłą na bru-ku krew. Porozbijane latarnie wzdłuż bulwaru ciągle jeszcze migotały smutnym, niebieskim płomieniem. Szkło powybijanych szyb dzwoni-ło, spadając na chodnik, ściany budynków były podziurawione kula-mi. Przy Dworcu Kijowskim dogasał pożar.

Walki w Moskwie dobiegły końca. Bolszewicy podali do wiado-mości, że zginęło ponad dwustu czerwonogwardzistów. Jak zawsze w podobnych sytuacjach, nikt nie troszczył się o to, ile ofi ar było po stronie przegranych i wśród ludności cywilnej.

W niedzielę 10 marca 1918 roku Lenin wraz z żoną i sekretarzem przyjechał specjalnym pociągiem nr 4001 z Piotrogrodu, któremu za-grażały niemieckie wojska, do Moskwy. Pozostali członkowie bolsze-wickich władz podróżowali osobno. Przeprowadzka miała być tym-czasowa. Okazała się jednak trwała i wielu uznało ją za symboliczną –Rosja odwróciła się od Europy i znów stała się barbarzyńską azjatyc-ką potęgą.

Lenin z żoną zamieszkali na Kremlu – mieli trzy duże pokoje, po-kój dla służby i kuchnię na trzecim piętrze Senatu. Funkcję komen-danta twierdzy przejął osobisty ochroniarz Lenina, łotewski strzelec.

„Aby właściwie ocenić sens tych posunięć – zauważa Richard Pipes – trzeba by wyobrazić sobie premiera brytyjskiego, wyprowadzającego się z Downing Street i przenoszącego swoją rezydencję i biuro, a tak-że rezydencje i biura swych ministrów, do londyńskiej Tower, aby rzą-dzić stamtąd pod ochroną Sikhów”23.

Dotychczasowych mieszkańców Kremla, włącznie z mnichami i mniszkami z monasterów Czudowskiego i Wozniesienskiego, wy-rzucono, by zrobić miejsce dla pozostałych wysoko postawionych bol-szewików. Mimo to Kreml nie mógł pomieścić wszystkich nowych przybyszów. Zakwaterowano ich więc w dawnych urzędach, hotelach,

22 K. Paustowski, Początek nieznanej ery, tłum. J. Jędrzejewicz, Warszawa 1985, s. 22 i n.23 R. Pipes, Rewolucja rosyjska, op. cit., s. 470.


. zapowied gromu

klasztorach, rezydencjach bogatych mieszczan, budynkach mieszkal-nych i szkołach. Tajna Policja zarekwirowała gmach Rosyjskiego Towa-rzystwa Ubezpieczeniowego przy placu Łubiańskim, niedaleko Krem-la. Od tamtej pory siedziba sowieckiego aparatu bezpieczeństwa nazy-wana była Łubianką.

Był to początek nowej epoki. Paustowski nazwał ją „czasem wielkich oczekiwań”.


Przed sklepami spożywczymi stały długie kolejki. Czekający w nich ludzie przepychali się i bili, turbowali staruszki i zaczęli wzno sić odwieczne okrzyki rosyjskiego tłumu: „Bij Żyda!”. Milicjanci z re guły stali w grupach i przyglądali się tym scenom albo szli chodnikiem, palili i powtarzali: „Nie mamy instrukcji”. Aleksiej Koptiew, cieśla w zajezdni kolejowej, upił się i wszczął bójkę, próbując wepchnąć się do kolejki po chleb. Po drodze na posterunek milicji krzyczał: „Obywatele, okradają nas, nie dają nam chleba!”. Na posterunku natomiast rzucił się na ziemię i zaczął przeklinać: „Żydzi sprzedali Rosję, nie ma czym bronić Moskwy, nie ma strzelb, nie ma nabojów, nie ma pocisków. Żydzi wszystko rozkradli!”.

