EUROPEJSKIE PRZYKŁADY REWITALIZACJI GÓRNICZEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

LAB IN ³ RAŠA³VELENJE ³ I DR IJABANOVIĆ I ³ RYBN IK³CARBON IA

PL

E U R O PEJ S K I E P R Z Y K Ł ADY REWITALIZACJI GÓRN ICZEGO DZI E DZI CT WA KU LT U ROW EG O

Labin, 2014

LA—BIN

LA—BIN

HISTORIAW drugiej połowie XIX wieku na terenie Labina otwarto 2 szyby górnicze Vinež (Wineż) i Štrmac (Sztrmac). Pierwszy z nich został zamknięty w roku 1928, natomiast dru-gi w 1955. Na mocy układu w Ropallo Istrię przyłączono do Włoch. Za czasów rządów władz włoskich rozpoczęła się intensywna eksploatacja węgla kamiennego na tery-torium Labinštiny (Labinsztiny). Powstały wtedy nowe osiedla i szyby górnicze. Zainwestowano także w sieć elektryczną i wodociągową. Na początku rządów admini-stracyjnych nowych władz utworzona została spółka Società Anonima Carbonifera Arsa, która inwestowała w modernizację kopalni. Od lat 30-tych kopalnie stały się własnością firmy Azienda Carboni Italiani prowadzącej w latach 1936—1940 intensywną eksploata-cję. W roku 1938 na terenie Podlabina wybu-dowano budynek kierownictwa kopalni wraz z szybem górniczym, šoht (szoht) — wieżę wyciągową i infrastrukturę pomocniczą. W latach 1940 — 1942 wybudowano także Pozzo Littorio (Podlabin)— nowe osiedle gór-nicze według projektu Eugenia Montuorija. Składało się ono z trzech rodzajów domów o różnym standardzie: dla kierownictwa, pra-cowników nadzoru i robotników. W roku 1942

Nazwa kopalni: Podlabin ITA. Pozzo Littorio, Piedalbona

Miasto/gmina: Labin

Państwo: Chorwacja

Status prawny: Z–2719 chronione dobro kulturowe

Rodzaj: nieruchome dobro kulturowe

Ochrona UNESCO: nie

Okres: 20. wiek

03

osiągnięty został rekord wydobywczy węgla — 1.158 tys. ton przy liczbie zatrudnionych około 10.500 robotników. 8 września 1943 roku, po kapitulacji Włoch, kopalnia ograniczyła wydobycie. W okresie tym kopalnią o dużym znaczeniu dla odnowy i odbudowy państwa jugosłowiańskiego stała się kopalnia Raša (Rasza). Po wyzwoleniu Labinu, 28 kwietnia 1945 roku, produkcja skupiła się w szybie Raša i Podlabin. Na potrzeby kopalni w latach 1948— 1949 firma budowlana Istra wybudowała w Labinie 49 bu-dynków mieszkalnych tzw. Nove zgrade— Nowe Budynki, a w roku 1951 otwarto dla ruchu linię kolejową relacji Lupoglav—Štalije (Lupoglaw— Sztalije). W roku 1948 miała miejsce największa od czasów wojny katastrofa górnicza. Z powodu eksplozji metanu w kopalni zginęło 86 górników. W latach 50–tych XX wieku w istryjskich kopalniach pracowało około 7 tys. górników, a w roku 1959 osiągnięto najwyższą powojenną produkcję węgla, która wyniosła 860.100 ton. W latach 60–tych niskie ceny ropy naf-towej spowodowały kryzys wydobywczy. Zgromadzone wielkie zapasy surowca doprowadziły do ograniczenia eksploatacji i redukcji zatrudnienia. W latach 70–tych wysunięto propozy-cję zamknięcia kopalni do którego ostatecznie doszło w roku 1988. Ostatnią kopalnią kontynuującą wydobycie, była kopalnia w miejscowości Tupliak, którą zamknięto w 1999 roku.

OPIS KOPALNIKompleks górniczo — przemysłowy Pijacal usytuowany jest w północnej części podnóża wzgórza, na którym znajduje się starówka miasta Labin. Kompleks ten składa się z: šohtu—wieży wyciągowej, podziemnych szybów, budynku administracji kopalni z główną szatnią i łąźniami dla górników, lampowni, laboratorium chemicznego, warsztatu elektryków, maszynowni, magazynu, ambulatorium, kostnicy, głównej i pomocniczej maszyny trans-portowej, starej i nowej podstacji trakcyjnej, kompresorowni, budynku chłodni, magazynu piasku i gazów technicznych, warsztatu stolarskiego, a w części wschodniej kompleksu z ciepłowni do ogrzewania wody.

WALORY TURYSTYCZNO—KULTUROWEZ dniem zamknięcia szybu Podlabin rozpoczął się proces de-wastacji kompleksu Pijacal i pobliskich budynków górniczych. Kopalnia została zamknięta, a górniczy sprzęt sprzedany. Budynki nadziemne kompleksu opuszczono, a wejście do

04

szybów zamknięto i zabetonowano. Początkiem lat 90 –tych Stowarzyszenie Labin Art Express dostrzegło w opuszczo-nym, górniczym kompleksie ogromny potencjał kulturowy i rozpoczęło projekt Podziemne miasto XXI wieku. W pierwszej fazie realizacji projektu utworzono Centrum Kultury i Sztuki Lamparna. W latach 90— opuszczone budynki Pijacala przeszły w ręce prywatne. Rozpoczęto wtedy stopniową ich modernizację i przekształcono je w sklepy i zakłady. Niestety w momencie modernizacji nie przestrzegano wytycznych konserwatorskich co spowodowało dewastację pojedynczych lokali. Obecnie cały kompleks górniczych zabudowań został objęty ochroną państwową i nadano mu status nieruchomego dobra kulturo-wego. Miasto Labin rozpoczęło projekt modernizacji dziedzińca Pijacala (ukończony w 2012 roku) i biblioteki miejskiej (znajdu-jącej się w dawnym budynku kierownictwa, otwartej w roku 2013). Realizacja planu odnowy tych dwóch budynków stanowi kontynuację rewitalizacji górniczego dziedzictwa Podlabinu oraz jest motorem napędzającym dalszą waloryzacją dziedzictwa kulturowego miasta Labin.

ŹRÓDŁO: Tullio Vorano: Istarski ugljenokopi — Četiri stoljeća rudarenja na Labinštini, Labin, 1997.

05

rA—ŠA

HISTORIAPierwsze ślady działalności wydobywczej na terytorium gminy Raša odnotowano już w XVII wieku. W roku 1626 została wydana pierwsza znana nam koncesja na eksploata-cję węgla w dolinie Krapanu. W XVIII wieku czterdziestu górników przeprowadzało tam wydobycie w trybie ciągłym. Rocznie wydobywali około 560 ton węgla.

Powszechne uprzemysłowienie z wyko-rzystaniem maszyn parowych szerokiego zakresu, doprowadziło do rozwoju ko-palni i wzrostu produkcji rocznej, która w okresie rządów austriackich wyniosła około 90 tys. ton. W tedy też na potrzeby kopalni powstały w Krapanie nowe budynki mieszkalne i obiekty gospodarcze. W roku 1905 wybudowano również kościół pw. św. Barbary—patronki górników. Powstanie Krapana i wysuszenie jeziora Krapanskiego stworzyło warunki do budowy miasta Raša.

Raša to najmłodsze miasto w Istrii. Zostało wybudowane za czasów rządów włoskich na potrzeby tamtejszej kopalni węgla w zaledwie 547 dni, jako jedno z szeregu nowo wybudowanych miast Città di Fondazione.

Nazwa kopalni: Istryjskie Kopalnie Węglowe Raša

Miasto/gmina: Raša (Rasza)

Państwo: Chorwacja

Status prawny: obiekt chroniony

Rodzaj: nieruchome dobro kulturowe

Ochrona UNESCO: nie

Okres: 17. — 20. wiek

07

Budowa miejscowości rozpoczęła się końcem kwietnia 1936 roku, a już w kwietniu następnego roku większa część budynków była ukończona i gotowa do przyjęcia mieszkańców. Uroczysta inauguracja Rašy odbyła się 4 listopada 1937 roku w obecności przedstawiciela władzy Horsta Venturija i hrabiego ze Spolety oraz licznych wysokich urzędników państwowych. Rok później utworzono tam gminę o tej samej nazwie — Raša.

Gustavo Pulitzer Finali, architekt miasta, podzielił je na dwie części według hierarchii pracowników kopalni. W jednej z nich mieszkali robotnicy, a w drugiej kierownicy. Pośrodku znajdował się rynek, który zarówno łączył i oddzielał zwyczajnych górników od ich przełożonych. W części robotniczej dominują domy, w których mieszczą się 4 dwupokojowe mieszkania, każdy z osobnym wejściem i częścią ogrodu. Mieszkania przeznaczone dla kierownictwa mają wyższy standard i ogrzewanie centralne do którego wykorzystuje się wodę z miejskiej ciepłowni. Łącznie wybudowanych zostało 96 domów. W mieście zaplanowanym dla 2000—3000 tys. mieszkańców znajdowało się praktycz-nie wszystko: urząd miasta, posterunek żandarmerii, szkoła, przedszkole, poczta, kawiarnia, restauracja, hotel, sklepy, sala kinowa, szpital, boisko sportowe i basen na otwartym powietrzu. Oprócz tego miasto posiadało sieć kanalizacyjną i wodociągową,

08

oświetlenie publiczne, drogi asfaltowe, a na jego obrzeżach znajdowało się kierownictwo kopalni. Do wszystkich budynków użyteczności publicznej docierała ciepła woda. Cała infrastruktu-ra została wybudowana na bardzo wysokim poziomie.Za czasów Jugosławii gmina Raša została przyłączona do gminy Labin. Samodzielną stała się ponownie dopiero po odzyskaniu przez Chorwację niepodległości. W okresie tym przedsiębiorstwo Istryjskie Kopalnie Węglowe Raša odgrywa znaczącą rolę w procesie odnowy i odbudowy kraju.

HISTORIA KOPALNIW roku 1626 Filippo Veranzi dostał od władz weneckich koncesję w kopalniach minerałów i smoły, które istnieją w Labinie i w odległości 4 mil od miasta. Informację tą uważa się za najstar-szą znaną nam wzmianką związaną z początkami górnictwa w regionie Labinu. Wspomniana w niej koncesja dotyczyła terytorium Krapna i okolic. 14 sierpnia 1785 roku rozpoczęto tam stałą produkcję węgla co poświadcza zachowana dokumentacja kopalni. Pierwszym poważnym stałym odbiorcą węgla z kopalni była cukrownia w Rijece.

09

W drugiej połowie XIX wieku nastąpił punkt zwrotny w historii rozwoju górnictwa. Coraz szybsze uprzemysłowienie austriackiej gospodarki wymagało coraz większych ilości surowca. W roku 1881 kopalnie w Krapanie i Vinežu (Wineżu) weszły w skład Trbovljanskiego przedsiębiorstwa kopalnianego z siedzibą w Wiedniu. Po I wojnie światowej terytorium Rašy i Istrii zo-stało przyłączone do Włoch. W grudniu 1919 roku utworzone zostało Socjeta anonima carbonifera Arsa (Powszechne Przedsiębiorstwo Kopalniane Raša). Rok później przedsiębior-stwo to zostało wyposażone, jego działalność skonsolidowano i stworzono plan dalszego rozwoju i zwiększenia produkcji. Po zamknięciu szybu w Vinežu i Štrmcu w roku 1929, cała produkcja skoncentrowała się w szybie Carlotta. Lata 1936—1949 to okres największej aktywności przedsiębiorstwa. W roku 1939 produkcja surowca przekroczyła ponad 1 mln ton.

Po II Wojnie Światowej z szybu Raša pochodziło około 50% całej produkcji węgla regionu Labinštiny (Labinsztiny). W tedy też miała miejsce wzmożona migracja ludności z różnych stron byłej Jugosławii. Nowo przybyli mieszkańcy, przede wszystkim mężczyźni, znajdowali zatrudnienie w kopalniach. Ostanie tony węgla z szybu Raša wydobyto w roku 1966 kiedy to produkcja wyniosła 67.700 ton surowca.