Piekarz z ulicy Srietienka wydawał na każdy talon nie dzienny, ale trzydniowy przydział chleba i do tego jeszcze pud, czyli ponad szes naście kilogramów, mąki. Kolejka huczała od plotek, ludzie wyciągali własne wnioski i gorączkowali się coraz bardziej.

– Musi być naprawdę źle, skoro wydają mąkę.– Mówią, że na Tagance, zaraz koło sklepu, zastrzelili

wczoraj dwóch rabusiów...– Zobaczycie, Niemcy będą chcieli okrążyć Moskwę...– Do diabła z tą mąką, lepiej umrzeć z głodu,

niż wpuścić Niem ców do miasta...Pewna koścista staruszka zawołała z oburzeniem:– Wszystkich, co chcieli uciec ze swoimi fikusami

i komodami, powywlekali z ciężarówek! Nie było czasu, żeby ewakuować dzieci, a oni myśleli, że zwieją i zabiorą z sobą fikusy.

(fragment książki)

„Pięknie napisane... Doskonała, szeroko zakrojona relacja”.Antony Beevor, autor Stalingradu

Siedem milionów osób zaangażowanych w walki na terenie wielkości Francji i ponad dziewięćset tysięcy ofiar wśród radzieckich żołnierzy – przy tych liczbach maleją wszystkie statystyki dotyczące bitew zarówno pierwszej, jak i drugiej wojny światowej. Z wielu względów można uznać, że bitwa o Moskwę była największą bitwą w dziejach ludzkości.

Moskwa 1941. Największa bitwa II wojny światowej to nie tylko epicka opowieść o bitwie, która zatrzymała marsz niezwyciężonych do tej pory oddziałów Wehrmachtu, ale również historia ludzi, którzy z nimi walczyli. Rodric Braithwaite – opierając się na nieznanych do tej pory dokumentach oraz własnych badaniach – tworzy fascynujący portret miasta, które stanęło twarzą w twarz z wrogiem.

„... nowe, dokładnie przemyślane i zbadane przedstawienie faktów, które były dotąd słabo rozumiane”.

Anne Applebaum, autorka Gułagu

„Poruszająca i trzymająca w napięciu opowieść o niemającym odpowiednika w dziejach heroizmie i cierpieniu na niewyobrażalną skalę”.

Simon Sebag Montefiore, autor książki Stalin. Dwór czerwonego cara

RODRIC BRAITHWAITE

Największa bitwa II wojny światowej

RODRIC BRAITHWAITE

Sir Rodric Braithwaite – brytyjski dyplomata i pisarz. Urodził się w 1932 roku. Studiował w Cambridge. Po studiach i służbie w ekspozyturze brytyjskiego wywiadu wojskowego w Wiedniu został dyplomatą. Jego kariera objęła placówki w Dżakarcie, Warszawie, Rzymie, Brukseli i Waszyngtonie. Jako dyplomata był w Moskwie dwukrotnie: w latach 1963–1966 oraz ponownie, jako ambasador, w latach burzliwych przemian – od 1988 do 1992. Następnie pełnił funkcję doradcy do spraw polityki zagranicznej premiera Johna Majora oraz przewodniczył brytyjskiemu Połączonemu Komitetowi Wywiadów.Otrzymał honorowy doktorat i profesurę Uniwersytetu w Birmingham, przewodniczy Moskiewskiej Szkole Studiów Politycznych i jest honorowym członkiem Christ’s College w Cambridge. Pełnił wiele zaszczytnych funkcji, między innymi był przewodniczącym Królewskiej Akademii Muzyki i dyrektorem angielskiej Opery Narodowej.Tytuł szlachecki otrzymał z rąk Elżbiety II w roku 1988.

ISBN 978-83-240-1030-1

9 788324 010301

Cena detal. 59 zł

MOSKWA1941

MOSKWA1941

Moskwa_OKL_OK.indd 1Moskwa_OKL_OK.indd 1 2008-09-12 09:55:312008-09-12 09:55:31

Moskwa 1941. Największa bitwa II wojny światowej

Documents

Transcript of Moskwa 1941. Największa bitwa II wojny światowej