10

WALORY TURYSTYCZNO— KULTUROWEOdnowa potencjału turystyczno–kulturowego Rašy oraz dziedzictwa górniczego rozpoczęła się w latach 90— tych XX wieku. Ówczesny proboszcz Ivica Butković kolekcjonuje przedmioty związane z górnictwem i tworzy z nich niewielką wystawę w kościelnej zakrystii. Oprócz tego odbywają się też w mieście okazjonalne przedsięwzięcia (występy artystyczne i inne wydarzenia kulturalne) związane z rewitalizacją dziedzictwa górniczego Krapana i Rašy, organizowane przez stowarzysze-nie Labin Art. Ekspress. Ponadto w galerii A, która znajduje się w pomieszczeniach RKUD Rudar co jakiś czas organizuje się wystawy techniki górniczej. Stowarzyszenie mieszkańców Istraski ugljenokopi Raša z siedzibą w Rašy w swoim programie zawarły postulaty o propagowaniu oraz poszerzania wiedzy o górnictwie i dziedzictwie przemysłowym gminy Raša.

W momencie przyjęcia planu konserwatorskiego oraz planu zagospodarowania przestrzennego gminy stworzono podstawo-we warunki niezbędne do waloryzacji kulturowo—turystycznej dziedzictwa górnictwa tego regionu.

ŹRÓDŁO: Tullio Vorano: Istarski ugljenokopi — Četiri stoljeća rudarenja na Labinštini, Labin, 1997.

11

vele—nje

KOPALNIA VELENJEKopalnia Velenje tworzy społeczność o 140 letniej historii, która jest mocno ugrun-towana w teraźniejszości i energicznie zmierza ku przyszłości. Już po zakończeniu II Wojny Światowej kierownictwo kopalni zwracało szczególną uwagę na jej mo-dernizację i wprowadzanie najnowszych technologii umożliwiających usprawnienie wydobycia węgla. Wielkim postępem było przejście z klasycznej metody wydobycia na zmechanizowaną w roku 1988. Zamiana ta możliwa była dzięki wiedzy i systema-tycznym poszukiwaniom nowych rozwiązań oraz najbezpieczniejszych metod wykopu grubych warstw węgla. Velenjska metoda szerokoczołowa, która rozsławiła imię kopalni w świecie, została wprowadzona w roku 1952.

Stosując najnowocześniejsze technologie, kopalnia Velenje w dalszym ciągu osiąga bardzo dobre wyniki produkcyjne, po-równywalne z wynikami innych dobrze prosperujących podziemnych kopalń. Według opinii międzynarodowych eksper-tów kopalnia Velenje to punkt odniesienia dla innych kopalń Europy Zachodniej.Wykorzystywane w niej metody to sam szczyt światowej wiedzy technologicznej, a najlepszej jakości sprzęt jakiego używa się w kopani, to rezultat wieloletniego rozwoju i wiedzy słoweńskich inżynierów.

Nazwa kopalni/muzeum: Muzej premogovništva Slovenije, Muzeum Górnictwa Słowenii

Miasto/gmina: Velenje

Państwo: Słowenia

13

HISTORIAWielu ludzi, przede wszystkim młodych, zapewne nie wie, że w przeszłości głównym źródłem, z którego pozyskiwano energię był węgiel. Miał on wielkie znaczenie dla górni-ków i ich rodzin. Umożliwiał im przetrwanie i kształtował środowisko w którym żyli.

Velenje to miasto, które wyrosło na węglu, z węgla i z jego powodu. Dzięki niemu mieszkańcy mają co włożyć do garnka już prawie 140 lat. Historia velenjskiego gór-nictwa i górników zmieniła się, jednakże ich przynależność do wspólnoty i powołanie pozostało do dzisiaj. W Muzeum Górnictwa Słowenii, które obowiązkowo trzeba od-wiedzić, można poznać przeszłość klasy robotniczej oraz historię velenjskiego górnictwa. Kto wie, może będzie można zobaczyć mieszkającego w kopalni skrzata Bergmandelj'a lub przyjaznego jeża Ligiję.

14

PODZIEMNA CZĘŚĆ MUZEUMCałkowicie zmodernizowana podziemna część muzeum umożliwi wam wcielenie się w rolę górników, którzy przez dziesiątki lat codziennie zjeżdżali 160 m pod powierzchnię ziemi aby wydobyć czarne złoto na potrzeby słoweńskiej energetyki. W towarzy-stwie przewodnika, w ten sam sposób co górnicy w XX wieku, będziecie mieć okazję zjechać w dół starym szybem pochodzą-cym z roku 1988. Na miejscu zobaczycie 20 wyjątkowych scen ukazujących życie i pracę górników. Realistykę scen osiągnięto poprzez wykorzystanie wyjątkowych manekinów oraz współ-czesnych efektów audiowizualnych. Półtoragodzinną podróż, w czasie której zapoznacie się z rozwojem velenjskiej kopalni oraz zobaczycie mechanizmy w szybach górniczych pochodzące z ostatniej dekady, zakończy przejażdżka podziemną kolejką.

NADZIEMNA CZĘŚĆ MUZEUMŻycia górników w przeszłości nie można porównać do współcze-snego. Kiedyś, po skończonej pracy, wracali oni do skromnych mieszkań. Jedno z takich pomieszczeń (pochodzące z lat 30. XX wieku) będziecie mogli zwiedzić w nadziemnej części muzeum. Tam też dowiecie się jak rozwijało się słoweńskie górnictwo. Droga jego rozwoju podzielona została na 10 etapów.

Czy wiedzieliście, że w XVII wieku węgiel nazywany był smoczą krwią i używany był przez ówczesnych farmaceutów do uzdra-wiania chorych zwierząt? Czy interesuje was w jaki sposób niegdyś wydobywano węgiel, w jaki sposób udoskonalano sprzęt ochronny i w jaki sposób zorganizowany był oddział ratunkowy? To tylko część licznych atrakcji jakie czekają na was podczas zwiedzania nadziemnej części muzeum.

WIRTUALNE ZWIEDZANIE MUZEUMMuzeum Górnictwa Słowenii możecie odwiedzić także wirtual-nie. Na stronie internetowej udostępnione są zdjęcia przestrzen-nie (obraz z możliwością rotacji 360°) umożliwiające interaktywne zwiedzanie pojedynczych części muzeum takich jak: scena z Antonim Aškercem (Aszkercem; słoweńskim poetą i duchow-nym), wieża wyciągowa szybu Škale (Szkale), widok panoramiczny rozciągający się z wieży, słup geologiczny Doliny Šaleškiej (Szaleszkiej), tzw. Czarną garderobę, typowe mieszkanie gór-nicze i inne. Zapraszamy do wirtualnego zwiedzania naszego mu-zeum na stronie internetowej muzej.rlv.si/si/virtualna-razstava

15

IDRi —ja

HISTORIAIdrija to najstarsze górnicze miasto w Słowenii znane w świecie z występującej na tym terenie rudy rtęci. Surowiec ten w znaczący sposób kształtował przebieg wy-darzeń nie tylko w kraju, ale także w Europie. Kopalnia w Idriji, przez kilka wieków zalicza-na była do grupy najlepiej prosperujących środkowoeuropejskich przedsiębiorstw, które odgrywały wielką rolę w między-narodowych stosunkach ekonomicznych. Znaczenie jej było tak duże, że właściciele i kierownictwo nie mogli pozwolić sobie na nie podążanie za postępem i nie wprowa-dzanie najnowocześniejszych urządzeń i technologii, które wymagały zatrudnienia odpowiednio wykwalifikowanej kadry eks-pertów. Rozwój kopalni przekształcił miasto w ważny ośrodek górniczy i metalurgiczny. Działalność kopalni umożliwiła rozkwit wielu nauk przyrodniczych oraz dziedzin kultury w tym regionie. Górnictwo w dolinie Idriji rozpoczęło się w roku 1490. Według legendy rtęć odkrył rzemieślnik (škafar— produkuje drewniane balie z uchwytami), który moczył naczynia w potoku. Górnicy z Furlanii oraz terenów niemieckojęzycznych wydobywali i wytapiali rudę rtęci już około roku 1500 jednakże dopiero odkrycie z 22 czerwca

Nazwa kopalni: Kopalnia Rtęci Idrija

Miasto/gmina: Idrija

Państwo: Słowenia

Status prawny: Z–2719 chronione dobro kulturowe

Rodzaj: nieruchome dobro kulturowe

Ochrona UNESCO: tak

Okres: 20. wiek

17

1508 roku, bogatego w cynober surowca, umożliwiło rozwój gór-nictwa na tym terenie. Wraz z rozbudową kopalni, rozwijała się również Idrija. W pierwszych dziesięcioleciach eksploatacją rudy kierowały głównie prywatne przedsiębiorstwa, które czerpiąc z tego korzyści, nie inwestowały w wyposażenie kopalni. Dopiero gdy w 1575 roku kopalnia weszła pod kierownictwo Habsburgów, rozpoczęła się jej modernizacja. Około roku 1600 cała kopalnia była już całkiem dobrze wyposażona, a wydobywaną tam rtęć wysyłano na Bliski Wschód i do Ameryki Południowej szlakami prowadzącymi przez Wenecję, Amsterdam i miasta niemieckoję-zyczne. W 1607 roku dwór wiedeński zdecydował o wyłączeniu idrijskiego terytorium z okręgu tolmińskiego i utworzył oddzielny okręg idrijski, na czele którego stanął kierownik kopalni. Idrija przekształciła się wtedy w ośrodek (większy od wsi, mniejszy od miasta, zachowujący cechy obydwu) liczący (około roku 1690) w przybliżeniu 1500 mieszkańców, z czego w kopalni pracowało 300. Życie społeczne i opieka zdrowotna nie była jeszcze wtedy w pełni rozwinięta, dlatego też górnicy często cierpieli z powodu zatrucia rtęcią. Dopiero w okresie oświecenia sytuacja Idriji znacząco się polepszyła. Wtedy to zostały jej nadane prawa

18

miejskie. Idrija stałą się drugim co do wielkości miastem prowincji kranjskiej z około 3.600 mieszkańcami. Dzięki wybitnej pracy badaczy (Steinberga i Mraka) kopalnię rozbudowano i zmoder-nizowano. Otwarto nowe szyby i poziomy. Wybudowano więcej urządzeń odwadniających, ulepszono piece służące do wytopu, rozpoczęto transport drewnianych bali drogami rzecznymi oraz wybudowano pierwszą drogę transportową w kierunku Vrhniki. Rozkwit kopalni umożliwiły dziesięcioletnie umowy sprzedaży i kupna z Hiszpanami podpisane około 1790 r. W okresie tym kopalnia zatrudniała 1350 pracowników, a produkcja wynosiła od 600 do 700 ton rtęci rocznie. Wydobywany ówcześnie surowiec zawierał średnio 18% rtęci, która pokrywała 5% austriackich wy-datków budżetowych. W XVIII wieku Idrija zaczęła przypominać miasto o uregulowanym planie przestrzennym, inwestowano również w znajdującą się na jego terenie kopalnię. Na jej po-trzeby wybudowano ogromny magazyn zboża, a w mieście powstał pierwszy w Słowenii teatr. W okresie tym, działały już dobre szkoły zawodowe i ogólne oraz służba zdrowia. Sławny badacz A. J. Scopoli, który przez okres 15 lat sprawował posadę pierwszego miejskiego lekarza wraz z chirurgiem B. Haquet’em, stworzyli podwaliny nauk przyrodniczych na tym terenie. Do momentu wybuchu pierwszej wojny światowej idrijska kopal-nia była jednym z najbardziej dochodowych przedsiębiorstw. Przy wykorzystaniu urządzeń parowych, odwiertów mecha-nicznych, zmodernizowanych pieców do wytopu rtęci, była w stanie utrzymać swą produkcję na bardzo wysokim poziomie. W roku 1913 osiągnęła rekord wydobywczy tj. 820 ton rtęci.

Na początku XX wieku w Idriji mieszkało 6 tys. mieszkańców. Miasto to odznaczało się energicznym życiem społecznym, kulturowym i politycznym. W roku 1901 otwarto tam pierwsze słoweńskie gimnazjum co nadało miastu miano ośrodka edu-kacyjnego o dużym znaczeniu.

W czasie I Wony Światowej i 25 letniej okupacji (1918—1943) kopalnia przeżywała okres stagnacji. W mieście nastały czasy marazmu kulturowego oraz społecznego ucisku. W czasie rządów niemieckich (1943—1945) aktywność kopalni jeszcze bardziej spadła, a bombardowanie wiosną 1945 roku uniemożli-wiło dalszą jej działalność. W latach 1945—1950 idrijscy górnicy z własnej inicjatywy przystąpili do prac naprawczych. Dzięki ich samozaparciu i wyrzeczeniom kopalnia ponownie wznowi-ła działalność. Roczna eksploatacja surowca wyniosła wtedy 400—500 ton. W przeciągu następnych 20 lat wprowadzono tam najnowsze urządzenia służące do wykopu, transportu i

19

wytopu. Bez względu jednak na zwiększoną ilość wydobytej rudy, produkcja rtęci (z powodu jej niższej zawartości w ru-dzie) wynosiła 500 do 600 ton rocznie. W okresie tym miasto otrzymało nowy wygląd, a stare górnicze zabudowania zostały wyburzone. W latach 70—tych XX wieku wybuchł kryzys na światowym rynku rtęci, który miał wielki wpływ na działalność idrijskiej kopalni. Rtęć, którą wcześniej wykorzystywano w procesie amalgamacji, w medycynie, technice i przemyśle za-stąpiły substancje mniej szkodliwe dla człowieka i środowiska. Przychody kopalni zależały od sprzedaży rtęci i jej ceny rynkowej. Ponieważ w tamtym okresie jej cena znacznie spadła, w roku 1977 zdecydowano o tymczasowej przerwie w produkcji kopalni.

OPIS KOPALNIIdrijskie złoża rozciągają się pod powierzchnią kotliny z kierunku północno zachodniego na południowy wschód. Mają długość 1500 m, szerokość od 300 do 600 m i znajdują się na głębokości 450 m. Najgłębsze miejsce kopalni sięgało 382 m (36 m poniżej poziomu morza). W przeciągu 500 lat wykopano tam ponad 700 km korytarzy oraz 3 mln m3 rudy i odpadu, z którego uzyskano 147 tyś ton rtęci. Pod względem ilości wydobycia kopalnia w Idriji jest drugą co do wielkości kopalnią na świecie—jej wydobycie stanowi

20

13% całej światowej produkcji. Więcej surowca wydobyto jedynie w hiszpańskiej kopalni Almadén, w której wykopy prowadzili już starożytni Grecy i Rzymianie. Obecnie na dziedzictwo kopalni w Idriji i górnictwa składają się podziemne korytarze i szyby, infrastruktura wybudowana na jej potrzeby, oraz kościoły i szlaki, którymi transportowano rtęć po całym świecie.

WALORY TURYSTYCZNO— KULTUROWEDziedzictwo kopalni ze względu na swą historię, sposób funk-cjonowania, znajdujący się tam sprzęt i rodzaj stosowanych technologii stanowi unikalny pomnik o wielkim znaczeniu nie tylko w Słowenii ale i na całym świecie. Zachowanie dziedzictwa kopalni to zachowanie tradycji miasta, które jest także kolebką nauk przyrodniczych. W 2012 roku kopalnia w Idriji wraz z hisz-pańską kopalnią Almadén została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Uznano, że dziedzictwo kopalni ma wielkie znaczenie europejskie i światowe. W oparciu o historię górnictwa Idriji budowana jest oferta kulturowo-turystyczna miasta. To istotny potencjał umożliwiający jego rozwój.

ŹRÓDŁO: Dosje UNESCO-a Konzervatorski plan Antonijev rov

21

BA—NoviĆi

Gospodarka gminy Banovići oparta jest na sektorze energetycznym, a dokładnie na górnictwie, z powodu którego powstało mia-sto. Oprócz występowania na tym terenie rudy węgla (podstawowego wydobywanego surowca), znajduje się tam też kopalnia kamieniołom oraz kilka przedsiębiorstw przemysłu metalurgicznego.

Jednym z bogactw naturalnych, którym dysponuje gmina Banovići jest wysokoka-loryczny węgiel brunatny. W przeszłości i obecnie stanowi podstawę rozwoju gospo-darki i życia społecznego gminy. Kopalnie węgla brunatnego Banovići S.A. Banovići rozpoczęły swą działalność już w roku 1946, kiedy po zakończeniu II Wojny Światowej wzrosło zapotrzebowanie na węgiel – źró-dło energii dla przemysłu. Z tego powodu wybudowano także linię kolejową relacji Brčko—Banovići (Brczko—Banowici).

HISTORIAKopalnie w Banovići zostały utworzone w li-stopadzie 1946 roku, po ukończeniu budowy linii kolejowej relacji Brčko—Banovići i po-czątkowo nazywały się RMU Tito Banovići. W pierwszym roku działalności kopalnia zatrudniała nie więcej niż 696 pracowników, a wydobycie wynosiło 97.412 ton węgla. Po

Nazwa kopalni: Kopalnia Węgla Brunatnego Banovići S.A.

Miasto/gmina: Banovići (Banowici)

Państwo: Bośnia i Hercegowina

Status prawny: spółka akcyjna z przewagą kapitału państwowego

Ochrona UNESCO: nie

23

roku liczbę zatrudnionych zredukowano do 462, zaś produkcja zwiększyła się i osiągnęła 491,42 ton surowca. W roku 1982, po spro-wadzeniu nowych ciężarówek (bagerów) i intensywnej eksploatacji odkrywkowej, licz-ba zatrudnionych wzrosła do 3.635, a roczna produkcja wyniosła 2.392.705 ton węgla i była największą w historii kopalni (1990 rok).

Do roku 1991 produkcja znajdowała się w fazie stagnacji, natomiast liczba zatrudnio-nych wzrosła do 3.835. Na początku agresji na Bośnię i Hercegowinę liczba robotników drastycznie zmniejszyła się. Spadła także produkcja węgla, która wyniosła wtedy 938.670 ton i miała tendencję spadkową. Po wojnie wynosiła zaledwie 317.089 ton.

W okresie wojny kopalnie w mieście Banovići weszły w skład RU Tuzla (RU — rudnik ugljena—kopalnia węgla) w tzw. systemie termoenergetycznym Termoenergetskom systemu (TES) Koniec produkcji, trwającej 4

24

lata w okresie wojny, był dla kopalni fatalny w skutkach (wydobyto 1,742.248 ton surowca). Zdewastowano zasoby produkcyjne oraz wy-robisko, a z powodu niedostarczanego węgla kopalnia tonęła w długach przekraczających 12 mln MK (MK— konvertibilna marka).

Po wojnie odnotowano wzrost produkcji, lecz wiadomym stał się fakt, iż prowadzenie dzia-łalności w ramach RU Tuzla jest dla kopalni poważnym hamulcem w konsolidacji i rozwo-ju. W roku 1998 doszło do jej odłączenia od RU Tuzla i rozpoczęcia działalności jako RMU Banovići (RMU—rudnik mrkog ugljena—ko-palnia węgla brunatnego). Z pomocą ówcze-snych władz Federacji Bośni i Hercegowiny, szybko zakupiono 5 najlepszych damperów. Produkcja wzrosła najpierw do 1 mln ton w 2001 roku, a potem do 1,2 mln ton w roku następnym, aby w 2003 osiągnąć 1,3 mln ton.

W 2004 roku rozpoczęła się nowa karta w historii kopalni. Końcem maja odbyło się

25

pierwsze posiedzenie akcjonariuszy, pod-czas którego podjęto decyzję o transfor-macji przedsiębiorstwa w spółkę akcyjną, której większościowym właścicielem stało się państwo (69,3% kapitału). W posiadaniu pracowników znalazła się reszta udziałów. Utworzono wtedy także radę nadzorczą oraz audyt, a także mianowano nowy zarząd spółki. Pierwszy rok produkcyjny nowej RMU Banovići zakończony został rekordową produkcją 1,328.169 ton oczysz-czonego węgla i rekordową eksploatacją odkrywkową, która wyniosła 7.791.529 me-trów sześciennych masy twardej. Kalkulacja wykazała także rekordowy zysk 4,7 mln MK. Osiągnięte rezultaty produkcyjne, eksploatacyjne, ekonomiczno-finansowe przy regularnym wypłacaniu wynagrodzeń pracownikom oraz oszczędnościach 2,5 mln KM na zakup nowych urządzeń, zaliczyły spółkę w szeregi najlepiej prosperujących przedsiębiorstw branży gospodarczej w Bośni i Hercegowinie.

26

Obecnie kopalnia węgla brunatnego Banovići S.A. Banovići jest największym przedsiębiorstwem na terenie gminy i stanowi pod-stawę jej gospodarki. Prowadzi wydobycie w dwóch kopalniach: podziemnej i odkrywkowej. Zatrudnia około 2.800 pracowników i rocznie wydobywa około 1 mln ton czarnego złota. Oprócz ryn-ku krajowego, produkt swój eksportuje do państw sąsiednich. Od 2005 roku stała się członkiem EUROCOAL’u (Europejskiego Stowarzyszenia Węgla Kamiennego i Brunatnego) i w ten sposób jest pierwszą kopalnią z BiH stojącą ramię w ramię z europejskimi kopalniami.

Długoterminowy plan rozwoju kopalni i gospodarki gminy Banovići opiera się na planie budowy termoelektrowni o mocy 300 MW / 350 MWA wspieranym przez gminę oraz rząd FBIH (Federacji Bośni i Hercegowiny), która powinna znaleźć rynek zbytu dla wydobywanego węgla, energii elektrycznej i cieplnej, stworzyć nowe miejsca pracy oraz podwyższyć kwalifikacje zatrudnianych pracowników. Plany rozwoju, odnoszącego sukcesy giganta, przewidują także budowę innych obiektów przemysłowych: cementowni (która będzie produkować ce-ment z produktów ubocznych termoelektrowni oraz osadów marglowych) i zakładów produkcyjno-usługowych.

WALORYZACJA TURYSTYCZNO—KULTUROWARMU Banovići S.A. Banovići tak jak i każda inna kopalnia posiada złoża, które pewnego dnia zostaną wyczerpane. Z tego powodu, aby zapewnić kopalni dalsze funkcjonowanie po zaprzestaniu wydobycia, trzeba pomyśleć o jej turystyczno—kulturowej waloryzacji. Oczywiście już dzisiaj przygotowywane są plany waloryzacji turystyczno – kulturowej i ochrony urządzeń mecha-nicznych, narzędzi górniczych, archiwów itp. W związku z tym RMU Banovići S.A. Banovići wraz z władzami gminy stworzyła projekt Muzeum Górnictwa i Kolei, w którym górnicze eksponaty mechaniczne oraz urządzenia i archiwum tworząc jedną całość, umożliwią potencjalnym turystom zapoznanie się z górnictwem od początków jego powstania aż po dzień dzisiejszy. Muzeum (w budynku w kształcie lampy górniczej) będzie znajdowało się naprzeciwko siedziby zarządu RMU Banovići S.A. Banovići. Oprócz muzeum planuje się budowę turystycznej kolei wąskoto-rowej, po której mknąć będzie Ćiro— lokomotywa parowa, która już dziś przyciąga do miasta Banovići miłośników lokomotyw parowych z całego świata.

27

RY—BNIK

HISTORIAHistoria kopalni zaczyna się w momencie jej otwarcia, które nastąpiło z inicjatywy ministra Śląska i Prus Południowych Karla Georga von Hoyma w roku 1792. Początkowo Hoym była jedyną kopalnią węgla we własności państwa. W przeciągu jednak kilku następnych lat przechodzi w ręce prywatne i zostaje połączona z sąsied-nimi kopalniami. Wraz z odzyskaniem przez Polskę części Górnego Śląska, w czerwcu 1922 r., kopalnia Hoym-Laura przeszła pod zarząd władz polskich, co przyniosło ko-palni wiele korzystnych zmian. Inwestycje w okresie międzywojennym zmodernizo-wały kopalnię i zwiększyły jej produkcję. Zmiana właściciela nie była jednak jedynym punktem zwrotnym kopalni w tym okresie. W roku 1936 zmieniono jej też nazwę. Od tego momentu kopalnia nosi imię Ignacy na cześć polskiego prezydenta Ignacego Mościckiego.

Podczas II Wojny Światowej kopalnia wchodzi w skład niemieckiego koncernu Hermann Göring Werke i ponownie docho-dzi do zmiany jej nazwy. Nowa nazwa brzmi teraz Hoymgrube. W okresie tym w kopalni

RY—BNIK

Nazwa kopalni: Zabytkowa Kopalnia Ignacy

Miasto/gmina: Rybnik

Państwo: Polska

Status prawny: A/165/05 zabytek podlegający ochronie

Rodzaj: zabytek nieruchomy—obiekt techniki

Ochrona UNESCO: nie

Okres: 18. — 20. wiek

29

wydobywa się węgiel na potrzeby niemieckiego przemysłu wojen-nego. Po zakończeniu działań zbrojnych wszystkie kopalnie węgla zostały zwrócone państwu polskiemu, a w roku 1968 kopalnię Ignacy przyłączono do kopalni sąsiadującej o nazwie Rydułtowy. Od tego momentu nowa nazwa kopalni Ignacy to Ruch II.

Historyczną nazwę przywrócono kopalni w 1990 roku. Obecnie jej pełna nazwa brzmi Zabytkowa Kopalnia Ignacy.

Na początku lat 90-tych rozpoczęła się w Polsce restruktu-ryzacja przemysłu górniczego będąca rezultatem głębokich przemian polityczno-gospodarczych w państwie. Aby zwiększyć rentowność kopalni zmniejszono wydobycie co doprowadziło do sytuacji, w której kopalnia Ignacy został prawie wyłączona z eksploatacji.

Kopalnia Ignacy to najstarsza kopalnia węgla na terenie Rybnika. Posiada ona wiele wyjątkowych budynków i urządzeń. Po wielkich staraniach, w grudniu 2005 roku, kopalnia została wpisana do Rejestru Zabytków.

Dzięki ograniczeniu produkcji węgla Ignacy zawiesił wydobycie i obecnie pełni funkcję szybów wentylacyjnych kopalni węgla Rydułtowy—Anna.

30

OPIS KOPALNIKopalnia Ignacy znajduje się w południowo–zachodniej części Rybnika, w dzielnicy Niewiadom, która oddalona jest od centrum o 6,5 km. Niewiadom liczy około 5000 mieszkańców i przez wiele lat związany był z przemysłem górniczym. W dzielnicy przeważa zabudowa jednorodzinna, a w pobliżu kopalni znajduje się także osiedle bloków mieszkalnych. W sąsiedztwie szybów Kościuszko i Głowacki znajdują się kolejne zabudowania m.in.: wieże wyciągowe, maszynownia, wieża ciśnień, warsztat stolarski oraz budynek administracji. Wiele z nich pełni dzisiaj inne funkcje niż wcześniej. W budynku administracji znajduje się obecnie siedziba poczty, apteka, Ośrodek Pomocy Społecznej oraz Stowarzyszenie Zabytkowej Kopalni Ignacy. Wszystkie budynki i grunty należą do Miasta Rybnika i Kompanii Węglowej S.A.

WALORY TURYSTYCZNO—KULTUROWEKopalnia Ignacy udostępniona jest do zwiedzania od 2000 roku. Główną jej atrakcją, która z pewnością cieszy miłośników turystyki przemysłowej, są parowe maszyny wyciągowe z lat 1900 i 1920. Oprócz nich kopalnia oferuje zwiedzanie zmodernizowanej w 2007 roku, przystosowanej do celów turystycznych, wysokiej

31

na 46 metrów wieży ciśnień. W najbliższej przyszłości zaplanowano również odnowę dwóch kolejnych budynków: warsztatu sto-larskiego i pomieszczenia maszyny parowej. Po rekonstrukcji, zostanie także otworzony skansen górniczy, w którym mieścić się bę-dzie Muzeum Miejskie i powierzchnia do organizacji wydarzeń kulturalnych.

Dzięki swojej wartości historycznej kopal-nia węgla znalazła się na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego (Szlak Regionalny ERIH), który w roku 2004 nagrodzono certyfikatem Najlepszego Produktu Turystycznego. Certyfikat ten 32

przyznała Polska Organizacja Turystyczna. Kopalnia Ignacy posiada warunki aby stać się regionalnym centrum turystyczno – kulturowym i pełnić funkcje społeczne jako pomnik kultury przemysłowej. Przykłady z Europy Zachodniej potwierdzają, że tego typu kompleks zabudowań można przekształcić i nadać mu nowe funkcje. Można utworzyć w nim muzea, kina, galerie, ośrodek sportu lub centrum konferencyjne. To jednak wymaga jego rewitalizacji. Początkiem jej jest przystosowanie kopalni i zabudowań górniczych do wymogów turystycznych. Władze miasta oraz Kompania Węglowa S.A. zgodne są rozpocząć i zakończyć przeprowadzenie takiej przemiany kompleksu.

BIBLIOGRAFIA: Andrzej Adamczyk, Kopalnia Węgla Kamiennego Hoym Ignacy 1792-1967-2011, Warszawa, 2011. isbn: 9788371924347

33

cAr—BO NIA

HISTORIAKopalnia w Serbariu została otwarta w roku 1937 na mocy decyzji władz włoskich, któ-re w tym okresie prowadziły intensywną eksploatację węgla na potrzeby prowa-dzonych działań wojennych. W momencie uruchamiania kopalni realizowano również projekt i budowę miasta Carbonia w pobli-żu miejsca eksploatacji surowca. Według planu początkowego, w mieście miało osiedlić się 12 tys. mieszkańców, jednakże w kilka lat po jego wybudowaniu w roku 1938, osiedliło się tam znacznie więcej ludności, bo aż powyżej 50 tys. Carbonia wraz z pobliskimi kopalniami, miała stać się silnym centrum przemysłowym i podstawą rozwoju energetyki całego kraju. Projekt tego nowego ośrodka miejskiego został bardzo dokładnie przemyślany. W cen-trum umieszczono budynki użyteczności publicznej m.in. urząd gminy i kościół. Tuż koło rynku głównego (Piazza Roma) umieszczono domy dyrektora (Villa Sulcis) i kierownictwa. Trochę dalej znajdują się

Nazwa kopalni: Grande Miniera di Serbariu—Wielka Kopalnia Serbariu

Miasto/gmina: Carbonia

Państwo: Włochy

Status prawny: chronione dobro kulturowe

Rodzaj: ruchome i nieruchome dobro kulturowe, kompleks historyczno—kulturowy

Ochrona UNESCO: tak miejsce znajduje się na liście chronionych dóbr kulturowych UNESCO

Okres: 20. wiek

35

domy urzędników, a na peryferiach prze-znaczone dla zwykłych pracowników. Cechą charakterystyczną Carbonii są hotele robotnicze, przeznaczone dla tych górników, którzy nie posiadali rodzin.

Produkcja pobliskich kopalni dotrzymy-wała kroku wydarzeniom społecznym i historycznym. Osiągnęła szczyt w czasie działań wojennych. W 1940 roku wydobyto 1.295 tys. ton węgla jednak już po 3 latach, w wyniku zniszczenia portu s. Antioco, co uniemożliwiło wywóz surowca z Sardynii, produkcja spadła. Krótkotrwały jej wzrost odnotowano dopiero po kilku latach w 1947 roku. W kolejnych latach produkcja znowu obniżała się.

W latach 50 – tych nastąpiła faza powol-nego spadku eksploatacji, w czasie której kopalni niejednokrotnie groziło zamknię-cie. Sprzeciwiali się temu górnicy, którzy organizowali liczne strajki i manifestacje.

36

Niestety, w latach 60– tych nastąpił koniec kopalni Serbariu. Złoże zostało praktycznie wyczerpane, a cena włoskiego węgla, w stosunku do cen surowców zagranicznych, okazała się być niekonkurencyjna. Słaba produkcja oraz związane z tym zwolnienia były jednymi z szeregu przyczyn, które doprowadzi-ły do ostatecznego zamknięcia kopalni Serbariu w roku 1964.

KATASTROFY GÓRNICZEPraca w podziemiach była bardzo ciężka i niebezpieczna. Tak jak w innych kopalniach tak i w tej doszło do tragicznych zda-rzeń, w których wielu górników straciło życie. Pech, nadmierne wykorzystywanie pracowników oraz zachowanie niskiego poziomu bezpieczeństwa pracy były głównymi przyczynami katastrof górniczych. Z pośród licznych nieszczęść, które wydarzyły się w kopalni Serbariu, dwa z nich najbardziej zapadły w pamięć.

31 marca 1939 roku, podczas wykopu warstwy węgla znaj-dującej się na głębokości – 50 metrów, obok szybu nr 7, po zaminowaniu, połączonymi ze sobą ładunkami wybuchowymi, górnicy oddalili się, aby można było przystąpić do detonacji. Po

37

aktywowaniu dwóch jednostek pola mino-wego, doszło do dwóch wielkich eksplozji, które doprowadziły do wybuchu nagroma-dzonego tam gazu. Jego ogromna ilość wtargnęła do szybu poprzecznego nr 2 oraz do szybów sąsiadujących i pochłania-jąc znajdujących się w nich wielu pracow-ników. Fala uderzeniowa zwaliła podporę krzyżową między korytarzem poprzecznym a horyzontalnym. Osuwający się materiał przygniótł trzech pracowników, z których jeden w wyniku złamania czaszki poniósł śmierć na miejscu. W katastrofie spowo-dowanej niekontrolowaną eksplozją przy wykorzystaniu niedostatecznie dobrze za-bezpieczonego materiału wybuchowego, rannych zostało 40 górników, z których 9 poniosło śmierć: 1 na miejscu, 8 w szpitalu w wyniku odniesionych ran (poparzeń większości powierzchni ciała oraz obrzęku płuc spowodowanego wdychaniem tok-sycznych gazów, wywołanych eksplozją).38

19 października 1937 roku w szybie Schisorgiu, w pobliżu wykopu Sirai, z tych samych przyczyn i w podobnych oko-licznościach ranne zostały 22 osoby, z czego 14 zmarło.

WALORYZACJA TURYSTUCZNO— KULTUROWAW roku 2006 z inicjatywy gminy Carbonia oraz Sardyńskiego Historyczno – Środowiskowego Parku Geomineralnego zostało utworzone CCIC (Centro Italiano Della Cultura del Carbone – Włoskie Centrum Kultury Węgla), funkcjonujące jako stowa-rzyszenie, którego celem jest zarządzanie i waloryzacja kopalni Serbariu wraz z otaczającym ją kompleksem. Intensywne prace wydobywcze w kopalni prowadzone były w latach 1937 – 1964. Kopalnia, którą ostatecznie zamknięto w roku 1971, w latach 30—50 tych XX wieku stanowiła jedno z najważniejszych źródeł energetycznych kraju. Z powodu wieloletniego zaniedbania oraz bezprawnego wykorzystywania kompleks uległ dewa-stacji. Stopniowo odkupiono 25 z 33 hektarów kompleksu. 4 grudnia 2002 roku gmina Carbonia podjęła starania o uzyskanie dofinansowania ze środków unijnych na ratowanie i rekonstrukcję byłych obiektów górniczych i stworzenie z nich muzeów oraz obiektów dydaktycznych. Realizacja projektu

39

umożliwiła ponowne wykorzystanie byłych budynków kopalni, w których obecnie znajduje się Muzeum Węgla, otwarte dla zwiedzających od listopada 2006 roku, składające się z budynku lampowni, hali z maszyną wyciągową i podziemnego koryta-rza. W lampowni znajduje się stała wystawa historii górnictwa, kopalni i miasta. Można tam obejrzeć wartościową kolekcję lamp górniczych, różnych urządzeń, narzędzi, przedmiotów codziennego użytku, foto-grafii, dokumentów, ówczesnych nagrań filmowych oraz nagrań wywiadów z gór-nikami. W hali można obejrzeć maszynę wyciągową do dźwigania i opuszczania w dół klatek służących do przewozu górników oraz pustych lub załadowanych węglem wagoników. W podziemnym korytarzu do-wiedzieć się można w jaki sposób rozwijały się techniki wykopu węgla wykorzystywane w kopalni Serbariu od lat 30 –tych aż do jej zamknięcia. W wiernie odrestaurowanych korytarzach znajduje się sprzęt oraz wielkie maszyny górnicze, jakich wciąż używa się w innych, czynnych kopalniach. Oprócz tego w muzeum znajduje się księgarnia, w której można kupić książki poświęcone górnictwu oraz pamiątki. Kompleks dyspo-nuje także kawiarnią, salą wykładową dla 130 słuchaczy z nowoczesnym sprzętem audio—video.

40

WydaWCa: Miasto Labin (Chorwacja)

Partnerzy: Miasto rybnik (Polska), Miasto Carbonia (Włochy), Gmina velenje (Słowenia), Gmina Idrija (Słowenia), Gmina Banovići (Bośnia i Hercegowina), Gmina raša (Chorwacja), Muzeum narodowe w Labinie, Muzeum Górnictwa Słowenii w mieście velenje

PrOjeKt: Klaudia Barbić i Piero ricci

drUK: Kreativni tisak d.o.o., Zagreb

rOK: 2014.